>< ^>
ॐ ॐ

^

८,

4
|
ह
|

{६

(न

५
५

> <-> <-> <-> <-> <-> <> <~
५: २.३. - 06 2#६ 30६ ¬#८ > ९ क; 3 ->‹

।
॥ श्रीः ॥

चोखम्ना संसक्त दरन्धम्पला

ग्रन्थ संख्या ९३

स्यार-राजा-राधाकान्तदैव-बाहादुरेर

विरचितः
गद

श्रीवरदाप्रसाद-वसुना तदजुजेन धरीहरिचरण-वयुना च
अशेषशाखविशारद कोविदबरन्दसादाय्येन संपरिवरद्धितः।

प्रथमो भागः

चम्बा संस्कृत खीरोल प्रापि, ठवारारासी- १

प्रकाशक : चौखम्बा संस्कृत सीरीज आफिस, वाराणसी
मद्रक `: विद्याविलास प्रेस, वाराणसी

संस्करण : वतीय, सं° २०२४ बि°

मूल्य: सम्पूणं ग्रन्थ १-५ भाग ₹० १५०-००

@
चौखम्बा संस्कत सीरीज आफिस

पोस्ट आफिस "चौखम्बा, पोस्ट बाक्स न° ८ .

वाराणसी-१ ( उ० प्र० )
भारतवर्षं
फोन न° ३१४५

वप्त

(110 ।८॥1 ^ ॥8 ^ 5 ^ ॥५॥(९।¶ ऽ €९।६5५
॥0१।८ ॥0. ५३

७11४8944 ४9

(9, 3

१५

¢ ६1.6४.07 लााकिप्षि^ रथ 0 ऽऽह 005 ^ २4८) व ^+, कषर्‌
लाश7& (षाः प्शण०ा061661, उरला 0 गप्रा 005 (तछरं 70 एरर, गप्र
छरा, ^ रा078 10८ पा७8 पा) शक्रश ऽ, ^) वतर त्रा
ऽष्ट, 8467 पा) (केप्प्छा^ काकि वप्त 0 एला णर एार0ाण
९1075 ^+ पठार ^ 5045 दात 45 (ा)^.5, सधवा 4, ४4,
प्र 04845, एर रधा प्त5, 74516, ^, ` ^ऽषकपलोषर,
(द, रप्र ^ 2२0800४ ^ व्ल ६7८,

४४

०0. २ 04 04) 06५4

०९7 1५६

प्राः
(110 1114148 ऽ^।५७॥<2।7 81६6 0771£

९087 805 8, #^. प ^9-1

एिपाभाल : 16 (ाठत्णतीक्ा०8 ऽवा ऽला6ऽ 000८6 वावा.
एप्पल =: ५108 «1128 2688, \/212039 `

{0700 =: (17, 1967

एप८ =: 1-5 ४०8. (गणा 5. 150-00

©) 7८ (वान्णाताम)0 ऽऽ ऽल1€5 07८८
07168] 204 गलप इत्गलऽवालई अण्व एपरा्रालय$
९. 0. (जनान, 205६ ए 8,
/21811851-] ( [पत2 )

1967
ए1ग€ : 3145

। {01.10.110 .# 81/10

¶5 प्पतुप्ट एप्ल्छल्‌नभ्ल्वाक्लपपा-लतगाशाष ग ऽक्ाञदा( [.क्हुप2८ 128 ल्ल) 50 (ल-
[वाठ 2 1 ०6648 70 [्ठतपलज. = [६ 18, 0 कि, ॥16€ यात (जफालाला$ंण्€ लगाना प्णपला
701 गा 90५8 ४16 ए प्ाा०ाणद४, छलातलः, कल्वपा75, अत्‌ $ 71गा7§ ग €26) शतात्‌, एप 2180
ह्ण एप्पल पृप्ठद्षलाऽ 10 1पप्मष् पल ९2८ भात्‌ त्जााजदिप्०ा रग च्ल 9 प्राला1. 11686
वप्णरप्णा8 19४९ ण्ट वाक ठि 9] पाल पभा इ०पा८८्ड ज 8911511 [न्लक्पाःल, अला 25
८१०७, ४८९25, = $त्तका(, = वि, = ०कीलः [काजभा85, एपाश्चारपा252, = ऽद्टा2, 9111109,
9001021212811251129 (8112, (व प्रव- 4 ाङभा2, 2४४२-4 आाशा2-111131त2 91281185, 211त्‌
11<व८०८ €६. वं पण 128 पल शुंठः कवरक्ा(8ह€ 0ण्ला जालः आफाभिः भगए३, उपलो) 25,
8६. एल्लशणाष्ठ [लठप्डा$ भात्‌ (मपल ४४111 वाऽ-ऽ वशा [6पगाक्) 11 28 पापल
25 ६ [लज 0{€8 9] पालाः शलणटश्लप्ला8 च प्ल शाल प्प्ाल ा्रठरंणट् पणा पथा
{ला ५लला८165.

{7 जपाः लठ पाल [पाज॥8६८ ग अला §908च्ा( गाए (वा101 € 0श्लाला71011282८६्५्‌,
८2०5६, ८७4८8 = एलण्ट् 2 पप्रा णि८&, प्ल वता [व हुपश्टरूट 35 #८ जलः ग 2]

तांश [गहुण्डडक ज पल त्ठणातक, पनि कीलो पीले न्वा तावक पुना 10 प्दुगलफञा प्लत

०6 [0प्]21168.

प्ल] 21 [जशन] लात्‌ छपा ज ६ णि 2 [गाह प्त, 10 -#€ (ल्पा पः
11005810 ज 1प८6 छल6 नौश्हट्व्‌ णिः 16 अष्टाल ३६६. [7 = शल्लः शू्त ज तल्वाल्कपजा ० €
८2४5८ ग उव्ञाल्लाला॥ ग ऽवणशत( [लाप ५८ पलुपील्त्‌ 1 7 1961 ए एा०० ०ऽ6॥ [1०८९88.
0षा- लतुप्०ण, वपल 0 € प्फग्लल ज पाल भण 18रघ भरात्‌ प्ल 10 पतल कौ शणपला 7६ ५४३8
०रि्तप्‌, व्गापुगल्ल$ ऽगत्‌ ठप प 8 ण्ट 3110 €, एप € वलाा248 1] दणपतप्लत्‌. तल
{165 ल्ठ्णा5716८७, गपागप्टा, ८ लिह लपका ३७8६त्‌ ऋ = लपतु छपा पश्र (0 पिरि प८
$€ ५८ (ल८ आशापर [ल्ञपमा > 06 0पा8ल 7 पातलषदततषट्ठ 2 कप्त त्ताप्ठण 0८

त€ा128105,

८०0७६ ० (16 ल्व पपिथलव] पपुा८म008 [आर्णरुत्व्‌ 7 पल ण्ला््पा९. प्तठकट्श्लः, वणल ५ प

एलकंञल [चपल णा = पप) ण छपरा [ष््जाऽ ८ 18 0 पाप्ताप्श्रल वल्लव ५ श्ल 2 पिप्प

दका, 5 2 लप म प्ल उभा 5 पलक ल्तातलप 15 06१६ [ष्टछला।6त्‌ 10 प1€ एल्व्वलऽ,.
९४८ पि] पल्ल पा ऽप्ली कण 210101{10पऽ लापा 6810101 € ऽपए्८्८ल्छऽपि] (जणा 11८
1लअ718 ज € (णण्लपपरला 21 द्विजा-ह्णर्ल पाला [0्ापत्लाऽ, ऽना0]का३, आत्‌ अप्तला।§ बाल

2110 ्लटजि€ 10ु)€ प्ा2॥ जप्य ल्ल प््तलाशतह् जपत्‌ 2180 कल्ल्लंण्ट (16 52716 [श््ठा18द्८
206 लाल्छपाश्ूलाला( करल कल लमल लकाप्ठप #25 णि पपन लप 0 7८८५6.

----->०-<----

ध भ द ४2
५ ।

ॐ
(4
४:

कद १15 पच्‌ ५ 1,
1) ८ .

न

[१/१ (0.1 ४ क: १3 1 3/1 1 ॥

अर्थात्‌
एतदेशस्थसमस्तकोषारेषशान्नसङ्कलिताकारादिवर्णक्रमविन्यस्तश्चव्द-तलिक्ग-नानार्थ-पर्य्याय-प्रमाण-ग्रयोग-धातु-तदनुबन्धामिषेय-
सहित-तत्तच्छन्दप्रसङ्गोप्थित वेद्‌-वेदाक्ग-वेदान्त-न्याय-पुराणेतिहास-सङ्गी त -्िल्प-सूषकारशाव-ज्योतिष-

तन्त्राल्यान-काव्यालङ्कार-च्छन्दःप्रभृतिनाम-लक्षणोदाहरण-द्रव्ययुण-रोगनिदानोषध-
्त्युक्तव्यवस्थादिसंयुक्त-सर्वदर्नमतानुतसारि-संखतामिधानम्रन्धः ।

स्यार-राजा-राधाकान्तदेव-बाहादुरेण

विरचितः

पाणिनिमतानुसारि-पर्येकशब्दव्युसपत्ति-मूलप्रन्थातिरििब्हुलशब्दाथै-प्रमाण-प्रयोग-पय्योय-धातुपदोदाहरणादिभिः
नूतनसङ्कलितबहूलशब्द-तद थ-तस्रमाण-प्रयोगादिसदित-
सुप्रशस्तपरिशिष्टेन च साद्धेम्‌ ।

श्रीवरदाप्रसाद-वसुना तदनुजेन श्रीदरिचरण-वयुना च

संपरि वदधित (4
अदोषदाख्विरारदकोविदवृन्दसाहाय्येन संपरिवद्धितः नागराक्षरेः प्रकारितश्च ।

प्रथमो भागः

कलिकाता-राजधान्यां
ब्यासिस्तमिसनयन्तरे मुद्धितः, ७१ न° पाथुरियाघाट-स्थितभवनात्‌ प्रकारितश्च । शकाब्दाः १८०८ ।

पीलक) क क हि.

(1

॥ भ्रीजगदीदो जयति ॥

भूमिका

मङ्गकाचरणम्‌ ।

उपास्महे शिवं सत्यं सब्वंसब्वार्थसाधकम्‌ ।
द्यावाभूमी स्थितं व्याप्य शब्दब्रह्म सनातनम्‌ ॥ १ ॥

~> <=

स्वरूपं देवभाषाया विष्णोर्विभ्वात्मनो यथा ।
ईेदक्तयेयत्तया वा को जु निर्वक्त॒मीश्वरः॥ २॥

विष्णुवत्‌ सा हि स्वेन ब्रह्मवद्‌ रजसा च सा ।
रुद्रवत्‌ खा च तमसा व्यानरोऽदोषपिष्टपम्‌ ।॥ ३॥
अज्ञानतिमिराच्छन्नं तद्‌ाऽस्थास्यत्‌ चराचरम्‌ ।
नाऽभविष्यद्‌ यदि ज्योतिः संस्कृतां सुमङ्गलम्‌ ॥ ४ ॥
तमोभूतमिदं विश्वं प्रसुप्तमिव सब्वंतः।
अरुणोदयवेलेव भषेयं प्रत्यबोधयत्‌ ॥ ५ ॥

पकमेवाऽद्वितीयं तत्‌ सच्िदानन्दमग्ययम्‌ ।
परं वे्यतमं ब्रह्म भाषेयं परथमं जगौ ॥६॥

इयमुन्मीलयामास प्रथमं विश्ववासिनाम्‌ ।
आत्मज्ञानमयीं द्रिं नलिनीमिव भाचुभा।॥७॥
अनया भाषयैवादावृषिभिरञानदष्टिभिः ।
प्रलय -स्थिति-सर्गाणां दितं तत्वमद्‌ भुतम्‌ ॥ ८ ॥
विश्व-विश्वेशयोस्तच्वमियमेवाऽन्वबोधयत्‌ ।
चतुव्वंगंफलं श्चानं गुणान्‌ सच्वादिकांस्तथा ॥ ९ ॥
सिद्धचारणगन्ध्ैर्देवदानवमानवैः ।
इयमाराध्यते भाषा जननीव युगे युगे॥ १०॥

ब्रह्मकण्ठात्‌ किल पुरा जाता ब्रह्माण्डपूनिता ।
हु लो युगे युगे॥११९॥

न ब्रह्मा न हरि्नेशो यस्याः पारं परं गतः।
गीर्वाणवाणी तां वन्दामहे गीन्वौणवन्दिताम्‌ ॥ १२ ॥

योनेरनन्तरल्लानां तस्याः कोषाः सहस्राः ।
पर्वाचाय्यंशृताः शस्ता विलसन्ति महीतले । १३॥

पर्यायवाचकाः केचित्‌ केचित्‌ नाना्थवाचकाः ।
लिङ्गाचुखासनाः केचित्‌ न तु सरव्वाथंसाधकाः ॥ १४ ॥

अतिसंक्षिघजटिलाश्छन्दोबद्धा दुरन्वयाः ।
विनाचाय्यं न शक्यास्ते मनागपि विगादहितुम्‌ ॥ ९५ ॥

युगपत्‌ सव्वंकोषाणां यथावत्‌ स्मरणं विना ।

कार्य्यकालेऽभीप्सितार्थसम्परासिनो पपद्यते ॥ १६॥
स्थितेष्वपि पुरः सग्वंकोपेष्वन्धेयंथा जने; ।
इश्टर्थोऽतद्रहस्यज्ञे्यज्ञतोऽपि न लभ्यते॥ १७॥

सर्व्वाधिगम्यं नि्म्मातुं कोषं सव्वाथेसाधकम्‌ ।
उदियाय कलौ बद्धे राधाकान्तो नरेश्वरः \। १८ ॥

अकारादिक्रमन्यस्ते शाब्दे शाब्दे पृथक्‌ पृथक्‌.।
तत्तच्छब्दाथंसम्पूतिः प्रथमं तेन द्दिता। १९ ॥
स एवादिगुरस्तस्मात्‌ कोषाणामीदशात्मनाम्‌ ।
यः सर्व्वभोग्यमकरोत्‌ संस्कृतं देवदुलेभम्‌ ॥ २० ॥

मन्ये कल्याणनामाऽसौ शाब्दकस्पं विनिम्ममे ।
पकतर पिष्टपारोषज्ञानेभ्वय्यंदिदश्चयः ॥ २१ ॥

न्नैक परिनिष्ठाऽस्ति सर्व्व॑ज्ञानस्य यद्यपि ।
कोषस्तस्य तथाप्येष कोऽपि ज्ञानमहानिधिः।॥ २२॥

वेदकर्ता विधातेव वार्मीकिरिव काव्यकृत्‌ ।
व्यासो भारतकत्तंव सख लोके गौरवं गतः॥ २३॥

(2)

दष्ादण्डेन दैत्यारिनिंमग्नां भलयाम्बुधो ।
वराहरूपी भगवान्‌ काश्यपीमुददीधरत्‌ ॥ २४ ॥

कलो तु धरणीकान्तो राधाकान्तः भ्रदीप्यते ।
उद्धत्याऽनन्तकालान्यदेवभाषां महीयसीम्‌ ॥ २५॥

न दृष्टं न श्ुतं कापि तद्धि शास्रं वुधेभुंवि ।

यन्नेवोद्धतमेतस्मिन्‌ कोषे तेन॒ महात्मना ॥ २६ ॥

वेदाजुद्धतवान्‌ पूर्व्व मत्स्यरूपी जनादेनः ।
असौ त्वरोषदाखराणि विष्ठुतानि समन्ततः ॥ २७ ॥

खुराः खपरेवा॒दितिजेममन्थुः क्षीरनीरधिम्‌ ।
पक पव ममन्थाऽयमपारं शखसागरम्‌ ॥ २८ ॥ `

खुधासिन्घुखधां पीत्वा सुरा अमरतां गताः ।
पीत्वा त्विमां कोषसुधां देवदानवमानवाः ॥ २९ ॥
कौस्तुभाख्यमपां सारं शौरेरेव हि भूषणम्‌ ।
कोषरल्लमिदं त्वस्य जातं जलोक्यभूषणम्‌ ॥ २० ॥

पारिजात; सखुरतरुः सखुरभीकुरुते दिवम्‌ ।
शब्द्कल्पद्ुमस्त्वेष श्रीणाति अुवनत्रयम्‌ ॥ २१ ॥)

धन्वन्तरिः स भगवान्‌ स्वर्गस्यैव चिकित्सकः ।
अकोषाणान्तु लोकानां कोषं एष चिकित्सकः ॥ ३२1

खथुद्रद्धतया लक्ष्म्या लक्ष्मीवान्‌ केवलो हरिः ।
श्रीराधाकान्त-कोषेण लक्ष्मीवद्‌ भुवनत्रयम्‌ ॥ २२३ ॥

न केवलं सेव्यतेऽसौ कोषः शब्दार्थलिष्खुभिः।
स््वषामेव सूतेऽयं कामान्‌ कल्पद्रुमो यथा ॥ ३४ ॥

योगिनामप्ययं कोषो योगशाखमयुत्तमम्‌ ।
भोगिनां भोगशास्त्रं च रोगिणां च महौषधम्‌ ॥ ३५ ॥

सर्व्वेषामेव धरम्माणामाश्रमाणां च सब्वंदाः।
कृत्यजातमशेषेण प्रोक्तमन्र प्रसङ्गतः ॥ ३६ ॥

ज्ीविकामज्ञेयन्त्यस्माद्‌ विप्राः पर्‌कम्मेरालिनः ।
क्षत्त्रिया वैश्यराद्वाश्च ये चाऽन्ये वर्णसङ्कराः ॥ ३७ ॥

कम्मकाण्डरतैनित्यं ज्ञानकाण्डरतेस्तथा ।
रागिभिर्वीतरागौश्च सव्वैरेवैष सेव्यते ॥ ३८ ॥
उपजीव्यो यथैवाऽयं गुखभिर्मन््दातृभिः ।
उपजीव्यस्तथैवाऽयं दिष्यै्मन्त्रग्रहीतृभिः ॥ ३९ ॥

निदानं चाऽत्र रोगाणां लक्षणं च ध्रथक्‌ पृथक्‌ ।
संप्रासिश्च चिकित्सा च सव्वं प्रोक्तमदोषतः ।॥ ४० ॥

ओषधीनामशरेषाणां गुणपर्य्यायसं ग्रहाः ।
नानाभाषाप्रचलिता आख्याश्चैवाऽत्र ददिताः ॥ ४१ ॥
इह संगीतविज्ञानं युक्तिमुक्तिप्रदं चणम्‌ ।

प्रसङ्गतः समासेन धोक्तं सव्वंमताचुगम्‌ ॥ ४२ ॥

आश्चर्य्याणामरोषाणां ज्ञानानामाकरो महान्‌ ।
अहो कोऽपि यशोराशिः कोषोऽयं तस्य भूतः ॥ ४३॥

। मन्दभाग्येऽपि वङ्केऽस्मिन्‌ जक्ञिरे बहवो बुधाः ।

विदीना अपि रशौर्य्येण ज्ञानेनाऽमरतां गताः ॥ ४४ ॥
तन्रमन््ादिराख्ाणि स्म्रतयो न्यायविस्तराः।

योगराखाणि काव्यानि रूपकाख्यायिकास्तथा ।॥ ४५ ॥

नानादेवा्चनकथा देन्द्रजालिकमेव च ।
उपदेबकथाश्ित्रा भ्राम्यदेवकथास्तथा ॥ ४६ ॥
वतोपवासनियमा वल्तिदोमजपादयः।

पीटती्थादिमादात्म्यं राक्तिपूजाः सहस्राः ॥ ४७1

एतच्चाऽन्यच्च वहुधा शास्रं वङ्गमनीषिभिः।
नवद्धीपादिवास्तव्यैः प्रणीतं ज्ञानदृष्टिभिः ॥ ४८ ॥

अरक्षिष्यदयं कोषो ज्ञानं तद्‌ वङ्गजं न चेत्‌।
नामाऽपि तस्याऽद्य तदाऽगमिष्यद्‌ विलयं धुवम्‌ ॥ ४९ ॥

पकेनाऽपि गुणेनाऽयमनेनाऽमरतां वजेत्‌ ।
यदयं वङ्गदेशस्य कृतीः कीर्तन रक्षति ॥ ५० ॥
पुण्यां द्रवमयीं धारमानिनाय भगीरथः ।
पुण्यां कीर्तिमयीं धारां राधाकान्तोऽवतारयत्‌॥ ५९ ॥
सो ऽनर्ष्यं जीवितं दीधं विभवं चाऽतुलं निजम्‌ ।
अकातरं शब्दकल्पद्रुमस्याऽथ न्ययोजयत्‌ ॥ ५२ ॥
अस्य कोषमहासिन्धोवेहोः कालात्‌ परं लपः।
स॒ प्रपेदे परं पारं भवान्धेरिव निम्म॑मः॥ ५३॥
सोऽरोषको षन्ययजं स्वकोषं त्यागिनां वरः।
अमूल्यं भ्यतरन्मूल्यं विना विद्धो महायदाः ॥ ५७ ॥

स॒ जीवन्नेव सखुकूती स्वकृतेरतुलं फलम्‌ ।
विलोक्य सफलं मेने नरजन्म सुदुलभम्‌ ॥ ५५ ॥

(१? 0

आमेरिकास्या यूरोपवासिनोऽरोषपण्डिताः । | जन्मभूमि धरति प्रेम्णा तेनोपादानलिष्खना ।
शाब्दकस्पदुमं दृष्रा ययुः परमविस्मयम्‌ ॥ ५६ ॥ | अस्यो पादानसामभ्री स्वदेशाद्‌ भूयसाहृता ॥ ७२ ॥
धीरेन्द्राश्च नरेन्द्राश्च ये यत्रासन्‌ तदा भुवि। | मुग्धवोधं व्याकरणं वङ्गदेशास्य गौरवम्‌ ।
तमभ्यवषन सम्मानिर्मेधाः शस्यमिवाऽम्बुभिः ॥ ५७ ॥ | तन्मतेन॒ ततस्तेन शब्दव्युत्पत्तयः. छता; ॥ ७३ ॥

वङ्गभूभवने धन्या शाब्दकस्पद्रमेण या।
कटपद्रमवतीं नित्यं स्पद्ध॑ते ` ह्यमरावतीम्‌ ॥ ५८ ॥

सख ॒शब्दकल्पद्रमकृद यत्र॒ जन्ञे तमालयम्‌ ।
शोभावाजारभूपानां सन्तस्ती्थै भ्रचक्सते ।। ५९ ॥

खाधारणोपकाराय मेलनं देशवासिनाम्‌ ।
विदुषां सङ्गमो वाऽपि त्रैवाऽद्याऽपि जायते ॥ ६० ॥

महावङ्गसमाजस्य तद्वंशोऽद्यापि कीर्यते ।
अविसंवादितं सर्ववैश्वडामणिरिति शितौ ॥ ६१ ॥
पवं प्रतिष्ठां गमयन्‌ स्ववंरां यासा चपः ।
अगण्यपुण्यर्धन्योऽस्तै पुण्यलोकसुयेयिवान्‌ ।॥ ६२ ॥
गते बहुतिथे कालेऽकारि कोषेऽत्र दुलंभे।
वरदाकान्तमित्रायैः पुनमुदराङ्कने भ्रः ॥ ६२॥

मुद्रां नीतेऽथाऽविकलं राब्दकर्पदरुमे च तैः ।
अचिरेणैव पुस्तानि तानि निःशेषतां ययुः ॥ ६७ ॥

पुनरेवाऽस्य दौलंभ्यभुपलभ्याऽन्यदुलेभान्‌ ।
गुणांश्चा ऽजनि नधित्ते पुनभरदराङ्कने प्रदः ॥ ६५ ॥
ततः स्वत्वाधिकारिभ्यः करीत्वा स्वत्वं यथाविधि ।
परवृत्ता दुष्करे कार्य्ये वयं सत्काय्यंगौरवात्‌ ॥ ६६ ॥
वज्गाश्चरेरितः पूर्व्यं कोष पष प्रकारितः।
तेनाऽसौ खुखपाल्योऽभूत्‌ केवलं वद्गवासिनाम्‌ ॥ ६७ ॥
नागरी व्ण॑माला तु संस्कृतेकोपयोगिनी ।
सर्व्व्॑राद्वियते प्रायः सव्यः संस्कृतपाठिभिः ॥ ६८ ॥
सर्व्वेषां वोधसरौकय्य॑मतोऽस्मामिर्विधित्ुभिः।
प्रदास्ते नौगरैरवरणेरेष कोषः प्रकाश्यते ॥ ६९ ॥
शब्दकटपद्रुमं कोषं प्रणिनाय यदा च्रपः।
संस्कृतं भ्रचरदरुपं नाऽधुनेव तद्‌ाऽभवत्‌ । ७० ॥

तद्‌ प्रयोजनाभावात्‌ स्वकोषे तेन भूभुजा ।
सब्वेषामेव शब्दानां अ्युत्पत्र्नैव ददता ॥ ७१ ॥

पाणिनीयं व्याकरणं भायः संस्कृतपाटिभिः।
सयलं सेव्यते सर्व्वैश्चिरमाद्वियते च तत्‌ | ७४ ॥

दिने दिने चरणां यावत्‌ संस्कृते भक्तिरेधते ।
पाणिनीयस्य माहात्म्यं तावदेवोपचीयते ॥ ७५ ॥

अनुखत्य ततोऽस्माभिः पाणिनीयानुासनम्‌ ।
सर्व्वेषामेव शब्दानां व्युत्पत्तिः परिदशर्यते ।॥ ७६ ॥

प्रलतीर्थश्रमसरिदेशारण्यमहीश्रताम्‌ ।
सिद्धदेवषिंभूपालदाखशाख्कृतां तथा ॥ ७७॥

कलादशेनविक्ञानज्योतिषां च नवं नवम्‌ ।
अधुनाविष्कृतं तच्वं धन्थैः पाश्चास्यसूरिभिः ॥ ७८ ॥
अदश्रपूर्व्वाः शब्दार्थाः प्रमाणानि बहूनि च ।
इदानीं ्रन्थविस्ताराद्‌ यान्ति दृष्टिपथं विदाम्‌ ॥ ७९ ॥
मूलातिरिक्तं तत्‌ सव्व मूलेऽस्माभिर्निवेश्यते ।
वेष्ठनाकारचिदहान्तव्यंवच्छेदचिकीषपंया = ॥ ८०॥

अनुचिन्त्य द्वयोरेव पक्षयोः खुखसाध्यताम्‌ ।
अस्माकं ब्राहकाणां च खण्डशो ऽय॑ प्रकाश्यते ॥ ८१ ॥

परिशिष्टे वक्तव्या विषयाः

परिरिदयं चेव कोषस्याऽस्य विधौयते ।
एकं ध्वात्वादिसम्बन्धि शब्दसम्बन्धि चाऽपरम्‌ ॥ ८२ ॥

प्रथमपरिरिष्टे बक्तव्या विषयाः-
श्रातु-धात्वथै-रूपाणि लकारार्था; पृथक्‌ पृथक्‌ ।
अयुबन्धाश्च धातूनां गणवाच्यभिद्‌स्तथा ॥ ८२ ॥

कृत्तद्धितसमासानां लिङ्गानां ८ ।
प्रथमे परिरिष्टेऽस्य व्वमेतन्निवेश्यते ॥ ८४ ॥

द्वितीयपरिशिष्टे वक्तव्या विषयाः--

लौकिका बहवः शब्दा वैदिकाश्च विरोषतः।
ग्रन्थप्रचारविरहादन्धकार इव स्थिताः ॥ ८५ ॥

( ४ )

पाश्चात्यविदुषां क्ञानापूव्वालोकेन तेऽधुना ।
दिने दिने प्रकाशन्ते चाय्यकीत्तिं वितन्वते ॥ ८६ ॥

सार्थप्रमाणास्ते सव्व परिरिष्टे द्वितीयके ।
दीयन्ते बुधसहाय्यान्निजदाक्त्ययु सारतः ।॥ ८७ ॥

कोषेऽस्मिन्‌ यानि शा्ाणि प्रमाणायोद्धतानि च ।
मूलातिरिक्ताः शाब्दा वै बहवः सन्ति तेष्वपि ॥ <८ ॥

तेऽपि सर्वेऽत्र दीयन्ते यश्चाऽभावो ऽस्ति यत्र च ।
यथाज्ञानं यथास्थानं सो ऽप्यस्माभिर्निरस्यते ।॥ ८९ ॥

शाब्दाच्येस्तु परं पारं न॒ जानाति सरस्वती ।
अगाधं चाऽभ्रमेयं तं को वा निवक्तुमीश्वरः ॥ ९० ॥

स्वराक्तिकाष्ठामाथित्य तथाप्यस्माडदोजनेः ।
परिरिष्टस्य सम्पृर्तौ प्रयल्लोऽस्य॒ विधीयते ॥ ९१ ॥

इयेष मुद्राङ्कयितं स राज्ञा नागराक्षरेः।
पुनरेव स्वकं कोषं स््वंभोगविधित्सया ।। ९२ ।\

परिदिष्ट च विस्तीर्णं वेदशाब्दार्थवोधकम्‌ ।
निर्ममे सोऽस्य कोषस्य महान्तं यल्लमास्थितः ॥ ९२ ॥

कलिकाता

७१, पाथुरियाघाया प्रीट |

दाकानब्दाः १८०८

इज्विलासात्तु देवस्य दस्तलेखाश्च ते ऽखिलाः ।
कीटैः कवलिता हन्त ! नाशमापुररोषतः ॥ ९४ ॥

चकमे च महात्माऽसौ सकाशात्‌ परवक्तिनाम्‌ ।
संस्कृतज्ञानविस्तारेणाऽस्य संस्करणं पुनः ॥ ९५ ॥

अतो बयं संप्रचृत्ता अस्मिन्‌ संस्करणे नवे ।

पुण्यच्छोकस्य तस्यैव भूपस्येच्छाचुसारतः ।। ९६ ॥
शाब्दकस्पद्ुमखः लात्‌ तस्यैव भूतः ।

पदे पदेऽत्र सादाय्यं कार्य्ये ऽस्माभिरवाप्यते ॥ ९७ ॥

देवदेव ! महादेव ! रश्च रक्ष चिरं विभो!
वंरावलीं तस्य राज्ञो धारां भागीरथीमिव ॥ ९८ ॥

हे विश्ववासिनः सव्वं सन्तो विद्याुरागिणः !
सहाया नो भवन्त्वस्मिन्‌ भवन्तो ज्ञानगौरवात्‌ ॥ ९९ ॥
करुणाकणया यस्य॒ नरस्तरति दुस्तरम्‌ ।
सिद्धिदाता स भगवान्‌ नः पूरयतु काङ्कितम्‌ ॥१००॥

भक्तिमा्रसहायानां दीनानां साधनान्तरे; ।
भक्तवाञ्छाप्रदो देवो वाञ्छितं प्रददातु नः ॥१०१॥

श्रीवरदाप्रसादवसोः
तद्‌चुजस्य च
श्रीदरिचरणवसोः

0टाप्ा0प्ऽ 0४ 10४24 एर षण्न ^ प्रठप्नण गप 09874710 848
ए्रप्८१्ा,08.47016 1971007 कप्ए 8487 ^1,24 70014. एर (प्तष्ठ
1\^ पष्ठ ए्प0फ प्रा) ९414 प 87, 47 प्त ^ ^ प्ण 78,
^ प्^7एए, ह. 0. 8. 1., 07 €^1.0एणणा ^.

7 8१९ एड, (रथं चणञा९९, 98 एला 218४४ 1 €०€ #€ 168९ ९8 17658, 7 8 ण्व ९
[1111 , श्यात्‌ छडपिफक्ष्रेण आ कोप८) € 1018 एष्एप [धकप {060, € 800 ण 2 कणफकृ भरात्‌ 76-
8 ९ ल, उकृल्लणणछपण 06४; 16 088 18 ४16 6९0१ ग पालो 88878681166 ए) 8९6९9] 1प॥6ा68॥-
102 ०९९९७१०8 ९९]९प]&{6त्‌ # कष्०0{6 #6 लाला] &००१ ६०१ 8तृरक्दहणाला॥ ग (ला (ठप, णत
1€ 1४8 कोकष8 पपात्‌ पल 00 10 6 कणा ग ल [हात एषण &त्‌ 9 80पत्‌ &००त्‌ 86086.
दिश्ताभकण४ 18 2180 8 दतपाञतलाभणाल इदोमक्ष, 9त्‌ 28 10फ 6ाष्टद्छत्त्‌ ऋ तण ण्ठ >, एला 1€87४९त्‌ कण).
1 वृष४ धल (षण 08 कका फल ॐत कणु प6त8, कान फप्लो। उटटुक6ा, ४१ 7 एटत्ठपफपत्‌ ककण एण
४० (€ फए०द्लप्णा कयत्‌ दलप ग व्ण 8०९९८७७०.

८1८4110, 1829.

72740 छ व [ल 07 27 मु59 744९00८ 27110 4) 6९८॥, 10 11८ 4520146 6००4९ ९ 20105,
१५८९८ 510 21५8, 1885.

¶ {न्‌ ६९४४ कल्डडपा6 1१ क्षपाठप्ालेणटट ६० कण्ण क 6 (कण्णन्‌ म ध© 45०४५ इनन 1४8 607नाद्त्‌
0 96 ४ लाला, ५ भ ग ए0ए0शेन्ण, गोणठ)) 98 8पु०॥९त्‌ फ़ 197. 14011, ०९ ० "6 16100९8 ग
06 (णप्णलो. णप 0४९७ 6९ 0 ४ [लण्‌ म प्रह पलापा#6त्‌ 0 ४6९06 8 पताकाश्च लणछा ण
6 80लल्, ४०१ {16 (कपया कड 06 द्ठाकप# 0 पल हा९&४ 86768 0 २७०१७९त्‌ ४० [ताण 1४6४
न 4 6 एषणाष्छ०प क कठः ईक्वश्छाएध्वषणया, 8 7681 काननद्ास्म, भणते एगोषटीम्यड = प्डडप्रा6.
ण 148.

22174८४ ९ ५ 1/९ 00 अड 22८०1९८ ए, 0191971९, 0रणरल' 0 तऽ 2 द्९ः॥॥ 77९7०१० 77, ४ ग
६ एथ, कथ्य॑ल्व 10८7 110्‌/, 1854, 7000457 ,९44100.

¶06 प्पातलाा्९त 78४6 #0 प्र. 21. #06 [इणु ग ए0€ण्फकषपर 10 ॥06 (छपा म 8४. वृक्षा९8, 188 €्€ा\
वाधा्९त्‌ ए 125 ह7ध्ल०ण्ड §0ण्लालाद्टण 0 धकार #0 +€ 169 6त्‌ 80 रभा दि 8819007, ४6 86-
क्ण पक भ्‌ ९११1, 770 ऋष्ल5 98 8 10]रला। त #16 81९66 शलस्य०ण]6वह्टफलपौ, #णत्‌ {76 एही, रश्प्ड
71१८५ क, 25 19९8 पण धल ९8९6७ हु ग क्ण ९०९8 ० 6 -णन्लडप्णह ६०त 69007906 छपर
५४11९ ॥€ 8209४ ०ृध्तपा8, (0पपलिःः€ते एफ ल कपाः पण पाड शुच 8 ०फ,, ४०१ 6 पर्ल
ककु [0का, 2प तणृलणश््लण.

हवत म ५ [लल 00 27. 4107ब्नी षठः) च ककाष्ठलः छु १८ ०9 4 व्व्दनाण/ ९ 6०१७6९७ क हनाम
५८८९ब 2647 117८0, 1858.

1 ४४२९ ४1९ ८ ४0 पर्पणा कणप #0४{ 6 ०9 ^८8तलणक 9 806००68, कृरडपलपकक, 0 गण
मरण लश्लल्व्‌ कर्प, ४8 श प्रजागक्यफ़ कट्फला) ० 86९०४ ग कठाः पला ४8 98 4 पणता 9 106 8००१9
एष्व. 1४ 18 016 गं (ल 7 द्को€इ॥ 0008, छपा 4.९8 तलणक ठया 70र९8॥ का, 0 ४6 पपन 0 ४06

पण्णा 9060068 18 ष्टा 8811 97 68676164.

7270४ मु त [९८ 00४ च, एकाद, -छर.) इन्न्वा 10 0९ श्व 8००९४ श 7एलष्छम्‌,
व21९द 7/7 १५१, 1836.

गू §0लंर 28 2176४त्‌फ़ धक्ा९ 0 (106 शफोपला( इला ९68 कठप 086 एलातलाठत्‌ 10 कृठपा एणप्पक्कु ला,
&8 श्‌] 98 {0 €ष्लफ़ 87१०४ ० [पताडण [क लाक्जपा€ फ 6 (०णाकत्ठण, ४० कृणल्छत्णा म कणप 88२
8९१४ 0९ 01०98 41081 1651609, धात्‌ 18 8861896 #क¢ उ0प ऋः] तलप ए 006 धप्र९॥ इलपि्€18 0 8610९,
8०१ 89018८0 तणा 08शणटु 8८९०1780 6्‌ 80 19 पत२०1७ भणते कह्वाचभ्ण ४१ प्तक ; कप्ा6 १०
ए०भालण गणपः एा6 ए]1 ७९6 1४706 प१०, कणा 1086 10 18९ [6९ 7081 ककफकण४ 7 कणफ्टो-
1 8०त्‌ कष्ठहलाएणिषटु क कणाः ०९0९9] [ष्लक्ा6.

21041 07070 {16 27114125 ९ ६1८ 21700९न्दनपऽ ९ {4८ (000१94८९८ मु (०11८९ ०१द१८९ त ४1८ नव्य 49८४०
8०५९९ भु @१९४ 2१४८4४१५ १९ 7१1५7. ` 141154८12005 कु (01८ 7. 4. ऽ, ९ &. 2. कषद 7., ००1, क्व
40. 2. 1117. ।

ऊ ^1€धत्‌लाः वणोडत्णा, 18.77 ]कत एरलणिः€ 6 दमपापा#४९९6, 16 78६ एणोप्रा॥6 ग 9 8908८
07९061०८ कक्०पक्षफृ, 91 > 8९881166 सएनाणह 80०९, एण्पका6त ए 38000 एष्व 60, ण
8८ प8. [४ ४8 16801९6--^4 1186 77 ९०08९6ब्‌ ७५९ म ४6 ४७6४ वाशक्कि€त्‌ 19 1086 क णाए8, 90 +€
&५०९18] ९गछप0ा8 गं 8891000 2०त्‌]॥१।६९०४ {06४ 07 116 एष्णपाठक०प, ज [०]6तद९, 06 ४6 एत्८नप्67०त९त्‌
10 ४16 (न्पणला {ठ नवेल्नल०ण, ४8 9, (10768नात्‌ा णहु ९ ज 116 08 4518016 806060४," ^ ५४४ ४
शग 9 ४06 8 िद्रला) फ 0178 ^ 770 शृकलणण #0 (90४. 1.0 क, 91 2200० 1०41१४४६ 1069,
€ २०४१ ४० [जगत्‌ {६ एकणत्रणलः, &णत्‌ ए, ए णााला0प ; पत्‌ 8६ ४0086 &0र्ला०ा§ 106 ९१०९8३४९ 0
&07त्‌ ४1067 888869166 #0 ©, 140 क, कात्‌ 2800० एत] 060, 10 ४6 कनन्मिपलप॥ गं ल 80लल "8

1.

०7८ ९ & ला 0१ 2. (17८, एक्‌.) 6द्नथा/ {0 {7९ 20907 49046 8००९ ॥ म का०५ एकक
८१९ 77९1070, ववल्द 610 41171, 1845.
१६1 नक 9 धल (०प्रजपप््णा ग कुणपाः [लका6व्‌ 9४ रए४1प६016 कण], &110 क्त 106 0 कषडपा७ णप

10 हण 6 एण्‌ 48906 इक्लरतु ©७५०१४४९8 6 610०१४6७ [0८४०8 ग 16४०९ क्नरर९
च्छल, 8णत्‌ 086 फक 1ए९त्‌ शुणडघ्मा &तत०फृकण68 ४06 74८०० ग पलः 1४00प्8.

( 2 )

एव (किण, < 4१91५07 ददतत मु ४८ 4०४४० 60१९४ म 205, 9 1846.

1/6 ए 1९90} {60 १९ (916 प, 9 ४ क्र ्6 16 नवप ००९ एणाण्य€ १९ 800 [6्०णक ९
हछा०ुजगृश्वव्‌ण्ठ §क8९ा४. 0828 ९66 छप „ ९४प०७ ००४ 680 परए १७ 1णत्टपुणरछ॑8#०य तेण 8608, १९७
१0 ¶ 7219 0 र ^ ल का. - भृथ
ज ४९९५ 1" तप 78776 त०४॥ 118 806 धि768, १९ 19. ष + 19 8 , &पवप्९।
रभ 8" धकव्‌०९, € १७ 6।६७००8 ० ६6९8 ४५ ]1ए7९8 01988०९8 पुप्प €, छण क प88९. 1" पा ॥€ ९९४

छप 7 1९68 &पत€8 € 687 णभ प्डलणलपौ ९8060४6 ष 801 ०५ 1871616 ; चः
1)कप््छणाः 1 पप € कै 868 {88 € 26 १ भ, € ए९०६९.--1.8 शएला० १९ कापथः 168 ०९8 कष
1९४ १९ 168 र्छातए९ ह ॥0णठपःः 8 18, 300९०८९ १९७ #प्{टपा8 0१९६ (णपण्छाप्रलफला॥8, ०४8. वृप्रशवृप्ट

8077 वृप्0 ९४6 8 168 9576 क्ाकटणर 08008 168 गणक १९ 0९पर ९ शप = , 0 "फ 76९ण88॥ 97878
त्णपफरत्यलप, © 31 एण्णतत्भह पटणड, 16 काप्क8 प्णहैपा6, 1] इला पऽ हि€पलाटण र 06 168 पाला 6 60 ए
प [ड 88862 1085 + ५, ५ अ प७ प @९प वृण €. 0 0९80 एषणड8९ण 86 168 [णठ८प्पशा. (१.७

1 €णन्छपुप$€ १९ 2111. 1४१९ तप 19
60९, € ९०116 १९8 ]8द्ुप९8 88४2068 06 1 07९४ ग [क्फ 666 988 [6४ 6०९0पा१ह66 १४७
1 1त€ ¶प" 4 11९5४ भछ्पशालपडप४,

¶1191414070,

प्रभु) 80081680 16) ग (0916 प, 188 388प्७त्‌ धल 50) रणप९ न 108 88086॥ [कुलगृन्त० 7९-
्क्ण्डा 10 प्8 फणः 686) कणप 38 गाककहते एफ ॥6 कसाकडणि0प ० 308 क्षण्‌, ४ अ 708, 1116
0िकजणथक एलंण्् 1०त7८४१९त पत क)76]1 नुः कष© (ड ; ए #16 वच्डटपषप्छप, ० 6 ०ुष्छ४ ४ कला
नल कणत भूष 1168 ; ॐत ॥फ तुक पणा 6 नकषडा९४] कणा]र8 771 जात) 2४ 28 ०३6१.

06 पन म च8 कणप 10 धल प्प 0०8९8 ० शप प णा०ा७ 38 पर्फणपकमलकृ 1४४6त्‌ ए २64800
0 308 ्९४{ ठट, 07 6 कपण ९868 20 20 178 0 प ९08६ 27त्‌ १०९३ ००४ कषण २ मक्ष {0 8816.
¶€ क 7 0 08त्एपन्तणड्ठ कणयाए8 1056684 ग इल कल, १०९६३ गापः 00 06 इलालठश ग कपनाणाह
81 0रधापला४8, एप४ 39 इ 68 9 € चछ धार फक +8]६6 60 ९856 पला ००४६8 #0 7686} #116 18118
० ४1086 110 (दथा 921६6 प86 ० प्ल, ल परण 5१९०९७९ व०्पलनशक़ उ 6फिव्लत्णहठ छलः कपा०86, भणत
3४ करण्यात 6 कप्ठ)) एला, ४० [ थ षक इ 21076 ह९पशठप३, ६0 ९8056 (116 कणाः]६8 #0 06 801 ४ ४
एप८€ इषपफीलटप 10 क ४0 6१906 9] (1086 + एछ८पाः8 लप क)10 86 ०९९ ग पलप.

एप प6 प्पतलपभ्तणडट ण एव्व 060, 28 80 प्रठ]), ४6 पठाठ फलप्प्मप्मा8) 88 06 पत्‌
ण "€ 88०86, 88 {1086 0 106 16०९ 190९8 ग 16 2986 6०6०], 1085 आरएशः 0660 80 11४06
कपल्०पाशद्९त्‌ 7 1त78 88 ४6 16 76866 पय,

एवं 0 7 ०१५८ कु 7९ 4 लव्त्या 0लव्‌ इ०्न, एम्‌, 7, नण. 1, 2. 77.

06 1ब्ढप्णल्त्‌ ्रक्वोभकण 10600, 8# (भद, (०प्फ्पह 6 कष्ण ग 8 (16४७ ० 006
8980४ 18४६्ुपश्ह९ ४० [त्छाकपाः९ ; ४6 4 एनाप्पल २९९८0९त एक्8 ४0 68 820.

240; मु क एकश 00 ©. 4. 54512}, 754.) 6ष्लालमणु/ 10 ६7८ त्णलणष्लणयं क 9दद
५८९९ 1511 ११५०१, 1848.

शु (४6 (णप) 08४6 764०68१6 ॥6 क60रछफलाफ 0 (णारछ ॥0 कण्ण चाशा ककण 07 धा6
(न = ९8608४00 = तगण्ड, पत 10 अद्णकि पालफ कष्ट 86086 कग ४06 7पतप्डपिप क्त्‌ [ककण कस
0 ४6 कणः

1.1. 3.1.11... 10. 1.111.141...
त१९व 517 4५4१४, 1853.

¶ 8 तरट्ठते #0 पणि) कुणप #086 70 8 १९886} 7ल्ठ्लात ९५२९५, +© प्०ण'ण९ दप क९०४ ५९
@ण््छ०-तणलयद्‌ 79 द०पण्ला + ल०ण्डक़ #0 ककय पल कलताछल्वद्धणरलण+8 {णा कृकणः एला ए४पडाठ कत्‌
16826 कणर, णत्‌ #0 6९88 चाल 8801888 ९प्रेत 19. पत क कणप 8९ पड भु९०४४९१ +€
छात्र फ़ कोठो कला 6 26प४6त्‌ ३ हरण 6षठतप्यशह्लालपा 0 ४6 ९पा्रक्०प गं ४6 भला
1४०६प्थह्6 धत [्लक#्पा6 9 1०18. ध

7१८८४ 007४ 116 दु ६0 {4९ वडा वक्व एम, 04००१ म 71, ०१५८८ प्०१११४. एए प्र७०१
770०" मु इवाकलाा क ६1८ एण्लाभा/ ठु 0षुणिक, 19 नका ०४ 1819, 2. शशया.

4 6०पाोक्ष्ण ज ४ हपलपठाः लोकषाद्छालाः ४6 भण क 11686 6९ फणःऽ 82त 2०१९९ ४0 9 9 "९
0076 &6169॥ पता 8 18 पठ 70 [70688 1 89160118, 36 28 6०५61९व धल 3०तश्कवृष्तापया 9, 8 38 ४,
38०8९४0 6ि०पक्ाफ 8] 1 क7806त्‌, कात) 76769९6 0 क कपप ९8, कत्‌ ऋत लणुणग्णड
€पूाकषणक008 70 116 1 19.09९, ६ 15 [6 3 (6 एलाषह्भोः कोक्लला, 1 28 पो6 कतार ण ४,
[५ 8४१९ हलात्रलफक्षय 0 10कपपठ धपते हिप, श्त 68, फा चट्‌ 2580818066 त पत 1९६

08, 82त 18 [पपि 2४ 18 छा. ९6186, त 28 द 0ठठपणृक्ठ) फ 076}1 अण्ण 600079518 ४1
= ५ ोपरपाकृ, 7 कलो प०१००8 त 128 भ्ठ धते गण)ः छात्‌ लात्‌ पलः ध6 धात्‌ 700९ ; ४1९
#619688 छ 016 कपोताः 188 छिएठप्ोाते 76 क ी1 +€ पडा 81168 त 6 कणर, एप] पलटा, 3४ 95 706
श्ल 6४४९९ णिए ग्6 + एराली॥ ए 368 एतप+सपा8, 116 188 8180 ०९ प कात पधा छप ६८8॥
पछफक्8 00. #6 शकाः कृष छ कक ठका [लप्गाक्षु, त कोठा), ऋला९ 19666801९, 1 1४१९ १९४]९्त्‌
प्क5शा. = (06 §क्वभाृकवषपयणर, पडा पठ 8006 (०णडतला्ा० प एर्थाण 3४ 28 (नणा४९त्‌.

एर्व कणा 0 4११०९ 2 07. प्र, त, एएयमा, 2षठकाभाल्व क दील वमत वु धल 4न00 इण्न
&०५४ 77(049 वव [+वकण्द्‌, एन. 13, 21. 2, 2. 209.

865९8 ४16 18त8}16 कशीणा8 कठो) 86 एलणड 8४१९ 79 पता9 0 7086९ #6 फलजं 8 ०
पवृ, एला पालाठ०यड कदल [षटरक्ाह पला€ 3 6 [णणपठपण म 88४8८८॥ [लकषनप९, = ए0ा९-
708 अता), 118 ८5108) © गा४ ११ 0९ ठ०ण्फ़ाल०प ० & एणोप्पप्माह 38878९४ .रपत०, ए एनयुभाः
89409८18, 12९९४, 8 1181156 ण €भ९प ता +€ ्टोपल्डा सठमृलठनाध ४०१ कल्‌ -ता०क. 38
कणप णड ॐ १९००६७९ 21186 ४ 0 € 5(तप्ठणड त्‌ गल]हद्टाता ग 8 स्छपात, कः ४ [एल्‌
एषवलृकित) 7 भ्‌] [क लडणा९8 {णि पराकूष्छरोद {06 6तपठडनणा 0 1085 तचत ए ४16 6961७०४
कषात्रम त ४९ एन 1४0्ण9्ठ 87 ए्वपाणुलमय ष्लाक्पा७ ४० 8660166. `

( 8 )

एव मु व एय िमा५ 7८ 50116, 2016 10792009, 1607 40५४, 1859.

एषः 6१९९8००९ 8त्‌ तपथा९8॥6त688 70 #008 &788४ कछार 76 लणपरवहत्‌ #० प्र एड्कान्ड४ क्वा,
8 36 जा] ० वप कलफलपड6 कृपः पक्चा6 70 एषठाः 0०8४ #06 87१००४३ ० §क्8८य४,

27००४ म व [दल शिन © 54१06, ९4९ 1847 2104, 1859.

इ 0णाः कठा 18 80 70706086 81076100786 ° २९18176 पल्ल 218 ॐत क] 6 ©008प116त्‌ भ70118४
89०80४28 80076 ; 1 क8}1 26 कलटा० गशपप॥8त्‌ उप 2 इपनामय कु€ कपत ० एलः कशल,

2/४ छु 0 1९49 ०१५ 4. 6800701, 759.) एलश्वाः 6००९27/ ४0 2716 (ण्णणाष्नण मु 71282,
५ ०५४० 287९ ८१२१४ 1826.

१.8... एण्ण्शतलाधणय ॐत्डा8 80 06 १०७ 0 6 कतमा तणा लदश 57 80 पटा] 8 8 {16
8816 706 1800०पड 8, [ला पतकर्वक्षसि पद, णत्‌ {16 कणक्०6 त 1४8 6षव्छणय० ऋता] कीमत ४06 086
अएणष्ण+ ला68 ॥0 ४06 इत्ति त 89०8९616 था8.

2740 मु त [ननन ० प्र 2१67 5०9/7९्‌/, ए८न7दभवनः मु ४7८ 607९10८ (2०00१ ण 2८,
१०४९द 116 271 १०१५५०११, 1826.

{ 8 क6]] कपःऽ०९१९त ४80 9 कणर #0 क1070 ००४ 1896 तहक्णह्त्‌ फपल, ० णपः प्त करात्‌ कहल्छान्ि०प
पड 06 ष्ण रथप्डाल, &पत्‌ पड्लपि्‌, 8पत्‌ 16 28 हग्कपकुतपडट ८0 ०षलार९, #86 कणप ४91९०४8 9त्‌ 1900178
876 07766६6 0 पप्णलाछप् पपक00किप{ 0006608 (लात ० ९0२४०५९ +16 [०164&9, 10 २986 ४16 ०0926
१थः, ४० ४0 0१०४७ 6 0९8४ 71676808 0 कणप ठ0पफकिषश,

1720 शु ५ [97९ {०१४ ©. 7. @01400, -ए94., 001९ 817 78८१५८४, 1826.

परऽ छम म कण्ण ्प्फालणह भणृलक्०प म प्प्ाल ॐपत्‌ 10, 0 चल कष्ठ, ग 96 ला-
कपा8 कण्ण कठपफरक्छिणलप कपट) कृ6पः एशपश्ाल्‌ लपन 80078, 32 8ततप्ठण 0 06 = पाकण छलः
[08180068 श्ण +९त्‌ 70 इजा 26810प8 ऽप मं 6ण्छाक एपणा९ उणडतरिकप्०त ४86 195 6००६६०० 107 1४8
०४०५४, 08००४ {8। 0 1018066 कणप 0 3० ४ ए €8॥66प, ० 1ए06प्भ-प००१९ प्ण्डाशपलया * # + 397
1 ०९६ 0 न गण 68687 10106 186 फण. द, 10 1४९ ००१ दष्लाशृक़ ४0 6०य0न८९ ४6 कणर, एष 0 रणम
४6 कन]. ग्शएण््रं०ण ४0 00 3४ 71] 80 | 6पथध९ कणप.

एव (णा 16 ता क०6 0 च 7४, 27, 9०5 वणाव कु ६ एन्व्‌ क्व एका57 1०१4५०८९,

6 3िपण्तिभभश्वाप्या8, 70 77 0086 0 पा ल्छविण) ॥फ 28000 90019१8, 106४8, फ 11086 ४81९0४8
४०१ पर्थ] 1908 7660४ ४16 ह्ु768४168४ ९९7४ 00 86 82 218 {9110 -00 प ५६४ ण 08 2701००९,
810 0586 ‰0 08 ° ललाप 8877106 ४0 ४16 8०6०8 ग [2०१०० [0्कणणाः९, 1088 6४ 00081६8 88
शः &8 षण 1806त. | 106 वन्फभानः ककरो प्ट का ९१०१] ३०१०९88 89 [0भशाक 06९ ्०प७त्‌ ए पी
हरण, क 06 ९० 9 ४6 ९दषण (< 9 118 €]81007806 फणः), ४9168 ४158 ०एए०्णणन्ि
कगीडयण 78 कप] 8०016068 #0 कप 107 6 भत्‌ ५०७०९ तथ्य १७९.

700 शु १ ०१४०९ 29 27. 2. ला, 2270576 ऋ 2८ न००५१० मु ध ण्ण 4 गव उ०्न्ध्छुरण
त 2410411 ०११ 1710094, 701. 77, 2. 188 (1835).

पप086 एणाप्68 भ 08 २९1०९116 | कणु एप्प ©) पनु 1000 78668 70 1978 वृणडय०, 976
0 19 ४6 [0 ० ५6 80 4878006 80 धाह, 10788678 ॥0 2 छ ५0© 1689796 ध्म „ (0028
एग्०२ एश 1०5४068 06 1180 00०6) 1100 21068807 फ 11800. &8ए8 ४06 कणर प 06 825४
6060 ग 8 76त्०णक्‌ 79 1819 ; कणप्लकृष्पिणद् ठक ठय 8, 6 कर 8116608, #0609. ए १४९त्‌, 10 368४
ग81016 9 81076 भ 9006096 करपनफकि0प ० & क्षध6त 0 5०608 ९०००९९६९ कः 8808८ [0४6९
००1 6 1४ ५७ छ ४08 8त79016 प्णतलतशद०६, 006 € 17९0688 ग क 167 तत 0६ 0ककला
8071 & 11006 ग 28 8766 ४९6०फएाशपडय#, _ 9011819०08"8 कणत 18 एला काडत्िणठपक, #पत्‌ हच्णलाात
णहु, 90८पश] ए०६९त ० +€ 8९द्भा 0098679 ; 870 १९8९7१७8 ' एथ प्फ 00 {6 1686६ कृषा
५ 1#8 8पृशपठाः 086७ ॥0 ॥6 हकणलाकाक्त न [पताक कएपण्य्ड पिठ एण्ड भएशएलणल्भाफ भाश्णहछ्त्‌
‡प ४९ फ्वेणा०्‌९४०. ९४०. 4. 7686 ए 0 2४8 97470168 19.ए९ 1०86 ४6९०९ 6०फककाकचण्शृकग ग3पलिणः
ॐ 81106 ४6 8] ५ क ५ णं +16 त्‌ शकात्ठप म 7, 18018 [07 ठतिग्पा, क0ला6 ९श्लप 810ः-
४००81 3०४०, इप06त ए 06 16ध्पा९त्‌ ११०० ० 96 विलाछप प९ढ०17्8 ग कणात्‌8, 148
९0786 1862. (911 76004८6 ए "€ ९नलाा७४९त्‌ 16स८०द्कप्ौला," 100 88 ४1160 21168 70 1008868
8100 9 ४6 ॥1९6 रएणेप68 ४ 076 प) ध क्त 8688 27 16 ®ात ० 6 188४. 07 ८60०7९०8
४0 9 686 शण]प्&8 38 206 80 प्प्रठ)) १९१ ०. #116 16पद०दकाधफीपतद्‌ 88 0 706 ए्कुलगृकव्म्‌
~ प; त्‌) गा6 एक्‌ शि, 006 08 00० धणत्‌ 7046689 कक ० #16 10016 ; भकन्पद्ट ४6
60016 कठ]68 8९ 8 ए लोपा 0 #06 कन्ठिपप्र०य, ग +© 8०8८ इतौ 0 26९०४ ग
लप 916 शृ९तफव्द्त्िणा 9 शु70णकु 718, 001166॥6त दप 81] 005745 व्नृलय़ पत्‌ पलार छ०पपना-
४8977९8, 80 88 0 हप्र 17 8096 ालढडप्ः6, 06 46लह्पछ भं & ताठ्णक्यफ) पदशः 920. 380६, ०
09४ ग 9 306 एनप्‌ छप ग (न्‌ प्पलडपाणह्ठ 31] ४6 र्शर म $कषणडछान४ 6द्68७7008. 6
०९१० 8०8 ए धर कपणाः उ क्रध0168 त 9 ग्णाल]क़ 16 ठकहशृगठम्‌ फपल, 28, प ४0 96 णाप उप
4१. 0 7006 1४8 भ्ण # 9 7000, 0 # 200, 1४8 081 7, 16 #0 हा #6 9 870
70071 9 3/8 पप एफ फलाक्नपणु 906 _ 01988 9 068 क 10686 0 ऋ) 36 एनृ०णड्ु8, ०6४ ॥0
(3.1.82. विक. ४ 6ग्वु688008 70 म दुग्‌ 8180 3 एभश् ; किः कपल 16
10०6९१8 #0 {6 07/40/0718 १ १४ 7४, ज]06)1 8070668 कपप ०४ 88 19 {118 8761९
@1\00100. ४0 16 प्य ज ०४९ प, पत्‌ 076, पठ्लाणह् शक्रक8 छल 268060१७ 9ण०धं 68. # #
6 ४९ ४0 ००ण0८ापत्‌€ छप ए९डछपां एलपक8 0, 78 उ प्क् कणाः का, 6 कषटताठछ्०य, ४४४ 7४

108 लपक णहु एनाप्ठण ४6 कप्त ता] १ 6०४०७ ४ €म्पौ6०त्‌ 168 &तला९8 79 ४06 ("६ 1.1.
पि 86 16 188 6576४ १००७ छह प 18 एषशुक्िणणा 0 016 68९ एणोपल8, 6 कम्प्‌ ज कोप०ा॥
©00६805 8 87616 ग 29 1688 "क 1 न 4 ० 774ुव9०7 ८14 82810द्ु0णड 7 गण 9पत्‌ प्#प्ा९ 0 चः

५ 1001 ९ 70600 10058 : € 0 8} 6 ऋछपात्‌. 0 10 एषछरल्य 128
~ 4 1) 2... मः 20 ए [५.3 ' 10116710 एषं ०९व्‌, एप 8 07008 7918
छ] 18 ०५० ४0 86 0 एप 1686 ५२९५ न प्र७8, 16 88 86 {1677 ०००४९०४७, £ ४6 8०1 868

गछथ,

9
हरवा कु ५ [ल (70४, १९१९ 7 ५११०५, 21610176 25 7" 11451६४7 द 5५१०९, 2०1९ब्‌ 567 29}, 1835,

प शृभषण्पड पछ हात 888886म 2 एण्ड कपा०प८९ वृ्९ 16 (०डला्‌ १९ 13 80००6५6 4.58 प्वृप्© १९
एतऽ ४०8 > 1840 ४प 00९ १९३ प्रप ९8 1010७१९8, 80 19 न १७] 8 {४6 6१ वप्र ४
५.५ धप्छ€ कषः 21. 1/6 707. 21011, 1 पण १९३ फलणरफ0ा९8 वेप ९०8९]. =, ए0पड €0७ढ तकृप8 10प६॒एथा्‌8
8. ट 0009€पः, 9 {917९ [8706 १९३ फल0788 11000791768 १९ 18 80०७६४६, €४ 16 60००861] 7 (रा
168 ४०8 उ€ा४०९६ वृणठ गणड 160९2 8 18 ्ैलाक्रपः [पकोरपप९ कृषः 18 एपाटक०प १९ ४०४९ १९ ६21]
पष्प्णम एलदषणार पसः कणरामेग्हवण्र, एण्‌०डगृ ३4 पठ €४ 76 1 प्र १७ 11०१९. # * + 10828, ]9 0९]9
एप श्मः कृभयल सपाला, गभूभतठ १९ एाप्डलरपयड कन दौरप्व्‌पञ, {815 वृ 27 व्‌/0507461व ए वकन्छ ९
४०४९७, वपल पर९}16 10डषपठप्0 ९०९ 660 ०पररग्ध्ट पठे €8॥ &¢ प्प [छले 18 कणप १९ 80 शपर(कछणाः
श्र लप प्ण १९३ 38७०।8 ए7811787268 वृ एण ९005776 160३ ९1168 8 पशप [०ण्मणो16 १७ कृणृषाभ्न-
€ 18 ए6]16 18४९ € 1४ व्लाक्रपा 19६९७886 0९ 165 एटे९6.

¶१०११००८ 0१.

६६ब्‌ &९४४ काल्डडप्य९ 39 कपातपफलोपटट 0 क०ए, काढ 16 (एप्पल ग च 46 80लंलक्र 088 61110116
#प 88 9 पलपल पना पु कणृकडोपिठण, कणठ ज8 इपगृन॑९त्‌ 19 07, कणि, ०१० ० 9 लय)96ा8 ० 016
एण्णलो, कण्ण 096 0९८४ णा 8 1९ गं च९ प्जापर०३९त्‌ #0 ४66०९ 99 पठान कलिपला गं ल
8िण्लं €, ४०१ 6 (0ण्ण्ल] ७३ क ० 1शण० कप ० पल हा68४ 8671068 कणप ऋछात€ा6त्‌.४० णतप [कीत्लद्षनपा९)
छि ४6 एष्णाटभछप, मं उण्णा ्धाएष्वाप2, ४ २९४] क्ागन्ह्ुाल्म्‌, एा०हगृठमा भप्त स्शृष्टाणण्ड
७४876 0 णत8 # # *

व ल्प ०१९९ 866 पिप ४ फषर्थ एतकाफरणकछ्म त पकप स८लालणा भ्ता68, इलो 88 140/457वद1९)
0024140 पत्‌ 06678, 081 27686 7708 प्र८प्रेम दद © वरपरटत तण प5 कतार ऋकएठ पप्रऽ+ 11966 ध6
96 0 ३४8 अप्रजाः ०0 ४06 078४ कक्ष ० 169०९ एवशण0108, भ 110 18९6 6018667४६6त्‌ पलप 2008 ४०
€ [0०पाछाल €णते ० फभप्ण६ एणपपक्ष 6 प ४णद्ुप्डटुर धत वप्लाठड ह [त्छाछन्णार त पोषय सिन्ीला8,

9.

एवा मु व [लल 00४ 11८ 541९, ववन्द 25६1 044०8, 1840.

यह ५08९ वृप्€ एणा ०४१९४ 98 10680 १९ ०९५ 100९ कप्य 66 00क्प८प १९8 शकल ६8 १९

€४ त€ शे ४प१९ पृप< € ४णणड ए6+€ ; 6४ तपर कक्षा &४९७ 164] € ०९ ०68 तप छच्छप क९-

शशा पृण९ एण 8१९ एर एठपणोप परा6 भि९ 06 पठार एषहननण्‌ 6४ ७ प्रात उव्वशशष्ततपा 8, = व6 ०९ एषह

76 शारो १९ र०धाठ छरव्लालपौ 16१८ इक8 रणड एशण्लालंशः १९ (क्छ तप्र 867ए९९ वृणट एणपड ४९ एछपतप

४ 18 ©001088887108 १९ 1108 €४ 16 (पणएण््षय ६, © के ०088 €068 [क ्ठणलषटे8, 6. एणपाोक्षणा फण ७
307९8867" प्र” 6९.

1९१७101401.

¶ पणः कणप १००४ मृ 77९ ण ००8९ #0 16 ९0पर०९९त्‌ ग € इछ 6€ा#8 त 76800607 8०१ हा
४०१९ पठ} 1 दण्ट 0 कणप, &पत ह #06 एकरप 6 काना कटो) व पलपालफएलाः ४6 ए९४परिप्‌ [07९8९०४
कंठी) १०१. 1४२९ 66 &००त €णठण्डटो। #0 प्ाड}६6 + 706 0 णपः एला गथृपड16 कत्‌ =फडर्टापा = उितमा8-
तपा 1 दद्ा१०४ 86 प३6 त तपः छडत्लाहण 1लप९०प ऋोक्ठणा कष्ण कृप कलापक ण ४6 इला १९९
ठो) कणप 19९९ ए९ात९९व ४० पल. ध्लाकरप्९ ० णव ए 208 एषकृक्कतरिणा, ४पत ४0 पाड एषप्ठपोभ इत 66,
१ एण ४०० कण्ण, ४ षर्डलपौ 76 ऋ 9 (णृ ण २४.

4700४ मु त [नल किमा 2धु/9" 4. 7०४, 22706 मु {1८ 49८ 68०८४९८} य 0, व्वा0" मु {९
थत 7074904094, &८., द०९व -- १५१८, 1837.

ए6 8८ ॥84 © ९066 काप हुछ 709९०८९ ध6 दमनिपपकषठय ज कणप रशृपश्ा९ फठन्माक्न क)
्भाकप्पशा९ फल०प ग फोपंलोा क88 ०80९ 50 8९८४] कप्ो०गृ्टमे वठपाभह ग ४6 (नप प्रडण४.

7910, वच्यस्व 25, 194, ५१५८१ 1844.

1956 7 पतु 1850 16067 € 7768860 ६0 3० 108 (४, 607९887018) 06876 0 त्प भोति) णप २४९,
तपः कल्ला [त्क 60 वर पप, ५९ ०५" 1.18... 1.3.711...
+ल छण गल 70 [४भक) कोलो) दलप की) प पाला 2४5९ ॥0 शरक ए9766 पत तिला्ाापृ, 11676 कणप
प्पलात४ 38 8176845 [०8४1४ भए१९८०४९१.

2४44०, 4५4९ 181» 2९९06, 1849, ¶५०८९ब्‌ ६११ © 1९116 (00४ प. ववक्षा, 29
क०९द्‌ 711 76१५५, 1849.

0 कजात पिलत 29107 त्श, ३४ १ [तालाः पठण ए9णं8, 180) 06, इक8 : ^ फर] कणप ४९
80 ८19 88 {0 पशप्छफ्ाला 1१6 फत्‌] 0 प्ण पलपत्‌ प्रभु) ्रक्तोभोरभात {06)0, 80 #0 ५6} कोण ४6 कणाडाः,
त्िणताछडः0 145 7९८९ *९त्‌ 08 06०, कत्‌ 1186 ॥ऋ6 दएजान्रपपत्रणा। जा 8 080 ए४1प्४)16 कणः 18
27105} ९२१९५४6 ४ 8] ५6 उकाञलाप४ इलोगोकाह ; (थू फण, ¶ ४९६ कणप, पौढ 108 = §8धवकप्भष्तप्पपाढ
891] 16 ४ ^ प ००१८१/०९व५1710.१

-221/0. = ५1व्द 25 2010 21५1, 1859.

शकण एला एणाप9))]९ ककार, ४1€ 88प8}६१1})9ता पपा 70९४०७1] 81}68 प ९९8 8000 फ़ 0000168,
कत्‌ 18 कला ठ०श]16त्‌ ४) 6. = 1 वनाद्ाभपरा ल कणप न प्रप ५1९ = क ४
१३९७ ग जापः कठ कय 19४९ 16८८ रहत्‌ पिका 80 फक 169९ 806९1168 त एप्रप्णा€ * # * # , शण
1४२० 6णण)6॥९ते (6 हुत इला रा८९ कलो ककण 16 प्९०प २७०१९७8, ४ को] ता ९ण्ला' 16०6, ४० 88०86 ४
11.4.11...

2८१५८ मु त [लल किना 0, कदततमश्‌ करमम्‌, वयश्व 7/992०, 611 १५१५९, 1838.

श्रला९ 38 9 [४ वपठष्छ्ण जलो) ] णड 70 कनलर्यक्छ४ कषणा शङ 60 एण्य ; एम्लद्ु४8॥८ ११०१५0०0
8 (८ 167079191945, (8 18 {0 88, 700 18९6 २9१8९ 0 कणप ४ (070 (= 183४1 १५ 0079588 छः
कलाः धडा) 0078. द. 0षा06 60066९७ # 700९ 8 78 82त्‌ 70016 पपरवलातक््तणट् नण जपाः
38८४ 0760, कोत)। पतद्धोष्ट पणम्‌ ४6९ कपो भ 9 "6 पाः पि एणोप्९8 €णतणह कन
ख क]] ६ 1685४ 767 कभाछकला 708) एला फ़ टु एणप्ा९. 41] 10 19.76 8णक़ 78810001 807 ष्णा प्ा९, 811 भो0
1४५८ ६११९ 16854 07५६870१ {0 ]पेदछ ण ४6 उपपति ग धर 38००6 धपदुपणह०, ४० 811 क 0 ०० [ण्ठकणड

¢ 1

1116 16ब8# 0 36, 18९ 8४ 1९25४ ४116 वहलछाल ४० 8प7]०86 पक ना6€ = शताप्ाक्प्ेठा 0 16 = रलाला४]16 187-
पव ्ठ 618७886 ए इप्रला फला 88 8, 0016]07००}६९, १ १००९६, 2 21711, ४ 21509, ४ 8९111९९, & फ 11[त, &
(क्ल 21 ॥16 0 1680 [गलष्टण्लाड (००६ 60 8 8, फत्‌ गं 1116 ्द्ररठड ०६ नप08 ए0पणपा)) 33 कल]
००१९१, 81], 1 88, फप्ऽ( {९७्‌ (€ त८मु> हावतपत्‌€ 26 28 वप्ट (0 ४06 ह्लं कत्‌ [द्दापपतत्‌ कप्ताठाः त इण्ला
१. फणा] ४5 {16 8802 धृषता,

72174०४ ९ 4 [0८४९ 0000 @९०10९ कि ०1०१, 754, कव्द॑न्व 2517 8९016717) 1644.

10 फक 0० 88 एड व6०४ ग 6 118व788 एणाए्लाशष्, 1 प्ण [णह कण्ण शटपतात्‌ फण्‌ ४0
प्रहा] ३०८०१०६, ॐत 70 छलक क्ष 1 166] ४८६१९ ए इप्लोः 9 कार ० 686९ क्षत 0 ०९ ४ 9 1९170
1धएगणाछा 7 6 ९856 ० 2४९९ 6तप्रडत्ित णत्‌ ३तरक1९6पलप०४.

22174८४ म द 7७1ल 001 707. ऋ. 22०6, 241९व्‌ 717 १८९, 1844.

406० पा अ९९ा८8॥ 1६8 10 तपः [त णत0688 70 क छइ6्ण्ठ 6 एा# 9 ९० ग +€ द्जाश्णो
कलो फी] 6 ग 76 ऋएद्ा68४ एप 0 ०९. = 1 ०ण७ 0 2४ 81168 २ हलक वरो06 ०६ हप्ध(पत९ {07 106
9887818706 [ १७११९ छपा 16 कल ध्‌] छक्र 2९80प ५९३ ‡916त्‌ 7९, = फरल, प्रकारण ४06 14514.
८११०7671८वव, {16 एलो] पलातणऽ ग कठा। 1 18त 8060068 इ7९# = वश्रिठपाष् 7 = पात€86911त19& 6२
4८0, 1 {प्त शक्कर8 पण त०प08 कला०९त्‌ ० कर्मिण 16 च लप्गणफु, फाला ४6 एप्‌ ४ फतणा
1 (न्प ४€त्‌ द्छ्णेत्‌ ऋण हठ 6 2 8वडकिलाठाक ९०,

7211740४ मु च [लाल 0079 प. 5. 7०, 754.) 10 727. छ. 70९ 709९ च 17/11 ८८ 494८८
6०५१९८४ मु 7९7, 701. 17, 7071 1, 2. 33.

70 ध्र व्ललसत्‌ द्कताभातक०४९, 1 शोषा] ए च6 6 नृणणकपणष, पाशो ४ व्ण म भा क
एणणाच्भणण्णड, कोलो एढठ इलः 0 € उण्लंनु, ण कोपनो त०ण्डाष्टपणठणा, कृ0प अ, फा] 06 णत्‌
लाणण्ा। 10 कषठठपा@ ००९ ० ४५० (नृ९8 ग धल एनलाक९त्‌ सिक्ड्छात॥ [10्ठणक्फा एपपा8]1९त ए १8१)
168. 116 को्तणद्ठपे३6त शप्तः, 1] कन्णो्‌§ 06 96 ०016 ण्टुणटत्‌ ४0 व्ल फण १५ फा281068 28
16 षा] ९०७१6 ए 18, 7 ४ [ष्टो १९६२८७९, ॥6 तपल इत 8 79 (लाकर, 98 ¶ 40 ४०४ १९७३द६प भ8
पणाः {0 88९, एप आभा] पणुक्क०ष्ञ़ 1९० 10 1०7 6 पप्णला०ण्ड भुणा ८कध०5 २४०१6 10 यथ6 101 108 ३९.

7४१५८ ५ [कल 0 ६7९ 5५११८ 10 116 एमा, वदान्‌ 201, 215 720९012९ 1847.

प्र शृाल्भघम8 8१९ ६० 706 {0 "6 ०७6 ग (78 ध्टच्डपा"९, 86 श76व्त्‌क़ एला ग््राला०ा8, तण्ड
1४ 1188 207 28 © का ए९त्‌ 166, भणत क2110हाक 28 1 पपात्‌ प्ल 861९९, ए पाणि णहु ध्‌] 1९वृ ९8६७)
२०१ हष्णा्णष 91] ग281168, ४178 0 0086 28 70008806 88 #6 पपा ० ४1086) = भ]0 १९१९०४७ ४लप-
86]ए७8 8. [78866 #0 78 एक्ण८] 0 (802९0९6 8 9]76त्‌फ ४00 एड ७ष्छप 29 तलाक 31016, 10 2ा0ण
16 ०8९ ° 2४ #0 9], 110फदरला' पष्टल कलः ९68४8, 10 फरल" त6७70प8 =9पत 2116, पाल = धला15615९8
प्क 16, { गणा [0९ (टा [फ़ हक्य 116 ०8९ ग चह कणर 0] 10 #116 08१ € प्रलय 3).
@पा7069४ 870९०४8 ० 3४8८४, ॥0 भत 31 क्रा ए6 9 उणठसोक्षप्डतण6 इ०पा'८७ ग 1०००1646 कणत ऋ15-
१००१, 88 16 कपर) € 8 हाट ह्ाक्रिदकप्म #0 ९, 0 06 पड पडला 2 पीहतणह् त्‌ 0ाटढहा ०४
8९१९१९९.

274 मु # 1९ (१०१५ 7. छ. प्रव, 75. -435ककाथ 21476ष्म्‌, 7९१7९ (0द्रलु९,
९५४९व 2617 47४, 1850.

10 २ ]९्ल' ० 01. प्र71809, कट) 1071. एधा रप४ 6 7606156 > 81104 606 8९0, #06 16भ त्‌
@णत्‌ 7068807 61९8868 10867 30 पाप्र८]॥ 200प्+ 16 8716 ॥टावा)8 10806८7 कठपो' 0086 18781016
(तप्णुभ्राक्नर०प, ४४ 16 @णकाठ8 71 16 2९४८6 0 ४06 ४8६ वा व0प्‌ भ 108 वकदप्ठणक्ृ, ल्णफालपवक्छणा
70 इपथ]1 ४ + गणप प्र ऽ# ० 6०प्ा86, 7 ए०फृश -क10)1 21] 107 80101878, 6806601 ४४ 108 ९1९,
भ] 18 ००४ 116.

एवन मु ५ [ल 70 207. प्लत, -ए7700कव5, 7९550" मु 8 कड 742110९ % 17९ ताचणलाका
र्ण ९04) व 8९८९1 10 ६1८ लला कवन 8०८१९) ददद्द्‌ 51 2९०९18९, 1850.

ए 0४ 876 201 860१९ फ#। {16 १९९? कष्टा कपिला 188 10660 कफ9166त्‌ 39 ्पा०)6 ए {16
0ध0तप्ठत्र०प म 06 तक म #06 भण्ललण 88616त्‌ [कपष्टु्श््6 भत्‌ क्लिक ठ म एठपः 78100, 86
1118 2668४ 28 [लष्टो॥९€त्‌ €शलाक़ ठका 98 6 8001068 0 {128 हुक्पत्‌ ०0}€५४ 876 ०7616 ४१ 06८०6
५16 ०}९५४ म ष कात्‌ 80006 ऋपरठडषटकतणय. # # # #

एप 0188 ! "76 06८९४ 16807668 10 एण 1106 ॐत गतलो' 160 चऽ क0]त 80 76 0 प8 = 0461
181] ०8. 076 भ 6 08४ नर्य ० 0686 76807068 28 एठा" 1068 प्र प््े०]6 88१०१81८1708त्‌पया8.
4 81018117 15 16 16877710 १28]18४ए९त 3 ४18 ५) छाः, 80 11611 77 1४8 (04668, 80 रक्षाव 016 28
116 608४ भ 1616 ९011€९घ्०४ ग {116 0०8१ एश पक्ण€ ॥८इप्४8 ग 16 [प्रता 02०, एपौ 91४8 ! 1618 € ॥्ला०€-
1४ 7976 ॐ 06 (णान्र्ला॥ म प्रिपा०ृ6. 10 18 पप © 00881016 0 ०न्षिय 38 पपु] 00015861161158, णत्‌
४8 ] 7१ 7086] 80 गला) 2 ४ 1088 7 फ़ 8(परत्‌ा९8 70 नल ककण ज 38, 10ृ€ कणप, 211 लद<पऽ6 116
160०९8४ #18४ { 1676 लप 6 #0 प्18]६6, १६.) 10 567 पठ ४ एण गं कणाः इभववाभ्वाप ४.

एव ९्‌/ ५ वल" 0 १1८ ७१११९, ककयन्व्‌ 1541, 72९०९१0९, 1831.

1४ 28 8, 80८6 ग रकर्लिध वनुषा ४० १९, कद कृकणः गणोष्टाणह भात 684 ९०012९०९) का के
76468, फ71] [ण 6 7 08868807 ० ४6 प्रभ] प्रल्प€8 00008776 70 कणप 1९7९107९ १ म
16 1०9 180६९ ४ 25001.

1 8४1] (6कणाविल 028 कणट्ल०णड कणर ॥6 हो ग कणप, हिलाल छप 88 ४, १९]0०8४ [07686016 71 8016
71688076 10 {116 16816 7067 79 ©िलााक्षणङृ, 8 81811 717] लड प्टत्‌ गणक दतपाफप८क्प्ेमा8 ४0 21],
100 फक 28] 10 वपी पिठ 118 0ल्ाक्षऽपर016 शृप्ेणष्टु, 1 1006 पप 0 २४16 {106 7086 100078018
86. उपः रथाप 016 [7९86४, ४० & 116 8876 प्र ४0 (ठणूक २108४ कणत क ४06 ए6€क8 २०१
81168 0 16 इ6पलाठप8ऽ १०००१.

3.

7०८४ मु 0 [ल (किमा एवककव ए. 6०1७2 ५११/) 21 08601" मु ७4१००११ ५ ०7९ 0०प्र%® ए. 8. 4.
इव्लथका् ४० 17८ 4कष्लदप्याा @षवलणव्‌ 6००९, वन्यन्व 2800 6 कनां ए०, 1850.

पष1:16 1 एद कणप ६० सटव्लरएर गणु क्ट] कणरा०क]९त्‌दणठप७, 1 फण्पात्‌ ए + "४४ ५6 णा
706 ग कणप, १९७१९8३, 7९8९८४४ पल ठणालरत्णप त 88866 कको पटु 10 ४16 फ कन्ि णात्‌, णका
€ ए्म०४९ते एकु ९ ३प४०व्‌प्९४०प म॑ कुणप कणर 0 छप प्रणक्षप68.

एण्य तु ठ [थला कणा एकादा दव्वाकद्शीषव मु (6 (यं म {1८ ०८ कनकाय -कदुधव प्रपद्‌,
201९ 1/4707९, 9८7, ०५११९, 1852.

ग्र6 प्र पगे. ०६ < इत कणर 188 7107 $७४ 7686116 #28 8901, एप 38 6न्कृ९्त।क्त्‌ काकण ॐ शतु
इग ४6. = ¶06 जलः एणाप€8 ग 06 कणा 87९ 1816] ०८८ण096व्‌ फ़ ९1086 कह्छपत्ण ४० ९6प
पणत्‌ च ४९ 87 7णक्शापड1९ एषठतप्ठा्णय्‌ ऋ ४6 [ऋष्लश्चक कणत ; कणप 1060४06 1800पाः 1 ष्णा
४66१९, 1] 16 कण] 76१९१ 0 ४16 30680्7087016 8१९६९६९8) फ ]70}) 8०९०8 कः1] तरपर९ 00 108
„ # # # # # # # # 65 ][ 86 ८886 #6 कणाः 10 ७९ पक्षत्वे 7 ४6 एलछ्मावदकाव
लोष्श्ठच्यः, #16 कष्य, 0 (78 ए 0रा ०९6 1896 पलाल) क 6887 8660688. #0 2४ ; 21] 116 8०708 का 078
छण्ण्ण्प, क00 08९ 8660 26, 1876 6716886 कलः भृएषणकप्रत ण 0 प षट प्ण 9 कणाणहाप्य.

7274४ ग 2 (कौल किणा१ 727. @ाक९७ 10वडकल, 77050" क उकाञना [06०17 9 कमभ कव्व
१८१ 40५६, 1852.

ए ४७ 0०णकालत०ण म € इतरताप 0०6 0 (6 20080 धापपठपड 8णत उपकृ ०६ [नाभ्या
€णन्लएपं8€8, 188 0९60 एप 0 २ इ्०८९धप] 00प्लप्श०ः, 9त्‌ पलाल 8 १४३४ ॥छक्डप्ा6 ग उपमिता
पिभ, ०2. 8 हु९४{ ए प्रलयः 0 इप्‌} ९०18 ९०९८४९त्‌. ककि [णता पशुष, 8०९6९, 9४8, ९०६७, &णत्‌
67781 ज 108४8 ९९ ०९प९व्‌ ४0 ४6 ष्लक्षफ़ ग९प 110 ०6०प ४6पा86]ए९8 को$ चल
इत्यत, क़ ४078 यणि फकष०९७ कणप [0688 1088 7९पतलः९त्‌ कणप फक6, उ ा01४81 ०007 ह86 #1086 9
€ 0०8 0 89०86्‌६ ए1010हु7, &7त [0१९ #० ॥116 768९9186, ४098 1०18 81] [00868868 पाणा ०४-
68 ०६ 86666, को) एष ए6 क. 16 ०0086 0९67198 पप = र कण€ 0 °य कणप 1170688
त्र ६0० प०्वलाछषलशु म कण्ण णाकर एफ 879६, ४081 1४ पृ 06 ० पडा] 60 +06 2051066 ॐ 80801 6,

€ ०० १16 छण ए दश्वृप्डयक गछाथ 60 6 धल [कण 1 गणय 80प्हट0 0 006 १८१२९
अपक्त 39 किलाः कणपरड, &एत्‌ पत्‌ क)700 1 कक्ष॥6त्‌ 70 कणप" 8800818108त7 प, 0005906 4
867 (8 36 28 8 पलो इतपा०९ ० उपणपक््ि0प) 00 8 कपा्त्णत6 ग इप्]6९०68, # # च
8९०१४१४] 078 {6 नलं गकक्षपल४ ज पङ [णकषण, 80 1 ०6९ एकता 20, कं 1
891] €शछाः नोरथ 30 हाकछपा फलणण ४16 06606०९6 ठप 0711688 1098 06500 क6त ०० ००6
वनद्टणणह #० एणल्डटण 76 कात इप्ठी। 87 20680016 इ,

एवन मु क लन नि ६7८ 52716, कमक 47, 0५०06) 1858.

ए प28 9८त्ग्णाशपण९प४ णपः प द्02888 188 7286 8 0 6य18्8त्र0ा6 ग ०९, ग 0006० ततय
नऽ 0168 8606887016 ४० 8886४ 86}01878, 2० कु 08706 8710786 #}1086 9 ४6 णपा6७0४
9००8 ० 10789 कामन, ४१७ एण र४४078 0 भः ‰ 11 1], {07 6, १७०७786 कणप पलफछाफ ४8 ४09
9 ००७ ० पाल ९8686 0606460078. = ए 0प प7्0688 ग्ण 168 28876 ४180 1 81181] 88 १/५
गणपः १००४४००, &8 9 7108 8९ो0पड एछकक्षपप्‌ 9 पण 1890 पा 29 #16 614 9 पाणवप ^ पतरवृप्प ९8, &पत 7 ~
कल्प का) ५४६ ५6 8४) एण कक 80009 06 एषएाः8)९त्‌ एफ कोलो ५08 ह४०१, 82 706गणकृा8)916
ण जा 06 ल््णकाल6त.

2740 त ¢ (कला 0०४ 77. 4107ब८7ह एकन) 700न्स४४ मु 7८ उकण 147५40९ # < ा्ण्नन्् भु
एना, कद एदा" शु म ए एप ५४९दव, &८.) वथ्यब्द 215; 001089, 1855.

106 8४091६18ताप४, क] कश {0 कलाः 9 0060६ ^, छण 1 1
ॐत » ए]08}016 726 9 0१ पह] उप्णपकन०ण 200४ ६6 [धल पा एतप ००४५००8 | [ध्थन्प-९.

214८८ 0४ १16 ०5 10 ल उक्ता परणाम१९, 2094 0५77696 वश" 76 ०१९०१०९५ मु {1८ 770९
¶५१ 4८46104 ९ 8०९१८९5 ५८ 8८. 2९{679210707, 2४ 72५दनए7, 2201 ०१द 0010 27५१4, एण. 1, 1855.

९9011919. 18"8 821081६81708त7 प्रा, 61706 फर छार, 6161068 व€ इशकतछण 1०97 79 रशक्०नः 8825
पपणह् छपः 7588669 ए076 हला6८)४, 1120 ००8 70. १९ ३६४०१ ९86९४, €ं०6 80889 281] एणा प०९ता प्श
41861168 कठ्छाप्रलोलयय प्रत्‌ रतप ए०पापपतक्ाकप दप व1९86प कठप्ण्छाप्तैजलण, ९1०06 ए08 87९} 19108
भलो। ००४४ प 66०४6 8४8०6, दप ए९पपदछण, = 476) ^ प्च 88 €0एच्छण प०त पपहताीष््छय
नी 6, एणः भाल धशा 076 स्छलो16 सुप्प णः) एण 092९0796. 180 प्र०8 867 दप = 8186806० -
पला, प्प छशा 06868 वपप्ठो 6४ एष्ठोढतस्‌ णठ क्लनोफकषशा 80ोदषयकाभया कला] ६68 एला
४०६४ 06 इ &867110106 4 &७त6ा76 १७ प्र; 886086ोरल0 १७ एपशदह्शणहप्म+ १७७ ए श०७868.

190115104401.

क्वनो०४"8 39ताएत्‌त्पकडे, 8 कणाणुर ऋोपन्‌) 10 कषण १९8१९०१8, २९१९८४8 6 ;&068{ ००४
०४, ४४९ 16806त्‌ [३४, 198 ९781016 प8 {0 7816 ०8७ 0 9 768६ 1 9 ८९१५९ 10व्‌् 0100४०१
87168 [~ ण एणा 68 ६0 ४0686 [0160्0कप९७ ग कत}1 ७ 10088688 20 00068. 1४ 38 शश पथापि]
1 णः 38 न ॥ ९९९९१ &०त ०९९४९ फषपठप8 ९०पकपा हु 91] 96 (नगण इरण्णाक8
ण क ८ एष्ध०प5 कणत 35 ०१ ०कण्डा)1९ कठो ए0द४्नालयड, ४७ [ण्य्‌ ^ ०बतफफ़ ०
8016०५68 38 १४6 0 & ९० 9 ३४ 0 € 1फलथात्ति ग ४6 ^ पत्म.

छात ९/0 [थ किण 27, 22 अदन, उमम णु कनक एत्य $. ४० 7, क, अण, ०४० -- 1847.
2ठकततव कष चर चणा वुं कन वगम इन्न्वा उनन्‌, एन. 17, 2 7, 2. 381.

(५ व क्ण्णात्‌ व. 4 18 79160 #0 एरकाः 6 ज्ंफठप ० 1लकत९त्‌ पल 8०९ 6 शु ०९;०९७ ज
? 00पकृ 88 2879. ४8 12658 10 0००९, क]0 क़ 178 0न०णकपफ़ 188 न 1.
1959 78110006 9 9] 8808८ 80001878, 82 क)00 068 [तजक 086 च6 कपल [ष्य णापः€ ग 11. : 1.1

२९९. २०४ # 06 861९626ते दठप ४6 द्४४ न एष्ालक्त, एण पथः एनत] ०भालणक्ट< ४6 0०णकृक्ः8०0 ०
= पधवाकपा6 ० 9] प्प्08, #6 छण ० जन 1 ५५५० 2. . ०.५ एण ७88 ग प्णान्छन्पम्‌ ९.

(9.3

एष्व 0 207. 21. 11४1९115 27 दुण८ {0 ४1८ ब्य एल्वद 80) एम्‌, 2.
¶ 19१6 € 8180 ॥0०776त्‌ क़ ४४2 ताञ णह्ुपा8)6व्‌ इनका ४पत्‌ 20016 कृक्न्रठण ० 88180116 [लप्छप्रा७
९99 2240 भदक 106१8 0 (916 प४8 11 8, 1108 ए९102116 768606६ ॥06 88एवार्भएधतापा8, ॐ पणाय
10160 एफ 2४8 (0णु्रलाक्णञएठ गभ भात्‌ 368 कत्ल काश्ष्टुलफछप 818048 प्रणा ?४116त्‌ 19 तय
एाागण्छ.

702114४ मु द [दाल {०४ ६16 5८१1९) नव९्द 7/01407, 3011 210700, 1856.

98० {1४ 3४ ग्ण तपत ६0 कन्"688 एप्त] 7 ४6 [एप 9८6 10 पकः 86600्त्‌ एणप्6 ० 06 ऋ ए९,
णक 6807081 001 10 णण, 0 16 रशप]९ [768९6 कोठ] कृण ०५08 706 ग फणणः 0908९6६
ऋणु, 06 88009६98, 2 कतार क]116]1 १०९३ 10१66 लाता #0 कृकणः कषफाठ शूभरप १, कणप 1७९66006
07 ४06 कण्व पड 0 कण्ण छक पड्ठपे धयत्‌ कणप ९0प्0रलृटपञए6 0016486 ग 9] ॥8४ 28 ष्णा
१४1प४016 1 6 ष्लकप्ा6 ° कणप 80656078, = व्र 8 णार 11] आ्ाक्र6 एणाः ०४6 {07 6, 16७७
श्षाछणदट कणप, ए0प्फपफयपल धत [ह 16809666 भणण 6 उलानाक्ाइ ० एपा०्‌९.

तथा च तिः यावदक्िंक्ञोके पुरषपुष्येन कलयणा शूयते तावदयं खे लोके वसतौति।

एवय कु 9 लाः 01 707. (7४८2 दमन्व एतशदुध्क्‌, 215४ 0100८ 18517.

वृषा फण #0प्ठप्सत्‌ कणप वश्लुकग 98 ९ 16४४ 8600197, ४06 कपणाः म च6 8 शएतवशरशएध्वपा,) पठत
¶ 10९ णप ४8 ०6 ० {16 1०681 1678 00 {16 वम. =

०704६ 0४ 49४, 7 श ६८ ०८११८ म ६0 रुवन्‌ 49८ 80०९ कु कववं एक काठ [वमष्द्‌,
१९०व ए॥/ 270९5507 त्र. त्र. फ्रध्०१४ 1917 20707, 1859.

1706 क४6य, 2 तणटपत्‌ ० प्ण 688, 9 21०1२०8 [260 38 थ्‌] [१०० 88 8 1680णहु प्लान

ण ४6 कश्धएछ §0४ल्त ग 6०16प0९, फा0 ४११३ ॥0 6 ताडत्र्८प्र० म पकषणार ४०१ 8086100, 1196 ० ॐ

ण्ा०8॥ 208 2०10780 8878076 801101878, 28 6४१०९०९ [क़ 108 &68 [दता 0 [कल्लकः 00५1०-

प ०१६ ५७6 886४ 190ह्ुप९६6, 79 866 वृ पा†0 २01०168, #16 880त21६81708त7पात, फ]016्‌1 छणगु8 ४

९8० 88 फ€]] 38 [पव (लाक, = प्फ णपणपे एकक हठ [प्य ०प 8प्ोणु०ाइ ०0 ९०६७त्‌ ऋणा
पल भपललणौ [ष्लयल्पो6 ७ 118 (0ण्णफ 28 6प४्रध€त ॥0 16 &268॥686 त&66०५९,

पलः शल @प्ल्ला ४6०2 88 660 ह7900पशुक 1016886 00 (कमः 00 ए} 12 त्‌1191१18/
8918 पा, 2 01807६ुप्5116त्‌ कपल 0६.०9 दिरठपप एक 006 इ त शृशछत्ात्‌ इनत ०९त्‌१्‌, एच छप
«76 8106 © 198 ° पलः भल्ड पतै 00 ४06 २6१6786 ॥16 कणत्‌8 ^ 0 पथः 10भचड @प९लप
प्रा00ण० (0 9० दत 38190 पः '' 9० ४ 98 800008४९ काति 6 तगानक्यणह [गः कष्ण
४16 छदा प्जण्मशधणाल ज 609४168 फ ००, 866 9 8९06 07 [०8 .

8श्५छथयफ
भ 8४४९ णः
वपत
0ण्प्पला.

एष्व 0005, 286} 7४१४, 1859.

शा,

¶ ४४7९ 19 एर्लण७ ४५५ @०७९प कण्ण 166 कणा ४ तणुण़ 9 "6 89एतनर्भक्वणा पा, 107.
२१९ एष ०० मः एषलडलपचण्जा 0 पतला 109९ ; ॐत 1 00 00 2०१९त्‌ #0 8तवृपभप कणप, +98६ पथय
11908 1028 26९6 ए९त +© कणः एला हध्लठपञ, 8 पाक शुषठलक्णरणड चठ शूप ग [कृशति प
©) णण 1896 प्वकणा०१९त्‌ २४, 188 त17666त ०6 ४0 ० क्त्‌ ४0 कृठप ४6 20007080 ०6४1.

1 0४९6 "€ ०0० ० ४6,
अप)
एप्प 7086 006तानपं [प्प एा९ इला,
^ 8.98 0017),
89] 1५418176 1060 8220 पा.

2117006 छु ० [कीला किण एष्य ए111ब1द 6०511 म {16 5९१4765 0011606, १0१९ 84१११०० 19084

दमन पाठशालायां इालसादि्‌ समौपे भवरौयं मदन्तं समसप्रनूलकेशगणातिवतिं नम्‌ अथेषण्रासरविषय-
संग्रदमनोदरं केश्मवालेकयम्‌ सम्यक्‌ परिचित मृद्रित यड्ाक्रनयाच दालखादिवेन तदालेचनाय नियेजितः प्रथमं
सप्नमकाष्डमखोपन्यस्त मुखवंधनाभिधप्रकरणं यथातयस्‌ अद्राचम्‌ तचच तरौमतां भवताम्‌ एतत्‌केएसमपैणए विषयं सततवदैमान

मौदाययतिग्यम्‌ उपलभ्य णतत्‌के गप्रा प्राबुत्कष्डितचेता इमं वणे दूतं भवत्‌ सविधे प्रस्धापयम्‌ ॥

17011510 401.

४४२७ 8660 77 55 (गाट्स, ऋता कए, प्रश्ना, कणप हत्‌ 16९०, काला इपर 083868 81] छणलाशणौ
8 70०6 01८४०९8 8०१. तदा7९७8 28 ९९९11606 कछ 105 (ठफाकृ€ला तए 6 {068 9 9
108०6 र्य 9 8451708, 448 1 का क6]] शणाः क111 एषप०॥९त्‌ उ€प्ष्ा 6]199016718, 16 88 6०९६९६०
आ6 #0 €द्रक्षाण 6 #6 णार : { 18९6 768 116 2160866 &{ 16 ए९द्टोणपण्ह 9 ४0९ 7 ए गपा ; गणलणद्
क्ऋथनेण कणप कनः कलाल्कडपहु 1069 10 ४6 १810४0४ 9 1176 ०००, { ४9१९, ऋ ४1 2701008

का ४0 ०00 २४, 86४ कणप ४28 लपन्‌ 1068860हन,

( 8 )
11111141 1.10 1.
भराविन्द॑ खलु नान्तमेव नितरां बौ शब्दकल्पद्रुमम्‌ ॥

¶*1151 {2०१1

एर्लुणद्च जण] © 195४ २०1०१०९, 1 09१९ 7९06;ए९त प उकतशरभतप्पड, फला 106 ठर ४०
वश्ये ४९ हो०तप ० वणप कत्‌ प्पिणाो९8 प ऋषि ० [रकल ण त्००8॥18६6त्‌ (प्प.

हरवला कु 4 [लल्‌ तात कपिकदुद कववककवकरना तव मु एवमा१ष्कव, कव्व ९१० 4510६१0
भत्‌ त्रेरिताभिरचित शब्दकल्पदुमयन्यं॑दभे' दे असाकम्‌ अत्‌ सदेमण्डकपष्डितानाचच भूयेभूयेऽखष्ठिता
परमतुष्टिजायते भुला तमपि च्याजाक्यच अस्ाभिः तैश नानादभे नपरिग्टौलिततच्चम्‌ अवगन्तयम्‌ ।

¶14115101107* ४

15ना 2 ॥6 २४०१४७७ 9 कण 6772 1४४९ तलएण्ट्त्‌ क त्‌ इप्लण€ 88115९0 पठण 16
एलां ण णण इिवतनष्व्पयणः इदप 10 ०8 ;. 0 शह ६0 २6 8१ पल्वे 10 १९८९त्‌, कट छप
71.11.111.

८८०१ दु ५ ल" गि0४ 2102559 2५द०[07/ 72011, ९०।८द्‌ 74247611, 146४ 246, 1859.

~~ 11406 36} शपत०ा15४ प प0ाइवापाकाष्टुप्णाष्ठ शप्र एण्ल १४३8 160 1601४ 8८0 कष्ताला वनय प्लाकह्टम
एिपाकषिणह् १९३ 8द0तषथाएववपप9, ४पदटाु16. = तदणशापणह्टस 818 प्लणला 06860. [क्षणा किए 06868 फटा -
*०116 6€्लालणर, १४8 16४ पपा लंफरटप इिदोणप्ट)ह ऋलण्टा एप्तलाल ऽक्पपापणह्ु एतहत पत्‌ पपा १6 पलपि-
वाटप ए7ला5ा6 1656४, इ०्पतेला कपटः साठी) 80 त26 दर्णातोलोषलप तिद्शणप्फद्ठलप, १९8 60ला5 शप्णाक,

¶101191012008.

४9 $ ० 81] ४0 ९ ४० श्‌गेरष्का2९, 8६ 1 कात्‌ १०४ एकतानः, वपाक उपमि कणा त #० 8०08
एकता, 4606090 क 068४ {090९8 णि म 6 षछलन्यड ह फलो ०४ 0 णाइ क छााक्षाला६ ज फो
प्णश्यु ४०त्‌ स्थात6ा8 त प]6 86०७ #0 6 एण सलफणते8 प ०६ #6 पिका ई6लाणष् म चल णन,

267040४ मु ५ [दल किण -हकष्वद्र॑व तवकरदक्ाशद, वददद्व 41016, 1060४ 212}/ 1859.

यावचन्द्रदिवाकरो चितितले खेनाद्मना राजत- धनात्‌ सव्ये सर्व्व नच धनथुताः पष्डितगणाः ।

स्वावदेववरस्य कौ तिरलुक्ता कल्पद्भमात्‌ श्या स्ति । कथंतेषां सदे' विदितभिव स्यात्‌ पुलक तात्‌ ॥

राधाकामा पस भृपद्ुमणे भृ मण्डले सुदा सुखातृसारं प्राप्ताः श्ुगमविधिना चस्य छतितः।

जौयादे रच पुचपौचखद्दितः| बौ ्ेन संरचितः ॥ चितौ राधाकाको जयतिददि विशेषाञ्नरपतिः॥
¶/47151012014+

48 100६ ४8 {16 8 82 7001, क|] 8160 0 €क(1 116 19079766 (धय पछ घालण 80 100
क] ४८ हभभ्तष्पमे तसप१९त्‌ प्णूकपभोल्‌ऽते छान णं ह्व]० दिक्तभरक8) ४116 नापर्ला ० ध 0नपथ्ड धो
४16 € 0०४०६४४ 96 ऋ (0पपिणप्€ 3४ 05 कणपत, प्ण थ 9 6७८५, 1४९ वजाहद्क्छ्व प्ण
1075 8०४, &०५ 7806809. भ ९४ ८०2०5 छश्ला ण्ठ, ४४ 811 ९००९1४8 276 ०0॥ ४५२१ „ 10 (०पात
कलु ४०० 116 ९००४९८१8 ०६ पप्पतर्९त्‌8 जभ कणणोऽड, = धथ 8०९८०688 अहत्‌ पतोपर) ४16 ता8त््ा8॥6त्‌
"क 89198, ए फ}1086 †श7लच्णप्क पर४016 भणण, ४16 ७88९०७6 ० 1००१1०७ तथ्य 6 त्वमा

[1.1.11

मुखबन्धनं ।

~>

तत्रादौ मङ्गलाचरणस्लोकाः ।
योऽदैतसचिदानन्द परब्रह्मेति कौत्तितः 1 सष्ाङ्ग तं प्रणम्यादौ शिष्टाचारानुसारतः ।
उपासकानां कायां कपया पञ्चधाभवत्‌ ॥ राजावाहादुरापाधि-श्रौराधाकान्त-देवजः ॥
शक्तिः शिवस्तथा ख्यो गणेशे विष्णुरेव च । परेषामुपकाराय शब्दकल्पद्रुमामिधं ।
श्रशेषविन्ननाशाय भक्तिश्द्धाखमन्वितः ॥ कोषं नव्यक्रमयुतं तवान्‌ बह़यन्नतः ॥

ग्रस्थसमाप्रौ मङ्कलाचर णवीजं ।
संङ्तयन्थानाजेतादृशो रौति स्च प्रचलिता यन्कङ्गलाचरण-स्लोकानुक्रमणिकादिकं यन्धादावेव लेखन यं भवितुमरति । किन्त्वस्िन्‌ कषे
तन्नाचरितं । तद्यैतत्कारणं । उक्तञ्लोकादि-रचन-प्रागेव प्रथम-काण्डादि-सुद्राङ्न-खमापनमाचेण त्लिष्एवेा खदेशविदेभौयमहात्मानः पुनः पुनः
भ्रा्थयित्वा स्वमेव ग्टदोतवन्तः । इदानीं एतत्कोषस्य प्रथमादिकाण्डं नापस्थितं । तेन हेतुना एतन्मङ्गलाचरणादि-रूप-सुखबन्धनं गरेषकाण्डपुरेावत्ति
तं । किन्त्ेतद्‌ गन्धारम्म श्रय भरन्दकल्यदरुमेा सुद्धे दति लिखनेन मङ्गल-वाचकाय-शब्दप्रयोगादेव 'एतत्कोषस मङ्गलाचरण-सिद्धिजाता । तदुक्त

शराूतचव-तच्रुतौ,-
श्रोडारञ्ायगब्दश्च दावेतौ ब्रह्मणः पुरा । कण्टं मिला विनियीतौ तेन माङ्गलिकानुभौ” ॥

म्रस्थरचनप्रयोजनं |

श्र्टादशसंव्यकास शास्तौयभाषासु संछ्तभाषा गोव्वाणवाणौ । अतः सव्वाल्छष्टा सव्वेच शखमरूपा सव्वजनमान्या च । देवैटपिभिखच तद्धाषया
श्र्टाद शविद्याः प्रणोताः । किन्त्वस्मिन्‌ भारतवषे उक्रविद्या-सम्बस्ि-पारिभाषिक-शब्दारौनां प्रकाशक-केषो न प्राप्यते । ते च तन्तद्धाव्य-रौकादिभिरेव
चरिताथा भवन्ति । किञ्च महा-म्ोपाध्यायैः प्राचोन-नवौन-कवि-कोविदगकेः पद्येन पव्यायनाना्थे-युक्त-बड विधाभिधानरचना छता । किन्त तन्तद्‌-
गन्धौयैकाथे-शन्दसंगरदस्य वेसर णाभावात्‌ प्रयोजनौय-पग्याय-अब्दप्रात्िः सुदुब्करौ । एवं श्रनेकाथे-शब्टसंयदस्य एकादि-षडचर-पय्यन्त-कान्तादि-
इान्तशन्द-निवद्भू-निखिल-ञ्ञोकानां पाटव्यतिरेकेण प्राथेनौय-नाना्थे-अन्द-निगेमेऽतिदु गेमञ्च । विशेषतः तत्तदेकैक-कोपे समय -श्ब्दाथेयोलेभाभावः ।
इ्यादि-दोषमहमालेोच्य परोपकाराय पढठद्‌ भावधि-वन्तमानकाल-पय्ेन्तं बहतरपरिश्रन-र्धीरिवर-निकर-षाहा््यरेतटशप्राप्य-समसतकष-बेद-वेदा-
न्तवेदाङ्गभाव्य-व्याकरण-च्छन्दोज्यो तिष-षारहित्य-नाटक-काव्धालङ्कार-वैद्यक-षङ्गोत-न्याय-षांख्य-पातञ्ज ल ्रेषिक-मोमां सा-रूएति-पुराणेतिहास-तन्ता-
गम-निगम-शिल्प-छपकार-नौ तिशास्त-कुलाचा्ये-गोखामि-न्धारिभ्यः अब्दसमं संटह्म कविकल्पद्रुम-नामक-धातुपाट-ग्न्थात्‌ धालतुनिवष्च
सङ्भलय्य सकल शब्द-धालथानामनायासेन लाभाय विना पद्येन वणंब्यवस्थाक्रमेण शरब्दकच्पद्रुमाभिधानाभिनवाभिधानं तवान्‌ । दमं सप्तकाण्डा-
त्मक-रत्कोषं सरौयकाष-व्ययेन सुद्राङयिला सुद्रव्यतिरेकेण नानादिग्देौय-विशिष्ट-पाजेभ्यो बन्धुवगेभ्यो याचकेभ्वश्च दत्तवान ॥
म्रख्यस्य नामकारण।
एतत्कोषस्य शब्दकल्पद्रुम-नाम-करण-कारणमेतत्‌। खर्गीय-कनल्यदरुम-शन्निधाने यो यत्‌ प्राथेयते तस्य ॒ततप्रात्ति-भवत्येव । मतृरतमर्त्यीय-
अब्दकल्पद्रुम-षमोपे यानि यानि समौहित-शन्दादौनि प्राथेयन्ते तानि तन्यवग्वं प्राभ्ुवन्ति । अतः कल्यटक्-साद्‌ खमेव नामकारणं । प्राचौनसंयदछ-
द्विरपि खरतगन्धानां कल्पद्रुम-कल्यतरू-कल्पलता-अश्छति नामधेयं छतं । तच्छ दृ श्राथक-कामधेलु-चिन्तामण्धादि-पुस्तकानि च प्रचलन्ति एतद्‌ गन्धस्य
छचरूपकत्वात्‌ श्रस्य खण्डस्य काण्डेति संज्ञां कृतवान्‌ ॥
अथ ग्रज्यपरिपाटौ ।

श्रतः परमभेतत्कोषस्यानुक्रमं `विेष-नियमश्चे विदणोमि ! निखिलाभिधानिक-ाच्तिक-लौ किक-व्यवदहारिक-साधुशब्दानां धातुगणामाच्च
भारिति प्राप्तये तेषामानुपूष्विकाकारादि-चकारान्त-पञ्चाणदणानां यथाक्रमं खचीं छवा विन्यासमकुवयै। तच प्रथमं खरबणादिशन्दानां परे द₹लवणादि-
शब्दानां षे युकरात्तरादि-शब्दानाञ्च वणक्रमेैव यथास्थानं प्रथमा-विभक्तयन्तलेन संस्छापनमकाय्ये । पदसाधने रेषामनधाचराणां विकारो लेपे
वा श्रभवत्‌ ते वणास्तत्तच्छन्दोपरि विन्यस्ताः। श्रनुखार-विसगोाणां घोड़श-खरान्तगेतलेन तदुभयवदाद्य-वणेयुक्त-शब्दान्‌ खरवणेख्यलाभिषिकरान्‌ चकार ।
तत्पञ्चात्‌ ्रत्येक-अन्दस्य लिङ्गं प्रत्येक-षातोर नुबन्धश्च निर्णीतवान्‌ । येषां घाटधनामनुबन्धो नास्ति तत्‌ष्यानं विन्दु युक्रमथवा एन्यमास्ते । तदनम्तरं

सकल-ग्रन्दानामथेवाचक-पदानि प्रथमाविभक्यन्तलेन एवं समस्त-धावथेवाचक-पदानि सम्तमौविभक्तयन्ततेन लिखितानि । प्रत्यक-पसिद्ध-श््टोन्तरं
|;
र

०

> ०५००

तरौयपग्धायाः देश्भाषाश्च तथा प्रत्येक-धालथैनन्तरं तद्रौका धादौ पिकेक्तवयाल्यापदादरौनि विहितानि सव्वेशेषे तेषां प्रमाणानि तदभावे तत््रयोगाः
तदिरदे तद्ु्पत्ति-लिंखिता ॥

वंमालायां च वग्यं-जकारान्तःसखयकारौ मृडन्य-णकार-दन्यनकारौ वग्यैवकारान्तःस्थवकारौ तालबयकार-म्‌न्यषकारदग््सकाराः सन्ति ।
एतदविल-वणारि-शब्दानां धाद्रनाञ्च प्रभेदं छा खचौपव्वकं यथास्थानं संस्थापनं कृतवान्‌ । वङ्गदेशे उक्रवणानासुचारण-भेदाभावः । विशेषतो वकार-
इयस्याकारोाचारणयोर्भेरो नास्ति पञ्चिमादिदेशे वत्तते । किन्त सुग्धबोधरौकायां दुगादाखविद्यावागौश्टता वकार-भेदिकेकप्राचौनकारिकास्ति ।
खा यथा.-

“उदूटौ यत्र विद्येते यो वः प्रत्ययसन्धिजः। श्रन्तःस्थं तं विजानौयान्तदन्यो वग्यै उच्यते” ॥

एतत्कारिकया सकलवकार-प्रभेदो न भवति । इति रेतोरदं धाठनां शब्दाकरत्वादो छयदन्त्य-वकारादिधातुद्धारा पदसाधनं कला बह-
वकारदय-भेदं प्रकाशितवान्‌ रेफयुक्वणेन्तु रवणोात्‌ परं शब्द-खचौ मध्ये विन्यस्तवान्‌ ॥

पूव्व॑तन-कोषकार-वरगेः खस्कोषे धाठुसश्चयो न कतः शब्दमाचसंग्रह; कतः । किन्त शब्दानासुत्पत्ति-स्यानं धातुः । श्रतएवादं सव्वीत्तम-
बेपदेवौय-धातुपाठ-कविकल्पद्रुमात्‌ (९७४४) चतुःपश्चाग्रदधिक-सप्तद शशत-संख्यक-धाढन्‌ सड्लय्य एतत्कोषान्तगेतान्‌ कृतवान्‌ । तच ९३२ श्रकारान्त-
धातवः । २8 श्राकारान्त-धातवः । ९९ टकारान्त-धातवः । २५ ईैकारान्त-धातवः। ३२ उकारान्त-धातवः । ९२ ऊकारान्त-धातवः । २९ खकारान्त-
धातवः । ९६ ऋकारान्त-धातवः। ६ एकार न्त-धातवः । २५ रेकारान्त-धातवः । ५ श्रोकारान्त-धातवः । ५९ ककारान्त-धातवः 1 २९ खकारान्त-
धातवः । २७ गकीारान्त-धातवः । २० घकारान्त-धातवः। ५० चकारान्त-धातवः। ९९ ककारान्ते-घधातवः । ७२ जकारान्त-धातवः । २ भकारान्त-
धातवः। ७९ रकारान्त-धातवः। २९ ठकारान्त-धातवः। ७६ डकारान्त-धातवः। ९ ढकारान्त-धातुः । ५० एकारान्त-धातवः । ३९ तकारान्त-
धातवः । २८ थकारान्त-धातवः। ७< दकारान्त-धातवः । ३७० धकारान्त-धातवः । २८ नकारान्त-धातवः । ६४ पकारान्त-धातवः । ९५ फकारान्त-
धातवः । ४५ बकारान्त-धातवः। ३९ भकारान्त-धातवः । ३ मकारान्त-धातवः । २९ यकारान्त-धातवः । ४९ रान्त-धातवः । ९ र लकारान्त-
धातवः । ६८ वकारन्त-घातवः । < तालव्यशकारान्त-धातवः । ९९६ मद्धन्यषकारान्त-घातवः । ६५ दन्त्यसकारान्त-घातवः । ५० दकारान्त-धात-
वः। ४९ सौच-धातवः सन्ति। एषां मध्ये संख्याया एकष्टकारान्त-धातुरेवमेका लकारान्त-धातुना स्ति । सौच-धाद्वनां नियत-्रयोगाभावः।
एतत्छसुदाय-धातुगेणभेदे विभक्रो्तस्तस्मा द्ेतेधातु-पाटस्य गणसंज्ञा श्रभवत्‌। तन्मध्ये प्रसिद्ध-गणा द । अ्रवान्तर-गणा भ्रनेके विदयन्ते। यथा,--

भ्वाद्यदादौ जोत्यादिदिवादिः खादिरेव च। तुदादिश्च रुधादिश्च तनक्रयादि-चरादयः ॥
इति दुगादास-विद्यावागोश-कत-कविकल्यद्रुम-टौका धातुदौपिका ॥ उक्रगणे वेपदेव-किपरेण श्रकाराद्यादि-धातुपाट-कमेण श्रकारान्तादि-धातु-
खकलं कथितवान्‌ । किन्वरहमेतत्कमानुगमनमछङला निजकोष-रौत्यतुसारेण शब्दखचौमध्ये धातुगणणान्‌ लिखितवान्‌ ॥
साङ्खेतिकवशंचिद्णादीनां विवरणं ।

एतत्‌पुस्तकखच प्रतिपच परलेक-ए्-मध्यसयाने युग्मरेखा-परदानेन दिभागं छता तद्भागदये शब्दादिलिंखितः। तस्थान्तिम-श्ादेव्वणं व्यचर-
प्यन्तं उक्रभागदयोपरि विन्यस्तमभवत्‌ । तहष्टिमाचेण यदचचर-पग्धन्त-ब्द-स्तत्‌ष्टारूढ़ो तस्तदधाधो भविव्यति । तेनेष्ट-शन्दानामनायाखेन
लाभो भविता ॥

पुंलिङ्गस्य सङेतः “पुं” । स्तौ लिङ्गस्य संचेपः “स्वौ” । नोवलिङ्गस्य चिन्ह “क्ती” । वाच्यलिङ्गस्य श्रथात्‌ विलिङ्गस्य लच्डा “चि” । एवम-
व्ययशब्द्यैक-दे स्य “व्य” दृत्यतचरस्य यणं कतं ॥

यस्मिन्‌ स्वले एक-शन्द-वटकी-त-बडवणोः पंकतिदये पतितास्तजन्नापनाथे तत्प्रथमपेकरिशेषे एका चुद्र-समरेखा ( - ) प्रदत्ता ता ॥

एकाथ-शब्दस्यो त्तरं एवं प्रमाणस्व पूल्वै एका विषम-रेखा (1) प्रदत्ता । भिन्नाथक-शब्दस्य एवं प्रमाणस्य परं विषम-रेखादयं (॥) विन्यस्तं ।
प्रथमकाण्डे क्चिदस्य तिक्रमे जातः ॥

समानाथक-ईिव्यादि-अन्देष्वेकस्यले उपचितेषु तदुत्तरं तजन्नापकं एवम्परकार-वेष्टन-वि्ं “ } ” दत्तं ॥

+ विभेषढन्ान्त्मापनात्‌ परं विगेष-शब्दाथारम्भात्‌ पूर्वश्च पुण्याकारचिद्क' ( ° ) कृतं । एवं विस्तारित-विषयान्तगेत-प्रकरणमेदस्यले पु्या-

कारणा ॥

येषां प्रसिद्ध-शब्दानासुत्तरं तत्पग्याय-शब्दा लिखितास्ततछंस्यानामङ्पातः कृतः! तत्रोक्तप्रसिद्-शन्दमेकत्वेन गणयित्वा ततपव्याय द्ादि-
संख्या गः स्थापिताः ॥
पू्वादित-चतु.पश्चाशदधिक-सप्तदशशत-धादरनां षश चत्वारिंशद नुबन्धवणानां फलानि लिख्यन्ते ॥
श्रः--श्रनुबन्धेषु मधे श्रकारः सुखोचारणा्ैः । यथा धक्क नक्त क नाशने दूति ॥
श्राः--निष्ठाभावादि-ककवेट्‌ । श्राकारेता धातेभावे श्रादिकम्मेणि च विहिताया निष्ठाया वा दरदत्य्थः। यथा दर्मिंद्या सेहे भावादटिदे वेति
मिनन भेदितं तेन । प्रभिन्नः प्रमेदितः ख.। भावादिकमभ्यामन्यच निष्ठाया न दम्‌ दृत्यथः । यथा श्रादित दति मिन्नः भिन्नवान्‌ ॥

०

इः तुन्‌वान्‌। वदिङ्‌ लुत्यभिवादयोः ! ्रतएवेदिते नुन्‌ वन्दते विष्णुः ॥
दर्‌--वा श्राङ्वान्‌ । च्युतिर्‌ रणे इरितस् वेति श्रचयुतत्‌ श्रच्योतोत्‌ ॥
ईः--श्रनिडनिष्ठः । दौपौडः य॒ दौपने । नेमडोगोति दौप्तः दौप्वान्‌ ॥
--क्वावेट्‌ । चमु भक्षणे। पु क्रिशएदित इम्‌ दरति चभिला चान््वा ॥
--वेटकः। यस्य सामान्यविधिना इम्‌ विदितः ऊदितः परस्य तस्य वा षम्‌ इत्यथः । षिध शिषे शस्त्रे । बेमदिदिति श्रसेधोत्‌ अ्रचेल्लौत्‌ ॥
ः--च इगद्रसखः । चङि ओः परे श्रङि परे श्रद्रखः इखाभाववान्‌। यथा ढौकङ गत्यां । जगड्य ङ्ख दत्यच शदिदजेनात्‌ श्रड्ढौकत्‌ ॥
ऋः--वा चडि. श्रदरस्वः इत्यनुवन्तते । कण श्रान्त खरे । भ्राज भ्नारेति श्रचौकणत्‌ । श्रचकाणत्‌ । यषां सक्तम-खरालुबन्धः केशित्‌ पद्यते कैखिन्न
पद्यते तेषां दसख-विकल्पनायौऽयमनुबन्धेः ॥
ख्टः--्रङवान्‌ । ओगम्‌च्ड गत्यां । शासृच्दयुतयुषादेरिति श्रगमत्‌ ॥
एः--सिवि श्रदृद्धिः। सिचि व्यंविदहितसौ । ए कट्‌ ठतौ दषि। दखादे; खेम इत्यत्र एदिद्रजेनात्‌ श्रकटौत्‌ ॥
है--यजादिः स्यात्‌ । यजे जौ देवाने । व्यथग्रहेति जिः इयाज । ग्रखपाद्यारिति श्यात्‌ ॥
श्रोः--निष्टातनः । निष्ठायास्ता निष्ठातः निष्ठातेा ने यस्मात्‌ ख निष्ठातनः। सुजा शौ भङ्गे । खल्वादादिदिति शगः रुद्मवान्‌ ॥
ओः--श्रनिर्‌ । च गम्‌ गत्यां । वसेारखयेत्यच ओादिडजेनात्‌ गन्ता ॥
कः--चुरादिः। गणत्क संख्याने । चुभ्वौ जिव्वेति गणयति ॥
किः-चरादिव्वी । पत्ते गणान्तरनियमाभावात्‌ ्वादिरित्यथेः। युज कि संयमे योजयति योजति। यद्यपि दुरादभ्यो जिव्विकर्यते तथाप्य
न्येषामतरोधादिदसुक्र। अन्येषां मते तु चुरादिभ्या जिनित्यः। तचापि युजप्रश्टतिभ्यो वेति । खमते त॒ चम्या भिर्ववेत्यच वागरब्दद्य व्यव-
स्यावाचिलात्‌ चुरादिभ्यो जिनित्यः । श्रच यज-गरटतिभ्यो वेति ॥
गः--ऋ्ादिः। ड करौ ज ग दउव्यपव्येये । दिवस॒तुदेति क्रौणाति ॥ ।
मिः-ध्वादिरपि । श्रपिशब्दात्‌ कऋयादिञ्च । पूज गि शेधे। घादेः ख दतिद्खः पुनाति। श्रपूः स ल्वादिः। पूवव्नितः स धादिल्षादिश्च श्यात्‌ ।
ल अगि छिदि लनाति। खल्वादयादिदिति लनः लनवान्‌। क्‌ ग ज्या स्लाहाल्वादेरिति लनिः॥
चः--रुदादिः । लधिर रुद रोदे । रद्योऽयादखस्येम इति रादिति । रुदाद्यस्तौति शम्‌ श्ररादौत्‌ ॥
डर--तङ्वान्‌ कन्तेरि । कन्तेरि वाच्ये तडवान्‌ श्रात्मनेपदौ । एध ङः द्धौ । नवश: पमे इति एधते ॥
जः--ज्वलाद्यः । ज्वल ज्म चललिषोः। दूनौग्छञ्वलादेति णः ज्वालः । परे पचारिलादन्‌ ज्वलः । एवं कुच ज रोधपधंकौरिष्लेखने । दूनौष-
्वलाद्येति एः केच; । पत्ते कुगृज्ञा प्रोति कः कुचः ॥
भः--ञउ्वलाद्यः । दति केचित्‌ ॥
ः--श्रात्मने । श्रात्मने श्रात्माथैः फलवति कर्तब्यात्मनेपदं श्रफलवति परस्रैपदमिति गेषः यज जौ देवाचौयां यजते यजमानः यजति याजकः ।
चरादेस्तु स्वायं विरित-अञेकारेण जित्वेऽपि उभयपदं न स्यात्‌ श्रन्यथा स्यम अक्‌ विते इत्यादे ओलुबन्धो व्यथे. स्यात्‌ ॥
जिः--श्रद्यक्रः । श्रद्य वन्तमाने क्ता यस्मात्‌ ख श्रद्यक्रः । जि ठा स्थाने । ज्नार्चेच्छाय जौ च्छोलादेरिति खिते विष्एस्तिठतौत्यथेः ॥
टुः षाथुः। दु ङ वेप चलने । द्वितेऽथुरिति वेपथुः ॥
ढः--फणादिः । दति केचित्‌ ॥
ड-चिमगयुतः। छे ज द ड कतौ । इ्धितस्तव्ने इति ङचिम ॥
शः-फणादिः । फण ण निरे । ठ फल भजेति फोणतः पफणतुः फणिथ पफणिथ ॥
तः--श्रदन्तः । श्रदन्तानां ए्यग्बगेविधानेनैव ज्ञाने सिद्धे तानुबन्धाऽनभ्यासानामङ्धादिषु कान्तलादिभ्ेमनिरासाथेः ।
दः-तनादिः। तन दु अ विस्ततौ । तनभ्यः शविति तनेति । सेलैक तथासारिति रतत श्रतनि्ट रतथा: ्रतनिषटाः । वनतनाद्निमाभिति प्रतत्य ॥
धः--रुधादिकः। रुधिधा जि ज श्राटरतौ । दिवसु तुदेति रुणद्धि ॥
नः-खादिः। षु जृण न्धाक्तदपोडमन्ये । दिवसु तदेति सुनोति ॥
पः-मुचादिः) सुचल्ट भ प जौ मेकते। तुणरधामुष्ामिति मुञ्चति ॥
भः-- शमादिः) शसुभिये शमे । यन्याशमादौति शाम्यति ॥
भिः घटादिः । निचिन्रमेर्दोघौ वा। द्धौ दौधेवान्‌। घट य म ङ चेटे। जौजरभेस्ठधेखेति श्रघटि अघाटि घटं घटं धारं धाटं। निषि
| दः मेऽतवत्तते । निचि जौ इखः द्खवान्‌। घटादि जनोति घटयति ॥
निः वा । निचि दख दत्यनुवत्तते । फण मि ण गतौ । वा खम यम फणेति फणयति फाणयति ॥

--दिवाद्यः। दिव्य जिगोषेच्छादौ । दिवस तुदेति दोव्यति ॥
रः-- वेदिकः । बेदेष्वे प्रयुच्यन्ते नतु भाषायामित्यथः । गालिंस्तुतौ जन्मनि । जगाति ॥
लः--अदादिकः। श्रद्ौ भक्ते लगद्मोऽपः श्रत्ति ॥
लिः--ह्ादिः। इादेरदाद्यन्तगेणलेन स्यातलाददादिलखचकादुबन्धे। न कतः । श्रथवा लुः खपादिश्च लिङ्कादिरित्येकं वाक्यै । लु लि एतदुभयानुबन्धौ
धात्‌ क्रमात्‌ खपादिडादरोस्तः। चकारस्योभयतर सम्बन्धाददादौ चेत्यथेः । हादिः एथक्गण दत्य के श्रतएव पठन्ति च ।
“ह्वा्यदादौ जुदोत्यादिदिवादिः स्वादिरेव च। तदादिश्च रुधादिश्च तनक्रयादिचुरादयः” ॥ इति
लि रहोभेऽदने । हारौ रे दिः जुहोति ।
ल्‌ः-खपादिञ्च। चकाराददादिश्च । ख मते सख पादेः प्रयोजनं नासि । दरिद्रतौत्यादौ खपादिलादजादौ सावधातुके । श्राद्युदात्तत मिति बोपदेवः ॥
वः--इतारिः। ठत ङ व ष्ट वत्तने ¦ इद्चोनेम पे इति तेनैव परस्मैपदे वद्यंति विदखति । श्रात्मनेपदे तु वन्तिग्धते विवन्तिषते । श्रन्यच विवन्तिषा
विद्रा ॥
शः--तुदादिकः। तुदौ ज भ्र अये । दिवसुतुदेति तुदति ॥
ओः--कुटादिञ्च । चकारात्‌ तुदादिश्च । कुरां लुत्रौ ञ्निति इति नियमात्‌ कुट थि कौरिच्ये इत्यादौनां श्रकुरौत्‌ इत्यादौ न गुणः । श जि सवने
दत्यादौनां श्रनुबौदिव्यादिषु न इद्धः । श्रगणतवादव्‌ च ॥
षः--छृदङ्वान्‌ । श्राख्यातिकस्ाङोऽप्रा थे कृदिति विर्षणं। खमते दवभयच ङ एव । ड जौ श पच पाके । भोषि चिन्तीति पचा ॥
चः--जक्तादिः। ज लु घ भक्तहासयोः । दिरुक्त जक्तादोति दिसंज्ञायां भचन्तस्य तिदचोाऽदेरिति न नुण जक्षत्‌ । क्तौवे जस्शसेम्त देः शतुनण
इति जच्चति जक्तन्ति । श्राख्यातिकेऽन्ताऽन्ता देरिति जति । श्रलुख सिदेरिति श्रजच्ुः। रति धातुदौपिकायां श्रलुवन्धफलनिरूपणं ॥
अदिकेषविवरणं |
सव्वषां केषाणामादि श्रप्निपुराणोक्रामिधानं । तचादौ खगपातालादिवगेः। ततेाऽव्ययवगेः.। तते नानार्थवर्मः । तते भपराद्धिवनौषधिसिंदा-
दिवगाः। तते नृत्रह्मचचविटशद्रवगाः। ओेषे सामान्यानि नामलिङ्गानि सन्तीति मया दृष्टं । श्रमरसिंदस्त॒ उक्ताभ्रिपुराणौयाभिधानस्य कस्यचित्‌
कस्यचित्‌ वगय तिक्रमं छवा तचादित-सामान्य-नामलिङ्गानां विगे्य-निन्न-वर्गमङ्लोणएवगोाविति संज्ञां स्थापयिला अन्ते लिङ्गादिसंग्रहवर्गस्य योगं छवा
सौयकोाषं रचितवान्‌ । एवं जटाधरोऽपि श्रमरकोषस्यानुकरणं तवान्‌ । इति विरलम्रचारः ॥

प्रापतकाषादिनामानि।
श्र्राभिधाने मत्प्राप्तयद्‌ यत्कोषादितः शब्दादयः संग्टहोतास्तेषां संज्ञाः पश्चाक्िष्यन्ते ॥

अमरसिंहछातं . . .. नामलिक्कान शासनं .. ९ | परषोत्तम देवल्लतः .~ विकाणशेषः .
अजयपालक्लतः . . .„ नानाथसग्रहः. . 2 तत्कृता + .„ इारावलो .. ~ १६
गदसिंहछ्ृता र ,,„ नाना्थ॑ध्वनिमञ्नसे ९ | मावमिखछतः .. .. भावप्रकाशः .. .. १७
चक्रपाणिदत्तछ्लता .. .. शब्दचन्द्रिका . ..„ 9 | मथरेशपण्डितक्लता .. शनब्दरनावली . = 5"
जटाधराचाय्थैछ्तः , . ,„ भ््थायनाना्थंकोषः .. ५ | मदेश्वरवद्यक्लतः .. .. व्श्िप्रकाशः .. -* १९
दग्डाधिनाथ्चता . . .. नानाथेरलमाला € | भेदिनीकस्वैद्यृतः . . ~. नानाथंशन्दकोषः क
दुगादाखविद्यावागीशक्णता .. धातुदीपिका .. ७ | रामेश्वर शम्भछता . . -. शब्दमाला २९.
धनञ्नयकविृता , . .. नाममाला .. „ ८ | रु्रमालाकरतैयक्षता .. आयर्वैदाणवेाल्थितपय्यायरन्नमाला २२
धरणिदासत्राद्यणद्छतः -* सारसंग्रइनामकानेकार्थसमुयः € | वेापदेवविषरलतः . . ~. कविकल्यन्म निष
नरसिंहकाश्कौरपरण्डितङ्कतः . . नि्ेरटराजः अथात्‌ राजनि॑शटः १५० | ओनन्दनभदाचार्ंतं .. वगोभिधानं .. -- २8
नारायखदासकविराजछछछतः .. राजवह्लमः , . .. १९ | ओ्ओरामशम्मछलतःः . . उणादिकोषः . . -. २५
पद्मनाभदत्तददिजश्चतः .. भूरिप्रयोगः .. .. १२ | सिदधान्तकौसुदीसंन्तिप्तसारकारछते उणादिढत्ती . . २६।२७
पुरुषो त्तमदेवक्कतः . . „+ शकाच्तरकोषः . . -. १३ | दलायधभदृकता .. .. अभिधानरनमाला प
तत्कृतः ए .„ दिरूपकोषः .. .. १8४ | हेमचन्द्रजेनद्चतः . . .. अभिधानचिन्तामणिः ५ >

अप्राप्तकेाषनामानि।

एतद्धिनानेकप्राचोनाभिधानानि सन्ति । यद्यपि तानि मया श्रप्राप्नानि तयापि तेषां मध्ये बह्कोषाणां प्रयोगप्रमाणानि श्रमरटौकाष्टतानि

श्राखादितानि । एवं विश्रमेदिनौकोषे तत्छकलाभिधानानां शब्दाः समाहताः । उक्तकेषदय शब्दानां शब्दकल्पद्र माभ्यन्तरितलेन वच्छमाणसमस्त-
प्राचोनकोषाणां न्दा; एतत्कोषान्तर्मता भता; ।

| # 1

विश्ष्टतप्राचौनकाषाः ।
मोगौन्द्र . . व = वाचस्पति . . ० (~ 7 ० 9 | भागुरिरचितकेषाः य.
का्धायन्‌ .. ५. याड ** 7. शुभाङ्ग .. = |
साइसाङ्कः . . त विच्रूप .. =: वेापालित ,. अ

मेदिनौतप्राचौनकाषाः ।
उत्पलिनी ४६ रन्तिदेव ०९ = गङ्गाधर ,., ५ । चन्दर 4 4 5१
शरब्दागेवः . - २ स्लापरनामहइर ४५ वाभट .. .. १४ | विक्रमादित्य ६६*2*
संसारावत्तः द | गेवद्धंन . . न ९ |" मिं "५; .. ९५ | ओाभिरचितकाषाः .. २९
नाममालाख्यः ४ रभसपाल .* .. १ | धम्मं १७ „~ १६ । पणिनिपदानुशासनश्च ,, २
वररुचि ५ 1 ०* +. तारपाल , 19.
शात्‌ ््‌ मरदत्त .. ०, १२ । वामन ° ९ ..१४..५

एतदन्ये वलदड्प्रश्टतिङुतकाषाः सन्ति ॥

लभाल्ामरकोषटरौकानामानि 1

श्रमरकोषञ्च शशप्रामाणिकः युत्यादकश्च । तस्मात्‌ बह्तरटौकाकारैस्तस्य नानाविधा टौका रता । तच्छष्ये कतिपयलरौकानां प्रमाणानि `
शब्दकल्पद्रमे दन्तानि । किन्त तत्समसुदायटौकारन्नामानि टौकानामधेयानि चां वयक्तौकरेमि ॥

च्तोरखामो १ माधवी .. .. ११ कोलाहलाचाय्यैः .. २९ छता व्याख्यासुधौः .. ३
भूतिः ,.“ र्‌ मधुमाधवौ . . ०. र्र्‌ श्वरखामौ .,„ रर्‌ अच्येतो पाध्यायङ्लतव्यास्या-
इडचनद्रः ड सव्वौनन्द्‌ः . , .. शह रामतकंवागौशः ०. रर्‌ प्रदीपः .. ,, ३१
कलङ्कः ४ अभिनन्द्‌ .. म (| नयनानन्दः ,, प | | मथ॒रेशविद्यालङ्कारङ्लता
कङ्कटः .. ५ मल्लिनाथः . . ६. ॥ विद्याविनेादः व, सारसुन्दरौ .. इर
सन्य॑धरः ६ रायसुकुटमणिः ५ र र घनाथचक्रवर््ती .. २६ नारायणचक्रव्तिज्लता पदार्थ
राजदेवः ७ नीलकण्ठः . . -. ९७ व्यास्यारतः -. २७ कौसुदी . . का ।
ओवद्धंनः ५.1 अरुणः . . ५. ९८ टीकासव्वंखः .. २८ | रमानाथविद्यावाचस्यतिछलत-
विडः € मगौरथयः . . .. १९ सन्देहभञ्चिका -. २९६ चिकाण्डविवेक .. ३४
भोजराजः १० जयादित्यः .. .. २० रामाश्रमापरनामंभानदीत्तित- भरतमल्षिकङ्लत मुग्धवेध
र्तद्धिन्ना खपि टीका वत्तन्ते ॥ सम्मता टीका ,, ३१

अच्राहत पि षयडन्दं शब्दसिन्धदुस्तरत्वश्च विज्ञापयामि ।

कोषगणातिरिक्रनानाशास्तोक्रशब्दप्रमाणएप्रयोगोपाख्यानादौनि । चातुवंदिकषाडद भेनिकमतविवरणएपदार्थकख्ौ पासनाज्ञानकाण्डन्रह्मनिषपण-
वेदाङ्गगशिच्लारोनि । शाब्दिकिकाव्यालङ्ारिकक्ान्दभिकद्दत्ति मा चानामलक्षणोदादर एदि काव्यनवरसरतिवन्धादयः । श्रौतस्मान्तयन्नमलमासादि-
लकणदायभागाशओौचमंस्कारम्रायञिन्तोदादतिथिरत्यजन्म्राष्टमो दुभात्सवाष्टाद शविवादपद-चतष्याद्यवदारेकादश्वाद्युपवासनिणयतड़ागभवनटषोतसबतपर-
तिष्ठापरौक्ताज्योतिःशभाशएभदिनादिवास्तुयागदोक्लाङ्धिकाचारमासशृत्यपुरूषोत्तमादि मादा वय श्रा द परद्र छृत्यकस्मोविपाकद्ादश्याचाधिकरणदत्तकव्यवस्था-
दयः । पौराणिकतान्तिकवणंतत्चषटकषंक्ञानतपेणपूजामद्रामन्यन्तजपहो मव लिष्यान स्तवकव चमा हा व्यमुवनखग नर कदे तवादान वतौ धावतार नदन ठौ द-
शरमेदपौटपवेतद्राजनौतिवणाश्रमघवणेसङ्धर्रवयश द्ध मदादाननिधिरन्नायत्पत्तिरुषिप्रलयदुगेपुरमन्दिर्रौ मृनतिनिष्माएपरमाणादोनि । ज्यौ तिषिक-
लेदधान्तिकवारतिथिनक्तचयोगकरणसंकान्तिमासनतुपच्चवपायनजातफलाकालगदणनष्टचन्रधमकेतुस््ौ पुरुषादिशभाशटभलक्तणशद्नसखरोदयगणिता ङे -
व्यवदहारराभिचक्रभुगोलखगोलदृ ग्गोलवण्नादोनि । श्रायुवंदौयजन्ाक्रमशारौरस्यानरागनिदानपूव॑रूपसम्पाद्ुपशयचिकित्सौ षधदरव्यगुणपाचननारणमा-
रणपथ्यापश्यनाड़ौ मृचजिकापरो लापञ्चकयोषद्सेत्यत्यास्यानादयः । गा्धर्ववेदौचनुत्यमौतवाद्यखरताललयतानमानगाम्ुतिमृच्छनारागरा गि्ौत-
त्पच्ततद्भाव्यगानसमयप्रुवकगमकनायकनायिकानिरूपणादोनि । युक्रिकल्यतरुग्न्धो यनो तिदन्दन गरौ वास्तराजग्दविगेषसामान्यासनेपकरणाल इारास्त-
यात्रायुक्तयः तथा चतुष्यददिपदनिष्यदयानेदशाः। पचकौसुदौयपवप्रमाणएभङ्गरचनलेखननयनपटनचिज्ककाणच्छदनपदन्यास ओरौ शब्दविन्यासप्रण-
्िप्रकरणादोनि । कुलाचाय्यादिग्न्थोयत्राद्मण्वैद्यकायस्थानामुत्पत्तिवंशगो चप्रबरपय्यायश्रो चियङ््लौनमौलिकगोष्ठौ पतिनिणेयादौनि च शञ्दकल्यद्रु मस्य
सप्तकाण्डे मया समादतानि । यान्यवशिष्टानि तानि परिशिष्टे प्रवच्यामि । तत्तद्‌ यन्यनामानि बाडदखभिया नोक्तानि । तथापि शब्दसमुद्रस्य
पारगमनं दुष्करतरं । तदुक्तं कलापसुग्धबोधरौकाष्टतक्चोके ।

श्रदच्च भाव्यकारञ्च कुशायौयधिवावुभौ । नैव ग्रब्दम्बृधेः पारं किमन्ये जडवद्धयः॥

{०

परिशिष्टकरणकारणम्‌ ।

श्रसिन्‌ सप्काण्डात्मकशन्दकल्यद्र मपुस्तके ये ये शब्दाथप्रमाणप्रयोगादयः पृथवे प्राघ्यभावेन न संग्टहौताः। श्रथबा भ्रमवशात्‌ पतिताः । एवं
यश्च यद्य रोगस्य निदानमाचं लिखितं तन्तदौषधानि न विदटतानि। एवं येषां शब्दाना श्रमरातिरिक्रकोषोक्षपय्थायशब्द सङ्कलनं न छतं । एवं
दोकारोत्तरक्तकारादिवणेयुक्रकतिपय शब्दानां सुद्र दकप्रमादेन स्खलनं जातं । एवं श्रकारा्यादिबायेवकारादिपय्यन्तधाट्नां तन्तद्ौकाष्टतपदेोदादर-
णादयः पुरा न लिखिताः । एतत्सर्वमवभिएं परिशिष्टमध्यं लिपिबद्धौकरिय्यामि । श्रतःपरमेतत्परिण््टीयापुनरूक्रशब्दादौन्‌ प्रागुदितसप्तका-
ण्डय शन्दखचौमध्ये यथास्थानं स्थापयिता यन्थसमाप्री मङ्गल चरणवौजं परिशिष्टकरणकारणञ्च दिला एतन्पखबन्धनं प्रथमकाण्डस्य पूवे योजयिता
पुनसुंद्राङ्ने छते एष कोषः सुसम्य भविव्यति। किञ्च प्िमदभोयलाकानां महोपकाराय देवनागराक्तरेण एतत्काषमुद्राङ्नाथे पाञत्या
मदन्युवगा ममान्तिके बशः प्रा्थयन्ते। किन्तु तत्प्राथेनापूरणे मदोयायुषोऽनुकरूलतायां सन्दिहान विद्न्तोऽस्ि । यद्यपि कञ्चित्‌ बिपञचित्‌
किम्बा विषयो खोयल भां मत्‌कतैतद्‌ यन्थाधिकारं यथारौति ग्टहौता श्रस्खिन्‌ कमणि प्रवत्तेत तच ममापत्तिनास्तोति ॥

शाके वद्िषमुद्र ैलधरणौ मानेऽरुणे ककंटे, याते खाभ्निमिताब्दतः परमसौ मत्‌ शब्दकल्पद्रुमः ।
काण्डः सप्तभिरच्विते भगवतेाऽनुक्रो शतः, पूणेतां प्राप्तो दूषणमस्ति किञ्चिदिह सत्‌ तत्‌ क्षम्यतां साधुभिः ॥

अथ सरव्वेपासकसम्मत मङ्गला चरणेानविंशतिपद्यानि ।

च्ञ

बेदा वदन्ति यं सत्यमानन्दमदितौयकम्‌ । यमुपास्यत्वरूपेण देगितं हि निरन्तरम्‌ ॥
तयाम्दतञ्चेकरूपमवाञ्मनसगोचरम्‌ ॥ मोमांसका वै भाषन्त चावकाः प्रवदन्ति यं।
सवातौतं सर्वगतं चिदेकरसमेव च ` लोकानां व्यवहारेण सिद्धं सन्ततमेव च ॥ ९२।९३२॥
देशकालापरिच्छि्िमपादमपि भौ त्रगम्‌ ॥ यावद्‌ क्रापपननं हि न्यायज्ञाः सम्पचक्तते । ९४।
सवेग्ररमपाणिञ्च सर्वेषां दशकं तथा । शिल्पिने विश्वकर््ति यं भणन्ति सुनिशितम्‌ ॥९५॥
अचन्तषमपि ओओोदोनं ओ्ओतारकं पुनः ॥ शाक्ता वदन्ति यं नित्यामाद्याप्ररूतिरूपिणौम्‌ । ९६।
अचिन्त्यमपि सवजनं स्वेषाञ्च नियामकम्‌ । सोरास्तजामयं छय्यं गाणपत्या गणे्यरम्‌ ॥ ९७।९८॥
सवशक्तियुतं ृष्टिस्ितिप्रलयकारकम्‌ ॥ ९ ॥ रामानुजा य॑ वदन्ति विशिष्ादेतवादिनः।
तथोपनिषदा यं हि ्रएद्ध बुद्धसभावकम्‌ ॥२॥ लक््ौनारायणं भक्राधौनं नित्य शरौरिणम्‌ ॥ ९९ ॥
कथयन्धादिविदसं मिद्धं यं कापिला विदुः ॥ २॥ निम्बादित्यास्तथा माध्वाचायधाद्या दैतवादिनः।
करेशक्मोविपाका शयापराग्ष्टसेव यं। विष्णु सक्ति सन्तिं घमाङभेक्तवत्छलम्‌ ॥९०॥
निन्धाणकायमास्थाय सम्य द्रायप्रवर्तकम्‌ ॥ रामानन्दा रामचन्द्रं भक्तानुयदकारकम्‌ ।
तथातुग्राइकमपि प्रभाषन्ते पतञ्जलाः॥ ४॥ सौतया सहितं प्रोचु्ं नित्यं नित्यवियहम्‌ ॥ २९ ॥
लोकवेदविरःद्धैये निर्लेपञ्च सखतन्त्रकम्‌ ॥ ओ्ौमन्ाध्वानुयायि श्रौ नित्यानन्दादिवंशजाः ।
महापाहपताः सव बरुवन्ति सततं भुबि। ५। गाखामिने नन्द्धनुं ओरौ छृष्णं प्रवदन्ति यं ॥ २९ ॥
चेत्ाः शिवं यं वदन्त वष्णवाः पुरुषोत्तमम्‌ ॥ ६।७॥ कायेन मनसा वाचा भक्तया च प्रणिपत्य तम्‌ । ३
पितामहमिति प्राञ्चः पौराणिकजना विदुः।८। शओ्रौराधाकान्तदेबेन राज्ञातिश्ययन्नतः ।
या्जिका यज्ञपुरुषं सवेन्ञमिति सौगताः ॥९।९०॥ शब्दारौन्यवशिष्टानि संग्टद्य बड़ शास्त; ।
निरावरणमित्येव प्रलपन्ति दिगम्बराः । ९९ । परिशिष्टः शन्दकन्पदर मख क्रियतेऽधुना ॥

अथ गन्धप्रतिन्नानवश्चाकाः ।
अन्दकल्प दरू मगन्ये सप्तकाण्डमयेऽखिले । पदोदादरणानाञ्च विकित्ानां गदस्य च ॥
येषामेव दि अन्दाथेपायाणां तचैव च ॥ न संयरहोऽभवत्‌ पूर्ग्रनये कारणक्ररतः ।

प्रमाणानां प्रयोगाणां धातुखन्बधिनां पुनः । तेषां सङ्लनश्चास्िन्‌ परिण्टे करोम्य्‌ ॥

~ ल ण्-+२ ^

तथा वेदनिचण्टाख्थः पञ्चाध्यायसमवितः ।
वैदिकानाञ्च श्ब्दानामतिप्राचौनकोषकः ॥
तस्याच देशे विर प्रचारत्वेन तदधः ।

पव्थायप्ब्दसन्दाहः कनापि केषकारिणा ॥

{०

श्रतस्तपप्रथमाध्याये दितौये च ठतौयके ।

येषां स्थितानां शब्दानां पयायान्‌ परिशिष्टगाम्‌ ॥
करिग्याम्यद्य निचे हि तेषां वगस्ठु नाम च।
तथा स्या विलिख्यन्ते लोकानां ज्ञानरेतवे ॥

न संदौतस्द्धतेदुरूहोऽग्रुत एव च । चतु पञ्चमाध्याये यदसि पदटन्दकम्‌ ।
प्रायो वैदिकशब्दायौ बधगम्यो भवेन्नहि ॥ तत्पथ्यायस्य बाधस्य चाभावान्नाच ग्टद्यते ॥
तच प्रथमाध्याये ४९४ नामानि यथा ।
व्मैः नाम कष्या वैः नाम सह्या वैः नाम सह्या वगः नाम सह्या
१ एथिवीनामधेयानि .. २९ ५ अद्लिनामानि .. रर 8 गख्नामानि . . र्‌ २७ पराणनामानि .. ई
२ हिरण्यनामानि.* -* र्भ ६ कान्तिकम्भाणः .. १८ ¶ परिचरणकम्भाणः .. १२० २८ नुतननामानि. . ३
३ अन्तरीच्तनामानि .- १९ ७ शन्ननामानि .* .. २८ ई छखनामानि .. ** २० 2€ दिश उत्तराणि नामानि २९
8 साधारणनामानि -* ई = अत्तिकम्भाणः =. ९० ७ रूपनामानिं .. .. ९६ | ३० दावा्टधिदयोनोमधेयानि २8.
५ रश्लिनामानि.- . ९५ € बलनामानि ..: .. २८ ८ प्रश्स्यनामानि „. १० इति वेदनिधटा ठतीयाध्यायः ॥
ई दिख्नामानि-* -* 5 १० धननामानि .. .. श € प्ञानामानि .. . १९
७ शात्रिनामानि.-* * र्दे | ९९ गोनामानि .. .. € | ९० सद्यनामानि . ई चतुथाध्याये ९७८ पडानि।
= र्युषनामानि == १९ १२ कध्यतिकन्भागः .-. १० ९९ पश्तिकम्भागः ॐ वगः पदं सह्या
3 यु ०» ० ५४ $: कोधनामानि ए. ०५ १९. ९२ उत्तराणि पदानि सव्व- १ जदा इत्यादिपदानि दर्‌
१० मे ५» १९ ९४ गतिकभ्भाणः.. .. १२२ अदखमान्ानाकः ** : दै २ सलिमिव्यादिपदानि ७४
१९ वाख्नामानि .. °. ५७ ९५ क्तिप्रनामानि-- -* रई | ९९ उपमानामानि १२ ३ अगुुच्तणिरिव्धादि-
ददे ऊदकनामानि = =^ .१०० १६ अन्तिकनामानि .. ११५ | ९९ खचंतिकम्भाणः 88 बत 5 १
१द नदीनामानि -*- *-- दऽ १९७ संग्रामनामानि .. ४६ १५ मेधाविनामानि २४ दति बेदनिघरटे चनुधभ्यायः !
१४ श्वनामानि .. .. २६ १८ वातिकाः .. १० १९ स्तोदटनामानि. , शद्‌
१५ आदिद्धोपयाजनानि ९० १€ बधकम्भाणः ,„ .. ३९ | १७ यज्नामानि. - १५ ४
९६ ज्वलतिकम्भागः -- १९ २० वच्यनामानि ... .-.* १८ ९८ ऋतििखनामानि रू पञ्चमाध्याये ९५९ पदानि।
१७ ज्वलते नामधेधानि १९ २९ रेश्र््यकम्भायः .. # १९ याच्‌नाकम्भाणाः १९७ वगः पद सङ्का
इति वेदनिचण्डा प्रथमाध्यायः ॥ २२ इंरनामानि 8. 8 २० दानकम्भाणः . . १० ९ खभिस्त्यादिपदानि ङ्‌
हतोयाथये दति वेदनिघ्टे दितीयाध्यायः॥ | २९ ध्येषणाकम्भाणः .. 8 २ विणोदा इत्यादि-
ि १९६ नामानि । २२ खपितिकम्भाणः र पदानि .. .. १९
वगः नाम सह्या दतौयाध्याये ४९६० नामानि । २३ कूपनामानि . . ९४ ३ अश इत्यादिपदानि... ९
१ कम्भनामानि.. .. २६ वगः नाम स्या २९ स्तेननामानि ,* .. १४ 8 वायुरित्यादिषदानि.. देर
२ अपत्यनामानि -- ११५ १ बह्नामानि .. .. १२ | २५ निर्णोतान्तददितनामधे- ¶ श्येन इत्यादिपदानि. इई
ड नामानि ,.. .-. २१५ २ कखखनामानि.* .-. १९ ग्रीणि वर श २ ६ खश्धिनावित्थादिषदानि ३९
8 बा्नामानि..- -* र द मदत्रामानि .. २५ २६ दूरनामानि .. ५ इति वेदनिषग्टे पञ्चमाध्यायः ॥
खथ यग्थस्यानुक्रमणिकादिलेखनाभाव कारणं वृत्तदयम्‌ ।
अन्तश्यानुक्रमणिका साङ्केताक्तरलच्छ च । परिशिष्टस्य करणे कारणादिकमेव दि ॥
पूवं सप्नमकाण्डोयमुखवन्ये प्रकौत्तितम्‌ । श्रता न लिस्यतेऽचैव युनरक्रिभयान्मया ॥
अथा उश्ंप्ाणां वल्मीकभच्तणजन्यमनस्तापतन्निवारणहेतुप पद्यानि ।
ददानीं परिश्िष्टौयवह्लादेपचिकाः । ताप जामाढदौहिचगरेरेव निवारितः ॥
यन्त्रालयसमुत्पन्नवल्लौ कगणभदिताः ॥ यतस्ते परिभिष्टौय शब्दैरन्येख संयुतम्‌ ।
श्रतसतद्गतगरब्दानां नाभवनमद्रयाङ्कनम्‌ । देवनागरवणेन शब्दकल्पद्ुमं पुनः॥
तचे्ुतं तदा गन्धवाडसयं समजायत ॥ मुद्र द्वितं प्रङुवन्ति यत्ेनातिशयेन च ।
किन्तु सांप्रतमादशेनाग्रजन्यो मनोगतः । तच्च प्रकाशाज्ञोकानामुपकारे भविश्यति ॥

गरन्धकरतुव्यशवर्णनश्चोका ४५ £
अय :

श्रासोत्‌ श्रौ ह रिदेवाख्यः शरौदरोरंशरू पकः ।

कायय्थानां कुले देववंशस्यो इवरेतकः ॥

शुर शिदावादनगरासनन खजन पालकः ।
कणेख्णनामधेयसमाजे वासकारकः ॥

खद! इरिपद ाजयुगलध्यानकार कः ।
मौद्खखगोचजातानामेष वौजाभिधानकः ॥ ९ ॥
लख्य दृगावरो नाम सुतः सवेगुणान्वितः 1 ९।
तस्मादिश्वश्वरो जातस्तस्य वित्नश्वरः सुतः ॥ ३।४॥
सदानन्देन संपूण; पूणानन्दोऽभवन्ततः । ५।
खानेपाधिस्तत्तनयः पौताम्बर इति समत ॥
अरदश्चशालिशालितवाद्धान्यपौताम्बरेति च।
विख्याते श्वि श्वच गोषटोपतिवरः ख च ॥ ६ ॥
्स्दौधरस्तन्तन्‌जस्तस्माच कुरुनन्दनः । 9 । ८।
चत्वारस्तनयास्तस्य चतुद शनिवासिनः॥

प्रथमः शिवदाभास्यञ्चौ खण्डिख्यातिसंयुतः ।
मलयौनामके रेभे वासस्तेन सदा ठतः ॥
नित्यानन्दो दितौयस्तु रायापाधिः सुविश्रुतः ।
ङतसौदपुरावासा नित्यानन्देन पूरितः ॥
चतुजस्ततौया यः सऽपि रायेलटदाइतः।
तालाय्मामकृतावासश्चतुभजपदाितः ॥

चतुथे: भ्रौनाथरायो धुले पुरकतायनः।
सदा ओ्रौनाथचरणम्भा जाचनपरायणः ॥ < ॥
निव्यानन्दात्मजः ओरौ मान्‌ ओरमन्तेतिखमौो रितः ॥९०॥
चण्डौवरस्तस्य पुचश्चण्डि कापूजने रतः ॥ ९९ ॥
तेच्जातः परमानन्दः परमानन्ददायकः ॥ ९२ ॥
काञौनायञ विजयावक्ञभस्तत्कमारकः।

च्येष्टस्त॒ मल्लिकापाधौ रायापाधिः कनिष्ठकः । ९३ ।
विजयावक्नभाज्जातः ऊष्णानन्दोदिजाचंकः ॥ ९४ ॥
रघृनन्दनदेवस्तत्तनयः परिकौ्तितः । ९५।
विद्याधरस्तस्य खन्‌ रायेतिख्यातिमागतः ॥

श्रादौ नाजराग्रामवामौ निताडावासषृत्ततः । ९६।
तस्यात्मजः दरिदर! जाता दरि राश्चितः ॥९७॥
षट्‌ सुतास्तस्य विज्ञेयाः सवलोक प्रशंसिताः।

ञ्य टस्तु यादवानन्दः सदा यादवसेविता ॥
दवितौयेरामचद्द्राख्यस्तृतौया लच्छणा मतः ।
देवोदासम्तरौयाःभ्टत्‌ मजुम्‌दार उपाधितः ॥
परोपकारनिरतः सदा बन्धभिराद्तः ।

सु डागाङ्ादिदे शानां कानुनगापदमागतः ॥

स च तस्मिन्‌ जनपदे कणं खणंखमाजतः।

उत्थाय वासमकरेोत्‌ पुच्चदारादिभिर्यतः ॥
दुगादासः पञ्चेमस्ठु सदा दु गोप्रपूजकः ।
षष्ठस्तु माधवानन्दः सवेनन्दप्रदायकः ॥ ९८॥
देवौ दासमजुम्‌ दारतनयाः ष्‌ प्रजातः ।
गौरौकान्तो च्येषठपुत्तः स च वंशविवव्जितः ॥
चण्डोशर णसंनज्ञस्तु मध्यमखचण्डिकाच्चकः ।
दतौयः पुण्डरोकाक्तः सदसा तुथेकः ॥
मावज्जङ्गतेा यो दि पदं पैच्ये नियाजितः।
सर कारोपाधियुतेा राजेन्द्रः पञ्चमः सुतः ॥
कामारपेालग्रामान्तवामस्तेन विनिग्ितः ।
कनिष्ठो रुक्तिणोकान्तो बभिज्ञातिभिरेतः ॥
सुडागाक्घाप्रदेभे त पञ्चयामे दधिष्ठितः ।
ख च केशवरायस्य क्षचियस्य विशेषतः \
श्रप्राप्नव्यवद्दारस्य विख्यातस्य समन्ततः ।
तद शाधिपते राज्ये नवावेन नियोजितः ॥
श्रपश्वड्मवदारां्च तद्राज्यशासने रतः ।
श्रतेऽस्िन्‌ ग्वतले लेर्कैव्यवहन्तेति कौत्तितः ॥ ९९ ॥
तस्यैव तु कनिष्ठस्य चत्वारो देदसम्भवाः ।
धाश्चिकाः क््कुशला लेके संप्राप्नगौरवाः ॥
व्येष्टो रामेश्वर पेच्यं पट्‌ प्राप्तः कतश्रमः।
मदावच्जङ्गतस्तषु छृष्णरामस्त्‌ मध्यमः ॥
राजारामस्ततोयस्ठ तेषां सदर ्वरोऽन्तिमः।
श्रनपत्यतया साऽपि श्द्राराधकसन्तमः॥ २०॥
राभे-रस्च ष्‌ पुततास्तषां येष्ठो महागुणः ।
रामचन्द्रस्तथा रामचरणा मध्यमः पुनः ॥
दतौये रघुनाथास्यः ओरौ राममस्ह तुरौयकः ।
रामकशवनामा च पञ्चमः कंशवाचैकः ॥
बलरामाभिधः षष्ठो बलवान्‌ बलिनां यतः ।
एषां च्येष्टः कनिष्टञ्च वंशाभावसमुपागतः ॥ २९ ॥
मध्यमे रामचरण गृेबेधभिरन्वितः ।
व्यवदत्तोपाधियुक्तो गो विन्द पुरमं स्थितः ॥
स च हिजलोतमेलिप्रमदिषादलरेशरतः। `
लवणस्य तथा राज्ञः करादाने नियाजितः ॥
कटकादि प्रदेशस्य महावच्जङ्गतस्ततः.।
दवानोसं्ञकपदं प्राप्तवान्‌ बहमानितः ॥
बहलेवेगिभिः साद्धं मेदिनी पुरमध्यतः ।
मंग्रामं तुमुलं छता रणमध्ये निपातितः ॥ ९९॥
देवानरामचरणव्यवदटं मदाशयात्‌ ।
ससत्पन्नास्तरयः पुत्ना श्रशेषकुश्रलालयात्‌ ॥

व्यवदत्तापाधियुक्ता रामसुन्दर श्रादिमः;
विद्यान्नोषधदानन गणनौयः स चायिमः॥
पञ्च कोटादिद श सेाऽभवदध्यक्मन्तमः।
माणिक्यिचन््ररेवश्च मध्यमः पुण्छछन्तमः ॥

श्रद्ध पिधर एोचन्द्रमाणे दिज रिदायने।
दिलोशरग्रसादेन सम्पाप्नौ तौ शभकषणे ॥
फरमाननामकलिपिं रायोपाधिं तथैव च ।
मन्‌सवानां सदखं सादिपञ्चशतमेव च ॥*॥
कनिष्ठो नबरृष्णाख्यदवे। जातो गृणाकरः ।
श्रासौत्‌ किल किलारूपामरावत्यां पुरन्दरः ॥
रूपवान्‌ धनवान्‌ मान्यो वदान्यः पण्डिताश्रयः ।
कुल ौलादिमग्पन्नो गोष्टौ पतिमदहाशयः ॥
रसेषुसि धु माने दर जिदायने ।
कोग्पानिना सुन्‌सिपदे नियुक्तोऽसो शमे दिने ॥
साऽभवत्‌ कारणं तषां बङ्गराञ्यस्य शासने ।
ततः किलकिला पुं वाणिज्यकाय्ेखाधने ॥
सितान्‌ द रेज निचयान्‌ नवावे वलमाञितः।
सेराजदौलाभिधानेः दूरौरत्य गतस्ततः ॥
श्रय तत्यरवघं तु कर्णल्‌ क्रादव्‌ महावलः ।
श्रागत्य नवङृष्णेन मृनूसिना सहितः किल ॥
योद्धं ययौ नवावेन साधं खवलसंडृतः ।
गला पलाभियामे स च॒द्धं छृवाजयत्‌ ततः ॥
धरणोर खवाजोन्द्मित इरे जिवत्सरे ।
काममालोखाननामा नवावेऽगन्ततः पुरे ॥
स एवेरेजपक्तौयान्‌ प्रधान राजपरुषान्‌ ।
नित्य साधयामास निखिलान्‌ खमनोरथान्‌ ॥
मेजर श्रादम्‌ ततः घरं साद्धं तेनेव मुनसिना ।
गला ठरदयनालायां रणं छता दुरात्मना ॥
विजित्य बलवन्तः तं नवावं सेनया सह ।
निष्कण्टकमिदं राज्यं कृतवान्‌ स भयापडः॥
बाणतुसिन्धृश शग्शद्धित द्रे जिवत्सरे ।

भत्वा गवर लाड क्तादव किलकिलापुरे ॥
समेत्य सुनसिना सद्धं पराग्डश्च च विस्तरं ।
जाफरालौखानसंनजञं नवावं मतिमन्तर्‌ ॥
वङ्दशस्य च सुवाद।रं कृत्वा ततः परं ।
मेजफफर्‌ जङ्गनामानमतिबृद्धिमतां बरं ॥

तं नायेवसुवादारं चकार गणसागरं ।
पञ्चविंभतिलचम्त्‌, मुद्राणां कृतवान्‌ स्थिरं ॥
तयोव्येयाथं प्रत्यन्दं ततः क्राइव्‌ युणाकरः ।
तेनैव सुन्बिना खाद्धं दिकं गत्वा च स्रः ॥
गरादाल भवाद्‌ णारेन नवावेन च घौ मता ।

॥^>

खनादौला नामकेन स सन्िभकरोत्‌ सदा ॥
श्रङ्गासिचन्द्र्माने दिज्रिसंवत्सरे ततः ।
शओौषालस्य दितौ यारे नवङष्णाय ताषतः ॥
ओरीशाहालमवादशाद्ो फरमानास्य लिपिं मुदा ।
दत्तवान्‌ यच लिखितं दिज्लो शेन सुसम्पद्‌ ॥
सहखपञ्चक ञ्चैव मन्सवानां इ सादिनां ।
सदस्तचरितयं वौव्येयतानां शौधृगामिनां ॥
उत्तमं शिविकायानं भल्ञरेण सुशोभितं ।
नकारस्य वाद्ययन्तं ध्वजं तगतिनाभितं ॥
राजवादादुरोापाधिं मानट़द्धियशस्कर ।
कृपया दन्तवानदम बहमानपुरःसरं ॥
सुजादौला नवावस्य समौपात्‌ राजयोग्धकं ।
खेलातनामकं प्राप्नो वसनं ्षणादिकं॥
तस्िन्‌ वं स श्वपालो नवहृष्णोऽतिभोमति ।
नवद्धौपाधिपश्रो लकृष्णचन्द्राय भग्टते ॥
महाराजेन्रवाहादुरोपाधिं मानटद्धितः।
दापयामास शादहालम्‌ बादशादसमोपतः ॥
ततः ख सहिता लाड क्रादबेन मदात्मा ।
काञोधाम समागम्य बभ्ववासौ महामनाः ॥
मदाराजोपाधिकश्रौबलवन्ताहयेन च ।
सिंदेन हि सुवे वाराणस्याः सुनियमं स च॥
छता विश्श्वरस्याग्रे नाखमन्दिर मध्यतः ।
नवहष्णेशर्‌ लिङ्ग स्थापयामास भक्रितः ॥
ततः पाटनानामदेशे महाराजेन तच च ।
पेतावरायेण सद सुते वेहारकसछ च ॥

कृत्वा सुनियमं तच तेनेव सद्दिता हि सः।
कलिकाताख्यनगरे समायातो गतालसः ॥
ततस्तष्टमनाः ज्ञाद्व्‌ कामः नेदं वान्‌ पदं
देवानौसंज्ञकं तस्स राज्ञे बल मानद ॥

रसतं सिन्धभ्धमाने इरे जदहायने पुनः ।
भारालम्‌वादभारस्य प्राग्र्य मात्मनः ॥
समोपतः करमानास्यलिपिभानोय यन्नतः ।
त्म राजे ददौ गत्या प्रोतये तस्य घौमतः \
यत्रास्तौदं बिलिखितं दि्षौगेन खना खयं ।
मभ्छवानां षट सदसत सरस्ाणां चतुष्टयं ॥
सादिनाञ्च महाराजो पाधिमस प्रदत्तवान्‌ ।
एवं खुवणंचरितं पदकञ्च ददौ मदान्‌ ॥

यच सुद्धितपारस्यभाषथासौति वर्णितं ।
दरेजकोम्पानिकमरीत्तमरुपेण साधितं ॥
पश्यता बादेमादश्य खमौपात्‌ खननामक्त ¦
सप्ताजोत्यधिके चेव रूद्र र्यभतेऽब्दके ॥

राजोपाधैष्तथा वारादुरेापाधेस्तथैव च ।
ग्पालनवरृष्णाभिधानवाहादुराय च ॥
शातं दयाभवत्‌ लाड क्तादवस्य मरामतेः ।
तगमया सहितं चिङ्कं कोम्पानेसतन्छरौ धते ॥
दत्तं तथा दशविधं खेलातं वस्लरूपकं ।
किरौटं कुण्डलं रज्ञभषां हारश्च मौक्रिकं ॥
फलकं करवालश्च दण्डं चामरसुत्तमं ।
मयूर पुच्छ्यजनं चरौ यन्तं मनोरमे ॥
इस्यश्चं भाक्वरेयु कं शिविकायानसेव च ।
ल।डं क्राद्व ददौ राज्ञे खदा दितकराय च ॥
एवं रिपादसंज्ानां नृणां तद्रारपालने ।
श्राज्ञां दत्वा तस्य इस्तं ग्टदहौला तु वरासने ॥
दइसिष््टे समारोद्य पुरं पररितवां सतः ।
इस्लश्चपत्तिनिकरेव्ये दौनेख संतः ॥
स च राजा रौप्यसुद्रां किपन्‌ मार्गेति इषेतः ।
विवेश खं पुरं रम्यं सब्बेलाकैः प्रशंशितः ॥
समुद्ररसवाजेन्दुमाने द्रे जिदहायने ।
स लाडं क्तादवे मेस्तर वाल्टाय महात्मने ॥
राज्यभारं सम्या खस्धाने प्रस्थितोऽभवत्‌ ।
चकार च महाराजो देवानौकम पूष्बेवत्‌ ॥
तस्यास्िन्‌ समये माता टना विष्णोः पद्‌ गता ।
श्रनकल मुद्रा भिस्तेनाद्या ततक्रिया छता ॥
ततः कोन्यानिसंकरान्तं कम त्यक्वा स शपति: ।
पार माधिं कचिन्तायां नियुक्तोऽग्न्हामतिः ॥
श्रथ कोम्पानिना गिजानिग्माणथै प्रयाचितः ।
मूल्यं विनाथितां मिं दत्तवानतिमोदतः ॥
वसुखिन्धृमुनि्तौ माने दृरेजिषहायने ।
सृतानुच्यादिकं यामं प्राप्रवानिर पत्तने ॥
तेनैव तद राज्ञस्ठु धनिविज्ञानिमानिनः ।
प्रजा ता हि बहला एतन्नगरवाखिनः ॥
समुद्रवसुश्मौ न्द्माने व्गास्यकान्दके ।
दषटिस गवणेर्ाक्लावद्धंमानाभिधानके ॥
देभे तञ्च महाराजं साजाश्रोलौतिनामके ।
कार्यं नियोजयामास ख गत्वा तच दशके ॥
राज्यस्य शासन श्वं राज्ञो राज्या स्तथैव च ।
समयविषयस्यैव सुन्दरं नियमं स च ॥
छता राजकरान्‌ सब्वोनादाय बड्ङच््रतः ।
खालिसानामकं स्यानेऽपितवान्‌ सुसमाहितः ॥
एवं रस्वसुक्चौौन्दुमे वक्गास्यवषतः ।
महाराजाधिराजे यस्तेजखन्देतिसं्चितः ॥
चतुःसप्नतिसादसखाधिकाषटलचसुद्धिकाः ।

४०

तथा सप्तत मुद्राः सप्तविंशतिकाधिकाः ॥
णं टला महाभागे महाराजसकाज्तः ।
राज्ञः कर राजकोषे प्रेषयामास यन्नतः ॥
तते गबेरस्यैव छयनुमत्यनुखारतः ।
खालिसासं्नकात्‌ स्थानात्‌ महाराजाऽतिवाधितः ॥
करमशः क्रमशसतैव सुद्रास्ताः प्रतिव षतः ।
श्रादानमकरोात्‌ राजाधिराजस्योपकारतः ॥
रामर्षिंशशिग्धमाने वङ्गसंवत्स॒रे स च ।
ओरौमद्राधावल्लभस्य सेवनाथं चिराय च ॥
दत्तवान्‌ वल्ञभपुरं छा दवेन्तरं सुदा ।
ओरोमन्नन्ददुलालस्य सेवाथेमपि सववेदा ॥
श्रानरपुरेतिस्यातायां परगणायां प्रयत्नतः ।
चारग्रामं तथा देवेन्तरं कला ददौ ततः ॥
तथायद्धौपतः ओमङ्गोपौनाथं मनेदरं ।
विग्रहं वक्ञभपुरात्‌ ओराधाबल्लभं परं ॥
एवञ्च खडददयामात्‌ ओगश्वामसुन्द्राङ्यं ।
ओ्रोमन्न्ददुलालास्य शद्वनाग्रामतः खयं ॥
खक पुरं समानौोय स राजा बहयन्नेतः।
विधिबोाधितरूपेण चिरं संसेव्य संयतः ॥
नानाविधानलङ्कारान्‌ सुक्तावज्ञबिग्डषितान्‌ ।
तापनौयान्‌ मणिमयान्‌ दत्र प्रेरितवां श तान्‌ ॥
पिपौतकास्यदादश्यां समाह्याथ पण्डितान्‌ ।
दानमानैः पुरत्य दिम्निदि््‌ समाभितान्‌ ॥
ओमद्गोपौनाथसंज्ञं रो गोविन्दं तथा परं ।
विग्रं संप्रतिष्ठाप्याकरोादाराधनं वरं ॥
वेहालाग्राममारभ्य कुलपीं यावदुत्तमं ।
स सव्ययेन पन्थानं रतवान्‌ सव्वेतः समं ॥
तथा खकौयपुरतः पुरेाऽतिशयविस्तृतं ।
चकार राजपन्धानं मच्जुलं सुपरिष्कृतं ॥
नेचाम्बराथिग्वमाने शकसंन्ञकदहायने ।
ुलाचाग्धान्‌ बुधगणां ्चानोय खनिकेतने ॥
स च द्ाविंशपय्धायिसुख्यानां बह्यन्नतः ।
क्लौनानामेकयायौोमकरेद्ुरिदानतः ॥
आच्रायाम्नरपचेन्दमानेऽसौ व्गवत्सरे ।
विदाय देदमगमत्पादाम्भोजयुगं रेः ॥ २९॥
रामसुन्द्रदेवस्छ रायख्यातियुतस्य च ।
श्र्रेषगुणसमग्पन्नाः पुत्ता जाता हि पञ्च च ॥
छष्णमेारनदेवस्तु तेषां च्यष्ठः प्रकौ्तितः ।
जजमेदनदेवेा यः स धौमान्‌ मध्यमः स्पत: ॥
गोपौभेाहनदेवच ढतौयो भुवि विभ्रतः ।
शूपतेनेवरष्णस्य स एव दत्तकः सुतः ॥

- 4;

चतुरौ निरपत्योऽभरदेवा गेलेाकमेाहमः। कुलौनानन्दजनकं चकार कन्ति लाभतः ॥
कनिषो प्रेषणवेऽपुत्लो देवा भुवनमेदनः ॥ * ॥ | यथा चैतन्यदेवेन छतं नगरकन्तं नं ।
माणिक्यचन्द्ररायस्य दौ सुतौ च तयोः पुनः । | तथा राज्ञा छृतञ्चेति जनाः कुबवैन्ति कौत्तनं ॥
जयेष्ठो राधाङृष्णदेवे निरपत्यो महागुणः ॥ | रामाग्निवसुशनांश्एमाने दरे जिवत्रे ।
गोपौरूष्णास्यदेवस्तु कनिष्ठो दव ताचकः। | गङ्गातीरे ज्ञानपूर्े शटतेाऽगात्‌ इरिमन्दिरे ॥ २२॥
शद्धाचारः कनौ दान्तो वुद्धिमान्‌ वंशकारकः॥ २३ ॥ रष्णमोहनदेवस्य तनयौ दौ सुजोलकौ ।
पुचचाबभौ महाराजनवछष्णस्य चाथिमः । | राजनारायणस्यानयौनारायशदेवकौ ॥ * ॥
गपौमेादनदेवस्तु तयोयैः स च दत्रिमः ॥ | बरनमेहनदेवस्याण्ुभौ पुत्तो तयोः परः ।
कौन्‌सेलाध्यक्तजान्‌ दष्टे विल्साभिधानकस च । धाश्चिका रामरन्नास्य हरनारायणोाऽवरः ॥ * ॥
एवमादिमजेनरेल जान्‌ काणेकस्य तयैव च ॥ , गेपौरृष्णस्य देव्य पुच्चाश्चलार एव च ।
गवशेरमेकफाशेनस्य देवानो संज्ञकं पदं । तेषां ज्येष्ठस्तु गेपालशृष्णाऽतिसालिकः स च ॥
स प्राप्य तत्र कन्तेव्यं कृतवानतिमानदं ॥ ओरौलगेकुलङष्णस्तु मध्यमो गुणसागरः ।
तथाच मतृस्यविपरेयै च बहलं । वाङ्गालवे नायेवदेवानौकस्मैतत्यरः ॥
काम्पानये ददौ स्थानं सर्वेषां हितकारकं ॥ गोपेनद्रकृष्णगोपे शङृष्णौ सन्तानवव्जितौ ।
श्रङेन्दु पकछ्ठमाने वङ्गसंन्ञकहहायने । ठतौयकतुरौयौ च वास्ये देहान्तरं गतौ ॥ ९४ ॥
पौस्ोदादाथेमाह्य ख तु यन्नात्‌ शमे दिने ॥ | वाणाम्बरषिग्धूमानखमायां शकश्डपते; ।
इलाचाग्ान्‌ कुलो नां गटहोतवा तत्समं । गेपौमेदनदेवस्य गे्ोपतिमदहौपतेः ॥
कनिष्टषडभ्ादजयोः कुलयाञ्िरसंसिति ॥ ओराधाकान्तदेवेति नाशनः पुच्चोऽभ्बजायत ।
छृतवानथ माचा स तुलायुरषदानकं । वङ्गवि्यां तथा हिन्दी पारसौोमारीं ततः ॥
कारयामास यत्नेन ययोक्रविधिषूब्येकं ॥ दरेजों संस्त्चैवाधोतवान्‌ साऽतियन्नतः ।
ततश्च माटरृत्ये स खवणेदानसागरं । तथा चतुधरौणस् गोयौकान्तस्य सीमतः ॥
कला ददौ दिजाग्येभ्यप्तानाह्य च सादरं ॥ सन्पाग्रमान्यस्य गोषटोपतेरौलिकराजतः।
रामाभिनागश्माने दंरेजाब्दे स मानदं । सिंत्युपाधियुक्तस्य परपौक्ं स उपायत ॥
गवेरस्य कारुण्यात्‌ प्राप्तवानुन्तमं पदं ॥ गोष्ठो पतिरत्तेन कुलाचाग्धादिसम्मतः।
-राजबादादुरेपाधिं खवणेम्बरसपतकं । वङ्गंल ण्डफान्‌सजबोनञन्धाकादिप्रदेशतः ॥
श्रनेकरन्नचरितं शिरे ग्डषणयुग्मकं ॥ रुषियामेरिकासंज्ञदेशनाञ्चेव मध्यतः ।
तथा सन्तरौक्तिकं हारं फलकं करवालकं । विद्यादिविषयाणान्त्‌, सभानां सम्यतामितः ॥
अस्तिषरसञ्चपन्तौनां शिविकाग्रगमाथेकं ॥ एवं धश्मेसभायाश्च तथान्यासां सभापतिः ।
श्राज्ञाञ्च प्राप्तवान्‌ साऽपि बडसम्भानपूर्ेकं । बन्धव बडसश्नानपून्येकं स महामतिः ॥
चिरमाध्यादिर हितः कवा राज्यमकण्टकं ॥ स वाणाप्नोभश्श्टम्मित इरेजिवत्छरे ।
वद्किबेदाक्तिशशग्धन्प्राने वङ्गाख्यदहायने । पराप्तः किलकिलानामनगरेऽस्मिन्‌ मनोहरे ॥
सौरे शक्रपक्तसयैकादश्यां तिथौ दिने ॥ गवरबेच्छातो मा जिष्टौयकं पदं ।
श्रद्धं नारायणचेचेऽन्याद्ं कारणएजोवने । यद्तकान्तमान्यानां गुणिनामपि मानदं ॥
देदस्याधायात्मजनेर्गीयिमाने जनाहंने ॥ सुन्यभ्रिनागभ्रूमाने एेरेजान्दे तु पैटकं ।
भावयन्नषटदेवस्य रूपं हदयसंस्यतं । राजापाधिश्च कौनसेल।त्‌ वसनं ग्रषणादिकं ॥
ज्ञानतः स महोपालः संप्रामनोऽथ खतेाऽष्टतं ॥ * ॥ मानव्ंनपतेण सहितं बजञमलछकं।
कनिष्ठ राजरृष्णाख्य श्रोरभा गुणिमानरृत्‌ । तथा गवणेरस्यैव सभायामादिपौोटकं ॥
राजाग्रगण्यो मान्यश्च वदान्यो गानशास्तवित्‌ ॥ परा्तवानतिदुष्या्य यक्षोके मानदायकं ।
स च जयोविशसंख्यपग्यायाणणां मदात्मना । श्रङ्वेदाकिश्माने वक्गाब्दे विधिपूर्ैकं ॥
कुलौनानामेकयायीं तवान्‌ गुणशालिनां ॥ गयातोप्रया्णथं प्रसितः पयिमध्यतः ।

तथा कुल गप्रदोपाख्ये कूलशास्तं प्रथनतः । सुर्रिदावादनगरे ओौनवावसभाङ्गतः ॥

शन््ानितः स च समादरतस्तव्छमोपतः ।
राजां देमवसनं सप्तकं सपतरूपतः ॥
हामाख्यपच्िपुच्छेन युक्तं युगप किरौरकं ।
कुण्डलं मो रिकं हारं फलकं कर बालकं ॥
यत्‌ सदा श्वपतोनां हि टरिसम्भृमवड्ंकं ।
भ्ा्चवासतततु दु ष्याप्यं वडसुसानपूल्वकं ।।
श्रथेन्दुरसपर जमाने उद्ग1ख्यदायने ।
-पौल्रादादेा पलक्षण सभां छता शमं दिने ॥
समा हय कुलाचय्यान्‌ कुलोनान्‌ पष्डितान्‌ स च।
कायस्थानां चतुव श्पग्धायाणां तथैव च ॥
खस ख्यानां ङुलोनानां कनिष्टानाञ्च सवशः ।
एवं ष इभरादजातानामेकयायी चकार सः ॥
तत्पविकां कारिकायाः पुस्तकञ्चापि मुद्रितं,
कुलौन धट कादिगभ्यः छता तन समर्पिते ॥
पाठटशालाध्याप्रनाय यन्थनिखमे णदतुतः।
स्वल्दक सासाद्टनाम या सुभास्मिन्‌ प्रदेशत; ॥
स तदथे नोतिकथा वांलाभिक्तादि पुस्तकं ।
कृतवान्‌ ₹क्मते ्राशजार्‌ टृक्तायव्वेदवाचकं ॥
युस्ते पारस्यभाषात इ रेजोभाषया पुनः ।
श्रतुवाद्य ग्रेटद्टरन्‌देभे राज्ञो महात्मनः ॥
स च राईयल्‌ एसियारिक्‌ समाजे प्रेरयत्ततः।
तच ुद्राङ्धितं छृला तत्‌ शतं परिमाणतः ॥
श्रनुवादकसान्नि्ये तस्यैव दभनाथतः।
कपया प्रेषामासुस्तत्सदःस्थाः प्रचद्रतः ॥
तथा वव्ययायास्कालसन्ादनो चकं ।
अन्दकल्पद्र माख्याभिधानञ्च सप्नकाण्डकं |
परेापरृतये कृत्वा गुणिभ्याऽभवदपिता ।
यत््राप्ालाक्छे मन्तुठाः सन्ैदभौ यपण्डिताः ॥
प्रत्यकं प्ररयामासः सुख्यातिपचिकादिकं।
विश्रेषता दिनमारराज्यथारेमहहार कं ॥
स्मौयास्यच्द्संयुक्रपदकात्तमधारक।
मरोत्या मंप्रषयामास राज्ञाऽयं मानदायकं ॥
पुनस्तदभिधानस्य परिश्िषटमतिश्नमात्‌ ।
निन्य मुद्रितं तेन प्रदानाय बड्व्ययात्‌ ॥ २४ ॥
श्रत्व कथयामौमं इतिहासं पुरातनं ।
मङ्घःपेण च तद्राज्ञा लेाकवियकारणं ॥
नागवेदाष्टभमाने दरेजाब्दे दि वैरिणा ।
राकौयामनिवामन कंन चित्‌ स्यातमुनृमिना ॥
दुटेनाभोषटसिद्यथं दण्डपारूव्यसं्के ।
विवादस्य पदे मान्यजनानां माननाशक ॥
कारिता मिश्वाभि योगस्तस्य निदं षग तः ।

ग्लो यामस्य मे जिद्र्‌ नामकेनाविचारतः ।
पोलिमषुपरिण्टेनङष्टसंज्ञकस्य समोपतः ।
क्रुधा तन्िश्याचवादः पचे प्रकरौङूतः ॥
तेन सेक्रटरिद्धारा गवणेराय वेदितः।
से।ऽपि तेब्बेडधा चेष्टां रतवान्‌ तद्‌ मायेत ॥
किन्त्‌ सेग्नन्‌नजास्यर्ख प्राड्विवाकस्य घौमतः ¦
श्रतिद्धक्स विचारेण राजा निटौषतां गतः ॥
तस्माद्‌ विपक्तपच्चाणां करराणाञ्च विशेषतः ।
तेषासुद्यमभङ्गन लज्नाधिक्यमजायत ॥
तेन खर दरवटे मेडाक्‌ डपिखरौ गवणं रः ।
केदनाक्तिन्न हदय: सदय थ्रातिसत्वरः ।!
श्रा्धानाथे तस्य राज्ञः प्रेषयामास पचकं ।
स चानौय खभवने तञ्च सम्भानपृन्भकं ॥
सान्वयिला जयात्तसमै धन्यवादं प्रदत्तवान्‌ ।
एवं गवणंरेा जनरल लारंडलो सरत्मवान्‌ ॥
खदेशयानसमये सभामध्यऽतिद षितः ।
तद्राज्ञा दक्षिणे हस्तं ग्टदोलातिप्रयननतः ॥
लाडन च तथा लेड केनिङ्गन सदत्सकः ।
सा्तात्‌ तं कारयामास मानिनां मानवद्धंकः ॥
पूष्बीक्रमिश्याभियोागे द ण्डाहंकरणाय च ।
उद्यागजन्यद्‌ाषस्वाप्यकरेत्‌ क्तालनं स च ॥
सतु सुन्सौ पुनरपि दण्डपारुग्यवादतः।
फरासडाङ्गानगरे पल।यितवा ग्टतेस्ततः ॥
राजशृष्एस्य नुपतेजाता वसंमिताः सुता; ।
शिवहृष्णो नुपो ज्येष्ठा यस्यास्ति शिवतुच्यता ॥
रूपवान्‌ गृणवांञ्च पि काले) छष्णस्त्‌ मध्यमः ।
दयालुबेद्धिमान्‌ मान्या धाश्चिको मानवोत्तमः ॥
द्रेजोभाषया साऽपि महानाटब नामकं ।
तथा रसलसेत्याख्यमिं रेजानाञ्च पुस्तकं ॥
वङ्गौ यभाषया देवानुवादमकरोत्ततः ।
राजवादहादुरापाधिं प्राप्तो गवरनभष्टतः ॥
देवोरृष्णाऽतिसरले देवभक्तस्तुतीयकः।
अ्पूमेगुणमसंयु्नोऽपून्षण स्तरो य कः ॥
देवान्‌ कुड.र नामधेयं गन्धं स देाद्‌भाषया ।
निश्डाणे छृतवान्‌ साऽपि निजायासव्ययेच्छया ॥
ततो माधवहटष्णस्तु सुभोलः पु चवच्वितः ।
पञ्चमो देवताभक्तः सोऽन्य वयसि सस्थितः ॥
कृतवान्‌ स च वेतालपश्चविंशतिनामकं ।
गन्धं पारस्यभाषातोाऽनुवादं यन पूवैकं ॥
षष्टः कमलङृष्णस्तु रवे पेग्ये सदा रतः ।
कारं बगुणपेतस्तथा पण्डितमष्डितः ॥

-एवं गङ्गासागरयोः सङ्घ मे तेनं निभ्धितं ।
ओौमत्कपिलदेवस्व मन्दिरं खुपरिष्कंतं ॥
तुलापुरुषदानञ्च ओमद्धागवतस्य च ।
पारायणं वागवाजारस्य घटे तयैव च ॥
शिवस्य खापनं माचा कारयामास सेत्सुकः ।
बड्विन्तव्ययेनेव कुलकौत्तिविवद्धकः ॥
नरेन््रकष्टेतिसंन्नो यः सुतः स तु सप्तमः ।
रूपवान्‌ गुणवां दैव नरेन्द्रेण पुनः समः ॥
ख च डपिउरौमेजिष्र्‌ बश्टव सदाशयः ।
यो हि यादवृष्णस्तु कनिषटाऽतिदयामयः ॥
तेन देवान्‌ भेशफकास्यं पुरक श्चादुभाषया ।
निश्माय मुद्धितं तद छतवा दन्तं निजेच्छया ॥
गयाधामग्टतः साऽपि पु्रदौनेऽग्टतं गतः ।
चनद्रषुपचश्माने वद्गसंज्ञकवषेतः ॥
राजराधाकान्तदेवसादाग्येन मुदाव्वितिः।
खपय्यीयङुलौ नानामेकयायौ कता च तः ॥ ९४॥
ओीराधाकान्तदेवस्य राजवादादुरस्य च ।
चयः सुताः सिद्धगेष्टौ पतयः खड्लेषु च ॥
यतो गोष्ठोपतेः पुत्रा दौदिचाञ्च विशेषतः ।
तेषां च्येष्ठः ओमदेनद्रनारायण टतौ रितः ॥
देवत्राह्मणभक्तः ष वुद्धिमांञ्च गुणान्वितः ।
मध्यमः ओरीलराजेन्द्रनारायण दति शरुतः ॥
धारकः सत्यवारौ स कम्मेदच्ञ्च सत्तमः ।
यस्तु ओ्रौदेवेन््रनारायणो देवः स चान्तिमः ॥
व्यवहारज्ञानयुतः प्रतापादिसमन्वितः ।
मन्च्रणादाननिपुणो धौमान्‌ घौमद्धिरादत. ॥
एते भारतवर्षीयगवणेरसमाजतः ।
तच यानस्याधिकारं कुमारेापाधिकं तत: ॥
पञ्चप्रकारं वसनं श्षणञ्चं मनोरमं ।
चयः सादराः सव्व प्रत्येके लेभिरे समं ॥ २५॥
जाताः पुतास्तयः ओौमत्‌ शिवरृष्णस्य ढब्डतः ।
तेषां जओरोयुतश्वन्दररष्णो च्येष्टः प्रकौत्तितः ॥
चलारस्तनयाः ओरौ लकालोरुष्णस्य श्रूपतेः ।
तेषां ज्येष्ठः ओदरेन्द्रकुष्ण इत्यभिधौयते ॥
वश्व यो ङपिऽरौमेजिद्र टिपदे स्वितः ।
ओदेवोरृष्णदेवस्छ तनयौ टौ च धौमतः ॥
ओमदानन्दशृष्णे यस्तयोज्यं्ठः स च खतः ।

॥॥\*९

ओओौयतापू छृष्एस्य चत्वरस्तनयास्ततः ॥
ओष्ठो ज्येष्टः ओकुमारशृष्णेतिख्यातिसंयुतः ।
श्रौमन्नरेद्रङुष्णा यः सश्रूतास्तस्य देदतः ॥
चयः पुचारूषु मध्ये ्येष्ठपुचा$भवत्‌ पुनः ।
ओरीमद्रजेन्दररृष्णेति नान्ञा ख्यातः सुलचुणः ॥२५॥
राजनारायणसमैव देवेपाधियुतस्य च ।
पुचाऽभवजञ्जगत्छष्णनाभमेदानों म्तः ख च ॥
ओ्रौनारायणदेवस्य चयः पुचा गृरयुंताः ।
तेषां ज्येष्ठः श्रोप्रसन्ननारायण दति श्रुतः ॥
गवरनमेष्टस्य तोाश्राखानायां प्रथम सदि)
श्र्यक्ताऽन्तच कम्मेनिव्वं करणेन टि ॥
तस्मै गवर लाडंहारडिच्जः छपयान्वितः।
रायवादादुरेापाधिं दत्तवानतितोषतः ॥
ततो सुरशिदावादे नवावस्य समौ पतः ।
नेजामतस्य देवानीँ प्राप्तवान्‌ वडभाग्यतः ॥
तत्रापि च नवावस्य सन्निधौ लबवानयं !
राजवाहादुरोापाधिमेकान्तमानतः खयं ॥ २५॥
गपालृष्णदेवस्य' पुच्ाञ्चलार एव तु ।
शओ्रोल्रौरुष्णदवेा यः सव्वं षामग्रजः स तु \
श्रौमद्गाकुलरृष्णस्य तनयौ दौ महात्मनः ।
ओमन्नुपेद्ररुष्णस्तु चयेषठाऽतिनन्दिवद्धगः ॥ ९५॥
ओरौ मन्मेनद्रादिनारायणदेवस्य धौमतः ।
नाद्यापि तनयो जातो गुडवरगुण्छदोषतः ॥
तथा ज्रोयुतराजेन्द्रनारायणस्य कायतः ।
ओमद्धिरौन्द्रादिनारायणः पुता व्यजायत ॥
एवं जरौयुक्देवेन्रनारायणश्ररौरतः।
संजात ओोत्रजेन्द्रनारायणेतिसंक्नितः ॥ ९६॥
ओौमद्पेनद्ररष्णस्य पुचा जाताऽतिखचन्दरः ।
ओजितेद्धियषृष्णेतिख्यातियुक्तः प्रियङ्करः ॥
श्रौमङ्रेन््रहृष्णस्य तनयश्चातिशोभनः ।
ओरमदरे द्ररष्णाऽग्रजातः सरसिज्ञाननः ॥ २९॥
जगक्कष्णस्वात्मजस्त च्येष्टोऽग्टदति भौ लवान्‌ ।
गरौमत्तारणकष्णेतिना का स्याताऽतिवृद्धिमान्‌ ॥
ओ्रौलप्रसन्नादिनाराघणस् सुत उन्म: ।
शरोमहभूपेनदरादिनारायणः ग्रश्धरापमः ॥ २६॥
इत्येकादिकषड विंणपुरुषान्तातिनिर््ला ।
देववंग्ावसौ या खा समाप्ता मौखिकातुला ॥

वणंमाला ।

[

--त्-
नागर) णड9). वान ९६ नागसी। एष्टा. दाक्राना। ९€३९।
श्च ९००१ 58 ०. र्भती ज न ०५ कष
श्रा(1)... ४ ५ "क्कि ( । ) र 44 । न ढे
१५ 1, क 2 ०
१.१). वः कक (वतोकयनति (1) 8 ख ५...
क)... © ^ क! ढ ५ + 9
जः.) क). {1 , भ १
च (,).., ए > क (य यरश्‌+ त « ) त ५ 1 9
ब्ं(, )., . छ (<) ~. ई ( $.) । | ध # 1 ह ध
चह (क). 1; १ १९ ५ 0, ५4३, द ननः षट @
च (द) का । , सनन, 3.) र (४) | १४ ॥1 "व
ष { ) 24 ... ५(८) ... 3 (6) न „५1 च फु ५;
व १44. ष ^, १ ध
श्रो (7)... ० „+ 8 (८1) ..„ 6 (6) फ ए क्‌ "धः
चौ 0)... । = = क (दोक (61) ब ४ ब व
णा ध ४ भ । ड „„ ९
न य 8 (1 1 म्‌ 9
क ॥ क > य क, य॒ 1
च्च (१) # | ७५ ग्‌ १ (| ६ &
ग ह 1 9 ल ॥ न भ
र श॒ न | व \ 8 >
ङः ४. ॥ (^ 9 ५1 थ
च ए 9 अ; | 1
ठह ५ € छ ०० @ ख 8 +न धि 8
ज * > ष न द 1 ( + ५
ऋ 9 कृ ९ | च द 1 त

9 १ कक्‌ १ वत्‌ क

1

शब्दवाल्यदुम

अ,
ष्च, अकारः आओाद्यखरवंः। अस्योचार णस्थानं
करटः । स तु खो दोः ्चतञ्च भवति । इति
याकरणं ॥ अस्य लेखनप्रकारो यथा,-

“"दच्ततः कुण्डली भूत्वा कुच्चिता वामतो गता ।
ततोद्धं सकता रेखा दच्तोद्धा तासु शङ्करः ॥
विधिनाराययच्ैव सन्तिरत्‌ कमतः सदा ।
अदंमाचा शक्तिरूपा ध्यानमस्य च कथयते ॥'

इति वोड्धारतन्त्ं ॥ अस्य तत्त्वं यया,-

“श्रटणु तत््वमकारस्य अतिगेप्यं वरानने ।
शर चन्द्रपरतीकाश्रं पश्चकोाणमयं सद्‌ा ॥
पञ्चदेवमयं वगो शरक्तिचयसमन्वितं ।
नियं चिशुणो पेतं खयं केवल्यम्‌त्तिमान्‌ ॥
विन्दुतत््वमयं वये खयं परति रूपिणौ” ।

शति कामघेनुतन्त्रं । अस्य पय्यायः।
“खः ओको माट कादयोऽनन्तो विष्णुरन्‌ त्तरः”।
इति वीजवशाभिधानं । अन्यच्च ।

“छः ओरीकण्ठः सुरेश ख ललांटश्चेकमाचिकः ।
पर्णोदरी खुशटिमेधौ सारखतः भियम्बदः ॥
महात्राद्यी वासदेवे धनेशः केशवेऽ$ग्टतं ।
कौर्तिनिंटेत्तिव्वागी रा नरकारिदहरो मरत्‌ ॥
जरद्या वामाद्यजो खः करसुः परणवाद्यकः” ।

प्रणवाद्यावयव इत्यथैः

“ब्र्माणौ कामरूप कामे श्रौ वासिनी नियत्‌ ॥
विशः ओविष्णकरढौ प्र तिपत्तिधिरंशरिनी ।
अकंमण्डलवणा द्यौ ब्राद्यणः कामक्षिंणो ॥

इति वणाभिधानतन्लं ॥

ख, व, अभावः। अल्पः | निषेधः । अनुकम्पा । इति

मेदिनी । (नजोऽयमकारः बद्धान्‌ नजधीन्‌ बेध-
यति। यथा,-
“तत्घादृष्यम भावश्च तदन्यत्वं तदल्पता ।
अप्राशस्यं विरोध नजः षट्‌ प्रकौर्तिताः'?॥
इति। सादृश्ये यथा--अत्राद्यशः त्राद्धणसदश-
श्यथैः। अभावे यथा--अभोजनं भोजनाभावः |
श्न्यत्वे यथा, पटः अघटः, पटः घटभिन्न-
इय चैः | चल्पत्वे यथा--अनुदरी कन्धा अल्यादरी
इ््ः। आप्रा शस्ते यथा,--अधनं चम्भधन,
चम्भधनम्‌ अपश्स्तधनम्‌ दतयथः। विराधे यथा
--खधम्भः परापज्ारः, परापकारः धम्भविरोधी
शत्यः |)
खः, ए, (अतति सब्बे व्याप्नोति इति अततेडः)
विष्णुः । इति मेदिनी।
1

श
“ऋकारो विष्णुरुदिदटः उकारस्त्‌ महे खरः ।
मकार उच्यते ब्रह्मा पणवेन चया मताः” ॥
इति दुगादासष्टतवचनं । (जी । ब्रह्य । यथा,--
अञ्उणर्ओो खम्‌ कलाख मूलं ब्रह्य इति
कोत्तितम्‌, इति अभिषु राणम्‌ |)
अक्छणी, [न्‌], चि, (न ऋणी, नजसमासः । खचर
अशब्द न नज्‌जातः, तथात्वे खद्टगी येव स्यात्‌।
अभितु खपरछतिरेव तत खञ्‌ माचनिपातनात्‌
नार सन्धिरिति जेयम्‌) अद्टगो। अकण-
ग्रस्तः । खधारी। यथा,
“दिवसस्याण्टमे भागे शकं पचति या नरः।
अक्छणी चाप्रवासी च स वारिचर मादते" |
इति महाभारतं ।
खंश,त्‌ क विभाजने । अंशकरयो । इति कविकल्य-
द्ुमः। तालब्योपधः | विभाजन इति भाजत्‌ कतु
एथकृल्लन्यां इत्यस्य रूपं । अश्यति अंशापयति
नं वणिक्‌ । इति दुगंदासकृतधातुदीपिका ॥
अंशः, ठै, (खश विभाजने, अदन्तचुरादिः। कम्भणि
घञ्‌ |) विभाजनं । तत्पय्धायः । भागः २ | वराटकः
३। इत्यमरः॥ विभागः 8 भक्तिः ५। इति
जटाधरः ॥ अंसशब्दो दन्त्यसान्तोऽपि ! अंशांस
त्‌ क विभाजने इति कविकल्यद्मदश्रनात्‌।
स्वान्धः। इति विद्याविनेदादयः॥ (वस्लेकदेशः।
रिक्यविभागः। चतुथभागः। भाज्याङ्कः । रवि-
मूत्तिविशेषः ! दित्य विशेषः, वथा,--
“धाता मित्रोऽग्येमा शक्रो वरुस्ंश णव च ।
भगो विवखान्‌ पुषा च सविता दशमस्तथा ॥
र्कादश्स्तथा त्वष्टा दादश्रो विशणुरोव च ।
जघन्धजम्ु सव्ेषामादिल्यानां गुणाधिकः”
इति महाभारतम्‌ । इत्तस्य षद्यधिकचिश्नततम-
भागः। यदुवंशौीयः पविश्रेषः, यथा.--ततः
कुर्वतः तख अनुरथः ततः पुरुहोत्रो जनने
ततश्च अंश इति !)
च्यंशकं, जी, दिनं। इति चिकाण्डगरेषः ॥
ऋसं्रकः, ठे, (अवश्यमंशं इरति इति अंशं हरीति
कन्‌ |) ्ञातिः। दायादः। इति चिकाण्डश्रेषः ॥
(खल्या शः । अल्पार्ये कन्‌ ।)
च्ंशमाक्‌, [ज्‌], चि, (खंशं भजते इति अंश +
भज्‌ +प्णिः।) अंशौ । (दायादः) यथा। बौ
धायनः।
“खवन्तग्बनिरद्धास चये वणंए दिजातयः ।

अंशु
प्रातरुत्थाय कन्तेय्यं देव्षिंपिद्टतर्प॑ं'” ॥
निरुदधासु न कु्वीरतरंशमाक्‌ तच सेतुदछत्‌ ।
इति पायश्ित्ततत््वं ॥
अंशलः, चि, (अंशः प्रशस्तस्वान्धः अत्ति खस्य इति
खंश + सच्‌ |) अ सलः। बलवान्‌ इत्यमरटीकायां
रमानाथः॥ (प्रशस्तस्न्धविशिद्ः)
अंशी, [न्‌], ति, (अशे{स्यःत्तोति अंश +इनि।)
अंशयेग्यः | वयटकविशिद्धः । भागौ । यथा या-
च्ञृवल्क्यः|
“विभागश्वेत्‌ पिता कु्धात्‌ खेच्छया विभजेत्‌ सुतान्‌।
ज्ये वा ओषभागेन स्वँ वा स्यः समांशिनः?
स्ति; सति तु पितरि पाब्बेणानधिकारात
प्राणां नांशिता। णवं धनिनः पौचखत्वोपरमे
तदंशमातरे परपौचाणामंशिता। इति दायतच्ं॥
शुः, फे, (अश्यति इति अंश विभाजने। म्टग-
ग्वादित्वात्‌ कुः |) किरणः ॥ प्रभा ॥ इति मेदि-
नी॥ वेशः॥ इति धरणी ॥ दखतादिद्धष्छांशः
इति हेमचन््रः॥ लेशः। सूयः इति विश्वः ॥
(ऋषिविशेवः। लतावयवः। सामलतावयवः।
भागः।)
अंशुकं, जी, (खंग्रन्‌ कायति । मै शब्दे । अतदति
कः। यदा खं्ुभिः काश्ते। काश दीप्तौ ।
अन्ेव्वपीति डः |) वस््रमाचं । सष्दावस््रं । उन्त-
रौयवस्त्र॥ इति मेदिनी ॥ खुक्तवस्तरं ॥ इत्यमर-
टीकायां रमानायः॥ (अधोवस्त्ं।) पं । तेजपात
इति भाषा । इति राजनिर्धरटः ॥
अखंसुधरः, ए, (अश्ना धरः । धरति इति धरः ॥
पचाद्यच्‌ ।) ख्यः । इति विकार रेषः ॥
अंशुमत्फला, स्त्री, (खंशमन्ति इष्ावयववन्ति फला-
नि अस्याः । अंखुमानिव फलानि अस्याः इति वा|
अजादित्वात्‌ टाप्‌ |) कदलौढत्तः । इव्मरः ॥
खंशमती स्री, (अंशवः सन्ति अस्याः। मतुम्‌ ङीप्‌
च। असुम्याः फल मूलञ्च खसुमतौ । खनुदात्ता-
देशेति अञ्‌ । फलपाकमूलेष इति लुपि यक्तवद्‌-
भावः।) सालपर्गोङ्तः ॥ इयमरः ॥ (परदेवता |)
अशरुमान्‌ [त्‌] ए, (अंशवे विद्यन्ते स्य इति ।
तदस्यास्तीति मतुप्‌ ।) दग्धैः} इति चिकागड-
शेषः| असमञ्चप्तः खग्यैवं्लीयराजवि देवः ॥
यथा।
“सगरस्यासमन्नस्त॒ असमञ्जादथां मान्‌ ।
दिलीपो खमतः युललो दिलीपस्य भगीर प्यः

छं
इति रामायणे बालक्रारदे ° समः । खय्येवं शौ-
यासम्नोराजपौच्लः। यथा,
““ततञ्चकारासमञ्जा गङ्गानयगकार गं ।
ल्व तपस्तद्या ममार कालयोगतः ॥
दिलोपस्तस्य तनये गङ्गानयनकारणं ।
तपः छृन्वा ल्तवषे ययौ लोकान्तरं पः॥
अंशमां स्तस्य पुच्रोऽभू दुगङ्गानयनकारणं ।
तपः छृत्वा लच्तवषै ममार कालयागतः ॥
मगीरथन्तस्य युच्लो महाभागवतः सुधीः ।
तपः छ्ञतवा लच्वधं ममार कालयोगतः" ॥
इत्यादि ब्रद्मवैवत्तं प्रतिखण्डे ८ अध्यायः ॥
(विच्रब्ापिप्रकाश्रः परमात्मा।) खंशुय्ते चि।
समन्तताया खवयवविशिद्ः |)
अशुमाली,[न) पु, (खंग्रूनां माला अन्ति खस्य
इति । ब्रीद्यादिष्वात्‌ इनिः) खययैः। इति
चिकाग्ड्येषः॥ (आदित्य इवांशुमाली चचार,
इति विष्ण॒पुराणम्‌ ।)
्सुलः, पे, (अशुः विद्याज्योतिः अस्ति श्यस्य ।
इति। अश्र + लच्‌ |) चागक्यमुनिः। इति
चिकाण्डश्ेषः ॥
खसु हत्तः, पै, (खशुरेव इस्तः यस्य सः।) दय्येः ।
इति जटाधरः ॥
अस, त्‌ क॒ विभाजने। खंरकरये। इति कवि-
कल्यद्रमः॥ दन्त्योपधः। विभाजन इति भाज
त्कतु एयकछत्यां इत्यस्य रूपं, अंसयति
अंसापयति धनं वणिक्‌ । इति दुगादासः ॥
असः, पे, खी, (स्यते समाइन्यते। अंस समा-
घाते। धञ्‌। यदा खम्ति अम्यते वा भारा-
-दिना। खम गतौ । खमेः सन्‌ ,) सख्वन्धः । इत्य-

मरः ॥ विभागे ै। इति विरो हेमचन्रश्च |
(अन्यत्‌ सन्म अंशश््दे बद्वम्‌ |)

अंसकूटः प, (अंते खन्धे छूटश्व इति।) ककुद्‌
षंड़र भट र्ति भाषा । इति हेमच्द्रः॥

सलः, चि, ( अंसेऽग्यास्तीति । वत्सांसाभ्यां काम-
बले इति लच्‌ |) बलवान्‌ | इत्यमरः ॥

अः, [स्‌] क्रो, (मति गच्छति प्रायखि-
्ादिना। अम गन्यादिषु | अमेः क्‌ च
इति सुन्‌ ङगागमश्च । मति गच्छति
अधोऽनेन दा । हेरसुना सिद्धे अघेरसुनि
अङ्क शति माभूदिति अमेः ऊक्‌ चेति दतं।
वचा च--

“स्याग्मध्योश्मचतुधंत्वमंङसोर'इसस्तथा? ।

कति दिरूपक्ाषः। रवश्च “दत्ताधोः सिदसङ्ध
विदधतु कथः शो ब्रमङगोविवातम्‌" इति सखै
शतके पाठः ्वमुप्रासरस्िकागां प्रामादिक इति
बदन्ति।) पापं। इव्यमरः॥ (दुःखं। विष्नः।
खध््मेव्यागः |)

षयंहतिः, स्रौ, (इन्ति दुरितमनया। दन्तेररच
अति अतिः । ) दानं | श्यमरः । हेयः । व्यागः।
शति मेदिनी।

ष्वंहती, खो, (दन्तेरं र च इति अतिः, बङ्गादित्वाल्‌
ङौष्‌ ।) दानं} इत्यमर टीकासारघन्दय ॥

र्‌

अक

च्छंदितिः.स्त्रो,(खडहन्‌ + अति। खंहादेष्रः डडागमख।)
दानं। इत्यमरटीकायां रायमुकुटः॥

ऋद्धिः, ठे, ( अदि + क्रिण। वक्रादयञ्च इति उणा-
दिद्धचम्‌ |) पादः॥ इच्तमूलं। इयमरः ॥

खंङ्धिपः, पै, (अंद्किभिः पिबति इति। पा पाने।
सुपोति यागविभागात्‌ कः। इल्तः। शति
इलायुघः ॥

खंङ्किखान्धः, पे, (खद्धिः पादः | तम्य खन्ध इव।)
गुल्फः । (कुचशिरः।) इति हेमच््रः ॥

खक, म वक्रगतौ | कुटिलगमने । इति कविकल्प-
डुमः॥ म अकयति अकति सपः । इति दुगो-
दासः॥

अक, इ क लष्य्रणि। इति कविकल्पदमः। ल्या
चिह्कयुक्तकस्णं । इ कं अङ्कयति वस्तं रजकः ।
नेपधपारेऽपि जओनिंत्यत्वाडसुङ्नलेपेाऽनाविव्य-
स्थापराप्तौ यगादौ अद्धते भ््यादौ सिद्धे श्दित्‌
पाठश्चरादेजेर निन्यल्वच्चापनाथः। तेन अङ्कतीव्यपि
स्यात्‌ । तथाच वेापदेवः।

“सिद्धे नित्य गिजन्तत्वा्नि्नुन्त्वे कितामिदित्‌ ।
निजनित्यत्वबो धाथ न टृ्टोऽनुम्बिधिःक्षचिदिति"।
खस्या्थः। कितां कानुबन्धानां नि्यणिजन्तत्वा-
चि्यजन्तत्वात्नियनुन्त्वे नित्यनकारवत््वे सिद्ध
इदित्‌ इदनुबन्धकरणं शि चो जेर नित्यत्वे धाथ ।
किन्तु अनुम्बिधिनेकाराभावः कंचिदपिन दृद्टः।
इति दुगंदासः॥

खकः, इ ङ गत्यां । रद्यणि । इति कविकल्यदुमः ॥
ॐ अश्यते । ङ अते पुर्णतीर्थेषु टषयुगमान्यश-
द्वितः इति इलायुधः॥ इति दुगादासः॥

अक, ज्ञी, (न कं सुखं । तदिर्डं वा ¦ नज्‌समासः।
नजः नल्ापः।) पापं | दुःख । इति मेदिनी ।

कचः, पु, (नास्ति कचः केशरः यस्य सः।) केतु-
यः । इति हारावली ॥ वाच्यलिङ्न्त कशागरन्ये ॥

कथः, चि, न कथ्यः। नज्‌समासः |) अकथ-
नौोयः। अवक्तव्य ॥

अकरनिष्धः, पु, (न कनि: नजृसमासः। बुद्धः । इति
शब्द्रलावली॥ ( बहनि श्रतसद्धाणि यावद्‌-
कनिष्ठानां देवानां सद्चिपतितान्यभूवन्‌ इति लजि-
तविस्तरः।) कनिरभिन्ने बाश्यल्िष्कः ॥

खकनिषगः, पे, (खकनिष + गम्‌+ डः।) बः |
इति ।चकाणद्ेषः ॥

कम्पितः, पै, (न कम्पितः। नजृसमासः।)
बौडगसाधिपविग्रेवः। इति हेमचन्द्रः । कम्प-
रदिते बाश्यलिक्कुः ॥ ( अस दिग्धान्‌ खरान्‌ ब्रूया-
दविच्छद्ानकभ्पितान्‌। इति ऋभ्वेदीयप्रातिश्चा-
ख्यदधचम्‌।)

करणिः, स्त्री, (न+छञ्‌ अनि।) आक्रोश
विशरेषः। ध्रापः। यथा तस्थाकरखिरेवास्त्‌ |
इत्यमरः ॥

शकरा, स्री, (न + कृञ्‌ + अन्‌ । च्जियां ङीप्‌)
आमलक । इति श्रब्दचन्िका | वाखकिङ्गप्त
कररदिते।

अकरयः, चि, ( नालि कदरा यस्य बति!) करणा

अक
अन्यः । निदंयः। अछपः |यथा,
“र घोवेे कुत्ामकरुण समुत्सारयति कः” ।
इति महानाटकं ॥
ककरः, चि, ( न कर्वशः । नज्‌समासः । ) काकं-
श्यर दितः । कोमलः, इति हेमचन्द्रः । (अककशा
अपरुषा । इति ललितविस्तरः । )
कशेः, चि, ( नात्ति क यस्य सः।) कर दितः ।
यथा,-
“अपाणिपादो जवनो गीता
प्यत्चनच्तुः स इटगोत्यकगः'" ।
शति श्रीधरखामिृतश्चतिः।) वधिरः। इति
हेमचन््रः ॥
अकत्तनः, पु, ( न + छत्‌ + ल्युट्‌ । ) वामनः । खब्बः ।
इति जटाधरः!
अकत्तवयं, चि, ‹ न + छज्‌ + तव्य । न कर््तदयं । नञ्‌-
समासः ।) अकरणोयं । खकर यादं । अका ।
यथा ३
“विरोधो भवान्यौ च सव्व॑मङ्गलमङ्कलं ।
विरोधी नागशरवीजश्च सव्वौपद्रवकारणं ॥
च्कत्तवयो विरोधश्च दारयोः च्ख्लियेः र इ” ।
इति ब्रदधविवत्तं गणपति खगे २८ ध्यायः ॥
कन्त, [ऋ] चि, (न कत्ता । नजूसमासः |) का-
रकः। यथा,-
“चातुर्य मया खट गुणकम्मविभागशः ।
तस्य कन्तारमपि मां विद्यकन्तारमव्ययं” ॥
इति अ्रीमगवद्भौतायां 8 खध्याये ९३ श्लोकः ॥
(कम्मनिलिप्तः साह्योक्तः पुरषः। कुकम्मैकारौ ।)
कम्भ, [ न्‌ ] ज्ञो, (न कम्मे । नजूसमासः।) खक-
रणीयकाय्धं | यथा,

“किं कम्मं किमकम्मति कवयेःऽप्यच मोदिताः,
तत्ते कम्मं पवच्यामि यज्ज्ञात्वा मोच्छसे{खमात्‌ ॥
कम्म॑णो द्यपि बोडव्यं बोडग्द्च विकम्भणः ।
अकम्मण बोद्ध्यं गहना कम्मणो गतिः ॥
कम्मैर्धकम्मं यः पञ्येदकम्म॑पि च कम्मं यः।

स बुद्धिमान्‌ मनुष्येषु स युक्तः शात्‌ लकम्भंत्‌” ॥
इति श्रीभगवद्गीतायां 8 ध्याये २६ । २७।
१९८ शोकाः ॥ (अपशस्तं कम्मं । कम्मौभावः।
दुख्कम्भे ।) ।

खकन्मेण्य, चि, (म कम्मेयि साधुः। न+कम्मैन्‌
+यत्‌। कम्मायेग्यं। कायानद्ध। निष्का
म्म्य । केजुया इति भाषा । यथा,-
““बद्टिदग्डात्मिकायाश्च तिथे निंषृक्रमये परे ~

अकम्मरं तिथिमलं विद्यादेकाद शो दिना”

शति तिश्यादितत्त्वं ॥

आकम्मो, [न्‌] चि, (नान्ति कम्मं यस्य; वज्ञ-
ब्रीहिः। काय्यीच्तमः। निष्कम्मै। कायधानुप-
युक्तः ॥ (कियामन्दः। कुकम्भो । खेच्छा चारो )

ष्वकम्मोन्वितः, चि, (कर्मणा श्चम्वितः न. भव-
तीति। न्‌ + कर्मन्‌ + अन्वितः) कुकम्मोन्वितः ।
अवम्मैविभिः । दुव्कम्मेय्घः ॥

चअकस्कनः, नि, (नात्ति कण्वानं दम्भः यस्य सः,
ग + करत्कन । }) दम्भरद्ितः । दत्म्य॑यः । दीत-

अका
दम्भः २।इति हेमचन्दरः। (शा्यरदहितः। संरलः।)
ऋक्रल्कल इयपि पाठः|
अकल्का, स्तो, ( नास्ति कल्कः अन्धकारमालिन्यं
यम्याम्‌ इति।) व्योत्खा। इति श्ब्दचद्धिका॥
बाच्यलिङ्न्त कल्कर हिते ॥ (श्छमरून्यः । दम्भ-
न्यः । सरलः । निम्मलः | )
कलितः, चि, (न कलित इति । नज्‌समासः।)
कल्यनारद्धितः। अक्राल्पनिकः। ऋअदछछविमः।
खअरचितः। ( सव्यः | प्रछतः। खवितयः ।)
च्कल्यः, चि, (न कल्यः सस्थः । नजूसमासः |)
रागी ॥ (यथा,
“खअकल्यबालख्थविर विषमस्थक्रियाकुलान्‌ ।
८१५ ५. नाङाययन्नृषः +^
हति मिताच्तरा्टतवचनम्‌॥ असमैः । यथा,
“अकल्यः खाङ्गचेदायां शकुन्त इव पञ्जर” ।
इति भागवते।) कर्यो निरामयः तत्र नञ्‌-
समासः ॥
कल्यां, सी, (न कल्याकं । नज्‌समासः ।) अ-
मङलं । अशुभं ॥ ( चि । कल्याणरहितः । }
कस्मात्‌, व्य, अतरविंतं । इटात्‌ १। तत्यग्यायः ।
सदसा २ सद्यः ३ सपदि 8 तत्च्तणे ५ ख्क-
पदे € । इति हेमचन्द्रः ॥ नज्‌स मस्तकम्‌ शरब्दस्य
पश्चम्यन्तपरयेगोाऽयं । इति केचित्‌ ॥
्छकारयं, चि, (नालति कारणं यम्य सः।न+का-
रशं |) कार णग्रन्यं । निरदेतु । खनिमित्तं। यथा,--
“कुतः गुनः श्रा दभनरमोखरे,
न चार्पितं कम्म यदप्यकारणम्‌" ।
इति ओ्रोभागवतं॥ (कारणं विना। कारणा-
भावः। यथा, - “कारणसामान्ये व्यकम्मणां
कम्मौकारयमक्ताम्‌''। इति वर शेषिकद्धचम्‌ ।)
खक्ारणगखोताञ्नगुणः, पु, (विना कारणगुां
उत्पन्ना जाताः ये गुणः। अकारणगुण +
उत्पन्न + गुण ।) खाभाविकरगुणः । न्यायमते वि-
श्नि्विश्धेषगुणाः यथा,- बदिः ६ खं र
दुष्टं ३ रच्छा® देषः ५ यलः€ धम्मैः9य-
शचम्मैः < भावना < शाब्दः १० ।
(““खतीन्दिया वि्रनान्त्‌ ये स्युव्रोषिका गुणाः।
अकारगगयणोत्पन्ना णते तु परिकीत्तिताः”॥
इति माघापरिच्छेदे। अकारेति कारणगुण-
ूव्वैका रूपादय वच्छन्ते। ब्यादयस्त॒ न
लादृश्ाः। च्ात्मादेः कारणान्नावात्‌ |) इति
सिद्धान्तमुक्तावली ॥
च्काप्यैर, ज्ञ, (न कापंरम्‌ । नजूसमासः ।)
क्ृपयतारादिव्यं । यथा,-
“स्तोकादपि च दातब्यमदोनेनेव चात्मना ।
दन्य इनि यत्वि्विदक प्यं दि तत्‌ सृतम्‌” ॥
इत्येकादशी तत्त्वम्‌ ॥
खकार, ङ्गी, (न काग्यैम्‌। नज्‌समासः |) काण्या-
भावः। अञछछव्यं । क्रम्मे। ( दु्कम्मं । कुका-
म्‌ |) वथा,
किमकाय्थं कदग्याणां दुस्त्यजं किं टतात्मनां”” ।
इति श्रीभागवतं॥

५११

र

अकि
अकालः, पै, (न कालः, अप्रशस्तः काला वा।
नज्‌समासः |) असमयः । अप्रशस्तकालः |
यथायेाग्यकालातिरिक्तसमयः। अग्ुद्धकालः ।

यथा,-गुरोरस्तात्‌ भाक्‌ रत्वे पष्धद शाः ।
तस्यास्ते दाचिंश्रदिनं। तस्योदयात्‌ परः बा-
लत्वे पश्द शाहः । गुन्बीदित्ययेगे स्थितिकालः
दशचरिशदिनादिः।
सिंहे गरोः स्थितिकालः सम्बत्सर स्थलः । खस्य
विष्रेषः यदि माघपौश॑मास्यां मघानच्तचं
पराप्यते तदैवं भाव्यं । -वक्रिगुरौ अद्ाविंशति
दिनं । पन्वराशावनागतातिचारिगरौ रकवर्षैः |
अयमेव लुप्रसम्बत्सरः। पब्बेराशिगन्लतिचा-
स्गिसौ पञ्चचत्वारिंशत्‌ दिनं । नीचस्धगुरो
स्थितिकालः संवत्सरस्थलः। राड्धयुक्तगुरोः
स्थितिसमयः रखकाब्दः स्थलः। भ्टगो म॑द्ास्तात्‌
पाक्‌ डृद्धत्वे पञ्चदशाहइः। तस्य मद्ाक्ते
दविसप्ततिदिनं। तस्योदयात्‌ परं बालत्वे दशाः ।
रख्तच्चयं श्त्रास्तमुच्यते ॥ भगोः पादास्तात्‌
प्राक्‌ डत्वे दशयहः। तस्य पादान्ते दाद शाः ।
तस्योदयात्‌ यर बालत्वे दिनचयं । रत्वं
वक्रास्तमुदितं । मलमासे मासमेकं ॥ भानु-
शङ्धितमासे च्यमासे च तदेव ॥ भूकम्पाद्य-
दते सप्ताहः ॥ पौषादिचतुमौसे रखुकदिन-
चरुणाङ्धितवर्षणे तदिनं । दिनदयचरणाङ्धिव-
वर्षणे दिनत्रयं । दिनच्यचरणाङ्धितवर्षणे
सप्ताहः ॥ दच्तिणायने षण्मासाः ॥ ओहदरि-
श्रायने चतुमासः ॥ चन््रधग्यंगहणे कम्मविशेवे
रकचिसप्तदिनानि । इति ज्यातिषतत््वं ॥
अकालजः, चि, (अकाले जायते इति । अकाल

+ जन + ड । ऋकालजातः। असम येत्यन्नः ।
अपंकालोद्धवः। यथा,

““अकालजन्त्‌ विरसं न धान्यं गुणवत्‌ समत”? ॥
इति राजवल्लभः ॥

अकालजलदोदयः, पै, कुटी । इति शब्दमाला ॥

अकाले मेघानासुदयः ॥ यथा रघवे
“ववनीमृखपद्मानां सेहे मधमदं न सः ।

बालातपमिवाल्नानामकाल्जलदौीदयः'” ॥

अकालमेघोदयः, पए, (कलि यः भेघानाम्‌
उदयः।) कुज्भटी । इति शब्दमाला ॥ अकाले
मे घानामुदयः॥

अकिञ्चनः, चि, (नात्ति किञ्चन यस्य। मयुः

रव्यं सकादित्वात्‌ बह्धत्रीहिसमासः।) दरिः ।
नास्ति किञ्चिदपि यस्य । इति हेमचन्द्रः॥
(यथा,--खकिश्चनः सन्‌ प्रभकः स सम्पदाम्‌"
इति कुमारसम्भवे ¦)

अकिष्चनता, स्त्री, (अकिञ्चनस्य भावः। अकि-
श्चन + तल्‌ |) अकिञ्चनस्य भावः। सातु प्ररि-
ग्रहत्याग रूपयम वि ्ेषः । इति रेमचन्द्रः ॥

ऋअकिल्विषः, चि, (नास्ति किल्विषं यस्य । . वड-
ब्रीदिः।) किल्विषश्रन्यः पापरडितः। वथा,--

«न मां दोषेक सुग्रीव गन्त॒मदंस्यकिल्तिषं" ]

इति सखमायणं ॥

# 11
अकीत्तिः, स्रो, (न कोर्तिः। नज्‌समासः |)
अयशः । यथा,--
“अकति चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽ्ययां ।
सम्भावितस्य चाकत्ति्म्मरणादतिरिच्यते” ॥
इति आओीभगवङ्गोतायां २ अध्याये २९ स्लोकः ॥
अकीर्तिकर, चि, (अकति . करोति जनयति
इति। यदा कीर्तिकरं न भवतीति नन्‌-
समासः । ) अयश्रस्कर । यथा,--
“कुतस््वा कथ्मलमिदं विषमे समपस्धितं ।
अनाखेजुरमखरग्य॑मकीक्तिकर मव्लन” ॥
इति ओ्रौभगवद्भौतायां २ अध्याये २ श्लोकः ॥
ऋअकुतामयः, चि, ( नात्ति कुतोऽपि भयं यस्य
सः। मय॒रव्यसकादिगणन्तगतः। न+ क्रुत
+ भयं | ) नालति कस्माद्भयं यस्य । निभेयः।
यथा। इच्छतामकुतोभयमिति भक्तिरसाम्टत-
सिन्धः ॥
खकुप्य, जी, (न कुष्य, कुप्यादन्यदि यथः। नञ्‌-
समासः।) खयां । रूप्यं इति इलायधः ॥ यथा--
कुरूनकुप्य वसु वासवेापमः?। इति भारविः) !
अकूपार, पै, (न क्रूपारः। नज्‌समासः। कुं
एथिवीं पिपक्तिं इति कूपारः। ए पालन
पुरणयोः। कम्मैयि च्यर्‌ । अन्येषामपोनि
दीषैः।) समुद्धः। इत्यमरः ॥ कूम्मेराजः।
धाषाणादिः। इति मेदिनी॥ कमठः। इवि
चिकाण्डेषः॥
अकू्चैः, प, ( नाल्ति कूः केतवं यस्य । वङ-
ज्रीहिः।) बुद्धः। इति विकाण्डशनेषः। कैत-
बग्न्ये चि । ( दम्भग्न्यं )।
खतं, चि, (न+श+क्त।) न छतं । ्वनिष्या-
दिवं। यधा--
“कालातौतन्तु यत्‌ कुब्धादष्टतन्तद्विनिदि शत्‌”
दति समतिः॥ (नियः। परमाणाविषयः। (क्ती)
मोच्तः। कारणं । ( स्तौ) प्रतिविश्रोषः।
यथा -“खपां निन्नदशगमनादिलकच्तणा प्रर
तिः सा न केनचित्वुता” । )
अदछतन्ञः, चि, (न +छत +न्ना+क। न छतन्नः
इति नज्‌समासः | ) छतन्नः । हितास्सतत ।
उपकारामानी । उपकारदन्ता । यथा,--
“भजतोऽपि न वै केचिद्धजनत्यभजतः कुतः ।
अात्मारामाः पुणंकामा खरूतच्ना गरदः” ।
दूति श्रीभागवतं ॥
अल्लतितवं, क्ती, (य+ छतिन्‌ + त्व ।) अच्तमता |
अपटुता । कम्भ कुशलत्वं । अयोग्धत्वं ॥
अदत, [न्‌] धि, (न + कतौ । नज्‌समासः । )कम्मा-
च्तमः। काय्थीकृशलः । करियानु पयुक्ताः ।
अद्धतिमं, चि, ( करणात्‌ जातः कचिमः। सन
भवतीति नज्समासः । ) खकरयजं । अजने ।
सिं । अकर्यजातं । यथा दच्तः।
चतुय च तथा भागे ख्ानाधं ग्टदमादरेत्‌ ।
तिलपुष्यकुश्रादोनि खानश्चाछृ्िमं जले” ॥
इव्याङिकाचारतत्वं॥ ° ॥ किञ्च। काग्धायनः।

“ूवयपद्धं सभावोकत प्राञ्चि वाकोऽथ चेखयेत्‌ ।

चक्र
शोधयेत्‌ प्बंपच्न्तु यावो तरद शनं” ॥
खभावेक्तं अछटचिमं । इति व्यवहारतत्त्वं ॥
(अकरियोत्यदनः । ते सगिंकः | अयलदृतः । यथा,--
“तदज्लविमसौ हादंमापदखपि न मुञ्धति” ।
इति दितोषदेशः |)
अज्लपः, चि, (नात्ति छ्लपा यस्य सः |) छपाश्न्यः ।
निर॑यः। अकर्णः । यथा,-
“वनजौ वनजौ $खच्िरामी सछपोऽकपः? ।
इत्यनुदुबाचाग्धैः ॥
अछपणः, चि, (न छृप्रणः । नज्‌समासः |) कार्प॑ण-
रदहितः। दौनतागरून्यः। वथा,--
“मदा व्यसनं पाप्नो दीनः कपण उच्यते ।
कुलेऽप्यछपये राम संभूतः स्वकामदे"” ॥
इति रामायणं ॥ (पव्कलः ! बलः ! यथा,--
“भूशय्यां नवपल्ञवेर छषपरीरतिष् यामो वयम्‌" ।
इति प्ैराग्यशतके ।
लणकम्मो, [न्‌ ] चि, (न छष्णं मलिनं कम्म
यस्य सः ¦ न + छृष्ण + कम्मन्‌ !) दुष्कम्मैरहितः।
निष्पापः। अुद्धाचारः। अछृष्णं निष्पापत्वात्‌
शुक्तं कम्मास्य । इत्यमरटीकायां भरतः ॥
च्यकंषः, चि, (नास्ति कशो यस्य । अल्पः अप्रशस्ता
वा केशो यस्य सः।) कोशरदितः। अल्पकेश-
युक्तः अप्रशस्तकोश विशि ॥
अकीतवं, क्ली, (न कोतवम्‌। नज्‌समासः।)
कौतवाभावः। अकपटता । अधुत्तेता । खवश्चना॥
अकोटः, प, (न + कुट + भावे घन्‌ |) गुवाकः।
दति चिकाण्डशेषः ॥
अकोविदः, चि, (न कोविदः! नञ्‌समासः।) अप-
ग्डितः। मूखः॥
अकौ टिल्यं, ज्ञी, (न + कौटिल्यं । नन्‌ समासः |)
कौटिल्याभावः। सरलता ॥
अक्ता, स्त्रो, (अकं दुःखं कायति ग्टहाति इति
क शब्दे!) माता। इति शब्दरलनावलौ ॥
खक्तः, ति, (अचेगंतौ क्तः। अक्तपरिमागस्य
वाचक इति भाग्यस्य कैयटेन तथा शथाख्यात-
तवात्‌। अनक्ति अण्यते वा । अघन यत्रादौ ।
अन्निघसिभ्यः क्तः इति अौगादिकः क्ता |)
य॒क्तः | गतः॥ व्यक्तः । अन्‌ज व्यक्तिगतिखच्गो
इयात्‌ कम्मेणि क्तः। यथा.--
“दिक्षाश्वासातुरे पुज्बे तैलाक्त खेद इष्यते" ।
दति चक्रदत्तः। ( च्ियां अक्ता इति पदं राचि-
वाचकम्‌ वेदे प्रसिद्धम्‌ |)
अक्तः, स्त्रो, रातिः अनक्ति प्रतिदिनं गच्छति
अक्तः । अनि ब्यक्तिगतिम्नत्तणे बाल.
कात्‌ कुः अनिदितामिति नललाधः। वेदप्रचुर-
प्रयोगोऽयं ॥ ( अायुधं। किरणः। कान्तिः।
गच्तचं। खोतः। अञ्चनवुतं। रुते अथाः
प्रैदिकयग्ये प्रसिद्धाः ।}
क्रव्यादः, चि, (न क्रव्याद्‌ः।
अमांसभक्तकः | यया,--
“ब्यादांस्त म्टगान्‌ इत्वा धेनुं द दयात्‌ पयसखिनौं ।
अक्रव्याटान वत्सतरीमुष्र इत्वा तु छलं!" |

नञ्‌ समासः |}

च्यक्रमः, चि, (न कमः।

अक्रियः,

8

२.१

ऋअङ्ञ

दति मानवे १९ अध्याये १२२ स्चोकः ॥

नञ्‌ समासः। नास्ति
रमा यस्य दति वा|) कमरदहितः। यतिक्रमः।
यथा,

“अक्रम च्छेफसो द्धं यो ऽभिवाज्कति मृएधीः"।
इति माधवकरः॥ (क्रमाभावः कम विपर्य्ययः।
यथा,-इदमनुचितमक्रमञ्च पैसां यदिह
जरासलपि मान्मथा विकाराः इति श्रटङ्ार-
शतकम्‌ |)

क्रान्ता, स्त्री, (न + कम्‌+ क्त +अप्‌) डृहती |

इति काचिद्रल्नमाला ॥ अनाक्रान्ते चि ॥
चि, (नास्ति क्रिया यस्य | अप्रशस्ता
वा किया यस्य ।) अक्रियान्वितः। कुकम्मे-
विशिद्धः। क्ियारद्ितः। यथा आअक्रियत्वा्च
सब्वेदा'। इति चरकः ॥ (निचः । स्यन्द्‌-
रदितः। कम्मव्यामी । यथा,--
“नाश्रितः कम्मेफलं काय्यं कम्मं करोति यः।
ससव्यासीचयोगौ चन निरभमिनं चाक्रियः॥
इति गौतायाम्‌ ।) (स्री । क्ियाभावः। क्रिया-
त्यागः । अखयथाक्रिवा । यथा,-
“अक्रिया चरि विध। पोक्ता विदद्धिः सवेकम्मिणाम्‌।
चक्रिया च परोक्ता च टतीया चायधयाक्रिया"॥
इति काद्यसङ्कलितः |)

खकररः, ए, (कौग्येवान्‌ क्रूरः, स न भवति इति

अक्रूरः। यद्धा करर इति भावप्रधाने निद्रः ।
न विदयते क्रौम्‌ इति यक्नुरः |) गान्दिनीपु चः ।
श्रीक व्णपिदव्यः । तस्य पिता खफल्कः । (तस्य-
माता गान्दिनी ।) इति ओ्रोभागवतं ॥ करुरतागरन्य
चि ॥ (सरले । यथा,

“स्रीणां सखो ्यमकरूरं विस्य टाथ मनोरमम्‌” ।
इति मनुः । पसि विष्णुः! यथाः

“अकरुरः पेशलो दच्तो दच्िणः च्मिणां वरः” ।
इति भारते |)

अक्रोधः, प, (न क्रोध इति नज्‌ समासः । नास्ति

कोधो यस्य इति वा) क्रोधच्ित्तविकारः तदि-
परौतः। सतु खाश्रमिणं दशधम्मन्तर्गेतधरम्मैः।
इति जटाधरः ॥ (यथाह मनुः--
“तिः मा दमोऽस्तेयं शौचमिन्दियनिग्रहः।
धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धम्म॑लच्तणम्‌” ॥
इति ।) वाचयलिङ्रत्‌ करोधर दितव्यह्गी ॥

अक्लान्तः, चि, (न+ ज्ञम्‌ +क्त। न क्तान्तं इति

नज्‌समासः ।) ज्ञान्तिरडितः ।
अम्लानः ॥

अनवसन्नः |

अक्निका, स्त्री, नौलोडच्तः। इति शब्दचन्द्रिका ।
अक्तिदटकम्मा, { न्‌ ] चि, (खक्िरटम्‌ अनायाससाध्यं

कम्मे यस्य। बह्कत्रीदिः।) अज्ञोरेन कम्म॑कत्ती ।
यथा,--

“दृतोऽदं को शलेन््रस्य रामस्याक्ि्टकम्मंणः' |
दति रामायशं |

अलेश, की, (न लेश इति नज्‌ समासः।) सोष्ण-

भावः। यथा,--
^पराचामात्रप्रसिद्यथं चेः कम्म॑भिरगरदितेः।

अक्ष
अज्ञेन शरीरस्य वुर्व्वात धनसश्चयं” ॥
इति मानवे ४ अध्याये ३ द्लाकः॥ कोशाभाववति
चि॥

अलः, चि, (नालति कोशो यस्य इति बन्रीडिः।)

ज्शन्यः। अनायासः। अकङ्ः ॥

अन्त,न ऊ व्याततो । संहतौ । इति कविकल्पदुमः ।

न अच्राति धनं लकः । व्याप्नोति राशौकरोाति
वा इरर्थः। ऊ आच्तिष्टां। अद्या) इति
दुगोदासः ।

अत्त, ऊ व्याप्तो । संहतौ । इति कविकल्यदुमः ।

ऋच्तति धनं लाकः। वाप्नोति राशीकशोति वा
इव्यथः ऊ आक्षा । याद्या । इति दुगादासः॥

अचत, ली, (खच्दोति अचति वा अच्ते वा नेव

अच वा अच्त्‌ व्यातती । पचाद्यच्‌ घन्‌ वा। अ-
श्रते अत्यथं अगर वातै । अशोरदेवने इति सा
वा|) इद्धियं। (वथा विष्णुपुराशे,--

“शब्दा दिब्वनुर क्तानि निग्टद्याच्ताणि योगवित्‌ ।

कय्याचित्तानुकारीणि प्र्याहार परायणः”? ॥)

सौवचलं तुल्यं । इति मेदिनी । (चकुः! वथा
रामायण,-

“लवे तेऽनिमिषैर ततेक्तमनुद्रतचेतसः” । इति !)

अक्तः, प, काषंपरिमागां । (यथा, --

^ते बोडशात्तः कषऽस््री पलं क्षं चतुष्टयं" ।)
पाशकः । ( यत्तैरच्तान्‌ वा दीव्यति । इति
सिदान्तकौसुदो ।) (पाशक्रोडा । याइ मलुः)--
ग्गयाच्तो दिवाखप्रः परीवादः च्या मदः” |)
कलिद्रमः। इत्यमरः । (विभौतकडच्तः । यथा
छान्दोग्ये यथा पै दे आमलक दे कले दौ
बात्तौ मुष्टिमनुमवति |) ज्ञाता । शकटः। व-
इारः। रद्राच्तः । इन््रात्तः। सर्पैः । चक्रं । इति
मेदिनी । (चक्रधारणदारुमेदः। यथा,-
“छ्न्िनास्ये भम्रयुगे तिय्ध॑क्‌ प्रतिमुखागते ।
न्तम च यानस्य चक्रभङ्गे तयैव चः" ॥)
खत्मा । रावगपुचः। इति चेमचन््रः। (यधा रा-
मायशे--निष्एग्य राजा रुमरे सहे त्सुकं
1 ॐ ग)
कृुमारमत्तं प्रसमच्तताथ वेः |)
जातान्धः। गरुडः । इति शब्दर लावलो । (शिवः ।
यथा भारते-
“अच्च रथयोगी च सन्व॑रोगी मदवलः» ।
इति) संस्वतपलभा । यथा,-
““चन्द्राञ्िनिष्ना पलभार्सिता च
शङ्कावधिः स्यादि दच्िशोच्तः"” ।
इति भास्यती ॥ .
“प्रभा शर न्ना खतुरौययोगा-
दत्तः सदा दचिणदिक्‌ प्रदिः” |
इति जातकार्णवः--
“दत्िगोत्तररोखायां सा तत्र विषुवत्‌ प्रभा ।
एङच्छाया इते चिच्ये विषुवत्‌ कणं भाजिते ॥
लम्बाचाग्ये तयोश्वापे लम्बाच्तौ दच्िणौ सदा"
इति दय्य॑सिडान्तः ॥

#

अच्तकः, पै, (अक्त + क) तिनिश्टच्तः। इति

र्लमाला।

।
|

# 1:31
अत्तकरोडा, सती, ( अक्तः या क्रीड़ा ) युतकीड़ा

पाशकक्रोडा। यथा। अच्तकोड़ायां यासयुधि-
छ्िरसंवादः प्रचरति। इति ति्यादितत््वं ॥
तद्विवरणं चतुरङ्गप्राब्दे दष्टं ॥ # ॥ कात्तिक-
शुङ्ञप्रतिपदि ततक्रीड़ाविधिर्यधा। ब्रह्मपराणे,--
नराङ्गरश्च पुरा द्य॒तं ससजं सुमनोहरं ।

कार्तिके गुक्लपच्तेतु प्रथमेऽहनि भूपते ॥

जितश्च श्रङ्करस्तच जय लेभे च पराव्वेतौ |

ऋतो ऽर्थाच्छङ्से दुःखो गौरी निव्यं सुखोषिता॥

तस्मात्‌ द्यतं प्रकत्तेदयं परभाते तत्र मानवः

तस्मिन्‌ द्यते जयो यस्य तस्य संवत्सरः सुभः

पराजयो विरुडधस्त लब्धनाप्रकरा भवतः? ।
द्युतच्चाप्राणिभिः जरीडनं । यथा मनुः,

“प्राणिभिर्यत्‌ क्रियते तज्ञ के द्यतमुच्यते'” ।

इति तिश्यादितत्वं ॥ % ॥ द शमो दादश्योस्तत्‌-

करणनिबेधो यया । सतिः,-

^^ क माष मद्ध्रञ्च पनभाजनमयन।
द्यूतमन्यम्बृ पानश्च द शम्यां व व्णवसूयजेत्‌”' ॥

कूम्भपरां,

“कांस्यं मांसं सुरां च्तौद्रं हिंसां तेलमसव्यताम्‌ ।
दयूतक्रीडां दिवानिद्रां व्यायामं क्रोधम थुनं ॥
इादश्यां दाद्रतानि वेष्णवः परिवच्जयेत्‌' ।

इव्येकादश्रोतत्त्वं ॥ ‰ ॥ अन्यत्‌ द्यत शन्द द्व्य ॥

ऋअच्तजः ए, (अच्त + जन्‌ + ड) वच्चं । इति पुरुषो-
तमः। अस्थिज इति कचित्‌ पाठः । (विष्णः ।
यथा भागवते,

““जघानेएत्मत्य गदया हनावसुरमच्तजः'› ।

अद्तं, ली, (च्तण हिंसायां । नएैसके भावेक्तः ।
अनुदात्तो पदेष्टव्यादिना णलापः ।) लाजाः । नपु-
सकं | इति मेदिनी।

अच्ततः, चि, (न +च्तण्‌ +क्त) अद्दिंसितः। इति
मेदिनी । अखण्डितः । इति शब्दरलावलो ।

(वघाङ मनुः,

“दश श्यानानि दण्डस्य मनुः खायम्भुवोऽत्रवीत्‌ ।

तिषु स्थानेषु यानि स्युरुच्ततो ब्राद्यगो ब्रजेत्‌ ।)

श्रच्ततः, प, यवः । इति मेदिनी । (यचा खाश्चलायन-
ग्यते, # >;

“अच्ततसक्कूनां नवं कलसं पूरयित्वा” )

श्रस्यमाचं । इति अमरटीकायां भानुदीच्ितः॥

च्यचताः पुभरूस्नीति खामी॥ (न त्तताः येषांते
इति अच्तताः। मुकृटस्त अमरव्याख्यानावसरे
लाजाः पु भून्नितेऽच्ततमिति पठित्वा कम्मेणि क्तः।
चतं खण्डितं । न च्ततमच्ततमिति विग्रह नित्य-
पलिङ्गाः नित्यबड्वचनान्ताख लाजा अच्ततमिति
श्याचस्यौ ॥ केचित्तु व खगडत ण्टला अच्ततमि-
त्याङ्ः।)

चऋच्चता स्त्रो, कवंटश्टङ्ी। काकडी इति
भाषा । इति शब्द चद्धिका ॥ परषससगरदिता
श्रो । सतिः ॥ यथा यान्ञवत्कयः--

“खच्ततायां च्ततायां वा जातः पौनर्भवः प्रन? |

अच्तदग्राकः, पए, (अत्ताणां व्वद्ाराणां दश्रकः।
अच्त + दृश्‌ + णल्‌ ।) अवद्ारद्रदा व्यवहा-

।

अकष
राणां टणादानादिविवादानां इष्टा निर्गेता ।

धम्भाध्यत्त इयथः । इन्मरः तद्रोका च ॥ जज्‌

इति इराजोयभाषा ॥
अत्तटृक, (श) प, (खच्त + ठृ श + किप्‌ |) अत्त
दणश्रंकः। (व्यवहारस्य ज्ञाता ।)
अच्तदेवी, (न्‌) चि, (अररदोव्यति । दिव्‌ क्रीडादौ ।
सपीति णिनि ।) द्युतक्रोड़ाकारकः। इत्यमरः ॥
अत्तद्यः, पै, (अद्रैदोव्यति । दिव क्रौडादौ । अत्त +
दिव + क्षिप्‌ + ऊट्‌ ।) अच्तक्रोड़कः । इति वया-
करणं |
अच्तधरः पै, (अत्त + ए +- अच ।) शखाटद्तः।
इति श्वुरिप्रयोगः॥
अच्तधृततः प, (अन्तेषु धुतः । सप्तमी शौरेरिति
समासः |) द्युतक्रोडकः। तत्पय्थायः। धुत्त र्‌
अच्तदेवी ₹ कितवः 8 द्यूतछृत्‌ ५। इत्यमरः ॥
जुयारी इति भाषा ॥
अच्तधन्तिल पै, (अच्त + धुर्‌ + तिल्‌।) वषः ।
इति हारावली ॥
अच्तपाटकः प, (अच्त + पाट + वुन्‌ ।) धम्मोध्यच्तः।
इति जटाधरः॥ जज्‌ इति भाषा ॥
अच्चपादः पै, (अक्त + पाद ।) ताकिंकः ।
स्थायः । त्ैयायिकः २। इति हेमचन््रः ॥
अत्तपौडा स्त्री, (अक्त + पोड़ा ।) यपतिक्ता लता ।
इति राजनिरधगटः ॥
अच्तमः चि, (नास्ति त्तमा यस्य सः |) च्तमारदडितः।
च्तमापमून्यः। (असमः ।)
^विष्णुसेवी च खपचो वंशानां कोटिसुदधरेत्‌ ।
इरोरभक्तो विप्रश्च खञ्च रच्चितुमच्तमः'' ॥
इति ब्रह्मवेवत्ते ३३ अध्यायः ॥
अच्तमा स्त्री, (न त्तमा इति नज्समासः |) अ-
च्तान्तिः। ईषा । इति शएब्दरलावली ॥ (यथाः
किरातव्चनीये--
““खतिपातितकालसाधना
खश्ररीरेन्द्रियव्गतापिनी ।
जनवन्न भवन्तमल्तमा
नयसिद्धेरपनेतु महति" ॥
अच्तमाला स्त्रो, (अत्ताणं माला ।) अक्तद्धचं ।
वशिपली । इति मेदिनी ॥ (यथाह मनः
““खक्तमाला वश्िष्टेन संयक्ताधमयानिजा”।
अच्तसच्रेति तान्तिकभाषया अकारादिच्तका-
सान्तवगं माला श्डाच्तमाला च । वथा गौत-
मोये,--
<परञ्चाशल्िपिभिमाला विदिता जपका्म्म॑सु ।
अकारादिच्तकारान्ता अच्तमा7ला प्रकीत्तिता ॥
च्तणं मेरमुखं तच कल्पयन्मनिसत्तम ।
नया सव्वमन्ल्ाणां जपः सव्वेसम्टद्धिदः'”
इति तन्ल्सारः ॥ * ॥ अन्यत्‌ मालाश्न्दे वण-
मालाशब्दे च दष्टं ॥
अच्तयः ति, (नात्ति च्तयो यस्य सः । बड्धब्री हिः ।)
च्तयर ङितः । अव्ययः । कल्यान्तस्थायी । यया-
““अच्तराशि फलान्यार मरां स्त्रिद शानिव ।
कल्यान्तस्धानसम्बन्धान्नजन्धा नाश्र वच्जिनः'” ॥

तत्प-

# 11

इति मीमांसककारिका ॥ खमि च । मविष्य-

परां ।

“चतुर्ष्या तथाष्टम्यां पच्तयोः खुक्ञरृष्णयेः ।
यऽन्दमेकं न भु्नोत शिवाच्चनपरोा नरः ॥
यत्‌ पुण्थमच्तयं पोक्तं सततं सचयाजिनां ।
तत्‌ पुरं रुफलं तस्य शिवल्तोीकञ्च गच्छति” ॥

इति तिश्यादितच््ं ॥ * ॥ पापपुण्याच्तय नक-

योगविशेषः। यथा ज्योतिषे,--

«सामवारेऽप्यमावास्या आदिव्याहे तु सप्तमी ।
चतुर्थङ्गारवारे तु अद्मी च हस्तौ ॥
अत्र यत्‌ क्रियते पापमथवा धम्भ॑सञ्चयः ।
षटिजन्मसहखाणि प्रति जन्म तदच्तय" |

इति तिश्यादितत््वं ॥ (खनन्तः । अच्तयकालानि-

मानी । अः वासुदेवः तस्मिन्‌ चये निवासोऽस्य
इति शत्पत्या ब्रद्यणिष्ठः ।)

ऋअच्तयदट तीया स्त्री, (अच्तया या तीया तिशिः।)
व्रश्राखमुङ्गटतीया । सा तु सद्ययुगाद्या ! तत्र
खानद्‌ानादावच्तयफलं । इति । समतिः । यया,

““वेश्राखे मासि राजेन््र खुक्तपच्ते टतीयिका |
अच्तया सा तिथिः पोक्ता छत्तिकारोहिणीयुता ॥
तस्यां दानादिकं पणमत्तयं समुदाहृत

इति तिश्यादितक््वं ॥ *॥ बिवस्णं तु वेशाख-

शब्दे ब्व्य ॥

अच्चय स्न, (नात्ति चयो स्याः सा ।) वारतिधि-
घटितयोागविग्रेषः। यथा,--

“खमा वै सोमवारे रविवारेण सप्तमौ ।
चतुर्थी भोमवारेण च्तयादपि चाच्तया"” ॥

इति भविष्यपराणम्‌ ॥

खच्तरः प, (न तरति । चतर सश्चजने । पचाद्यच्‌ ।
यदा । अश्रते । शर व्याप्तौ । अशनेः सरः ।) शिवः
विष्णः। इति शष्दरलावलो । यथा महामारते,-

“बि विष्णवषट्कारो श्रूतभव्यमवत््रञः
व्ययः परुषः साच्ती च्तेचच्चाऽच्तर खव च” ॥

दति । ) (अजः । जौवः |)

च्तरः क्ली, (न चरति इति श्त्या ।) ब्रह्य ।

(अविनाशि निर्विशेषं प्रणवाख्यं ब्रस्म । कूटस्यः

नित्यः खात्मा । यथा,

“चतरा दिरुद्धम्भत्वादच्रः ब्रह्म म्यते ।
कार्यंकारयरूपं तु नश्वरं च्तरमुच्यते ॥
यतकिञ्खिदस्त लेकोऽस्मिन्‌ वाचो गोचरतां गतं ।
प्रमाणस्य च तल्सव्वमत्तरे प्रति षिश्यते ॥
यदप्रमोधात्‌ कार्श्यं ब्रां यत्मबोधतः ।
तदत्र परबेाद्ध्ं यथो क्घेश्नरबत्म॑ना” ॥

अकारादि च्तकारन्तेकपश्चाशदगंः। इति मेदिनी

खस्योात्पत्तिकारगं । यथा वुदस्पतिः,--

““घारमा सिक तु सम्प्राप्ते भान्तिः सजायते यतः
धाचाच्तरायि दानि प्रच्ारूए़ाण्यतः पुरा”

इत्याङ्िकतत्वं ॥ तच पञ्चविधं । यथा,

““ुद्वालिपिः शिल्यलिपिलिं पिलखनिसम्भवा ।
गुण्डिका घण सम्भृता लिपयः पञ्चधा खता.” ।

इति वाराहोतन्त्रं ॥ * । न्यत्‌ मुद्राशब्टे

वर्गशन्दे च द्र्टबयं ॥ गगनं । धम्मैः । तपस्य ॥

# 11
अपामार्गः । इति हेनचन्द्रः \ मेाच्तः। इत्यमरः ॥
जलं | इति वेदप्रयोगः। ।
खद्तरः चि, (न चरतत ।) अच्तरणौयः । अच्युतः ।
यथा,-
«तसौ स विद्यानुपसन्नाय सम्यक्‌
प्रश्रान्तचित्ताय शमन्विताय ।
येनाच्तरं एरुषं वेद सदयं
प्रोवाच तं तक््वते ब्रद्य विद्यां” ॥
इति वेदान्तसार टता चतिः॥
चखपिच।
“्दाविमौ परुषौ लोके चरख्च्तर ण्व च ।
चरः सव्ीणि भूतानि कूटस्थो ऽच्तर उच्यते" ॥
इति श्रीमगवद्भोतायां १५ अध्याये १७ द्मोकः॥
रखाच्तरेति दाविमौ परुषो लेके प्र
सिद्धो। ताबेवाइ। तत्र क्षरः परुषो नाम
सर्व्वाणि भूतानि ब्रद्यादिस्थावरान्तानि शरौ
शाणि आअविवेकिलाकस्य शरोरेग्वेव परुषत्व-
प्रसिद्धेः। करटा राशिः शिलाराशिः पव्वैतदव
रखुकरेरेष नश्यव्छपि नि्व्विकारतया तिष्टतीति
कूटस्धखेतने भोक्ता स तु अन्तरः परुष उच्यते
विषेकिभिः। इति तदरौकायां खोधरखामौ ॥
अच्तरचश्चः ध, (अच्तर वित्तः । तेन वित्त इति
च्च |) लेखकः । इत्यमर टीकायां वाचस्पतिः ॥
शअच्तरचणः प, (अच्तर विंत्तः। तेन वित्त इति
चणप्‌ |) लिपिकरः । इत्यमरः । मुन्‌शो इति
भाषा।
न्तर चुः -पै, (अचर वित्तः । तेन वित्त इति
चुष्प !) यच्तरचश्चः। लेखकः | इयमरः
च्यच्तरजननी स्त्रो, (अच्तराणाम्‌ अच्तरस्य वा जननी
उत्पादिका ') लेखनो । कलमः । यथा,--
“क्ञेखन्यच्तर जननं वंमाला मसिप्रद् "' ।
इति इारावलोति के चित्‌ ॥
छच्तरजोवकः प, (अच्तर + जौवकं ।) लिपिकरः ।
इति हेमचन्ः॥
(“लेखके ऽन्तर पर्वा: स्युखगजीवकचुश्चव"'
ति हेमचन्द्रः)
अच्तरजोविकः प, ( अच्तर जिका यस्य सः । )
कायस्थः ।
“लेखकः स्याक्िपिकरः कायस्य ऽच्तर जीवकः” ॥
इति इलायधः ! अक्तस्जीविनि चि॥
अ्तरतृलिका स्त्री, (अकच्तराणां तलिका लेखन-
साधनमिग्य्येः ।) लेखनी । इति जटाधरः ॥
अक्त रविन्यासः पै, अच्तराणां विन्धासः। लिपिः।
लिखनं । इत्यमरटीकायां भरतादयः ॥
अत्तरमुखः प, (अच्तराणि सुखे तुरायरे यस्य सः |)
शिष्यः | छातः ¦ इति चिकाण्डशेषः |
अच्तरसंस्थानं कौ, (अत्तराणां सं स्थानं विन्यासः !)
जिपिः। लिखनं । इत्यमरः ॥
श््च्तवतो स्त्री, (अच्ताः पाश काः सन्ति अम्याम इति
मतुप्‌ ! लोकात्‌ स्त्रीत्वं ।) द्यतक्रीडा । पाशाखेला
इति माषा । इयमरः । (यचा महामारते,-
५पराजितं सौवलेना च्वद्याम्‌” । )

7
अघो
अच्तवाटः पै, (अन्तस्य मल्लयदधस्य वाटः परिसरः ।)
मह्लमूमिः। तत्पर्यायः । नियुद्धभूः ₹। इति
हेमचन्द्रः ॥ कुस्तिर खड़ा इति भाषा ॥
अच्तवित्‌ [ द्‌ } चि, (अत्तं व्यवङ्गारं द्यूतं वा वेत्ति
ति विदः किप्‌ ।) द्युतच्ञः । वदारज्ञः॥
अच्तख्चं कतौ, आच्ताणां खतं माला ।) अच्तमाला ।
जपमाला । इति जटाधरः । यथा-
“पायौ काम्रेकमच्तरूचवलयं दगडोऽपरः पेप्यलः" ।
इति महावीरचरिते |)
अच्ताय्रकीलकः पं, (अच्तस्य नाभिक्तेप्यकाषस्य अग्र
अन्ते बन्धना कलंकः!) शकट चक्रपरेावत्ति-
कलकः । तत्प््यांयः। अणिः २ । इत्यमरः ॥
अग द आणिः 8। इति भ्रतः॥ चाकारखिल्‌
इति भाषा।
अक्तान्तिः स्तरो, (न च्तमणम्‌ । च्तमूसद्ने । दिवादिः ।
अस्याषित्वात्‌ क्तिन्‌ । अनुनासिकस्येति दीर्घे नज्‌-
समासः ।) पराभ्युदयासदि त्वं । भाव्यैः षर-
दर्शंनाद्यसदिष्णत्वं । इति भरतः ॥ तत्पर्य्यायः ।
शर्ष्या२ | इत्यमरः॥ इर्षा ३अच्तमा ४। इति
शब्दरत्नावली ॥
(“अन्तान्तिसारसर्व्वखं दुर्व्वाससमये हि माम्‌'” ।
इति विष्णुपुराणे ।)
अच्तारलवणं ज्ञी, (न च्तारलवणम्‌ इति नज्‌-
समासः |) इविष्या्नवि्रेषः । महादविष्यमिति
ख्यातं । यथा । “अशौचादिभच्छगेाच्तीरगोष्टत-
धान्धमुद्भतिलयवसेन्धवसासु बलव णात्मकटरव्यं । छ-
चरिमात्‌ लवणात्‌ भिन्नमत्तारलवणं मतं" । इदं
मतन्त्‌ स्मात्तेम्य । रनाकरमतं । यथा-
“गेत्र गातं चेव धान्यमुद्धयवास्तिलाः
सामुद्रं सन्धवच्चवमत्तारलवशं मतं" ॥
इति नारायणवन्द्यघटीयक्त्ुडिकारिका ॥
(यथाह मनुः-
“मुन्यन्नानि पयः सोमे मांसं यच्चानुपस्कुतं ।
अच्तारलवयं चेव परछलग्या विरच्यते" ॥ )
अत्ति क्गी, (अश्रते अनेन । अश्र व्यापा संघाते च ।
अग्रानिंदिति किः यद्दा। अत्ति । अच
व्याप्ता । इन्‌ ।) चच्तः । इत्यमरः । चच्तगालकः ।
इति केचित्‌ ॥
अल्तिकः पुं, रञ्जनः । आच्‌ इति भाषा। इति
श्त्रमाला ॥
अत्तिकरूटकः पुं, (अत्ति + कटक ।) चच्स्तारा ॥
अच्तिगतः चि, (अच्ति गतः, अच्तिविषय इव देद-
छदिन्य्थः ।) देष्यः । इवमरः ॥
अत्तिमेषजः युं, (अत्ति + भेषज ।) पट्टिकालघ्रः।
इति राजनिर्धगटः ॥ (की, मेच्ौषधम्‌ !)
अल्िवः पं, (अत्ति वाति वायति वा। वागति
बन्धनयोः । आताईनुपेति कः ।) शाभाञ्ननवुच्तः ।
सामुद्रलवयो क्ती । इव्यमरटीकायां मरतः।॥
अ्िविकूणितं क्तो, (अच्ि+वि~+ कूण + मापे
क्त ।) कटाच्तः । खपाड़दृष्िः। इति हेमचन््रः॥
अच्तीकः पुं, रञ्जनदरुः। आच्‌ इति भावा । इति
रलमाला॥

अक्षौ
अच्तौवं की, (न च्तीवति अनेन वा अच्तीवयति
वा । त्ती मदे। पचाद्यच्‌ ।) समुदरलवणं । इ~
मरः ।
अच्तोवः चि, (न च्तौवति माद्यति इति न + च्तीव +
अच्‌ |) खमत्तः | इति मेदिनी ।
अत्तीवः पुं, शाभाञ्जनरच्तः । इत्यमरः ॥
अच्तखः चि, (न तुश इति नज्‌समासः ।) अच्तो-
दितः। अचूशिंतः। इति च्ुदधात्वथंदर्नात्‌ ।
अच्छितिः । यथा । अच्तुखं परिवप । इति चृड़ा-
करण पुपतिः ॥
अक््धः चि, च्तोभरदितः। अत्ताभितः। इति त्ुम-
धातोः क्तप्र्यये व्यः । तता न त्न्यः अन्तुव्य
इति नज्‌समासनिव्यत्नः ॥
अकच्तेमं क्तो, (न त्तेमम्‌ इति नन्‌समासः ८} च्यम
ङ्गलं । यथा--
“किन्न तेषां ण्डे च्तेममक्तेमं किन्न साम्यम्‌ ।
कथन्ते किन्न सदत्तादुङत्ताः किन्न मे सुताः”॥
इति देवीमाहात्मे १ अध्यायः ॥
अन्ताटः पुं, (अन्तोति । अन्त्‌ याती संघाते च ।
बाडलकादोटः ॥ अत्तम्येव उटाः पर्णानि अस्य
इति वा।) अत्ताड्ढच्तः। स च पर्व्वतजपौील-
वच्तः। इत्यमरटीकायां भरतः॥ अखरोाट्‌ इति
हिन्दीभाषा । इति राजनिघेरटः ॥
“पलः शलभवेाऽच्ताटः कथं साल कौरत्तितः ।
अद्ताटकोऽपि वातादसदृ शः कफपित्तद्धत्‌ » ॥
इति भावप्रकाशः ॥
अन्तोडः पु, (अच्तलोति इति अन्त + ओडपत्ययः ।)
पन्वतालन्नपीलढच्तः । तत्पर्य्यायः । कर्प॑रालः २
कन्दरालः द चाद्ाडः 9 अच्ताटः ५ अाच्तोटः ६।
इत्यमरः तद्रीका च ॥
अच्ताडकः पुं, (अच्तोड़ णव इति खाये कन्‌ ।) पव्वै-
तेत्पत्रपौलच्तः । इति रलमाला ॥ `
अच्तोभः पु, (न च्तोम इति नज्‌समासः । नात्ति
त्तमा यस्येति वा ।) इत्तिबन्धनन्तम्भः । तत्प-
पायः । आलानं २ रङ्कः द्‌। इति चिकाण्ड-
प्रषः ॥ च्तोभरदिते चि ॥
अच्तोरिभं क्ती, चरि शम्भाविदितनक्तं । यथा,--
"उत्तराितययाम्बरोाहिणौ-
शोदसपंपिढभेषु चाभिभे ।
श्मश्चकम्मै सकलं विवच्जंयेत्‌
पेतकार््यमपि बृद्धिमान्‌ नरः ॥ ^
चन्दरुद्धिवंदा नास्ति तारायाश्च विग्रोषतः ।
अन्तोरिमेऽपि कत्तं चन््रचन्रजयेोदिने", ॥
इति ज्यातिस्तत्तवं ॥
अद्तोदिगी स्त्रो, (ऊहः समूहः अन्ति अस्या इति
श्निः। ऋत्ताणाम ऊदिनो। पूर्न्वपदादिति
रत्वम्‌ । अच्तादृदिन्यामिति ददडधिः।) सह्या-
विश्रषयक्तसेना । तद्यथा । २९८७० इत्तिनः ।
१५८७० स्याः । ५६२० घटकाः । १०९३२५०
पदातयः । समुदायेन २९७८७०० ।
तथा चोक्तं ।
“अच्तोदिर्ामित्यधिकेः सप्तयन्ताष्टभिः शतैः ।

अखा

संयक्तानि सद्खाणि गजानामेकविश्तिः॥

सवमेव र धानान्त सह्यानं कत्तितं बुधेः ।

पश्चषटिसहखाणि षट्शतानि दश्रवतु।

सङ्खयातास्तर गास्तज्‌ जे व्विना रण्यस्तर कमेः

णां शतसह खन्त्‌ सदखाणि नवव तु ।

शतानि चोणि चान्धानि पद्धाश्च पदातयः" ।
द्यमरभरतौ । (अक्तौहिणीपरिमाणं। यथा
मद्धाभारते अादिपन्वंणि,-

“खच्तोदिरय इति प्राक्त यत्त्वया इूलनन्दन ।
रखतदिच्छामहे ओतु सव्वेमेव यथायथम्‌ ॥
अच्तोद्िण्याः परीमायं नराश्वर चदन्तिनाम्‌ ।
यथावदेव ने त्रि सब्धै दि विदितं तव ॥

लोतिरुवाच ।

“रका रयो गजचैको नराः पश्च पदातयः ।
चख तुरगान्तजैः पत्निरित्यभिधोयते ॥
पत्तिन्त्‌ विगुणामेतामाङ्ः सेनामुखं बुधाः ।
चीणि सिनामु खान्य गुल्म इ्भिधीयते ॥
चये गुल्मा गणे नाम वादिनौ तु गणास्त्रयः ।
स्मतास्विखस्त वादिन्यः एतनेति विचच्तगेः
चमुन्त एतना स्त्रिखस्त्रिखश्छम्बस््वनो किन ।
अनीकिनीं दशगुणां प्राड्धसच्तादिणीं बुधाः
शअच्तादिण्याः परुद्धाता रथानां दविजसत्तमाः ।
सह्या गणिततच्चन्ञेः सद खार्येकविं शतिः ॥
शतान्युपरि तैवा तथा भूयश सप्ततिः ।
गजानाञ्च परीमाणमेतदेव विनिर्दिशेत ॥
श्चेयं शतस खन्तु सदखाणि नवेव तु ।
नराणामपि पञ्चाशच्छतानि चरीशि चानघाः ॥
पश्चषटिसदखाणि तथाश्धानां शतानि च ।
रश्रोत्तराणि षट्‌ प्रार्यथावदिद स्वया ॥
ख्तामच्चोहिणीं पाः सद्यातक््वविदोा जनाः ।
यथा कथितवानस्मि वि्तरेग तपोधनाः" ॥

अन्तां जगी, (खश्रते । अशू यात संघाते च । छ्य-

भ्यां क्सः । कालः । इ्यगादिकेषः ॥

अखद्धः, प, पियालदच्तः । इति राजनिर्धगटः ॥

पियासाल इति भाषा ॥

खलद्धिः, ४, असद्यवदारः । ्ाखुटि इति
ख्यातः। द्रति चिकाण्डप्रोषः \
अखण्डः, चि, ( न खगद्यते इति। खडि भेदने

घञ्‌ । नात्ति खण्डो यस्य इति वा|) खण्ड
रदडितः। पुशः। इत्यमरः ॥ (“अखण्ड पुण्यानां
फलमिव च तद्रपमनघम्‌” इति शकुन्ते |}

श्खगनः, पु, (नास्ति खण्डनं विच्छेदो यस्य सः)
कालः। इति शब्द चन्दिका ॥

्चलख्डित्तः, चि, ( न खण्डितः चतुरस्य इति ।
ब्व्रोडिः । ) सफलद्रच्तादिः। इति श्रन्द्‌-
चद्दिका॥

चप्रखातं, ङ्गी, ध, (न खातं नज्‌समासः। खात-
भिन्नम्‌ इव्यर्थः । ) देवखातं । अरचिमजला-
श्रयः। इत्यमरः } अणखातमिति खामो ॥ पुंसि
यथा,--खातो देवखातक इत्यमरदत्तः ॥

शरलाद्यं, चि, (न खधद्यं। अप्रशस्तं विर्डधं वा
स्वाद्यम्‌ ।) खाद्यान दै । मच्छ ॥

9

अग
खिलं, चि, (न खिलम्‌ अस्य ।

न भवति इति अल्लर्स्थान ।)

अख्यातः, चि, (न ख्यातः विरुद्धार्थ वा नञ्‌ |)
अख्यातिविशिष्टः। अपतिणितः॥ अपसिद्धः।

खग, म वक्रगतौ ; कटिलगमने। इति कवि-
कल्यदुमः ॥ म ऋअगयति आगति सरपैः। इति
दुगौदासः ॥

अग, इ गतौ । इति कविकल्यदुमः॥ ग्यां इ
अदधत । इति दुगादासः ॥

अगः, पं, (न गच्छति। गम गतौ । अन्येभ्योऽपीति
अन्येष्वपि इति वाडः। न गोऽपाणिष इति
पाच्तिकोऽप्रछतिमावः।) परव्वैतः। इच्तः । सपः ।
खय्यः। इति इहेमचन््रः | (सरीषटपः |)

अगच्छः, पुं, ( न + गच्छ ।} टच्तः। इति चिकाग्ड-
शेषः ॥

अगज, सी, (अ+ जन्‌ +ड । ) शिलाजतु ।
इति रनमाला ॥ परव्व॑तदृच्तजे चि ॥ (गिरि-
जाते |)

अगण्य, ति, (न गण्य । नञ्‌ समासः!) अगण-
नीयं । अगणेयं । अगणित । यथा,--
“शुणेरगस्येर तिश्रोलश्रालिभिरिति भारविः" ।

अगदः, प, ( गदविरुदधः । न गदः असात इति
वा।) ओषधं इव्यमरः॥ आयर्वेराक्तारृशा-
सवान्त्गत ्राखाभेदः। यथा,
“छो षधान्यगदो विद्या टवी च विविधा स्थितिः"
तपसेव प्रसिध्यन्ति" । इति मनुः) नौरोगे चि ।
इति रमानायः॥

न + खिल ।) |
सव्ये । इयमरः ॥ (खिलमप्रहतं स्थानं । तत्‌

अगदङ्कारः, पै, ( अगदम्‌ अरोगं करोति इति । |

अगद+छ+चखण्‌ । सुमागमः।) तरेद्यः। इय-
मरः ॥

अगमः, ए, (न गच्छतीति । न+गम+खच्‌ |
पचाद्यच्‌ । ) टल्तः। इयमरः ॥ पर्वतः| न
गच्छतोव्यगमः॥

गम्यं, चि, (न गम्य इति। न~+गम्‌ + यत्‌ |)

खगन्तवयं । अगमनीयं । गमनायेोग्यं । यथया,--
“खगम्या सामवत्तच्र यत्राभूत्‌ स मङारणः'? |
दति देवीमाहात्म्यं ॥

खगम्या, स्त्री, व्तेधनाषहा नारी । गम्यागम्या-
विवशं यथा, यम उवाच--
भ्याया गम्या णामेव निबोध कथयामि ते!
खस्त्री गम्या च सर्व्वे मिति बेदनिरूपिता ॥
अगम्या च तदन्धा या इति वेदविदो विदुः।
सामान्यं कथितं सव्वं विशेषं ट्ण सुन्दरि !॥
्यगम्याखेव या याञ्च निबोध कथयामिताः
अूद्वाणां विप्रपन्नी च विप्राणां ्ूढकामिनी॥
व्मत्यगम्या च निन्द्या च लोके वेदे पतिव्रते |
मूद्च्च ब्राद्मणीं गच्छेद्‌ ब्रह्मद व्या शतं लमेत्‌ ॥
तत्‌समं ब्राद्यणौ चापि कुम्भीपाकं ब्रजे दुध्र ।
थदि डां व्रजेद्विप्रो षलोपतिरेव सः ॥
स भ्न विपजातेश्च चाण्डालात्‌ सोऽधमः खतः।
निखासमश्च तत्पिषडे मूतर तस्य च तपंयं ॥

मग
तत्‌ पिदणां सुरायाश्च पूजने तत्‌ समं सति ।
कोटिजन्माज्नितं परं सन्ध्या द।तपसांच्ितं ॥
दिजस्य इषलीभोगान्नश्य्ेव न संश्रयः
नाद्यणञ् सुरापौतो विडभोजी बुबकीपतिः॥
इरिवासरभोजी च कुम्भोपाकं व्रजे दुभरवं ।
गररुपनीं राजपनीं सपल्नीमातर प्ख ॥
सतां पुललबधुं खश्रं सगभी भगिनीं सति ।
सोदरभ्वादजायाञ्च भगिनीभ्ाटकन्धकां ॥
शिष्याञ्च श्िष्यपनीच्च मागिनेयस्य कामिनीं
भाद पु्चभरियाञ्चैवा्यगभ्यामाडह पद्मजः ॥
रखताखेकामनेकां वा यो ब्रजेन्मानवाधमः;
स माट गामो वेदेष ब्रद्यष्व्याशतं लभेत्‌ ॥
अकम्माद्!ऽपि सोऽस्प्श्ये लोकते वेदेऽतिनिन्दितः।
स याति कृ्भीपाकञ्च मद्ापापौ सुदुष्करं”
इति ब्रद्मवेवत्तं परकछ्तिखण्डे २७ अध्यायः ॥

। अगरो, स्री, (न+ ग़ + अच्‌ + डोष्‌ |) देवसाड-

डच्तः। इत्यमरटीकायां भरतः॥

खगर्दिंतः, चि, (न गदिंतः। नज्‌समासः) अनि-
न्दितिः। यथा,-
“ज्येषः कुलं बद्धयति विनाशयति वा पमः ।
व्यः पूज्यतमो लोक ज्येषः सट्धिरगरदितः' ॥
दति मानवे € अध्याये १०९ स्चाकः ॥

अगर, क्ली षठ, (न गरः दुभरः खस्ात्‌ इति ।)
अगुरु । इति इदेमचश्नः ॥

अगल्तिः, पु, ( बिन्धयाख्यम्‌ अगम्‌ अस्यति इति
अगस्तिः। अस्यतेः क्तिच्‌। बाङ्लकात्‌ तिवो |)
वकड्च्तः । अगस्यसुनिः। दति मेदिनी ॥ यचा
पैयक,-

“ऋग स्तिः पित्तकपजित्‌ चतुधकदरो हिमः ।
रू्तो वातकरच्तिक्तः परतिश्यायनिवारगः"
अगच्तिदुः, ए, वकयुष्पटच्तः। इति चिकाखश्ेषः॥
अगस्यः, ४, ( अगं विन्ध्यं स्यायति स्तक्नाति वा ।
स्त्ये संघाते । अतेाऽलपसगे इति कः। खग +
स्ये+ क|) वकपष्येटच्तः। इति राजनिर्धराटः ॥
मिचावरुणयेः पत्तः मुनि विश्रोषः। तस्य पय्यायः।
कुम्भसम्भवः ९ मच्नावरुणिः २। इत्यमरः॥
अगस्तिः 8 पीताब्धिः ५ वातापिदिट्‌ ६ आाम्रेवः
७ ्चोव्वश्रीयः < खआभिमारुतः € घटोद्धवः १०
इति हेमचन्द्रः॥ (तदुत्यत्तियधा यास्कनिरुकते,--

“तयोरादित्ययोः से दृष्ा्चरसमुव्वश्रीम्‌ ।

रेतश्चस्कन्द तत्‌ कुम्भे न्यपतत्‌ बाश्रतीवरे ॥

तेनैव तु सुहरततेन वीय्येवन्तौ तपखिनौ ।

श ग स्त्य वशि रुख तचर्षो सम्बभ्वतुः ॥

वड्कधा पतितं रेतः कलसे च जे स्थले ।

खले वशिद्स्त॒ मुनिः सम्बभू वधिसनत्तमः ॥

कुम्भे लगस्त्यः सम्भृतो जले मत्स्यो महाद्यतिः ।

उदियाय सतोऽगस््यः शम्यामाचरो महातपाः}

मानेन सम्मितो यस्मात्तरूगन्मान्य इ होष्यते ।

यद्वा कुम्भादृषिजीातः कुन्भेनापि महीयते"
ऋअगस््योदयः, प, ( अगस्त्यस्य नच्तचस्य उदयः श्रग-

त्काले गगने आविभवः |) आकाश नच्तच-

रूपेण अगस्लयसुनेरुदयः। स तु सौ रमाबस्य सप्त-

अयु

दशरादिने भवति । अस्या घ्यानं तन्मासीयग्रोष-
दिनत्रये कत्तं । यथा,
"अगस्त्या्यदानं सौरेण सिं हराष्ौ विधानात्‌"!
यथा ब्रद्यवेवत्ते,
“अपापे भास्करे कन्यां शेषम्‌ वस्तिभिर्दिनेः ।
अध्ये ददयुरगस््याय गौडरेशनि वासिनः" ॥
यथा भौमपराक्रमे ।
"“वस्त भादषदस्यान्ते उदिते कलसोद्धवे ।
अध्य दद्यादगस्त्याय सन्वन्‌ कामान्‌ लमेत सः" ॥
यथा नारसिंहे ।
“शद्धे तोयं विनिच्तिप्य सितपृष्पचते्युतं ।
मन्त्रेणानेन वे दद्यात्‌ दच्िणाशामुखस्थितः ॥
काश्पव्पप्रतीकाश खभिमारुतसम्भव |
मिचावरुणयोः पच्च कुम्भयोने नमोऽस्त ते"
प्ाधंनन्त्‌ ।
“खाता पिमैच्तितो येन वातापिख महासुरः ।
समुद्रः शोषितो येन स मेऽगस््यः प्रसोदतु"॥
गन्धादिकन्तु अगस्त्याय नमः इव्यनेन देयं ।
विग्रोषानुपदेे सामान्यतः प्राप्तवात्‌ दत्ति-
णाशामुखश्थित इति गन्धादावपि प्रयोगाङ्ग-
कर्टधन्भत्वादिति रलाकरः । # | तत्पल्नाष्यै
मन्वत ।
"लोपामुद्रे महाभागे राजणुचि पतिव्रते ।
सखहागाध्थं मया दन्तं मिच्रावरुशिवल्लमेः' ॥
इति मलमासतत्त्वं ॥ ( अगस्त्योदये जलानि
प्रसीदन्ति इव्यागमः। तथा च रघौ,--
“प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोने मेहो जसः ।

अगाधः, ति, (नास्ति गाधः स्थितिर । नजो-
ऽस््यर्थानामिति बड्न्रोहिः |) अतिगमीरः ! अतल-
साः । इत्यमरः 1 (खतिगम्भीरः । दुबी-
भाश्यः })

गाधं, जी, छं ! इति मेदिनी ॥

श्यगाधजलः, पै, ( अगाधं जलं यस्छिन्‌ । बडध-
ब्रोदिः।) दः । इत्यमरः ॥ चि । अपरि-
च्छेद्यजलविशिष्ः |)

अगार, को, ( अगान्‌ ऋच्छति । ऋ गतो । कम्भ-
श्य्‌ ।) आगारं । ग्ट्ं। इत्यमरटीकायां
भरतः
स्ून्यानि चाप्यगाराणि वनान्यपवनानि च”
शति । “खलात्‌ च्े्ादगारादवा' इति मनुः |)

अगिरः, पै, (अग + दइर) अभिः॥ खर्यैः।
सराच्तसः ॥ इति जटाधरः ॥

अगुः, ठे, (नास्ति गौः किरणो यस्य सः। बड्ध-
ब्रीडिः।) राङ्ग्रहः इति दीपिका ॥ किरण-
रडितेचि॥

अगर, सी, (ग गुर दुरभटः अस्मात्‌ इति ।
बङन्रौदिः) शिंशपाड्च्तः॥ कालागुर । ख-
नामप्रसिदधसुगन्धिकाखविश्रोषः। अगर इति
स्पातः। अस्य पर्यायः! वशिकं ९ राजां
२ शो द मिज 9 जेाशकं५। इत्यमरः
श्रदङ्गनं ई रषं ७ लेाहाख्यं < लघु€। दति
स्लमाला ॥ पोतक १० वय॑प्रसादनं १९ अनार््यकं

(~

अग्नि

१२ असारः १३ छमिजग्धं १४ कारकं १५ । इति
राजनिषरटः ॥ अस्य गुणाः । तिक्तां । उ शत्व ।
कटुत्व । लेपे रूच्त्वं । त्रणकफवायुवान्तिमुख-
शोगनाशित्वञ्च | इति राजवल्लभः राजनिधैरट शच ।
अगरुव पुंसीति वेपालितः॥ पुमान्‌ इति सव्वा-
नन्दः ॥ गन्धद्रव्यविष्रेषः। यथा,--
अशुर पवणं लोहं राजाह योगजं तथा ।
वशिकं छमिजश्चाधि छमिजग्धमनायथैकं ॥
अगुरूशं कटत्वं च तिक्तं तीच्श्च पित्तलं ।
लघ कगाच्तिरोगघ्नं ्रौतवातकफप्रगात्‌ ॥
छं गुणाधिकं तत्त॒ लो हवद्वारि मच्जति ।
अगुरुपरभवः खेदः रष्णागुरुसमः स्मृतः” ॥
इति भावप्रकाशः ॥

अगुरुः, चि, ( न गुरुः । नज्‌ समासः!) गुरुभिन्नः।
लघः। इति मेदिनी ॥

अगुरुशिंशपा, स्त्री, शिंशपारच्तः । इत्यमरटीकायां
खामौ॥

ऋग एगन्धं, क्ती, (न गृएः अग्यत्कटः गन्धः यस्य ।
बङ्रीदिः |) दिष्कः। इति राजनिधेशटः ॥

अगोचरः, चि, (न गोचरः । नज्‌ समासः।) इन्दिय-
जन्यप्र्यत्ताविषयः॥ अक्ञातः। यथा,--
“गोचर इतं वाएर्टदितंमां समुत्सृजेत्‌” ।
इति राजवल्वभः ॥ (वाचामगोचर चरिचविचि-
चिताय इति श्रटङ्ारशतके।)

अगोकाः [स्‌] पै, (अगः आकः यस्य सः।
बह्नत्रीहिः।) शरभः। सिंहः पत्ती इति
मेदिनी ॥ (चि। पव्वैतवासी |)

अमायी, स्त्री, (अभेः स््ी इत्यस्मिन्‌ अर्ये टषा-
कप्यभनिकुसितेव्यादिदधबेण अभिशब्दस्येकारादेशो
खीष्‌ च।) अभिभाय्यौ । इत्यमरः ॥ चतायुगं ।
इति जटाधरः ॥ ('अम्नायी खादहा च ङतसक्‌
त्रिवाः इव्यमरः))

अभिः, पै, (अङ्गयन्ति अग्य जन्म प्रापयन्ति इति
शयुत्पत्या दविः परच्तेपाधिकरगेषु गाहे पत्याहवनीः
यदच्तिणाभिसभ्यावसथ्यौपासनास्येष षड्भमिष्‌ ।
यद्वा अङ्गति ऊद्धं गच्छति इति। अगि गतौ
ऋङ्नलापञश्ति निः नलेापञ्च।) तेजःपदाथं
विषशेषः। अगुन इति माबा। धम्भस्य वसु-
भा्यीयां जातः प्रथभेा$भिः। तस्य पनी खाहा |
पन्नासत्रयः पावकः १ पवमानः र खुचिः३। षष
मन्वन्तरे अप्रेवसेधारायां दविणकादयः पच्लाः।
रुतभ्यः पञ्चचत्वारि शदम्मयो जाताः । सन्न मिखित्वा
रुकोनपद्धाशदम्मयः। इति प्राणं ॥ अस्य
पय्यायः। वानरः १ वहिः २ वीतिहेचःर्‌
धनञ्जयः 8 छपौटयोनिः ५ ज्वलनः ई जातवेदाः
७ तनूनपात्‌ < तनूनपाः € वर्िभ्युश्मा १० वदः
१९ खुश्मा १२ छष्णवत्मा ९३ शो चिष्को रः १४ उष-

न्यैधः १५ व्याञ्रयाशः १६ च्ाश्रयाशः १७

खदद्धालः १८ छशानुः ९ पावकः २० नल
२९ रोहिताश्चः २२ वायुसखा २९ वायुसखः
२४ शिखावान्‌ २५ शिखी २९ आखुसुच्तणिः
२७ दिरण्यरेताः = तस्क २९ इव्यखक्‌

अग्रि

३० दहनः ३९ दव्यवाहनः ३२ सप्रा्चिः ३३
दसुनाः ३४ दमूनाः ३५ शुक्रः ३९ चिच्रभानुः
३७ विभावसुः ३८ शुचिः ३€ अ्यित्तं ४०।
इत्यमर स्तटटोका च॥ षाकपिः ४१ जुह्ववालः
४२ कपिलः ४३ पिङ्गलः ४४ अरणिः ४५ अगिरः
४६ पाचनः ४७ वि्ष्पाः 8< कागवाइनः ४६
रष्णा्िः ५० जुद्भवारः ५९ उदर्चिः ५२ भास्करः
५३ वसुः ५४ खुद्मः ५५ दिमारातिः ५९ तभेनुत्‌
५७ सुशिखः ५५८ सप्तजिङ्ः ५९ अपपारिकः
६० सव्व॑देवमुखः ६१ | इति जटाधरः ॥ * ॥ अस्य
गुणाः । वायुकफस्तम्भ शौतकम्यनाशकत्वं । खामा-
श्रायाजनकत्वं। रक्तपित्तप्रकोपकत्वश्च। इति
राजवल्लभः ॥ अपिच ।
“मदु दर्घता ज्यातिन्तापः पराकः प्रकाशनम्‌ ।
श्तोको रोगो लवु्ते्शं सततश्चोद्ध भासिता" ॥
इति मेाच्तधम्भः ॥ ॥
अथय कम्म विष्ठाषेऽसेनामानि। यथा,
“लौकिके पावको ह्यभिः प्रथमः परिकी त्तितः”९।
लौकिके नवग्रह परवेशादौ ।

“अर्त मारुतो नाम गभाधाने विधीयते २।
पसवन चन्द्रनामा इ शुङ्गगाकम्मं णि शोभनः 8 ॥
सीमन्ते मङ्लो नाम ५ प्रग्र जातकर्मणि ।
नान्नि स्यात्‌ पार्थिवो ह्यभिःऽ पराग्ने च शुचिस्तथा ८
स्यनामाय चूडायां € त्रतादे षे समुद्भवः १० ।

व्रतादेशे उपनयने ।

“गोदाने र््येनामा च ११ केशान्ते हयभिरुच्यतेश२ ।
गोदाने गोदानास्यसस्कारे । कोशान्ते समा-
वर्तने |

“वेशवानरो विसे तु ९३ विवाहे योजकः खतः १४०
विसग साभमिकत्तव्यकम्भ विष्रोषे ।

“चतुश्यान्तु श्िखोनाम९५ टतिरुभिस्तथापरे १६''
चतुश्या विवादान्ते चतुर्थो हेमे। अपरे ति-
हामादौ

““परायञ्ित्ते विधैव १७ पाकयच्चे तु सासः १८१ |
प्रायश्चित्ते प्रायश्धित्तातमकमदाव्याहतिशामादौ ।
पाकयज्ञ पाकाङ्क दामे टषोत्सगं पद परति्धादौ ।

'लच्त होमे च व ह्ःस्यात्‌१९ कोटि होमे डताशनः२०।
पर्णावयां ण्डो नाम २० श्रान्तिकरे वरदस्तथा २२॥
पौष्टिके बलद घव २३ कोधाभिखाभिचारिके २8 ।
वश्यं शमनो नाम २५ वरदानेऽभिदूषकः २६ ॥
कोषेतु जठरो नाम २७ कव्यादोऽग्टतमभच्तने २९

इति गोभिलपु्तछृससग्रहः॥ * ॥ खथ तस्य रूपं ।
यथा,

““पिङ्ष्नश्स ्केशाच्तः पीनाङ्गजटरोऽरणः ।
कागस्थः सा्तदधचोऽभिः सप्ताचिः शक्तिधारकः'' ॥
इव्यादित्यपुराणं ॥ *॥ अय होमौयामेः खभ-
लच्तणानि । यया,--
“अंशान्‌ पि र्डित शिखः सपिःकाञ्चनसन्निभः ।

खिग्धः प्रदल्तिण द्व वङ्गिः स्यात्‌ कार्यसिद्धये”
इति बायुपुरार्य॥#॥ वेद्यकमते अभिल्ननिधा
भौमः १ दिव्यः २ उदय्यैः ३ तचाद्यः का्ेन्धन-
प्रमवः ऊद्धं ज्वलन ख भावः परचनखेदादि समथ ख ।

अग्नि

दितीय उदकेन्धनः म्धेग्‌ज्वलन श्नौलो वाडवः ।
तीय उभयेन्धनः प्ेग्‌ज्वलन श्रीलः भुक्तस्या
हारस्य रसादिपरिणामनिमित्तञ्च विद्यदादिञ्च।
इति बिजयरत्तितोपरि सन्देहभञ्जिका ॥*॥
अपिच,--

“मन्दस्तीच्छलोऽय विषमः समश्चेति चतुविंधः
कफपित्तानिलाधिक्यात्तत्‌ साग्याज्नाठसो$नल
तषां कायं यथा,

“विषमोवातजान्रोगःन्‌ तीच्तणः पित्तनिमित्तजान्‌ । `
कशोत्यभिस्तथा मन्दो विकारान्‌ कफसम्भवान्‌ ॥
समासमाम्नेरशिता माचा सम्यग्विपच्यते ।

खल्पापि नेव मन्दा विंवमाभेन्तु देहिनः ॥

कदाचित्‌ पच्यते सम्यक्‌ कदाचिच न पच्यते । ।

तौच््छाभ्मिरिति तं विद्यात्‌ समाभिः खेषु उचते"
दति माधवकरः॥ अत्न्ततीच्तणाभमिरव हि भस्म-
क उच्यते। स तु आहाराभावे शोणितादीन्‌ धा-
तृन्‌ पाचयित्वा आ मारयति। इति रच्ितः॥#॥ |
(देहजन्याभनेः नादेत्पादकत्वं यया सङ्गोतदर्षगे,-- |
“चखयात्मना प्रेरितं चित्तं वह्धिमाइन्ति देहजम्‌ ।
ब्रद्यग्रस्थिस्थितं पाणं स परयति पावकः ॥
पावकपरेरितः सोऽथ कमादृद्धंपये चरन्‌ ।
अतिखच्छध्वनिं नाभौ दि खत्वां गले एनः ।
पदं श्रीषे त्वएटच्च छचिमं वदने तया ।
च्यावि्भावयती्येवं पञ्चधा कील्यते बधः ॥
नकार प्राणनामानं दकारमनलं विदुः ।
जातः प्राणाभिसंयोगात्तेन नादोऽभिधौयते"
ऋगप्नेः सव्वसाच्ित्वादि यथा रामायणे,--

%त्वमसरे सव्वैदेवानां श रीरान्तरगो चरः ।
त्वं साच्तौ मम देदस्थस्त्राहि मां देवसत्तम” ।
यथा च भारते,-

“चखा दित्यचन््रावनिलोऽनलञ्च ।
दौभरमिरापो हदयं यमच ॥
अख राचिख उभे च सन्धये ।
धम्मेश्च जानाति नरस्य ठनत्तम्‌'” ॥
अस्य सर््व॑परथमाराध्यत्वं ऋग्वेदस्य सर्व्वप्रथमसतो
ऊक्तं यथा,--“अभमिमीले एरोहितम्‌'। इत्यादि
विष्णुः । ख्यैः |) अभिकोगाधिपतिः। इयमरः ।
चिच्रकच्तः। रक्तचिचकः। भल्नातकः। निग्बृकः॥
पित्तं। खीं । इति राजनिर्धैणटः ।
अभिकः, ठै, (अभि + सादृश्ये कप्रययः) इन्द्रगोपः |
नामरक्तवगकटः। इति हेमचन्द्रः ॥ |
अभिकः, पु,( अमरः कणः । अभि + कण ।) अभि-
कणा । स्फुलिङ्गः । इत्यमरः ॥
ऋअभिकारिका, स्त्री, (अभममि+कारिका।) अभि-
कायं । इति देमचन््रः |
ऋमिकाय्धं, ली, (अभि + कार्य।) चम्रावमेवा कायै
इविदानादिपृव्वैकाभिज्चालनं । तत्‌पय्यौयः।
अम्रीन्धनं २ अप्रीध्रार अभिकारिका ४ ।
इति देमचन्रः । (होमादौ दविदानादिगृव्यका-
मिज्वालनं। अग्रौ सायं प्रातः समिद्धोमानुष्ठानं ।
यथा-
“उपनीय गुरः शि ष्यं शिच्तयेच्छ चमादितः ।
२, 3

|
|
|
|

अभिकुक्लुटः, प, (अमः

दै
भमि

अआचारमभिकाच्च सन्ध्योपासनमेव च" ॥
इति मनुः । )

अभिका, क्तो, (अभि+ काट) आगुर्‌ । इति

राजनिघेर्टः ॥

दणोल्का । ज्वलन्त नुड़ा इति स्यातः। इति
चिकाण्डग्रोषः ॥

| अभििकोणं, क्ती, (अमेः खभिरेवेन अधिष्ठितमिवयर्थः |

कोणं) पूव्बेद च्तिणकों । तत्वोणाधिपतिरमिः।

इति ज्योतिषं ॥ यथा इलायुधष्टतं,

“गत्वेव तीथं कत्तव्यं ख्राद्धं ततप्रीतिडहेतुकम्‌ ।
युव्बङ्केऽप्ययवा प्रातद्‌ श स्यात्‌ पूब्बेदच्िण" ॥

पून्बेदच्िणे अभ्भिकोगे। इति प्रायश्ित्ततत््वं |

। अभिक्रीडा, स्त्री, ( अभिभिः क्रीडा ।) अभरिखेला ।

खधूपादिव्यागः। आअतश्रवाजीति ख्याता ॥

| ४.1 न
| अभिगमः, पै, ( अभिः गभं अभ्यन्तरे यस्य सः |)

अभरिजारटत्तः। खव्यंकान्तमणिः । इति साजनि-
धेगटः॥ (श्मीढच्ः । चि । अभियुक्तगभविशि्टः।
यथा,-“अभ्निगभौं शमीमिव इति शाकुन्तले)

अभनिगभा, स्री, (अभिः गर्भे यस्याः सा।)
महहाज्योतिष्रतीडच्तः। इति राजनिधेगटः।॥
(ग्मीरच्तः। )

आअभिचित्‌, ए, ( अभिं चितवान्‌ खयम्‌ इति चि

चयने। अप्नौ चेरिति किप्‌ तुगागमख ।)
अभिदहोचौ। साभिकः। इत्यमरः ॥ (यथा
रघुवंश--

“विदधे विधिमस्य तरैषिकं ।

यतिभिः साद्धमनन्रिमभिवचित्‌” ।)

अभिजः, ए, (अभि + जन्‌ +ड ।) अभिजार चतः ।
इति साजनिधेण्टः ॥ ( चि । अभिजातमाचे । )

अभिजातः, ए, (अम्रः जातः । भनि + जन्‌ +क्त | )
ऋअभिजारङच्तः। इति राजनिधैरटः। (चि । अभि-
जातमाचे । )

अभिजारः, पु, (अभि + जार, अभि जठराभिं जार-
यति परिपाकशक्तिं प्रदाय वद्धयति ट्‌ कम्म-
खण इति पाणिनिद्धनं) ओषधविष्टेषः। खस्य
परस्थाथः। अभ्मिनिय्ोसः २ अभिगभःरे अभिजन
8 वड्वाभ्मिमलः ५ जरायुः ई अशंवोद्धवः 9
अभिजातः ८ अभ्िनालः € सिन्धुफलः १० ।
अस्य गुणाः | कदुत्वं। उष्णत्वं! कफवायुसन्निपा-
तग्बूलातिश्रौतसमोगनाशित्वं। पित्तप्रदत्वच्च । इति
साजनिषैर्टः ॥

अभिजालः, प, (अमि + जाल ।) अभिजारडच्तः |
इति राजनिर्रटः॥

अभमिज्वाला, स्त्री, ( अभ्रेरिव ज्वाला यस्याः। अभ्रः
ज्वाला इति वा।) जलपिष्पली। धातकी-
खच्तः। इति राजनिर्धरटः॥ ऋभरिशिखा ॥
( लाङ्गलिकी |)

ऋभमिजिङा, स्रो, (अम्रः जिह्ा।) लाङ्ली-
ङ्च्तः। विषलाङ्गला इति भाषा। इति राज-
निधेगटः ॥ अभेः काल्यादिसप्रार्चौषि। इति
जटाधरः ॥ अपरः सप्श्रिखाः। तासां नामा-

कुक्लुटद्व ।) ज्वलदभि- |
| अभिदमनी, स्त्री, ( अरेः जठरानलस्य दमनो ।)

अग्मि
दिकं सप्तजिङ्कशब्दे ष्यं ॥ (योगविष्ेषः।
यथा,-
“सप्रब्यादिति धयः स्ामवारादिभियुताः ।
अभरिजिङ्काः सप्त योगा मङ्लेष्वति गदिताः" ॥
इति । योग शास्त्रे । )

च्तपविश्ेषः। अस्य पय्यायः। वज्िदमनौ र
बङ्कराटका ३ वल्तिकरटारिका 9 गुच्छफला
५ दु्रफला € चब्रदुःस्पशा ऽ च्डकरटारिका
< मद्यन््रमाता & दमनी १५० । अस्या गुणः
कदुत्वं । उष्णत्वं । रूतत्वं । वातकफगुख्य-
ज्ञीदनाशित्वं। रुचिकरत्वं । अभिदीपनत्वं । इय -
त्वश्च । इति राजनि्धगटः॥
अभिदीपनः, चि, ( अभ्रः जठरानलस्य दीपनः |)
्भ्निवडंकः । जठराभिकारकौषधविष्रोषः। यथा
रसेन्रचिन्तामगौ,--
^“परारदाम्टतलवङ्गगन्धक,
भागयुम्ममरिचेन मिञितम्‌।
तच जातिफलमद्धेभागिक,
तित्तिडीफलर सेन मर्दितम्‌ ॥
बह्गिमान्द्यद शवक्वाना शने,
समवाय इति विश्रुता रसः ।
संग्रदग्रहणिकुम्भकणंक-
मामवातखर दूषणं जयेत्‌ ॥
दयते तु शणकानु मानतः,
सद्य खव जठटराभिदीपनः'”
हरीतकी तथा खुरी भच्छमाणा गड़न वा ।
सेन्धवेन युता वा स्यात्‌ सातव्येनाभिदौपनी'" ॥
इति च भावपकाशः॥
अभ्मिदीप्ता, सी, ( अभि+दीप्ता) मङहान्यो-
तिश्मतीडच्तः। इति राजनिषंणटः। (चि । वडधि-
ज्वलितः । यथा+-“शनापि करणीकार पलक
बागेः नापि विषाकतैः नाप्यभिदीप्तफलक्ैः, इति
कुल्लक भटः ।)
अभिदेवा, स्त्री, (अभिः दवः अधिष्ठात्री देवता
स्या इति) छत्तिकानच्तचरं । इति हेम चन्द्रः ॥
( ए, अभिदेवः अभिरूपो देवः। आभिः देवः
व्यस्य इति विग्रहे चि । अभिपूजकः । }

अभिनिख्ासः, पै, अभिजारदढच्तः। इति राज-
निघरटः ॥
अभिप्रस्तरः, पे, अभमिजनकपाषागाः। चकमकोर

पाथर्‌ इति भाषा॥

अभिवर्धनं, को, ( अग्नः जठरानलस्य वर्डनं इध
कारकम्‌ |) जटराभिरृद्धिकारकम्‌। तथा,
“जीरकं रुचिकछृत्‌ खय्यं गन्धाय कफवातनुत्‌ ।

पाके च कडुतीच्णोष्णं लघु पित्ताभिवद्धनम्‌"” ॥

इति राजवल्लभः !

अभिभं, क्ली, ( अभिरिव भाति इति। अभि-+
भा+क।) खगं । इति राजनिधेगटः ॥

अभिभूः, ए, ( अमेभेवतीति। अभि +भू+किम्‌।)
कार्िकोयः। इत्यमरः ॥ ( पुरा किल तारका-
सरेण उत्मोड्तानां देवानां रक्ताय शिषेन

अग्नि

अभिरूपं खदीजं वङ्धिसुखे चिप । तेन खभिना |

छत्तिकासु त्ति । ताश्च दैवागतगभैरक्ताथे
श्रारवनं प्रविश्य पूताः तेन अभ्मिश्डूरिति
कान्तिकेयः, जले क्तो । इति वेदएराणे॥ यथा
मनुः,

“अमरौ दत्ताङ्तिः सम्बगादित्यमुपतिषते ।
सादित्याच्जायते इष्िं्ेरन्नं ततः प्रजाः"।
अभिभूतिः, पै, (अमि +भू+ क्ति) बौडमेदः।
सच रोषजैनाचाय्यंशिष्यः। इति हेमचन्द्रः ॥
अभिमणिः, प, खय्यकान्तमणिः । इति जटाधरः ॥
अभिमन्ः, ए, (अभ्निं मघ्राति इति । मन्थ विलो-

डने कम्मेणि अण्‌ । ) गणिकारिकाडरच्चः।
इ्मरः॥ ( यथा वरेयके,--
“भिमन्धः खयथुद्द्‌ बीग्धाव्णः कफवातत्‌ ।
पाण्नुत्‌ कटुकल्तक्तस्तवरो मधुरोऽमिदः” ॥
अन्रिमन्यकुस्म श कस्त--
““अन्निमन्यमववालसुनीता
सप्रराचमुदके सुसाधिता।
तक्तप्नष्टतयुक्तपाचिता
दिङ्ना जनितवासवासिता" |
अपिच-
““अभ्रिमग्योऽय इ द्यच्च चिदाष्रमनः सरः । |
अध्रानच्छदिंहा शोधचच्ूरोगविषापदहः” ।)
अभिमारुतिः, प, ( अभौ जठराभिविषये मारुतिः
इनूमान्‌ इव । तस्य जठराप्नौ वातापिप्रग्टवयो
राच्तसाः भस्मीभूता असन्‌ । इत्यसौ अभिमा-
रुतिरयते ) अगस्त्यसुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥
अभ्रिसुखः, पै, ( अभिः सुखं यस्य, बह्धत्रीहिः ।)
देवता | ब्राद्धणः। इति मेदिनी ॥ चिचकङच्तः।
भल्लातकः | इति विः ॥ (करी । अप्नः पञ्चसु
सुखेषु ।)
अभिमुखो, स्त्री, (अभिरिव मुखं यस्याः। बड-
ब्रीहिः |) भल्लातको (मेला)! इत्यमरः ॥ ला-
इूलिकी । इति राजनिघंरटः ॥
च्भ्मिर त्तं, की, (अमेः रच्तणम्‌ । ष्टोतत्‌पुरुषः |)
च्छगन्याधानं । अभिहतं | इति हेमचन््रः ॥
अभिरजाः, [स्‌] ए, (अमेः रजः स्फुलिङरव
इन्द्रगो पाख्यकीटः। इति हेमचन्द्रः ॥ (क्ती--
अभरिवोग्ं । खे) ।
नरिरदा, स्री, मांसरोाहिणो। इति राजनिर्षरटः॥
ऋअभिवद्धकः, चि, (भिं नठरानलं वडधैयति इति)
भि +ङध्‌ + वुल्‌ () अभिदधिकारकौषधा-
दिः। श्चापरेयः। इति वैद्यकं ॥
अभिवल्लभः, पै, ( सेः वक्मभः उदीपकल्वाल्‌ पिय: ।)
साल्च्चः। रालः | इति राजनिर्धरटः ॥
अभिवाहः, ए, ( अमेः वाहः |) धूमः । इति चि-
काडदरेषः ॥ (च्छागः) | ।
अभ्मिवाङ्ः, ए, (अप्नः बाङ्करिव |) धूमः। इति
जटाधरः ॥ (प्रियत्रतपचः। खायम्मृवमलुषएुच्ः
अभिवित्‌, प, (अभि वेत्ति इति विदः क्किप्‌ })
ऋअभ्रिचित्‌ । अभिहतौ) इति केमचन््रः।
(अभिसस्कारङ्चः |)

| 1
अध्रि

अभिवीजं, क्ती, (अभिः वीजं उत्पत्तिस्थानं यस्य तत्‌ ।
अभ्रः खगस्य उत्पत्तिं यथाह मनुः,-
““अपाममेच्च संयोगात्‌ हेमं रूप्यञ्च निनेभौ ।

तस्मात्‌ तयोः खयेन्धेव निर्णेका गुणवत्तरः” 1)

खणे । इति चिकाण्डशेषः ॥

अभिवीयै, क्ली, ( अभेः वो सारदव | ) खगो ।
इति राजनिधंरटः । (चि, अभितुल्यदरदे) ।

ऋअभिश्रिखं, क्ती, (अमरेरिव शिखा ज्रः अस्य | }
खणे । इति राजनिषेगटः ॥ कुङ्कमं । कुस॒म्भपव्ं ।
इति मेदिनी ॥ (जाङ्गलिदकच्तः) ।

अभिश्टिखः, पै, (अमेरिव शिखा रक्तवणेः 5.शरः
` अस्य ।) कुसुम्भटच्तः। कुङ्कमं । दीपः। नाणः।
इति शब्द्र लावली ॥

ऋभ्रिशिखा, स्त्री, (अभ्नेरिव शिखा केशरः अस्याः ।)
लाङ्गलिकटच्तः । विषलाङ्गला इति भाषा ।
इच्तषिशेषः। तस्य पय्यीयः। विशल्या ९ अ-
नन्तार फलिनी दे शकएष्पी 8 । इत्यमरः ॥
(अभेः शिखा।) ज्वाला । आगुनेर शिष इति
भाषा॥

ऋअभिशेखर, जी, (अभ्नेरिव शेखरः के षरारः अस्य ।)
कुङ्कमं । इति राजनिशटः ॥

अभिरोमः, (दै, (अम्नोनां स्तोमः। अमरः स्तत्‌-
स्लोमसामा इति षः।) यक्लविष्टेषः । इति
शब्दरलावलो ॥ तस्य विधिः। ज्योतिद्टोमेन
ख्गकामो यजेतेति वाक्यविदितज्योतिश्योमना-
मकयागविग्ेषस्य गुणविकाराऽभिष्टोमे नाम ।
तस्य काला वसन्तः। तचाधिकारी अधीतवेद
अहिताभिख् । बयं सोमः । देवता इन्द्रवाय्वा-
दयः। ऋत्विजः घोड्शः। तेषाञ्च चत्वारो गणाः ।
होढटगगः १ खध्वय्युगगः र्‌ ब्रद्यगणः ३ उद्भाट-
गणः ४। रकीकस्य गणस्य चत्वारत्वारः । तत्र
होदगणे होता ९ परशास्ता २ अच्छावाकः ३
यावस्तोता 8। अध्वगो अध्वश्युः ९ परति-
प्रयाता २ नेद्धा ३ उन्नेता 8 । ब्रद्मगगे ब्रह्मा ९
ब्राह्मगाच्छंशौ २ अम्ीट ३ पोता 8। उद्भाट-
गणे उद्भाता ९ प्रस्तोता २ प्रतिदत्तीद्‌ स
ब्रह्मण्यः ४। स च पञ्चाहसाध्यः। प्रथमदिने
दीच्ता दौच्तणीयादितदङ्गानुष्ानं । तच्र दितीय-
दिवश्च प्रायणीययागः सोमलताक्रयगं । ततो
दितोयढतीवयचतुध दिवसेषु पातःकाले सायंकाले
च परवरग्यौपसन्रामकयागानुख्ानं । चतुधंदिवसे
पवग्यौ दासनानन्तरं अम्रीधोमोयपख्नुख्ानं ।
तच्र यस्य यजमानस्य ग्य पिद्टपितामडप्रमिता-
महानां मध्ये केनापि वेदे नाधीतेाऽनिद्योमो
वान छतः सदुत्रौद्यणो भवति। तस्य दौ-
ज्रीद्यणयपरि हारायाश्धिनपशुः कर्तव्यः । यस्य
यजमानस्य पिदटपितामदप्रपितामहानां मध्ये
केनापि सोमपानं न छृतं स्यात्‌ तस्य सोमपान-
विच्छेददोाषपरिदहारार्थमेनराप्रपश्वनुष्छानं क्त्यं ।
इत्यं यणां पम्रूनां युग पदालम्भपच्ते खकस्मि-
ब्रैव यूपे चयाां पम्रूनां बन्धनं । इत्थं पञ्च
चयानु्छानं चतुधंदिवसे तस्मितेव दिने वा

अग्नि

दतौवभागे उत्थाय पयोगारम्भः कायैः। तत्र
पाचासादनं । पाचाणि च ग्रहाश्चमसाः स्थाल्य-
खखेति । तच य्रइपाच्राणि वितस्तिमात्राणि
उलूखलाकाराणि । ऊडधेपाचराणि चमसपाच्राणि
तावत्यरिमितान्येव तिय्येगाञ्चतीनि काशचतु-
यविशि्दधानि धारणा्ध॑दग्डयुक्तानि । स्थाल्या
मा्तिक्यः । तत, ओरभ्य सामलताकगडनेन
सोमरसं निष्कास्य निष्कास्य यडहेखमसेचच हमः
कर्तव्यः। तच दरयौदयानन्तरं आसेयपखुयागः
कर्तव्यः । णवमुकण्यय््ायान्ते छते प्रातःसवन-
समातिः । ततो मध्यन्दिनिसवनं । तच दच्तिणा-
दानं । दक्तिणा च दादश्णेत्तरश्रतं गावः। तत-
स्तृतीयसवनं । इत्थं प्रातःसवनमाध्यन्दिनिसवन-
ढतीयसवनरूपसवनचयात्मकः अभिष्टोमः प-
धानयागः | इतरेऽङ्यागाः । टतौीयसवनसमा-
षयुत्तरमवभ्टथवागः । उदके वरुणदेवताकषएरो-
डाश्हामः । तदनन्तरमनुबन्धया पशुयागः ।
तत्र गौः पशुः । तस्य कलिनिषिडत्वात्‌ तस्य
च नित्यत्वात्‌ तत्‌ स्थाने आमीच्तायागः। तत
उदयनीया तत उदवसानीया। सा च पञ्चम-
दिवसे यावद्वाति कर्ता । तत्माप्तावभिष्टोम-
यागसमाभ्भिः । इत्यभिष्टोमयागीयपदा्ंकला-
खची ॥
अभिष्टः, पे, (अम्नौ तिरतोति। अभि +स्था + कः)।
लौहमयतयडुलादिमर्जनपात्रं । इति चिकाग्ड-
शेषः ॥ (कड़ा इति भाषा) ।
ऋअभरिसखः, पै, (अप्नः सखा इति समासे राजाइः-
सखिभ्वद्धच्‌ इति समासान्तद्च्‌ । ) वायुः ।
वायुसखोऽभ्निरिति दशनात्‌ ॥
अभनिसन्दीपनं, वि, ( खपेः सन्दौपनम्‌ । सम्‌ +
दीप्‌ + ल्युट्‌ ।) वह्धिवडंकौवधादि । यथा,--
“रला त्वड्नागएष्याणां माचोत्तरविवद्धिता ।
मरिचं पिप्यली खर्ट चतुःपञ्चषडुत्तरा ॥
दर्याखयेतानि यावन्ति तावती सितशकंरा ।
चूणभेतत्‌ पयेोक्तव्यमभिसन्दौपनं पर” ॥
इति भावप्रकाशः ॥
अपिच
“भिसन्दी पनं इदं लबणान कभच्तगं'' ।
इति राजवल्लभः ॥
अभिसम्भवः, पै, (अभिः सम्भवे यस्य सः । अभि-
+ सम्‌ + भू+ खम्‌ ।) अरण्यकुसुम्भः। इति राज-
निरैटः ॥ (कार्तिकेयः । चि । अभिसमुत्यन्नः ।)
ऋअभिसदहायः, पै, ( अभेः जठरानलस्य सद्टायः
उदीपकः। कपेतमसस्य अभिवद्धंकलतवात्‌ ।)
वनकपातः। इति राजनिर्धंगटः ॥ (असेः सहायः
बन्धुः । वायुः ।)
अभिसारः, क्ती, ( खसेरिव सारः बलं यस्य |)
रसाञ्जनं । इति राजनिषेयटः ॥
अभिस्तम्भनं, क्ली, ( अमेः स्तम्भनम्‌ । षङीतत्‌-
पुरुषः ।) मन्त षधिदारा अमेरदाहिकाशक्ति-
निवारणं । तद्यथा,

“मालूरस्य वसां र्य जलौकां तच पेषयेत्‌ ।

अग्मि
इस्तौ तु लेपयेत्तेन अभिस्तम्भगसुत्तमं ॥
मालूरस्य स्थाने मानुषस्य इति वा पाठः ॥१॥
शास्पमलीरसमादाय खरमूत्रे निधापितं।
शअगन्यागारे च्तिपेत्तेन अभिस्तम्भनमु त्तमं ॥२॥
वायसौ उदर ट्य मण्‌ कवसया स्‌ ।
गुटिकां कारयेत्तेन ततेाऽभिं प्रत्तिपेदशो ॥
खभेतत्‌ प्रयोगेण अभिस्तम्भनमु त्तमं ॥ द।
रक्तपाटलमूलन्तु खवट्व्यश्च मूलकः ॥
दिव्यं ्तन्भयते सतिं पयःपिर्डं जलान्तकं ॥ 8 ॥
मुण्डोतका वचा कुं मरीचं नागरं तथा ॥
चन्नित्वा च इमं सद्यो जिङ्कया ज्वलनं लिहेत्‌ ।५।
ओरोचनां ग्टङराजं चूर्गछित्य तं समं ॥
दिव्यस्तम्भख पीत्वा स्यान्मन्त्ेणानेन वे त चा ।६।
आओमद्यं अभित्तम्भनं कुर । इति गारुडे १य्द्‌
ध्यायः ॥

ऋभरिखात्ताः, पै, (खभिना स॒ यथा स्यात्‌ र्वम्‌

ष्यात्ताः मचिताः, ओौतस्मात्तोभिदग्धा इत्यर्थः ।
मन्वादिसतिषु मूदधैन्यषकारवान्‌ ण्व पाठः ।
मूद्धन्यादेश्त्त न युक्तः) मरौचिएचपिढटगण-
विष्रेषः। नित्यबवचनान्तश्ब्दोऽयं | इति
शब्दमाला, -
“विराट्द्चवाः सोमसदः साध्यानां पितरः सताः ।
भिखात्ता ख देवानां मारौच्ा लोकविश्रुताः?
इति मनुः ।

अभिर, क्री, ( अम्रये रोचम्‌ अचर इति

बग्रोष्दिः।) यश्चविश्रेवः । तत्‌ दिविधं।
माससाध्यं यावव्नीवनसाध्यश्च । दितीये वि-
श्रोषोऽयं । तदप्नौ यावच्जीवं पतयद प्रातः
सायं हवनं । तदभिना यागकरदौहख। इति
सतिः ॥ तच क्रमे यथा| ब्राद्यणच्तच्चियः
वश्यानां छतदारपरिग्रहाणां काणत्वान्धत्वः

` वधिर्वप्ुत्वादिदेषरदितानां वणकरमेण वस-

न्तम्रीश्मश्रतःस अग्न्याधानं विदितं । अभम-
यदरयः गाेपत्यः २ दच्िणाभिः २ अाडइवनीयः
द। खषामाधानं नमाम देशविशेषे तत्तन्मन्तः
श्यापनं । तेव्वभिषु सायंकाले प्रातःकाले चा-
भिहेचहामः कत्तंव्यः । अभिहाचं नाम हामस्य
नामधेयं । अम्रये हेचं हेमे यस्मिन्‌ कम्भ
यौति वधिकरणबड्धत्रोदिः। तच व्याणि
दश्र। पयः९ दधि र यवागूः ३ तं 8 ओदन
५ तख्डुलाः ई समरसः 9 मांसं < तलं € माषा
१०। सम्प्रति कलियुगे पयसा तग्ुलेवं वाग्वा
च हेम-शिष्धाचारप्रसिडः। तच रक तिक्‌
नित्यं छामः यजमानेन वा क्तव्यः तिजा वा
कारयितव्यः । अमावास्यायान्तु राच्रौ यवा-

यजमानेत्रव कत्त्ः। स चाभिहाच-
हमः आरम्भप्रभ्टति यावच्जीवनं कत्तय्ः ।
प्रथमदिने पन्बीक्कानां दश्रानां बरवयाणां मध्ये
सग्रति प्रचलबरूपागाञ्च मध्ये येन गये
प्रथमाभिहषहमः छतः शरव्ये या-
व्लीवनं क्त्यः। प्रथमहामश्च यस्मिन्‌
दिने अग्न्धाधानं छतं वस्छिन्‌ दिने सावं

1.1

अभिहवः, पै
अषिद्ेवी, [ न्‌) ए, (अभिहेचम्‌ अस्यास्तीति ।

११

भमि
काले आरम्भगीयः। तच्च श्रतहामे ख्या
देवता सायंकाले अभिदवता। आधानानन्तरं
प्रथमपौण॑मास्यां दर्पणंमासयागारम्भः क-
ततेयः। दररंपुणंमासाभ्यां खगंकाभे यजेतेति

` विधिवाक्यं। तत्र॒ षड्ूयागाः। पौक॑मास्यां
चयः। अमायां चयः। पौौणंमास्यामासेयामी
घोमौयापांखुयागाखरयेा यागाः। अमावस्या-
यामामेचैनद्रदधिपये यागाखतरयः। तचरामायां

कत्तययागचयस्य दशंपदं नामधेयं। पौं-
मासां कन्त्ययागच्रयस्य पुणमासपद नाम-
धेयं। दशख पूग॑मासख द्यं मासाविति
इन्दः । पौणंमासयागस्य प्राथमिकत्वेऽपि अल्या-
चतरमिति पाणिनौयानुशासनानुसारेश दश
शब्दस्याल्याच्‌कत्वात्‌ पुब्बेनिपातः । दश्पुग
मासावपि यावच्नोवं कार्य्यौ । तच्ापि चयाणां
वशौनामुपरि लिखितान्धत्वाद्यधिकारप्रतिबन्ध-
कौभ्रूतदेषसम्बन्धाभाववतां छताभरिधानानां स-
पलीकानामधिकारः। सामान्यतः परन्वरारम्भः
प्रतिपदि याग इति परिभाषा। तचराक्षत-
सेमयागस्य यजमानस्य पौय॑मास्यामामरेयपरा-
डाशयागः आज्येनापां खुयाजयागः । अमावान्त
आपमेयषएरोडाश्रयागः रेन्द्राम्रएरोाडाश्यागः ।
छृतसामयागस्य यजमानस्य तु पौण॑मास्यामा-
म्रेयएरोडाश्यागः अन्येन पांखयाजयागः अग्नी
बोमीयषएरोडाश्यागः । अमायान्तु चअाभ्रेयपुरोा-
डाश्यागः र्दपयेोयागः रखन्रदधियागखति
चयः । तच्च ऋतिविजखत्वारः । अध्वय्ुः १ ब्रह्मा
२ हाता द प्रीदिति 9 यजुरवेदकन्भकत्ता
अध्वः । ऋग्यजुःसामवेदच्रयकम्भकत्ता बद्धा ।
ऋग वेदकम्भकत्ता हेता । अभीत प्रायशा-
$ध्वयीरेवानुयायी वष्मेरितकम्भकन्तो । परा-
डाशे बोडितणडलेयैवतग्डलेवौ क्तव्यः ! अभि
होचवद्येन द्रयेणारम्भः छतत्तेनेव रयेण याव-
व्लीवं यागः कर्तव्यः, आारम्भवेलायामिच्ेव
नियामिक्षे्यादिदिङ्याचभिदं । इति यजु्देदः॥*॥
यश्नाभिसच्चयः । तत्पय्यौयः ¦ अमाधानं २ अ-
भिस्च्तयं द । इति हेमचश््ैः ॥

अभिः । इतं । ति मेदिनी ।

खत इनिठनावितौनिः ।) अभिहा्रयागकत्त ।

वत्पग्यौयः । खभिवित्‌ २ खाहिताभिः ३ । इति

हेमचन्द्रः ॥ अभिचित्‌ ४ । इत्यमरः ॥ साभिकः

५। इति परागं ॥

(“अभरिहेयपविष्याम्रीन्‌ ब्राद्चणः कामकारवः ।
चान््राययं चरेन्मासं वीर ह्यासमं दि तत्‌” ॥

इति मनुः |)

अप्रीघ्रः, ए, (खमि + इन्ध + रन्‌ |) ऋटत्विगिव शेषः ।

तस्य कम्भाभिरच्तणं। श्वमरः॥ (अभिहारा
बस्णोये ऋलतििग्‌ विशेषः । काम्यायां परियत्रताव्‌
उत्पन्नो पमेदः। खायम्भवमनुएललो राजभेदः ।)

श्योर, स्री, खभिकाय्यं । इविदोगादिपुन्वंकाभि-

उ्वालनं । एति ₹ेमचच्रः ॥

# {1

अम्ीन्धनं, ज्ञी, (असौ इन्धनम्‌ । अमि + इध्‌ +
करे स्युट्‌ ।) अभिकाय्ये । इविदानादिपूव्व-
काभिज्वालनं । इति हेमचन्द्रः ॥ यथाह मनुः-
“खम्ीन्धनं मैच्चचय्ैमधः शय्यां गुरोारिंतम्‌ ।
असमावक्तंनात्‌ दुग्येत्‌ छतेपनयने दिजः”

अग्न्यस््ं, कौ, (अभिमयम्‌ अस्त्रम्‌ । कभ्भधारयः |)
आप्नयास्तरं । अभिघटितास््रं। वन्दूककामान
इव्यादिभाषा ॥

अग्न्याधानं, क्ती, (अमेः आधानं । अभि+चखा-+
धा+च्युट्‌ ।) अरुतिविदिताभिसंस्वारः । अभि-
रत्तगं । अभिहाचं । इति हेमचन्ः ॥

खग्न्धालयः, पै, (अमेः आलयः ।) यच्ञागन्धाधारं-
कुण्डं । इति जटाधरः ॥

अग्नयुत्वातः, प, (अभेः उत्पातः ।) आकाशादिषु
अभिविकारः। धुमकेतूल्कापातादिः । खभि-
निष्ोत्पातो वा। स तु मन्लादिदारा खमे-
दाहिशक्तिनिवारणं । तत्पर्य्यायः । उपाडितः २।
इत्यभरस्तदरीका च ॥

अग्रं, ली, (अग्यते अगति वा । अग कुटिलायां
गतौ ऋचेन्रेति साध |) उपरिभागः। अगा
इति भाषा । अस्य पर्य्यायः । शिरःर शिविर ३ -
इत्यमरः ॥ परस्तात्‌ । अवलम्बनं । पलपरि-

मागं । पन्तं । समूदहः। इति मेदिनी ॥
( भिच्ताविशेषः। यासचतुदटयम्‌ । ^रासप्र-
माणा भिच्तास्यादय्रः यासचतुद्धयम्‌” ॥ इति
खतेः ।)

अयः, चि, ओखः । उत्तमः । इत्यमरः ॥ प्रधानं ।
अधिकः । प्रथमः । इति मेदिनी ॥

अग्रगः, चि, (अमरे गरप्रः । गयसद्कयाने, यत्‌ ।)

गणनीयः । यथा,

^शमनमवनयाने यद्धेवानयगश्यः"” ।
इति महानाटकं ॥

अगामी [न्‌ ] चि, (अये गच्छतीति । अय +
गम्‌ + णिन्‌ ।) अये गमनकन्ता । म्रेसरः ।
इति हेमचन्द्रः ॥

खग्रजः, ए, (खये जात इति सप्तम्यां जनेः डः ।)
व्येङम्नाता । तत्पर्य्यायः । पु्बेजः ₹ अयियः ३ ।
इत्यमरः ॥ (याह मनु

“सर्व्वेषां धनजातानामाददौताय्रामय्जः”” |)
ब्राद्यणः । इति हेमचन्द्रः ॥ अये जाते जि ॥

अयरजङ्खग, स्त्री, (खया ज्मा अवयवादयविनोर-
भेदात्‌ (कम्मैधारयः। अथवा जङ्काय अग्रं ष्ी-
तत्‌ राजदन्तादित्वात्‌ परनिपातः) पतिजञ्गा ।
जष्ाग्रमागः । इति हेमचन्द्रः ॥

अग्रजन्मा, [न] पै, (खरे जन्म यस्य स ग्धत्रीहिः,)
(जन्‌ + भावे मनिन्‌ ) ब्राद्यणः ॥ इत्यमरः ॥
“छध्यापनमध्ययवं यजनं याजनं तथा ।
दानं प्रतियदव्र षट्कम्मारणय जन्मनः?” ||
मनुः । च्येष्श्नातः ! त्रद्या । इति कि्खः ॥

अग्रातकः, ए, (खये जातं जन्म यस्य स वमोद्िः)
(जन्‌ + मादे क्रः) नाखणः। समाखरन्त कः, हति
श्ष्दरलाषली ॥

चछम्म

अजातिः, ए, (अगे जातविजेन्म यस्य सः) (जन्‌ +
मावे किन) ब्राद्यणः । इति हेमचन्द्रः ॥

अग्रयौः, चि, (अगे नोयतेऽसौ अग्र + नी + किप्‌
अययामाभ्याच्च इति पाणिनि्धबेण रत्वं । )
(वलौ च प, वथा चस्याप्ममीत्वं तथाभिश्दे
निरक्तयास्यायासुक्तम्‌) अग्रिमः । खष्ः । इति
हेमचन्द्रः

अग्रतः, [ स्‌ ] (अगे अय + सप््य्थ तस्‌ अयं)
अये प्रथमे । तत्पग्धायः। पुरतः र एरः ३।
इत्यमरः ॥

अग्रतःसरः, चि, (अग्रतः अग्रे सरति गच्छति यः
सः अग्रतः ++ टः । च्तियां डीप्‌ अग्रतः-
सरौ) (एराऽयतेाऽगेष सर्तेः इति पाणिनि-
खत्रम्‌) अग्रगामो । इत्यमरः ॥

अग्रदानौ, [ न्‌ ] ए, (अये दानं प्रतोदेशेन तिला-
दर्पणं ग्राह्यत्वेन विद्यतेऽस्य खग्र + दान + विद्य-
मानार्थे इन्‌) पतितन्राद्यणविशेषः। स च प्रेत-
सम्पदानकषड्क्तिलादिदव्ययादौ । यथा,
"लोभौ विप्रख दासामये दानं ग्ट हतवान्‌ ।
यरे म्टतदानानामग्रदानी बभ्रूव सः"? ॥
इति ब्रह्दिवत्तं एराणं ॥ तत्पयौयः। अआयहा-
र्किः २। इति खतिः।

अपर्णा, सी, (खये पसे प्रं यस्याः सा जाति-
त्वात्‌ ङोप्‌ ) खजलोमाढनच्तः । इति रननमाला ॥
अलकुशो इति केचित्‌ ॥
अय्रमांसं, कतो, (अये पधानं मन्यते ज्ञायते यत्‌
अय + मन्‌ +स। एषोदरादित्वात्‌ दीः ।)
हृदयं । इत्यमरः ॥ उदरमध्यवर्तिंमां सवडन-
रूपरोगविश्िषः । इति वेदयकं ॥

अयाने, क्ती, (अयं प्रथमं यानं सेनागमनं )
मासोरः । सेनाय्रगमनं । इति हेमचन्द्रः ॥

अयलोहिता, स्त्री, (अखयमयमागः लोद्ितं रक्त-
वख यस्याः सा बह्धव्रीहिः) चिह्लोशाकं । इति
साजनि्धरटः ॥

अग्रवीजः, प, (अग्रं शाखाग्रं वीजमसुत्यत्तिकारगां
यस्य सः बङ्कत्रीडिः। कलम इति भाषायाम्‌)
वौजाग्ररच्तमाचरं । स च कुरराटादिः । इति
हेमचन्द्रः ॥

खग्रसन्धानो, स्री, ( अये फलभो गात्यनवे सन्धीयते
अन्विष्यते कार्यमनया अय + सम्‌+धा-+
करणे ल्युट च्त्ियां ङोप्‌ ) यममद्चिका । जोवानां
खुभाखुभकम्भ लिखितं यमस्य एस्तकं । इति चि-
काणप्रेवः ॥

अयसरः, चि, (अये सरति गच्छति अग्र + ट +
टः ।) अग्रेसरः । अय्रगामौ । इति हेमचन्द्रः ॥
(यचा,--“गेसरे जघन्यानां!) इति भट्टिकाये ।

अग्रहः, ए, (नास्ति यङः गाहे स्थाश्मखीकारो
यस्य सः बड््रौदिः। वानप्रश्ये । नात्ति यदहो चानं
यस्य सः) च्नशरन्ये च । वानप्रस्थः । इति
चिकाख्डद्ेवः। अग्टह इति पाठे गादस्ाञ्चम-
वद्धिभूंतः॥

आग्रहायणः, पु, ( इायगस्य वर्षस्य म्रः! इख

१२
अग्र

ब्ीहिकालयोरिति खतेण इा+च्यृट्‌ युक्‌. च ।)
मासविषेषः। तस्य ब्यत्पत्तियथा,-“हायनस्या-
ोऽग्रद्ायणः निपातनात्‌ परनिपातनत्व्च'” ।
इत्यमरटीकायां भरतः ॥ मागं ्रौबेमासः । इति
श्ब्दरल्नावलो ॥ अस्य प्यायः आाग्रहायणिके
जातफलं तत्कु्यञ्च मागं शीषे चर्व्यम्‌ ॥

अग्र्य, चि, (न ग्राह्यं ग्रहणीयं यह + कम्भणि ।
त्‌ ग्रहणयेग्ये ) अग्रहणोवं । यदणायेग्यं
यथा,-
“अम्राद्धं शिवनैवेद्यं पच एष्यं फलं जलं ।

लालम्रामशिलास्पर्ात्‌ सब्बे याति पविचतां'"॥

इति तिश्यादितत्त्वं ॥

अयिमः, चि, (खगन मवः अय + डिमन्‌ ) प्रधानं ।

उत्तमः। इति हेमचन्द्रः ॥ ज्येष्टः । अग्रजः ।

इति जटाधरः ॥

अयिमा, स्त्री, ( अये मवा अग्र + डिमन्‌ ) लवगी-
फलं । लाणा इति ख्याता । इति शब्दचन्द्रिका ॥

अयियं, चि, (अये मवम्‌ अग्र + घ) प्रधानं । इत्य-
मरः॥

अयियः, ठै, (खये मव ` अग्र + घ) अग्रजः । व्ये-
भ्नाता । इत्यमरः ॥

अमीयं, चि, (अये मवः अय + क) पधानं । दइय-
मरः ॥ अग्रजे ठै, । इति तदरीकायां रमानाथः ॥

अयुः, स्त्रो, (अञ्चते दव्यं खह्यतेऽनया अगि + कर
ऊदुत इति च्लियां वा ऊख्‌। निपातनात्‌
नलोपः) अङ्कलिः। वेदषचुरपरयो गोऽयं ॥

अग्रेगाः, प, अग्रगामी । इति सुगधबो धवयाकर्गां ॥

त्तिंकेन मलोपः अकारस्य ऊकारः |) खयर
गामो । इव्यणादिदत्निः॥

अगेदिधिषः, पै, (दिधिं तैच्धै स्यति इन्रियदौन्व-
ख्यात्‌ यजति दिधि+सो + अन्धुदृ नकूजम्ब्‌-
कम्बृककेलूककन्धूदिधिषु इव्यणादिद्धतरेण कु ष-
त्वश्च दिधिषुः एनश्रंयोषित्‌ अये गणनोया दि
धिषुः दिरूए़ स्त्रो यस्य सः ब्ध° हलदन्तात्‌

एनभंविवाइकारिणि जने) दिरू्व यस्य॒ कुटु-
म्बिनौीस दिजः। दिज इत्यपलच्तणं | दिधिषः
परपन्बाग्र दिधिषस्तत्परभ्श्िकः। इति सामा-
न्येन नाममालादश्रनात्‌ । दितीयवारविवाहित-
एच्लादिमती गडिणीर्‌ खामो इति भाषा । इव्य-
मरः॥

अग्रेदिधिषुः, स्त्रो, (्रागनूएज्येखमगिन्याः प्ागृूए-
कनिदमगिन्धां । अये प्रथमे व्येायां भगिन्यां
विद्यमानायां गयनोया दिधिषः ज्येछा विवाडइ-
कालासहनरूपधंय्येलो पकारि गीति विये शा-

कपार्िंवादितवात्‌ समासः मध्यपदलो पञ्च । )

शविवादितच्येष्टमगिनीसत्वे अये विवादिता
कनिखा ¦ यथा,--
“च्येषायां विद्यमानाया कन्यायामु ह्यतेऽनुजा ।

सा चाग्रे दिधिषुर्केया यन्य च दिधिषुः खता"

अभ्मगूः, प, (अमरे गच्छति यः अग्र + गम्‌ + क्किप्‌
ऊचगमादीनामिद्य्‌ पमह्यानमिति पाणिनिवा-

सप्तम्याः संज्ञायामिति पाणिनिद्धतेण अलुक्‌

अघ
इति देवलः । दिधिषुरदोर्धोकारान्तोऽपि ॥
अग्रेवशं, क्ली, (वनस्याग्रे राजदन्तादित्वाव्‌ परर-
निषातः अलुक्‌ । वनं एरगे आदित्वात्‌ णत्वम्‌ ।)
वनस्याग्रभागः । इति शब्दमाला ॥ ह
अग्रेसरः, चि, (खये सरति गच्छतीति अगे + ट +
टः ।) अगे गमनकत्ता । तत्पयः । पुरोगः
२ पष्टः द अग्रतःसरः 8 पुरःसरः ५। इत्य
मरः॥ अयगामौ ई अग्रसरः ऽ अग्रगः = परो-
गमः € पुरोगामौ १० । इति हेमचन्द्रः ॥
अयेसरिकः, चि, (अगरेसरणं गमनम्‌ अग्रे + +
मावे अप्‌ अग्रेसरे गमने प्रतः अग्नेस्‌ + ठन्‌
अग्रगामिनि ।) अग्रगामो । इति चिकाणडश्चेषः ॥
अग्युः, चि, (अग्र भवः अग्र +यत्‌ |) पश्ानं ।
उत्तमः इत्यमरः। ज्येष्धश्नातरि प डइति तद्धी
कायां रमानाथः॥
अध गतौ (अधि गतौ कम्मणि लट्‌ ते इदितो
लम्‌ धातारि्ति पाणिनिदखतेण नुम्‌ अद्यते ।
कत्तेरि लट्‌ ते अङ्कते) । निन्दायां । आरम्भे।
जवे । इति कविकल्यद्रमः॥ जवो वेगगतिः । इ
अद्यते । ख अङ्कते वावूर्वेगेन गच्छतीदय्थः ।
जवे ख्व कञ्चित्‌ पच्यते । इति दुगादासः ॥
अघत्‌ क ततृरतौ । इति कविकल्यदुमः ॥ तत्‌-
क्तिः पापङ्छतिः । अध्वति व्याधः ¦ कम्भणो-
ऽर्च॑मध्यपाठादकम्भकोऽयं । तथा च,--
“धातोरर्थान्तरे छन्त धात्वर्थेन पस ङ्गात्‌ ।
प्रसिद्धेरविवच्तातः कम्भणोऽकभ्भिका करिया” ॥
इति गोयोचन्द्रः ॥ धात्वर्थेन सह कम्भण उप-
सङ्खन्हादिव्यथेः । कभेणोदादइरणानि । नदौ
वदति च्रतीत्यथेः । अधयति वयाधः । भवति
चटः । आहते जनः । इति दुगादासः ॥ `
अघं, जी, (अघ पापकरणे चुरां अघयति अघ +
णिच + अच्‌ ।) पायं । दुःखं । व्यसनं । इत्यमरः ॥
अघमर्घणं, ति, (अघं पापं गव्यते उत्पन्नत्वे$पि

+ करणे ल्यट्‌ । ) पापनाशनं । सर्न्वपापध्वंसि-
जप्यं । इन्यमरः ॥ (उत्पन्न पापनाश्राथं जप्ये मन्त
मेदे वथा सन्यामन्ते ड पदादिवे्यादि) अशखमेध-
यक्नाङ्गावभ्टयखानमन्ल्ः
मन्लकरणकाभ्रातजलपच्तेपरूप पापगाश्ककिया-
विश्येषः । इति खतिः ॥ तान्तिकसन्यायान्तु,--
“षड्ङन्यासमाचय्थं वामदस्ते जलं ततः । *
ग्टहीत्वा दच्िणेनैव संपुटं कारयेद्बुधः ॥
शए्ववायुजलषटग्वोवङ्िवोजैस्त्िधा एनः ।
अभिमन्ता च मूलेन सपधा तत्त्वमुद्रया ॥
निःचिपेत्‌ तच्जलं मूद्धि शेषं दच्ते निधाय च।
इङ्याकछछष्य दे दान्तःच्तालितं पापसश्चयं ॥
छष्यवगौ तदुदकं द चतनाद्या विरेचयेत्‌ ।
दच्तस्ते च तन्मन्ली पापरूपं विचिन्त्य च ॥
एरतो वच्वपाषाणे नित्तिपेदस्त्रमु चरन्‌” ॥
इति तन्लसारः ॥

मतुप्‌ ) खघविशिष्टः | पापौ॥

नाशनेन कम्भाच्तमत्वात्‌ सद्यतेऽनेन अघ +म्टष्‌

केदिकसन्धान्तगंत- `

अघवान्‌, [त्‌ ] चि, (अधं पापं विद्यतेऽस्य अघ +

~. ~ +~

" "ब क

अघोषः, चि, (नान्ति घोषः शन्दो यच बडतीदिः

अङ्कः
अधासुरः, ४, (अघनामा असुरः शाकपार्थिंवादि-
त्वात्‌ समासः मध्यपदलोपञख) अघनामासुरः ।
स च कंलराजसेनापतिः। इति ओभागवतं ॥

अघोः, [स] च, सम्बोधनं । यथा अधो यज इति

बेापदेवः।

अघोरः, घै, (न घोरः सौम्यरूपः “या ते रु !
शिवा तनुरघोस पापनाशिनी" इति वेदः |)
महादेवः । इति शिवचरतुदं शोत्रतपु जायां ॥
अतिभयानके खभयानके च चि ॥

अघोरा, स्त्रो, (नात्ति घोरा भयानका मू ततियवंस्याः।
अतिभयानका इति ब्युत्यत्यथंः) भालब्शचतु-
ड॑श्नौ । यथा,--
“भाद्रे मास्यसिते पत्ते खधघोरास्या चतुर शो ।

तस्यामाराधितः स्थाणनंयेच्छिवधुरं धरुवं” ॥

इति स्तिः।

शन्दभून्ये, न अल्पः घोषः शब्दो यच ब्रीहिः
अल्यध्वनियुक्ते । तथाहि, -

““तत्घादृश्यमभा वशं तदन्यत्वं तदल्पता ।
अप्राशस्त्यं विरोध नजयीाः षट्‌ प्रकीर्तिताः? ॥
इति स्मरणात्‌ ।) अभौर्रून्यदेशादिः । शब्द-
रुदितः । अल्यध्वनियुक्तः । कलापादिव्थाकरणस्य
संज्ञाविष्रेषे ए। स तु वगंप्रथमदितीयवणः
भ्रषसाख ॥

ऋन्गाः, ए; (न इन्ति विनाशयति खदयुतात्‌ न +
न्‌ + क्तरि यक्‌.। निपातनात्‌ साधु ।) बर्मा ।
इद्यणादिकेाषः।॥

च्यन्ना, स्त्री, (न इन्धते या इन्‌ +कम्भणि यक्‌
च्ियामाप्‌। प्रतिं वो अन्नानां घनुनाम्‌ दति वेदः।
“खबध्याञ्च च्तरियं पाडस्तियंगयानिगतामपि
इति निषेधात्‌ ।) स्त्रीगवी । इत्यमरः ॥

अ त्‌ क पदे । लच्छणि । इति कविकल्पनुमः ॥
करढमव्गाद्योपधः । पदं सद्यासंस्थानं । लच्छा
चिक्कयक्कक्रिया । तथा च,--

““खअ्थकरियेव धातूनां कटेव्यापारलब्यणा ।
च्छात्मनिद्ं क्रियात्वं धात्वधस्वक्रियात्मसु"' ॥

इति वोपदेवः ॥

“अङ्कयत्यरिसैन्यानि युधि एषटेषु शायकः ।

इति इलायुधः॥ अङ्कयति अङ्कापयति । इति

दुगादासः ॥

अङ्कः, ए, ( अङ्कयति चिह्ृयति, अङ्क + खच्‌ )
चिकन । ( खनामकाङ्कां निचखान श्रायकं इति
रघवे ।) क्रोडं । (सपलीतनयं दृष्टा तमङ्ारोह
गोत्स॒कं । इति विष्णुपुराो ॥) रूपकविष्रोषः ।
अपराधः । रेखा । विभ्रूवगं । समीपं । स्थानं ।
नाटकांशरः। इति मेदिनी ॥ (प्रत्यत्तनेदट चरितो
स्सभावससुञ्ज्वलः । भवेदगृणएशन्दायः चद

चूणंकसंयतः ॥ ऋन्तनिस्कान्तनिखिलपाचोऽङ्क
इति कौर्तिलः। इति सादित्यदर्पगे) । चित्र
युं । इति विचः ॥ शरोर । इ्युणादिकेषः ॥
नवसह््या । इति व्यातिषं ॥ ( कुचभरूषायां ।

प्रकरणे । अगे । कटिप्रदेशये। कलङ्क। रको हि

१२
श

दोषो गुणसन्निपाते निमच्जतीन्दोः किरयेष्वि- |

वाङ्खः । इति कुमारसम्भवे |)

अङ्कतिः, ए, (अच्यते पज्यतेऽसो अन्‌ च + कम्भणि

अति न्यङ्क्वादौनाञ्च इति पाणिनिखबेण चस्य
कः। वायपच्ते अञ्चति गच्छति इति व्यत्यत्या
ब्रद्या। अनिः। खम्मिहेएचरी । इति विश्वः॥ वायः।
इति चिकार्डष्ेषः॥

अङ्कनं, ज्ञी, (खङ्ग + णिच्‌ भावे ल्यट्‌ ) सद्यासंस्थानं ।

चि्युक्तौकरणं । ओंकन्‌ दागन इति भावा ।
चिहृकरणं । यथा यराशराककिरसौ ।
“अन्यचाङ्गनलष्ाभ्यां वाहनिभ्भोचने छते ।

सायं संयमनाथेन्त्‌ न दु्येदोधबन्धयेः?
अङ्कनं चिश्रलादिचिङ्कंकरणं । लच्य स्थिरचिड-
करणं । इति प्रायश्चित्तं ॥

अङ्कपालिका, स्त्री. (अङ्कपालि + खाँ कः स्तिया-

माप्‌ ।) अलिङ्गनं । इति शब्दमाला ॥

अङ्कपाली, स्त्री, (अङ्गेन करोडेन पालयति अङ्क + पा

+ अलि स्त्रियां वा खौप्‌ पद्दे खङ्कपालिः।) खालि-
कनं । धाची । वेदिकास्यगन्धद्रवयं । तस्य नामा-
न्तर केटिः। इति मेदिनी

अङ्ले्यः, पै, ( अङ्केन ले्यतेऽसौ लाड + रणत्‌ )

चिश्चोटकडच्तः । चेच्‌के इति भाषा । चिच्चो-
मूल इति केचित्‌ ॥ अस्य गुणाः । गुरुत्वं ।
अजीगंकारित्वं । श्ीतलत्वश्च। इति राजव-
वभः ॥

अद्धितः, चि, (अङ्क + क्त ।) लाञ्डितः । चिह्ितः।

इति व्याडः ॥

अङ्गे, स्त्री, (अङ्कः + चिरियां ङीप्‌ ।) अद्यः ।

म्टदङ्विष्रोषः। इति शन्दरत्रावली ॥

अङ्कुरः, प, ( अङ्ग + उर च्‌) वौजोद्धवः। नूतनेोत्पन्न-

द्रणादिः। (दमोङ्करेण चरणः चतत इत्यकाण्डे
तन्वी स्थिता कतिचिदेव पदानि गत्वा। इति शाकु,
न्तले । खस्य पय्थायः । खअभिनवेद्धिद्‌ २। इत्य-
मरः ॥ उद्भेदः २ प्ररोहः 8 ( चूताङ्कुखाद-
कषायकणटः ।इति कुमारसम्भवे । ) खकुरः ५।
इति राजनिघरटः। रोः € अङ्करः ७ । इति
हेमचन्द्रः ॥ जलं । रक्तं । लाम । इति मे-
दिनी।

अङ्करकः, पै, (खद्धते टणादिभिनिंम्मवतेऽसो अङक

+ उरच्‌. ततः खार्ये क) नीडः । पच्िवासस्थानं ।
इति शब्दमाला ॥

अ्कशः, ए की, (अद्यते इत्िचालना्थमाइन्यते-

ऽनेन अङ्कः + उशच्‌ ।) दस्तिचालनार्थलोहमयः
वक्राग्रास््ं । डाङ्श्र इति भाषा । तत्पय्धायः ।
टयिः २। इत्यमरः ॥ णिः ३ । इति तट्भीका ॥
अद्कःषः 8 । शव्युणादिकेषः ॥ (रामाये

““उष्टरान्‌ इयान्‌ खरान्‌ नागान्‌ जन्नद ग्डकवाङ्खशः।॥
कम्प्रना अङ्कगा भल्लाः कालचक्रा गदस्तथा” ॥)

अडदुधरः, ए, (अङ्केन दुभियते दुर्दग्यतेऽसौ

दुर्‌ +धृ + कभ्भणि खल्‌ ।) दुरन्तदसतौ । इति
चिकाग्डश्नेषः॥
अड, स्री, (अच्यते अाराध्यतेऽसौ बौ विशेषः

अङ्ग
+ उशच्‌ च््ियां खौप्‌ । ज्यङ्गादौनाखं इति
चस्य कः |) जिनानां चतुर्विश्रविश्रासवदेयन्त-
गेतदेवौविश्चेषः। इति हेमचन्द्रः

अङ्करः, दे, (खङ्ग + खले रादित्वात्‌ ऊरच्‌ का उरच्‌ )

ङ्कः । अभिनवे द्विड्‌ । इति हेमचन्द्रः ॥

अङ्कः षः, प ङी, (अद्खते इ स्िचालनाथमाइन्धतेऽनेन

अङ्क + ऊषच्‌ करणे) अडः । इत्युणादिकाषः।

अङ्कनेटः, ए, (अङ्क + टच्‌) अङ्कोेटङत्तः । इति

र्न्माला॥

अङ्कनेठः, ठे, (अद्तेऽलभूयतेऽसौ अङ्क + टच्‌)

इच्विश्येषः । आअकेड्‌ इति स्यातः। धल-
वक्रा इति केचित्‌ । अस्य पय्ययः ।
जिकाचकः २। इत्यमरः॥ निकेाठकः ३ लिकेः
चकः । इति भरतः ॥ ङ्केलकः ५ बोधः
६ नेदिरः 9 दीधंकौलकः ८। इति जटाधरः ॥
अङ्कोटः € रामटः १० । इति रलनमाला ॥
कोटरः १९१ रेचो १५२ गएपचः ९३ गुखः
१४ पौतसारः ६५. मदनः ९९ गृएवल्तिका
१९७ पोतः १८ ताख्रफलः १९ दीध॑कधैलः २०
यणाच्यकः २९ कोलकः २२ लम्बकः रद्‌ गन्ध-
पुष्यः २७ शोचनः २५ विश्रानतैलगभेः २९ । अस्य
यणाः । कदुत्वं । जिग्धत्वं । विषलूतादिदोष-
नाशित्वं । कफवायुहारित्वं । इत खुदधिकारित्वं ।
रेचकत्वच्च ॥ *॥ तत्‌ृफलगुणाः। शौतलत्वं ।
खादुत्वं । कषेश्रनाशिव्वं । गुर्त्वं । बलकारित्वं ।
धातुपोषकत्वं । विरेचकत्वं । वातपित्तदाइच्तय-
दु्रक्तनाश्ित्वश्च । इति राजनिर्घयटः ॥

अङ्कगेलः, प, (अद्यतेऽनुगयतेऽसौ अङ्ग + ओलच)

अङ्कोटढच्तः। अकोड़ यस्थ प्रसिद्धिः । इत्थम-
रुटौकायां खामौ ॥

अङ्ोलकः, पै, (अङ्गोल + खां कः) खङ्कोठडच्तः ।

इति जटाधरः ।

अङ्को लिका, स्त्री, आअलिङकनं । इति शब्दमाला ॥
अङ्कनेल्लसारः, यै, ( अङ्कगेक्ञस्य सारः बष्ोतत्‌

स्थिरां शः।) स्थावरविषप्रभेदः । इति हेमचन््रः॥

अद्भयः, ए, (अद्चते वाद्यते इरीतक्धाछतिर्वाद्य

विशेषः यः। अङ्ग + णत्‌ ।) इरौतक्धाल्लतिग्टदङ्कः ।

पाखश्योयाज इति भाषा । इत्यमरः ॥ तदुक्घं,--

“साद्धेतालच्रयायामचखतुद शाक्ुलाननः ।
इरीतक्यारृतिर्यः स्यादद्ो श्खे स हि वाद्यते ॥

इति भरतः॥ (अपराधिविष्ेषाणां ललाटादिष

रान्ञा अङ्गनीयः । मनुः,

^प्रायख्ित्तन्त कुव्बौणाः सर्व्व वणा यथोदितं ।
नाद्खु( राच्चा ललाटे स्युद्‌प्यास्तृत्तमसाइस”” ॥)

अङ, त्‌ क पदे। (खङ्गयति चेटयति अङ्+खिच्‌

आच्‌ |) लप्प्रि । इति कविकल्यन्ु भः ॥ करम-
वगंदृतीयोपधः। पदं सह्यासंख्यानं । लब्ध
चिहयक्तक्रिया । तथाच |

अथक्रियव धातूनां कट थापारलष्छयणा ।
च्पात्मनिष्टं क्ियार्चस्वं धात्वर्येप्वक्ियात्मद ॥
इति योपदेवः ¦ अद्यति अङ्गापयति, इति
दुगदासः ॥

अङ्ग

अङक, य सम्बोधनं । इत्यमरः ॥ (रामायणे,
“अङ्काय च्तख सौ मिचे कलयेमां मन्यसे चम्‌?" ।
एनर्चंः |)
अद्ध, ज्ञी, शरौरादेरेकदेशः। आं इति डिन्दो
भाषा । तत्पग्धायः। अवयवः २ पतीकः इ खप-
घनः 8 | इत्यमरः ॥ गातं । (ष्टङ्कारतिलके,
““ऋङ्कानि चम्पकदलैः स विधाय धाता”)
अप्रधानं । (साहित्यदपंये,--
क रव भवेदङ्को श्टङ्कारो वीर ण्व वा।
अद्गमन्ये रसाः स्वे काय्ेनिवं योऽद” ॥
उपायः । इति मेदिनो ॥ (अश्चते विषयो बुध्यते
अनेन अङ्क + करये घज्‌ इति ब्युत्पच्या) मनः ।
अङ्गं मनसि काये चेत्यभिधानान्तरदशेनाव्‌ ।
यथा । “िरण्यगमभङ्कखवं मुनिं हरिरिति
माघः ॥ वेदाङ्कशा्राणि बट्‌ । वथा,-
“शित्त कल्पो याकरणं निरुक्तं छन्दसां चयः ।
च्योतिषामयनद्धेव वेदाङ्गानि षडेव तु” ॥
शिच्ता९ कल्यः र व्याकरणं ३ निरुक्तं 8 व्यो-
विषं ५ छन्दः ६ । इत्यमरः ॥ अङ्कस्य लच्तशं
यथा । तदीयप्रधानफलजनकब्ापारजनकत्वे सति
तदीयपधानफलाजनकत्वं । इति तिश्यादिवत््व-
टीका ॥
अङ्गः, पै, खनामख्यातदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥ मे-
दिनीकारमते नित्थबडवचनान्तशब्दोऽयं । देश-
विेषः। वथा,
भ^देद्यनाधं समारभ्य सवनेशान्तगं शिवे ।
तावदङ्गाभिधो देशे याच्रायां न हि दुष्यते ॥
इति शक्तिसङ्गमतन्ल्े ७ पटलः ॥ (अयश्च देशः
सर्व्वाः सङ्गमे अवस्थितः, अचर महादेवस्य
ङ्गारेय कामस्य अङ्गत्यागात्‌ अयं अद्नान्ना
ख्यातः। यथा रामायओे,--
“नङ्क इति विख्यातस्ततःप्रम्टति राघव ।
स चाङ्गविषयः ओमान्‌ यचा स मुमोच इ” ॥
खङ्ः, चि, (खकु विद्यतेऽस्य अङ्‌ + अथं आद्यच्‌
तथा भेदिन्धां अक गात्रे प्रतोकापाययेः ए भून्नि-
नीडति ।. कपरेकत्वे वलपरधाने िव्वङ्कवति चा-
न्तिके इति मेदिनौ |) अङ्विशिष्टः । निकटः ।
इति मेदिनी ॥
अङ्यः, ए, ( यह +भावे खप्‌। अङ्काकं रो
गादिना यहः वेदना) गाचवेदना | इति पै.
दकं ॥
अङ्कनं, ज्ञी, (खङ्गे जायते आक + जन्‌ + सप्तम्या
जने इति पाणिनिद्धनेण डः कर्तरि) रकतं ।
इति भेदिनी ॥ शरीर जे वाच्यलिकुः ॥
अआङ्नः, ए, एचः । केशः । कामः । मदः । इति
विश्भेदिन्यौ ॥ मदश्धाने गदः । इति काचि
दिनी ॥ (सनीय यौवने सात्तिकमाववि्चेषः ।
यथा सादित्यदप॑ये,-

“यौवने सत्त्वजास्तासामद्धाविं्रतिसंस्यकाः ।
अबङ्कारारतच मावदावहहेलाख्नयोऽङ्जाः ॥
अङ्गजा, सनो, कन्या । अङ्गाव्नात इ्यस्ात्‌ च्नि-

यामाप्‌

अङ्ग

अङ्गं, को, (अश्चते गम्यते खच + अधिकरणे च्युट्‌
एषोदरादिवास॒त्वम्‌ ) अङ्कनं । चत्वरं । इत्यमर-
टीकायां भरतः ॥ देवीमाहाम्ये, विमानं इंस-
सयुक्तमेतत्तितितेऽङ्गने |)

अङ्तिः, पै, (अश्यते सेवायं गम्यते खगि + कम्भणि
अति । बरह्मणि विष्यौ अरौ च |) ब्रद्मा। विष्णुः ।
अभिः । अभिहेचौ । इति शब्दरलावलौ ॥
(अभिहेतिपत्ते तु कत्तंरि अति । अश्यते गम्यते
ऽनेन इति ब्युत्पत््या वाइने।)

अङ्गद, की, (अङ्क दयति अथयति अङ्क +दा+कः
उपपदसमासः) केयुरं । ताङ्‌ बाजू इत्यादि
माषा । इत्यमरः ॥ (रामाये,-
“धुयमानैच वासोभिः क्ञष्छरङ्कदमूषगेः" ।)

अङ्गदः, पै, (खङ्गं दति युद्धकाले अवखण्डयति
अङ + दे + क्तरि कः) कपिमभेदः। स च बालि-
नामवानरराजपुच्ः। इति मेदिनी ॥ (रामायये,-
“कुमदं पश्चद श्भिजोम्बवन्तच्च सप्तभिः ।
अश्व्या बालिनः एचमङ्गदं बिभिदे श्रः” ॥

अङ्गदा, स्त्री, अङ्‌ देहं ददाति खस्वाभिनि समपंयति
या अङ्क + दा + कत्तंरि कः च्त्रियामाप्‌ ) दच्िण
दिग्इल्तिभाय्यौ । इति मेदिनीकर हेमचनद्रौ ॥

अङ्कनं, क्ती, अङ्नभूमिः । आङ्गन्‌ उठान इति
भाषा । तत्‌पय्यायः । चत्वरः २ अजिर ३ ।
इत्यमरः ॥ अङ्कं 8 । इति तदोका ॥ पाङ्गणं ।
(रामावणे-
“मदहाराजाङ्गनं अूराः परविश्न्त॒ महादयं"” |)
५। यानं । गमनं । इति मेदिनो ॥

अङ्गना, स्त्री, प्रशस्तानि अङ्कानि अस्या इति

अङ्गात्‌ कल्या इति नः। कामिनी । सन्दराङ्ी
स्त्रो । इति मेदिनी । (मनः-
“ब्रद्यदइत्या सुरापानं स्तेयं गुव्वङ्कनागमः'” ।)
साव्वभौमनान्न उत्तरदिगगजस्य पली । इत्य-
मरः॥ दषकंक टकन्धाङख्िकमकरमीनराशयः ।
इति ज्योतिषतत्तवम्‌ ॥

शआङ्नापियः, ए, ( अङ्कनानां पियः प्रीतिप्रदः। चति
यञ अश्ोकपुष्मेण खीोयमङ्गमलङ्कच्वेन्ति इति
लोके प्रसिद्धिः । अङ्नाया दद्िणदिक्पलताः
भियः इतिय्युत्पत्या तत्छामिनि) अश्ाकडच्तः।
इति शब्दम ला ॥

अङ्पालिः, ए, (अङ्गेन पाल्यते सं श्िष्यतेऽनेन खङ्ग
+ पा+ अलिः) आलिङ्गनं । इति चिकाणगेषः |
च्न्रियां डप्‌ वेदिकाख्यगन्धदरये |) `

अङ्मर्दः, ए, (खङ्ग मदयति यः अङ + मर्द + कम्भ-
खय्‌ उपपदसमासः ।) अङ्गम नकारकभ्टत्यः ।
तत्पग्धायः। सं वाहकः २। इति हेमचन््रः ॥ अङ्ग-
मद॑कः ३। इति विकाण्श्ेषः ॥ अङ्गमर्दं 8 ।
इति इलायुधः ॥

अद्गमदंकः, पै, ( अकस्य मकः संवादकः षडी-
वत्‌ |) अङ्कम्ः । इति विकाखश्येषः ॥

अङ्गमर्दं [न्‌] पै, खङ्ग साधु मदयति संवादयति
खः अङ्क + मदं + णिनि ।) अङ्गम । इति इला-
युधः ॥

अङ्ग
ऋङ्गरक्तः, ए, (रक्तं रक्तवणे अङ्क यस्य स बडत्रोहिः
वाहिताग्नयादिषु इति खूतेण परं पुब्वे वा नि-
पात्यते ।) इच्तविष्टेषः। गुण्डारेचनो इति

ख्यातः । तत्पायः। पिकात्तः २ रोचनी ड

लघुपचकः 8 । इति शब्दचन्द्रिका ॥ कभ्िह्ञः

५ काशः ट चन्द्रः ऽ रक्ताङ्गः ८ । इत्यमरः ॥

अङ्रच्तिणी, स्त्री, अङ्ग रच्तति पालयति या अङ्‌ +
रच्त+णिनि।) अङ्वागं। संजोया इति

भाषा। तत्पग्योयः। जालिका २ जालप्राया इ

अयस 8 । इति हेमचन््रः ॥

अङ्गरागः, पै, रज्यतेऽङ्गमलङ्धियतेऽनेन रन्ज +
करणे घञ्‌ घनि च भावकरणयोरिति नज्ञापा-
इदि । अङ्गस्य रागः ब्ोततूपररुषः।) गाच-
रञ्जनं । खङ्ग चन्दनादिज्ञेमनं। तत्यय्यैयः। विलेपनं

२। इति हेमचन््रः॥ (रामायणे-

“च्ञानानि चाङ्करागांख माल्यानि विविधानि च")

अङ्कराट्‌ , पै, (खङ्गे तदेशे राजते यः अङ + राज्‌+

क्किप्‌ उपपदसमासः) । अङ्गदेशाधिपतिः । स च

कणेः । इति हेमचन्द्रः । (दशरथसखः लाम-

पादश्च रामायणे,

«सख्यं तम्याङ्गराजेन भविष्यति महात्मनः ।
कन्धा चास्य महाभागा शान्ता नाम भविष्यति॥
ऋङ्राजेऽ नप तयस्त्‌ लोमपाद भविष्यति ।

स राजानं दशरथं प्रा्थयिष्यति मिषः", ॥
अदङ्लेद्यः, ए, (अङ्गेन अङ्ुल्यादिना लादयते दि
तेऽसौ जडि + कम्भणि यत्‌ अङ्गेन लादयः ढती-
यातत्‌ पुरुषः। ङ्कलेद्य इति पाठे अङ्केन तड्‌-
इकच्तस्थितचिङ वि शेषेण लेद्यः अनुमेयः धातूना-
मनेका्थंत्वादच लाडिधातुरनुमानार्धः।) चि्वाट-
कटढटणं । इति रनमाला ॥ अङ्कलेाद्य इति च पाठः॥
अङ्गवः, ए, अङ्गे खदेहे वाति अतिखुष्कत्वात्‌ लीन
मिव मवति अङ्ग + वा + क्तरि कः । गुव्कफलं ।
इति श्रब्दचन्रिका ॥
अङ्कविकछतिः, प, (अङ्गानां विद्तिव्विकारोा यस्मात्‌
बङत्रीहिः।) अपस्माररोगः। इति राजनि्ष॑गटः ॥
ऋङ्गविच्छेषः, पै, (वि + च्िप्‌ + भावे घञ्‌ । खङ्गस्य

वि्ेपः रकस्थानादन्यस्थाने चालनं षद्ोतत्यरषः .

अङ हारो ऽङ्विच्तेप इत्यमरः |) अद्गनहारः । अ-

इनचालनरूपन्टव्यं । इत्यमरः ॥

अवतं, खो, (वि्लति + पज्चादिभ्य इति खार्थैः
खश्‌ खङ्स्य पैछृतम्‌) आकारः । इङ्गितं । इति
जटाधरः

अङ्संस्कारः, प, (अङ्कस्य संस्कारः शोभा धषी
तत्‌ । सम्‌+ छ + भावे घज्‌ संपयपेभ्यः इत्या
दिना इति खट्‌ ।) कृङ्कमादिना शरौीरशोमा-
धानरूपसंस्कारः। इति भरतः ॥ खामोदत्त.
नादिः, इति खामी॥ शरौरसंस्कारमाचं
इयन्ये ॥ खेदादिक्रतदौ गैन्य हरणाय चन्दनादिना
उदततेनानुलेषनादिः । इति सारखन्दरौ॥ तत्‌-

पय्थोयः। परिकम्भ > । इत्यमरः ॥ परतिकम्भ ३।

इति कचित्‌ पाठः॥

अङ्गारः, ए, (खकानां हारः रकख्यानादन्यद्याने

अङ्गा
चालनं बदोतत्पुरषः।) अङ्कानां स्थानात्‌ स्धानान्त-
रनयनं । तत्पग्यायः । अङ्कवित्तेपः २। इत्यमरः॥
चऋङ्गहारिः ३। इति तद्धीका ॥ स्थिर दस्तपयये-
स्लकादिको दाविंशत्पकारः । इति मधुः ॥
ङचिकभ्नमरादिद्वाकिंशड पः। इति रायः । अङ्क
ल्यादिविन्धासस्नि शड्‌ पः। इति कौसुदौ ॥
चङ्गनहारिः, प, (अङ्गानि छ्ियन्ते चाल्यन्ते$च ङ्ग
+ + इज्‌ अजादिभ्यख्च इति पाणिनिद्धचरेण
अधिकरणे इञ्‌ । रङ्भूमिः, उत्भूमिख ।) अङ्क-
हारः | इति भरतष्टतडचन्द्रः ॥
अङ्दहीनः, चि, (अङ्गेन इोनः रदितः टतौया तत्‌-
पुरुषः। इा +कम्मभणि क्तः ।) अवयवरदितः।
अङ्हानिविशिद्टः। (यचा, याज्ञवस्क्यः+--
“कालकम्मीत्मवीजानां देातैमौतुसतयेव च ।
गर्भ॑स्य वतं दृटमङ्गदहौनादि जन्मतः |)
अङ्कनं क्रियाहोनं विधिदहदीनश्च यद्भवेत्‌” ॥
इति सूतिः। कामदेवे पैलिङ्कः ॥
ऋङ्गाधिपः, पै, (अङ्गस्य देशविशेषस्य अधिपः षो-
तत्यरषः |) अङ्गदे शाधिपतिः। स च कणैः । इति
भूरिप्रयोगः ॥
अङ्गारः, पै, ज्ञी, (अगि + खारन्‌ इदितो नुम्‌धातो-
रिति नुम्‌।) दग्धकारूखण्डं । तत्त्‌ निरि
साभि च। कवला आआङ्रा इति माषा । तत्‌-
म्धौयः। अलातं २ उल्मूकं ३। इत्यमरः ॥
आलातं 8 उल्टूकं ५। इति तंट्रौका।
(“टतकुम्भसमा नारौ तप्ताङ्गारसमः एमान्‌"” ।)
अङ्गारः, ठै, (रक्तं रक्तवसंमङ्कं यस्य स बड्त्रीहि
एषोद रादित्वात्‌ साधु!) मङ्गलग्रहः। इति मेदिनी॥
हितावली । इति वद्यकं ॥
अङ्गारकः, पै, (अङ्गार + खां कः |) मङ्लग्रहः
इत्यमरः+--
. (“धरात्मजः कुजो मौमो भूमिजोभूमिनन्दनः ।
अङ्कारको यमश्चैव सर्व्वरोगापद्ारकः? ॥
इति वराइएराणम्‌ |) (रामायणे,
“दिबौव ग्रहयेाघारं वधाङ्कारकयामइत्‌ ।
कौ श्रलानाञ नन्तं ज्या मैत्राभिदेवतं ।
आवरम्याङ्गारकस्तस्धौ विश्राखामपि चाम्बरे” |)
अङ्गारः । कुरगटकढच्तः । इति मेदिनौ ॥ ग्टङ्ग-
राजः | इति राजनिघरटः
अकारतलं, ङौ, (अङ्गारेण पकं तलं शाकपार्थि
वादित्वात्‌ समासः। मध्यपदलोपख) खनाम-
ख्यातपक्घमलं । तस्य पाकप्रकारो गुण ।
यथा
“मूव्वो लाच्ता दरिद्रे दे मन्नि्ा सेन्रवारुणी ।
छती सैन्धव कुः राख्वा मांसौ शतावरी ॥
खरनालाएकेतैव मलपस्थं विपाचयेत्‌ ।
तेलमङ्गारकं नाम सरव्वज्वरविमोच्तं
इति सखबोधः |
शअङ्गारकमणिः, ए, (रक्तवखत्वादङारकवत्‌ मणिः
अथवा खङ्ारकस्य मणिः ब्टोतत्पुरषः। माणिक
भाख्छरे देयं चन्द्रे मुक्तां प्रदापयेत्‌ प्रगाल्च कुजे
दद्यादिद्यादिना तत्कृतागुमप्रतिकाराय परवाल-

१५
अङ्गि

दानोक्तेः ततुपियत्वं ।) पबालः। इति राज-
निधयः ॥

अङ्ारकुरुकः, ए, (अङ्गारवसे कुमिव कन्‌) दि-
तावल | इति राजनि्धंगटः ॥

अङ्गारधानिका, स्त्री, (खङ्ाराणि धीयन्ते धार्यन्ते
$ धा +अधिकरणे ख्यट्‌ च्त्रियां खोप्‌ । अङ्का
साणां धानी ततः खाय कः। पत्ते अक्कार-
धानी ।) आअङ्ारधारणपाकचं। अआअङ्टा इति
ख्याता। सँजाल इति केचित्‌ । तत्पय्ौयः ।
ऋअङ्कारशकटी २ सन्ती ₹ इसन ४। इत्य-
मरः ॥

अङ्गार परिपाचितं, ज्ञी, (अङ्गारेण परिपाच्यते परि
+ पच्‌ + खार्थे णिच्‌ ततः कम्भणि क्तः ।) ङकार.
पक्वं । ग्रूलविद्धाङ्गारदग्धमांसं। कावाव इति
स्थातं । इति शब्दचन्द्रिका ॥

अङ्गारपगः, प, (अङ्गारवत्‌ पगे पतं यस्य स बड्-

ब्रीहिः । वनभेदे । सोऽस्यान्ति ततः अशं आद्यच्‌

ततृखवामी) चिचरथगन्धनव्वैः । इति महाभारतं ॥

च्ङ्ारपुष्यः, , (अङ्गारवत्‌ रक्तवथै पुष्यं यस्य सः
बडत्रीहिः।) इङुदौटच्तः। जियापुता । इति
ख्यातः| इति रनमाखा ॥

अङ्गारमन्नी, स्त्रो, (अङ्गारवत्‌ रक्वा मन्न मञ्जरी
यस्याः सा ब्त्रोहिः। समासान्तविधेरनि्त्वात्‌
कबभावः।) करञ्जवि्ेवः। इति शब्दरनावली ॥
अस्य नामान्तरं अङ्गारमञ्नरी ॥

अङ्गारवक्षरौ, स्त्री, करञ्जविशेषः । इत्यमरः ॥
भार्गो । गन्ना । इति राजनिगटः ॥

अङ्कारवल्लो, स्त्री, (अङ्ारवत्‌ रक्तवणौ वल्लो कम्भ
धारयः। गुन्ञालता, खार्थे कन्‌ अङ्गारवच्िका ।)
महाकरङ्जः । भार्गीं । इति राजनिर्घण्टः ॥

अङ्गारश्कटी, स्त्री, (शक्रोति वों शकटं । शकट
+ च्नियां खीप्‌ अल्याथे शकटी । अद्कारस्य
शकटौ बरोतत्‌एरुषः । आख्टा इति भाषा ।
धुनाचो इति) अङ्कारधानिका । इत्यमरः ॥

ऋङ्ारिः, स्तनी, (अङ्गारमस्या अत्ति अङ्गार + अत
इन्‌ ठनाविति ठन्‌ तस्य इ कः एषोदरादित्वात्‌
कलोपः) खङ्ारधानिका । इति जटाधरः ॥

अङ्कारिका, स्त्री, (अङ्गारवत्‌ रक्तवशो अङ्गार +
इवार्थ कन्‌ स्त्रियां टाप्‌) इच्लुकाग्डं । पलाश-
कलिका । इति मेदिनी ॥ (खङ्गारमस्या अत्ति
अक्कार + मत्वर्थे ठन्‌ तस्य इकः च्तरियांटाप्‌
इति व्युत्पत्या अङ्गारपाचम्‌ ।)

अङ्गारिगणी, सती, (खङ्ारमस्या अस्ति अङ्कार +
मत्वर्थे इन्‌ च्ियां रीम्‌ |) अङ्ारधानिका ।
भाखर त्यक्ता दिक्‌ । (खग्ये्क्ततया अङ्गारवत्‌
रक्तवशौ दिक्‌ ।) इति मेदिनी ॥

ऋङ्ारितं, क्ती, (खङ्गारमिवाचरति क्कार + क्रिम्‌
ततः क्तः।) पलाशकलिकोदरमः। (अङ्गारं क-
सोति अङ्गार + णिच्‌ कम्भणि क्तः । मल्व्थे इतच्‌
वा दग्धप्रायकाष्) दग्धे जि । इति वि्ः।

खङ़्िका, स्तौ, कञ्चुकः । कांचली इति स्थाता ।
इति हेमचन्द्रः ॥ `

अङ्गिरा, [स्‌ ] ठै, (अङ्गति ब्रह्मणो मुखान्निःसरति
अगि गतौ + अस्‌ इरस्‌ च) सुनिविशेषः । स च
ब्रद्मणो सुखाव्नातः। तस्य भाग्या कदंममुनि-
कन्धा खद्धा । एचः उतथ्यः १ ङहस्यतिः २ ।
कन्या सिनीवाली ९ कुः २ राका द अनु-
मतिः।8। इति ओभागवतं ॥

अङ, [न्‌] चि,(खङ विद्यतेऽस्य खङ्ग + मत्वं इन्‌ ।)
अङ्विशिद्टः । अवयवी । यथा येनाङनाङ्गो
विद्चतो भण्यते तस्मादङगा्च चि । इति सुग्ध-
बोधटीकायां दुगदासः ॥ प्रधानं । मुख्यः ।
यथा । “वद्यो स्यादसान्तरे” । इति घ्वनि-
कारः॥

अक्ीकारः, पै, (अङ्गति चान्तं तत्पन्वेकात्‌ छा +
घन्‌) खीकारः । तत्प्धयः। सम्बित्‌ र खागुः द्‌
पतिन्ञानं 8 नियमः ५ आश्रवः€ संख्जवः 9
अभ्युपगमः .< समाधिः € प्रतिश्चवः९० । इत्य-
मरः॥

अङ्गोडतं, चि, (अङ्गोति चन्तं तत्पननेकात्‌ छ +
कम्भणि क्ताः) खीछतं तस्य पग्धौयः । ऊरीकृतं २
उररीकतं द अश्रुतं & पतिज्ञातं ५ सगौयं €
विदितं 9 संश्चतं < समाहितं € उपश्रुतं १०
उपगतं १९ प्रतिश्चुतं ९२ अभ्युपगतं १३ ।
इत्यमरः ॥

अङ्कुरः, स्त्र, ( अगि गतौ + उ णिच्‌ रलयोरेकलव-
स्मरणात्‌ लस्य सत्वम्‌) पाणिषादाङ्कुली । इद्य-
णदिकोषः॥

अङ्कुरिः, स्री, (अङ्ग + उणिच्‌ पत्ते खौप्‌ ) अङ्कुलो ¦
इत्यमरटीका ॥

अङ्करीयः, ए, ज्ञी, (अङ्गरेरिदं तच भवं वा अक्रि
+ हः तस्य दयः) ङ्कुलोयकं । ऋङ्गटौ इति
भाषा। अङ्लौ भवं अङ्गलीयं मनोषादित्वात्‌
लस्य रः । इति भरतः ॥ (यथा रामायणे,-
ददौ चास्य तदा पोतः खनामाङ्गाभिचिङितं ।
ऋङ्रोयमभिन्नानं राजएन्याः परन्तपः” ॥)

अङरोयकं, ज्ञी, ए, (खाय कः) अङ्गुलीयकं । इय-
मरटोकायां सुकुटादयः ॥ रामायणे,
“सामनामाङ्कितिच्वेदं पग्टहाणाङ्रौयकः'

अङुलः पै, (अङ्ग + उन्‌ अनौ इर्ते लीयते अरु +
ली + डः) हेमचन्रः॥ खक्कुली ॥ इव्मरटौकायां
रमानाथः॥ अद्यवपरिमाणं । इत्यमरटीकायां
वाचस्पतिः। (अद्टसंख्यकयवोदरपरिमाणे यवो
दरैरङ्ुलमद्टसंस्यैरिति भास्कराचीक्तेः न° ।)
(यथा रामायण,
“न ह्यविद्धं तयोगे रे बभूवाङ्‌लमन्तर? |)

ऋङ्लिः, स्त्री, ( खङ + उलिच्‌ ) कर शाखा । अआङुल
इति माषा । (यथा मनुः,
“कायमङलिमूलेऽग देवं पिल्ले! तयोरधः” |)
गजक्सिंका । दस्तिखुखडाग्रभागः। इति हेम-
चन्ड्ः ॥ अष्टः । इ्गादिकोषः ॥

अङ्लितोरणं खौ, (अदूलेः तोरणं वरिदारभिव
षरटोतत॒एरषः) चन्दगादिहारा लख्वाटे कतो ऽड-
चन्द्रः । इति हारावली ॥

ञ्‌

१६
अच

अङ्लिमुदा, स्त्री, (अङ्लेः सुदं लच्तणया धारयितु- | अङ्कः, [स्‌) ज्ञी, (अद्यते दुग तिं गच्छ्यनेन अधि

भै राति ददाति या अङ़लिमुद्‌ + रा + कत्तरि

कः) साच्तरोभ्भिका । प्रसनान्ना खनान्नावा अ |

द्वितमङ्गरीयकं । कापर आङ्टी मोहरणखोदा
आअङ्टी इति माषा । इत्यमरः ॥

अङ्गलिमुनिका, स्त्री, (अङ्लिमुद्रा + खाँ कः)
ऋअङ्लिमुद्रा । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥

अङ्लिमोटने, क्ली, (अङ्ल्योम्भीटने मदनं यस्मिन्‌ |

तत बड्धत्रीहिः) अङ्लिद्यमद्‌नजातश्ब्दः ) खा-
इुलमट्कान इति भाषा । तत्पग्धीयः। एच्छटौ २।
इति चिकारडेषः॥ खच्छटी र अङलिसन्दे शः 8।
इति हारावली ॥ मुचुटी ५ । इति जटाधरः ॥
मु्टतु सष्िपग्धये हेमचन्द्रेण लिखिता ।

अङ्कलिसन्देशः, ए, (अङल्या अङुलिष्वनिना सन्दे श्र
मोटन षषटीतत्यरुषः सम्‌ + दिश. + भावे घञ्‌ )
अङ्गुलिमोटनं । इति हारावली ॥

शङ्ुली, स्त, (अङ्ग + उलिच्‌ च््ियां वा ठौप्‌ पत्त
अङ्लिः) शरीरावयवविषरेषः । आङ्ल इति
भाषा । (रानायये,--
“कनिद्ायामयप्यङ्ुल्यां भ्नातुमम स राच्तसः ॥

ज्वालाङूलीभिभेगवान्‌ विष्टभ्वः स तानः” ।)

तत्पायः । करश्राखा २ । इत्यमरः ॥ (अङ्लिः ३
ऋङरिः 8 अङ्गुरौ ५ अदलः द ।) इति तद्धौका
सा कमेण पञ्चधा, यथा--अङ््टः ९ तच्जनी र
मध्यमा द अनामिका 8 कनिष्ठा ५ इत्यमर-
जटाधरौ ॥ इत्तिगुण्डायरं । इति मेदिनी ॥

अङ्गलीकः, पै, जी, (अङ्ल्यां कायते निधीयते
ऽसौ अङ्ली + कै + घजर्थे कम्भणि कः)
लोयकं । इति चिकाण्डश्नेषः ॥

अ ङ्रुली पञ्चक; ङ्गी, (पञ्चानामङ्लीनां समाहारः
दिगुसमासः राजदन्तादित्वात्‌ पञ्चशब्दस्य पर.
निपातः) इस्तस्य पश्चाङ्लानि यथा,ःअङ््ः ९
प्रदेशिनी २ मध्यमा ३ अनामिका 8 कनिष्िका
५। इति राजनिधंरटः॥

आअङ्लयः, पै, की, (अङ्गल्य अयं तत्र भवो वा अङ्कुली
+ तस्यद्रयः) अङ्गुलीयकं । इव्यमरटीका

अङ्कलीयकं, क्ती ठै, (अङ्कलीय + खार्थे कः)
शुलिभूवगं । आङ्ुटी इति भाषा । तत्पय्धायः ।
ऊभ्निका २। इव्यमरः। अङ्करीयकं २ अङ्गः
रीयः ४ अङ्गलीयः ५। इति तट्टीका) करा
शोटः € आक्कलीकः ७ । इति चिकाण्डशेषः ॥
पसि प्रमारं । अयं मयिल्यभिन्नानं काकृतस्थस्या
इुरौयकः । इति भट्टिः ॥

अङ्लौसम्भत., पै, (अङ्ल्यां सम्भूतः जातः सप्तमी
तत्मरुषः) नखः । इति राजनिषेगटः ॥

अङ्क, पु, (अङ्गौ इते मुख्यत्वेन तिति यः अकु

+ कत्तरि कः अम्बाम्बगोभरू इत्यादिना षत्वम्‌ )

दधाङ्लिः । इ्मरः। दडो आकुल इति भाषा ।

(मनुः ह

“खङ्ढमूलस्य तले ब्रां तोधे प्रचच्ते" |}
ङ्ध, पै, ( अङति गच्छति अगि +ऊबन्‌)

नकुलः । बाणः | इन्युणादिकोषः ॥

|

+ सर्व्वधातुभ्योऽसन्‌ इति असुन्‌) अंहः । पपं ।
इत्यणादिकोषः | (खग्यशतके,--
«विदधतु णयः श्रम विघातं” ।)

अद्किः, पु, (अद्यते गच्छत्यनेन अधि + करणे इक्‌ )

|

|

ऋद्धिः! इति विश्ः॥
अद्धि, पे, (अद्यते गच्छत्यनेन अधि + करणे रिः)
पादः । (खर्यंश्तके,--“्रौगेब्रााङ्धिपाणौन्‌” )
छत्तमूलं । इति चिकाण्द्रेषः॥
अद्धिनाम, [न्‌] ज्ञी. (अङ्जिरूपेग नमते जलाद्या-
कर्षणेन कल्यते यत्‌ अङ्क + नम्‌ + अन्‌ णिच)
टच्तमूलं । इति हेमचन््रः ॥
अद्धिनामकः, पे, ( अद्धिनाम + खाय कः ) दत्त
मूलं । इयमरः ॥
अद्धिपः, ए, ( अदटुत्रिणा पिबति अद्धि +पा +ड )
इच्तः। इति हेमचन्द्रः ॥
अद्धिपर्णो, स्त्री, (अद्धिवत्‌ परं पतं यस्याः सा
बड््रीहिः च्तरियां खीप्‌) एश्िपर्णौ । चाकुलिया
इति ख्याता । इत्यमरटीकायां रमानाथः॥
अद्धिवल्िका, स्त्री, (अद्धिवत्‌ वल्लिः उपमिति-
कम्म धारयः। खा कः) चिचपर्गोडिच्तः। चाकुलिया
इति भाषा । इत्यमरः ॥ अस्या रूपान्तर अद्धि
वल्लिः अङ्किवल्ली ॥
अच इ पूजायां । इति कविकल्यनुमः॥ इ अ-
शते। अश्च गतिपूजनयोरिति मूनायौ यः स
खवायं । इदित्‌ पाठः पूजायां नलोपाभावात्‌ ।
उदनुबन्धाभावश्च च्तधवसपजाथाश्चेव्यादिना क्रा-
प्र्यस्य निष्ायाख निन्धेभ्बिधानात्‌ । इति दुगा-
दासः ॥
अच इ ज गतौ । ल्लिदयोक्तौ । इति कविकल्य-
मः॥ इ अद्चाते । ज अश्वति अश्वते । इति
दुगदासः॥
अच उ ज गतौ च्लिद्क्तौ । इति कविकल्य-
ज्मः ॥ अचति अचते । उ अचित्वा (उदितो
वा इतीङभावपत्ते) अक्ता। श्िोक्तिरव्यक्र-
षरब्दः | इति दु गदासः ॥
अचण्डी, स्त्री, (चड़ कोपने पचाद्यच्‌ इदित्त्वात्‌
नुम्‌ स्तिया खीप्‌ न चण्डी नज्‌समासः) छशशौला
गतैः शान्त गाद्‌ इति भाषा । तत्पयौयः
सुकरा २ । इत्यमरः ॥ अकोपना स्रौ ॥
अचलः, प, (चलति यः चल्‌ + पचाद्यच्‌ न
नज्‌समासः) पव्वैतः। (रामायये,--
“श्ाससाद्‌ ततो रामं स्थितं रलमिवाचलं'› ।)
कौलकः। इति मेदिनी ॥ अकम्पे चि ॥ (शिवः,
स्थिरः । यदुक्त,
“न खरूपात्‌ न साम्यात्‌
नच च्रावादिकात्‌ गुणात्‌ ।
चलनं विद्यते यस्ये.
त्यचसः कौल्तितोऽच्युतः” ॥
अविकारो, कूटस्यः) |
अचलकीला, स्त्री, (अचलः सुमेरपव्वैतः कीलः

स्तम्भखरूपो यस्याः सा ब्रीहिः कीला

अच्छ

ल्ेे दयोः स्तम्भ इति मेदिनी) थिवी । इति
शब्द्रन्नावलो ॥

अचलत्विट्‌, [ ष्‌ ] पै, ( अचला स्थिरा त्विट्‌ यस्य सः
ब्धत्रीडिः) कोकिलः। इति शब्दचन्द्रिका ॥

अचलश्नाता, [ ऋ ] ठै, बौद्गणाधिपविषेषः। ख
तु शेषजैनाचार्खयस्य रकाद शशिष्यान्तगं तः । इति
हेमचन्त्रः॥

अचला, स्त्री, (न चला नज्‌समासः) एथिवी । इति
मेदिनी ॥ यथा रामाये
““एयिवौमपि कामं तं ससागर वनाचलां"” |

अचिरद्युतिः, स्त्री, (अचिरा त्तणस्थायिनौ दयुतिः
कान्तिय॑स्याः सा बड्धव्रीद्िः) विद्युत्‌ । इति चि-
कारग्ेषः ॥

अचिरप्रभा, स्त्री, (अचिरा च्तणस्यायिनी प्रभा
कान्तियेस्याः सा ब्धत्रीडहिः) विचयुत्‌। इति हेम-
चन््धः॥

अचिररोचिः, [ स्‌] स्त्री, (खचिरा रोचिः कान्ति-
स्याः सा ब्ध्रीदिः) विद्युत्‌ । इति जटाधरः ॥

अचिरा, स्त्री, (अचं ज्ञानोपदेश्ं राति ददाति
या अचि +रा + कर्तरि क उपपदसमासः अच्‌
+ भावे इक्‌ ) अदतां माटविश्रेषः। इति हेम-
चन्द्रः ॥

अचिराः, सर, (अचिराः च्तणस्थायिनः खंशवः

किरणा पमाः यस्याः सा ब्व्रोदिः।) विदयुत्‌। इति
इलायुधः ॥ अचिरात्‌ व्य अचिरं । श्रौघ्रं।
अविलम्बं । यथा,

“खअचिरादुपकत्तेराचरे
दथवात्मौपयिकीमुपजियां

इति नेषधं ॥

अचिराभा, स्त्रो, (अचिरा च्तणसख्थायिनी आभा दी-
धि्यस्याःसा ब्कत्रोहिः)विष्त्‌। इति हारावली।॥

अचेतनः, चि, ( नास्ति चेतना ज्ञानं यश्य स बड्-
ब्रीहिः) चेतनार दितः ¦ चैतन्यगरून्यः। अच्ञानः।
यथा,--
“कामात्ता हि प्रकृतिकपगाखेतनाचेतनेषु" ।
इति मेघदृतकाव्यं ॥ सेन्ियं चेतनं डब्यं निरि-
न्रियमचेतनं | इति चरकः |

अचतन्धं, की, (न चेतन्यं चेतना नज्‌तत्यरषः)
निश्ेतना । चेतनाभावः । अच्ञानं । यथा,
“ऋचेलन्धमिद विग्धं चेतन्यं देवभेव यत्‌ ।

न जानन्त्यपि शस्त्रक्ञा भमन्त्येव हि-केषं" ॥
इति चैतन्यचन्दराग्टतं ॥ तदति चि ॥

अच्छं, वय, (न च्छति सम्मुखत्वात्‌ दृष्टि नाडगोति `

न ह्यो + घज कः नज्‌तवृएरुषः) आभिमुख्यं ।
साम्मुख्यं । इति मेदिनौ ॥

अच्छः, चि, (न च्छति निम्भलत्वात्‌ ट्ट ना्णोति
नज्‌ + छो + क्तरि कः उपपदसमासः) खच्छः ।

व १, जकन क कषक ककर गकर एकाक

निम्भलः। इतमरः । (अमरश्रतके, यच्छकपोल-

मूलगलितः) ।

अच्छः, ए, (न च्छति निम्भलत्वात्‌ दृष्टि नाङ्णोति `

न +च्छो + कत्तरि कः उपपदसमासः) स्फटिकः।
भालूकः इति मेदिनी ॥

4

|

अच्यत
च्छमल्लः, पै, (अच्छ! निम्भलाः भल्लाः शस्त्राणीव
नखा यस्य सः बङधत्रीदिः यथा- मेदिन्यां भल्ल
स्यात्‌ पसि भुके शस्त्रे एनदयोः) भालूकः
इत्यमरः। -तद्भौकाकारमते अच्छा मल्लश्चेति
्ाब्ददयमपि ॥ 9 ३
च्छा, स्तरो,(अःविष्णुश्कायते अच्छाद्यतेऽनयाच्छा +
करणे अद्‌। अस्य विष्णोः का अच्छादनं षट
ततपुरुषः। अकारो वासुदेवः स्यादिव्येकात्तरौय-
कोषे।) विष्णोर च्छादनं। इति मुग्धबो धव्याकर गां॥
ऋच्छ, चि, (नात्ति च्छं यच बह्धत्रोडिः) च्छि
रहितं । दोषाभावविशिष्टं। यथा शातातप-
पराश्रौ ।--
““खच्छिद्रमिति यद्वाक्यं वदन्ति त्ितिदेवताः
प्रणम्य शिरसा ग्राह्यमभिद्धोमफलेः रुम" ॥
इति श्राङतत्वं ॥
चछच्छिदरावधारणं, ली, (अच्छिदिस्य दोषरद्ित-
कश्यः अवधारणं निखयः) दोषरद्ितकभ्भ-
निख्यः। तज्ज्ापकवाक्यं । यथा,-- ॥
ततः कम्भमाचपाप्राच्छिदावधारणं कुयात्‌ ।
तथाच श्रातातपपराशसौ ।--
““अच्छिद्रिमिति यद्वाक्यं वदन्ति च्तितिदेवताः
प्रणम्य शिरसा ग्राद्यमभिषोमफलेः समं'” ॥
इति च्राडतत््ं ॥
अपि च। वशिष्टः
«ततः शान्तिं प्रकुर्व्वोति अवधारणवाचनं" ।
अवधारणं अच्छिद्रावधारणं। इति तिश्यादि
तत्वं ॥ तदाक्यं यथा,--अद्यासुके मासि असुक-
प्ते अमुकतिथौ मत्वुतैतदसुककम्भाच्छिदिमस्त्‌ ॥
अच्छिन्नं, ति, (क्िद +कम्भणि क्तः न चित्रं नज्‌-
समासः) छेदरदितं । अकत्तितं । यथा गगः
“श्रत्वा पुच्चस्य त्रै जन्म छत्वा वेदोदिताः कियाः
अच्छिन्ननालं पश्येत्तं दत्वा रुक्मं फलाज्वित'”
इति शुदधितत््व ॥

अपि च । शङ्भुः। रीरि
“अद्‌ धानः पापात्मा ना।स्तको ऽच्छिन्रसं श्रयः ।

हेतुनिखञख पञ्चते न तीथ फलभागिनः” ॥

ऋअच्छिन्नसं शयः फलो पायेतिकत्तव्यतासु निख्य-
शून्यः । इति प्रायश्धित्ततत्तव ।

शछच्यतः, पै, (न च्यवते खरूपतो न गच्छति यः
नित्य इति यावत्‌) अ + कत्तरि क्तः न च्य॒तः नज्‌-
समासः। पीताम्बरो ऽचयुतः श्राङयमरः) विष्णुः
इत्यमरः ॥ (यथा कुमारसम्भवे,--तचावतौग्या-
ुतदत्तदस्तः ।) स्थिरो चि ॥ सोऽन्यवेलायामेत-
च्य प्रतिपद्येतात्तितिमस्यचतमसि प्राणसंशित-
भसीति छान्दोग्यो पनिषत्‌ ।

अच्युताग्रजः, ध, (अच्युतस्य अग्रजः) बलरामः । इव्य-
मरः ॥ इन्द्रः । इति हेमचन्द्रः ॥

अच्युतावासः, पु, (आव्यते वासः क्रिथतेऽच आ +
वस + अधिकरणे घन्‌ यद्वा अच्युतस्य अवासः।
“खअखत्थः स््वैटच्ताणां देवर्षगिाश्च नारदः” इति
भगवदरौतायाम्‌। ) अश्चत्थटनच्तः ।
इति राजनिषैटः ॥

3

१७
अज

इति दुगादासः

अज इक भासि (अनि दोप्नौ चुरा इदितान्नम्‌ ।)

अज

अज च्तेपे । गतौ । इति कविकल्यद् मः ॥ अजति । | अजगणन्धिनी, स्त्री, (अजगन्धोऽस्यास्ि अजगन्ध +

मत्वथे इन्‌ स्त्रियां खौप्‌) अजष्टङ्गोटच्तः । इति
र्लनभाला॥

इति कविकल्यदुमः॥ इक अञ्नयति । भासि अजगरः, पु, (अजं गिरति ग्रसते यः रट + पचाद्यच्‌

दोपतौ

। इति दुगादासः

अजः, प, (न जायते नोत्पद्यते यः नञ्‌ + जन्‌ + अन्ये-

ष्वपि दृश्यत इति कत्तेरि डः उपपदसमासः )
(“न हि जातो न जायेऽहं न जनिश्ये कदाचन ।
च्ेचन्ञः सरव्वभूलानां तस्मादहमजः स्तः? ॥
इति भारते।
“योमामजमनादिञ्च वेत्ति लोकमहेखरम, ।
इति भगवद्रीतायाम्‌ ।) ब्रह्मा । विष्णः । शिवः ¦
कामदेवः। खय्यवंशौयराजविशेषः। स च रघ-
राजणन्नः दशरथपिता च । मेषः। इति ज्यो
तिषं ॥ माक्तिकधातुः। इति हेमचन््रः ॥ जन्म-
रुदिते वाच्लिङ्गः । कछागः। इति मेदिनी । तत-
परीच्ता | यचा,
“नच्तचाणां विभेदेन नराणान्तु गणचयं ।
तेषां खभाव निरिं पश्ुवस्तचयं बलौ ॥
ये छष्णाः खु चयण्कागाः पशवोऽन्ये तयैव च ।
देवजातिभिरत्खज्यास्ते स्व्व्ौीपसिदधये ॥
ये पीता हरिता वापि नरजातेरुदीरिताः।
ये खुक्ताश्च महान्तो वा रच्लोजातेः सुभपदाः ॥
यो मोहादथ वाक्ञानादलिमन्यं प्रयच्छति ।
बध खव फल तस्य नान्यत्‌ किंचित्‌ फलं |
इति य॒क्तिकर्पतरुः ॥
अजकणेः, ए, (अजस्य छागस्य कशेवत्‌ पच यस्य सः)
असनटरच्तः । इति रनमाला ॥ यथा वैदयक्षे ।
(“अजकः कटुस्तिक्तः कषायोष्ो व्यपोहति ।
कफ ्ाणुश्चुतिगदान्‌ मेहकु विषत्रणान्‌?? |)
अजकणकः, पु, (अजकः + खाये कः) सालदच्तः ।
इति राजनिघरटः ॥
अजकवः, धु, कती, (अनो विष्णु कः ब्रद्या च इन्दर
तौ वाति शिवः तरिएरासुरबधे पीणयत्यनेन अज
क+वा+करणे कः। “कः पजापतिरुदिष्टःको
वायुरिति शब्दित” इत्येकाच्तरीयकोषे) शिव-
धनुः । इति चिकारड एेषः॥
अजकावः, पु, जी, शिवधनुः । इति चिकारडप्रोषः।
अजगन्धा, स्त्रो, (अजस्य गन्धवत्‌ गन्धो यस्याः सा)
वनयवानी। तत्पय्यायः। अजमोदा २। खराश्वा
कारवी 8 । इति रलमाला | उग्रगन्धा ५। इत्य
मरः ॥ ङच्तविष्टेषः । ववरी इति हिन्दीभाषा ॥
इति मदनविनोदः॥ तिलौणि इति राजनिर्धगटः।
तत्पय्योयः । वस्तगन्धा ३ खरपुष्या 8 अवि
गन्धिका ५उग्रगन्धा ई ब्रद्मगभा 9 ब्राह्मो <पति
मयुरिका €। अस्या गुणाः । कटत्वं । उश्णतवं ।
वातगुख्मादर शो गवशेत्रणात्तिग्रलनाशित्वं । भीता
चेदञ्नने हिता । इति राजनिघंगटः
अजगन्धिका, स्त्री, (अजस्य गन्धः बषष्ोततृपुरुषः
तदत्‌ गन्धोाऽस्यास्ति अजगन्ध + मत्वर्थे ठन्‌ ठस्येक
इति ठस्य इकः) वव्वरौीढच्तः | इत्यमरः ॥ वावरि
इति भाषा ।

अजस्य गरः बष्ो ततूएुरषः) खनामख्यातडत्‌
सपः । तत्पायः । शयुः २ वाहसः इ । इत्यमरः ॥

अजगवं, की, (अजयो विग्णन्रद्यणोगं चिएरासुरबधे

गौतं षष्टो ततएरुषः। तादृशं गोतं वाति सम्ब-
भराति यत्‌ अजग +वा + क्तरि क उपपद-
समासः । “गञ्च गीतद्च गौव गधेनुःलरखती'?
इव्येकाच्तरौयकोषे) पिनाकः। शिवधनुः । इत्य
मरुः ॥ तस्य रूपान्तरं । अजकवं । अजकावं ।
अजोकवं । अजगावं ॥

अजगावं, क्ली, (खजयोव्विशरदह्यणोग गीतं षदो
तत्परुषः । तादशं गौतमवति सम्पादयति यत
अजग +अव + कम्भण्यण्‌ उपपदसमासः) शिव-
धेनुः । इति शब्दमाला ॥

अजजोविकः, ए, (अनः जीविका जोवनोपायो यस्य
सः) अजाजोवो । कागपालकः। तत्पायः ।
जावालः २। इति हेमचन््रः॥

अजटा, स्त्री, (नास्ति जटा यस्याः सा) भूम्यामलकी
इति राजनिधेरटः॥ तस्या रूपान्तर । अजडा ।
अजञ्मटा॥

अजङ्ा,स््री,(अजडां जाद्याभावं सम्पादयति या खज-
ड़ा + करोगर्थे णिच्‌ ततः प्र घाद्यच्‌) कमिकच्छः।
अलकुश्ौ इति भाषा॥ इति राजनिर्घण्टः ॥

अजश्या, स्त्री, (अजानां समूहः यज + शन्‌ स्यां
टाप्‌ अजसमूहः । तदन्नानावणत्वात्‌ ) खसं
यूधिका। इति दीध्िताः॥

अजदग्डो, स्त्र, (अजस्य ब्रद्यणो यन्ञाव दण्डः काड-
मस्याःसा च्तिवां खम्‌ । ब्रद्मदग्डीटच्तकाेन यच्ञ-
विधानात्‌ ) ब्रद्यदग्डीटेच्तः इति राजनिर्घरटः ॥

अजनकः, चि,(न जनकः नोत्पादकः नज्‌स मासः। जन-
यति जन्‌ + णिच्‌ गवल्‌ ) अनुत्यादकः। अजन्मदः।
अखष्टा । अकारकः॥

अजननिः, ए, (न +जन्‌ + अक्रो नच्यनिरिति
खचरेण निन्दायां भावे अनिः। तस्याजननिरेवास्त
जननीजञो्कारिण इति प्रसिद्धपयो गोऽप्यस्ति)
जन्मरादित्यं । उत्पत्यभावः। अकरणिः, शापः ।
यथा । अजननिरल्त तस्य । इत्यमरटीकायां
रायसुकुटः॥

अजन्धं, क्ती, (न जन्यते सम्पाद्यते केनापि न + जन्‌
णिच्‌ वत्‌) उत्पातः | खुभाखुभदधचकभूकम्पादिः।
इव्यमरः ॥ अजननीये चि ॥

अजपः, पु, (अपशल्तं जयति पठति यः। जप्‌ + पचा-
द्यच्‌ न जपः नज्‌समासः।) असदभ्येता । कुपाठकः ।
इति हेमचनच्धः॥ (अजं पाति र्ति यः + खज +
पा +कत्तरि क उपपदसमासः) छागपालकः।
यथा,--
“च्ाषधीनामरूपाभ्यां जानते ह्यजपा वने"? ।
इति चरकः॥

अजपा, स्त्रो, (न जप्यते नोचार््यतेऽसौ अमितु श्वास.

अज

प्रश्वासयोगं मनागमनाभ्यां सम्पाद्यते जप्‌ + घ |

अर्थे कः स्तियां टाप्‌ नजपा नज्‌समासः |)

इंसमन्लः । यथा,--

“वियद दन्दुललितस्तदादिसगंसं युतः ।
अजपाख्यो मनुः परोक्त द्यत्तरः सुरपादपः” ॥*॥

अस्य देवताड्धनारौखरमूत्तिः। यथा,

“उदयदधानुस्मुरिलतडिदाकारमद्धौमन्विकेश
पाश्राभीतिं वरदपरभुं संदधानं कराजैः
दिव्याकद्यैनंवमाणमयैः शोभितं विश्वमूलं
सौभ्यामरेवं वपएरवतु नश्न्र चूडं चिनेचं', ॥

इति तन््रसारः ॥ * ॥ खामाविकनिःशासप-

ऋासरूपेण जीवजप्यहंसमन्ल्ः ।

तथाच दच्िणामूत्तिंसंडितायां ।

“अथ वच्छे महेशानि प्रत्य प्रजपेन्नरः ।
मोहबन्धं न जानाति मोच्तस्तस्य न विद्यते !
श्रीगुरोः कपया देवि ज्ञायते जप्यते यदा ।
उच्छासनिःखासतया तदा बन्धेच्तयो भवेत्‌ ॥
उच्कासेरेव निःश्वासैैस इच्तरदयं ।
तस्मात्‌ प्राणस्य इं सास्य खात्माकारोण संस्थितः॥
नामेरुचासनिःशासात्‌ दयाय यवस्धितः ।
अदिश्वासै्वेत्‌ प्राणः बट्‌ प्राणा नाडिका मता॥
षदिनाद्या द्यद्ोराचं जपसंस्याक्रमो मतः ।
रकविंश्रतिसाइखं षट्‌ शताधिकमौखरि ॥
जपते प्रतयद्ं पाणौ सान््रानन्दमयीं परां ।
उत्पत्तिं पमारम्भो रस्त निवेदनं ॥
विना जपेन देवेशि जपो भवति मन्लिशः।
अजपेयं ततः प्रोक्ता भवपाश्निलछन्तनी"? ॥

अन्यच्रापि ।

“बट्‌शतानि दिवारात्रौ सहखाणयेकविं शतिं ।
रुतत्सं स्यान्वितं मन्त्रं जोवो जपति सव्वेदा"।१॥

सन्ध्यावन्दनहोना । इति महाभारतं ॥

आअजमनच्तः, पै, (अजानां भच्तः खाद्यः षष्ोततृपुरूषः।

मक्त + कम्भणि घन्‌ ।) वन्दैरडच्तः। इति राज-

निघंणटः |

अनमीएः, ए, (अजः कागः यच्च मए: सिक्तो यत्र

सः तदेशाधिषः अनमोए + खय्‌ सं प्यक

इद्धेरनि्यत्वात्‌ शद्यभावः |) राजा युधिष्ठिरः"
इति चिकाखशेषः ॥

अजमोदा, स्त्री, (अजानां खाद्यतया मोदो इका

यस्याः सा अजानां मोदो गन्ध इव गन्धो यस्याः

सा) यवानिका । तत्पग्यायः। उ्रगन्धा २ ब्रह्य
दर्भौ ३ यवानिका ४ ॥ इत्यमरः | यमानौ
दिविधा।

ख्का देचरयमानी सा अजमोदेग्येव स्याता ।

अपरा यभानीद्येव स्याता । अविशेषात्‌ इवो.

रषौति भूतिः ॥ केचित्त अजमोदादिदयं वन-
यमान्धां । ब्रह्मदभोदिदयं यमान्धामिन्धाङः ।

उप्रगन्धाजमोदाख्था सतच्तेचयमानिकेति। य-

मानौ दीपको दीप्यो भूतिकश्च यमादिकेति च

स्त्रमाला॥ इति भरतः॥ * ॥ वदयक्ते त वन-

अमानी इति ख्याता । तत्पायः । खराङ्का र्‌

उकमोरा द मकंटौ ४ मोदा ५ गन्धदला ई

१८

अज

दस्तिकारवी ७ गन्धपतिका < मायुरी < शि-
खिमोदा १० मोदाष््या १९ वह्धिदौपिका १२
ब्रह्यकोौ १३ विश्राली १४ हयगन्धा १५ उय-
गन्धिका १६ मोदिनी १७ फलमुख्या १८ बषि-
शल्या १९ । आस्या गुणाः। कटुत्वं । उष्णत्वं ।
रू्त्वं । रुचिकारित्वं । कफवायु्रूलाध्रानारुचि-
जठरामयनाशित्वश्च । इति राजनिर्धंरटः ॥ य~
मानी । यथा,-

“अजमोदा खरा च मयृरो दीप्यकस्तथा ।
तथा ब्रह्मकुशा प्रोक्ता कारवी लोचमस्तकः ॥
अजमोदा कदुस्तौच्छणा दौपनौ कफवातनुत्‌ ।
उष्णा विदादिनौ द्या श्या बलकरी लघः ॥
ने चामयज्लमिचछदि हि्मवन्तिरुजो इरेत्‌”” ॥*॥

अथ खुरासानीयवानीनामगुणाः ।

“पारसीययवानौ तु यवानौसदृश्ौ गुरः ।

विष्येषात्‌ पा चनौ रूच्ता याहिणी मादिनी गुरः”"॥

इति भावप्रकाशः ॥
अजमोदिका, स्त्री, (अजं मोदयति इषेयति या ।
सुद्‌ + णिच्‌ रल्‌ स्त्रियां टाप्‌ । अजस्य मोदिका
बष्टोततपरूषः) यवानी । इति वैद्यकं ॥
अजम्भः, प, (न सन्ति जम्भा दन्ता यस्य सः) (ूर्ये
च) भेकः। इति शब्दरलावली ॥ न सन्ति
जम्भा दन्ता अस्य ॥
अजयः, ए, (जि +भावे खच्‌ न जयः नज्‌समास, |)
पराजयः । यथा,

“शछखदुःखे समे छत्वा लाभालामौ जयाजयौ" ।
इति भगवद्रीता ॥ राएदेश्प्रसिद्धनद विशेषः ॥
अजया, स्त्री, (न जीयते पराजोयतेऽसौ नि +

कम्मयि अच्‌ स्त्रियां टाप्‌ न जया नज्‌समासः |)

विजया । भाक सि इति ख्याता । इति राज-
निरः ॥

अजय्यं, चि, (जेतु मशकं जि + कर्मणि ““्तग्य जग्धौ
शक्चाथे इति यत्‌” न जग्धं नज्‌समासः।) जेतुम-
शक्यं । अजेयं । इति मुगधबोधच्याकरणं ॥ (यथा
सषुवं शे, “राक्ामजय्योऽजनि पगडरौकः ।)

अजरः, चि, (ब्टृ+मावे अख गुणः स्यां टाप्‌,
नास्ति नरा जोोवख्या यस्य सः) जरारद्दितः ।
वाडेक्यभरन्यः । वथा,-

“खजगामरवत्‌ पाच्च विद्यामर्च चिन्तयेत्‌” ।

इति हितोपदेशः ॥

अजरा, स्त्री, (नास्ति जरा यस्याः सा।) जौयं-
पक्नौलता । इद्धदारकप्रमेदः । ग्टकन्धा + इत-
कुमारीति ख्याता । इति राजनिर्ध॑गटः ॥

अय्यै, जी, (ग जोव्धेति ष्ट + कत्तेरि अजे सदत.
भिति छतैण यत्‌ । तेन सृतम रामाजब्थे
हुतमिति मद्धि) सतं । सौ हारै । इति हेम-
चन्द्रः । खजरा चि ॥ (यथा रघव्े,--
“मदग रजय्थ जरसो पदि मदे बन्धाय एुनबं बन्ध” |

अजलम्बनं, ङौ, (खज इव लम्बते ५
च्रायतेऽसौ लम्ब + कम्मंणि ल्युट्‌) खोतोन्ननं ।
इति शब्द चश्दिका ॥

अजलोमा, [न ] ४, (अजस्य लोमेव शोम मघ्नरी

अजा
यस्य सः) उनच्तविष्ेषः । गुयाशििषा । श्ूया-
शम्बो इति च भाषा । तत्पयायः। शिखी २

केशौ ३ महाङखा 8 अग्रपर्णी५। इति रन-
माला

अजश्रटङ्े, स्त्री, (अजस्य कागस्य श्टङ्मिव फलं

यस्याः सा च्त्रियां खौप्‌) उनच्तविश्रेषः । गा-
डरशिङ्ख मेएाशिङ्कौ । इति स्याता । तत्य-
ग्योयः। विषाणी २ । इत्यमरः ॥ विषाणिका इ
चक्रेण 9 चअजगन्धिनौी ५ मौन € नेती-
अधी ७ आावत्तिनो ८ । इति रत्नमाला ॥ मेष-
टको € वत्तिका ५० सपंटंद्विका १९ चन्तव्या १९२
तिक्तदुग्धा ९२ प्तष्टङ्ी ९४ कणिका १५। असा
गणाः । कटुत्वं तिक्ततवं। कफाशःगूलश्योधश्चास-
हबोगपिषरोगकासकुनाशितवं। चंच्ुितका-
सित्व्च ॥ तत्फलस्य गुणाः । तिक्तत्वं । उष्णत्वं ।
कटुत्वं कफवायुनाशित्वं । जठरानलरचिकारित्वं ।
इद्यत्वं । लवणास्ञरसत्वद्च । इति राजनिधंगटः ॥
(यथा स्ते,

“खजगन्धाखगन्धा च काला सरलया सह ।

रके धिकाजश्टङ्गो च प्रलेपः शेश्योथदइत्‌” ॥

अजखं, कतो, (नञ्‌ + जस्‌ + नमिकभ्यिरप्रनस इ्या-

दिनार नज्‌ समासः) निरन्तरः | सततं | इत्यमरः ॥
(यथा रघुवंशे, “अजखदौक्ताप्रयतस्य मद्गुरोः
क्रियाविघाताय कथं पवत्त॑से", |)

अजहत्छाथो, स्रो, ( न जत्‌ न जन्‌ खाथौ यां

इत्ति यदा न जहती खा या लच्तणा सा |)
लच्तणाख्यटत्ति विशेषः । उपादानलच्तणा । खी-

याथेद्यागिनी लच्तणा । यथा । कुन्ताः पवि-

शन्तीत्यच कुन्तधारि पुरषे लच्तणा इ त्लङ्कार-
शास्त्रं |

अजदल्िष्ः, प, (न जत्‌ लिङ्क यं शब्द्‌ यदा न

जइत्‌ लिङ्ग यः शब्दः इति |) विश्रेषयभूतोऽपि
खलिङ्कात्यागौ शब्दः 1 इति व्याकरणं ॥

अजा, स्रो, (न जहाति परित्यजति खकान्‌, अनु-

पसगेल्िम्पविन्दधारिपारि वेदेजिचेति साति-
सादिभ्यश्च इति पाणिनिद्धबेण चकारस्य
अलुक्षसमु यायात्‌ श्रः दिल्वः नमूतत्‌, च्या
टाप्‌) ग्रूकष््ब । इत्यमरटीकायां खामो ॥
अत्याव्ये चि ॥

अजा, स्त्री, ( न जायते नोत्पद्यते अपि तु उत्पद्यते

न +जन्‌ +कत्तेरि ड नन्‌ समासः। अच नम्‌
शब्दः धिरख्ालने । खदयाश्रक्तिपच्ते नञ्‌निषे-
धाथंः, अजामेकां लोहितनशुक्टव्णां नमाम इति
साह्यतत््वकौ सुदं ।) छागो । इत्यमरः ॥ माया ।
द्या शक्तिः| इति एरागं । (“अजामेकां लो.
हितछव्यसक्तां बहीः प्रजाः खजमानां सख
पाम्‌ अनो दयोको जुषमाणोऽनुशेते जहा्ेनां
खक्षभोग्यामजोऽन्यः"-- इति ऋेताखतरोपनि-
अड्‌ ॥) ओवधिमेदः । (यथा स॒शरुते,--

“अणा महौषधी शया शद्धबन्देनदु पाण्डुरा ।)

अजागरः, पु, (वघ जागरयति सेवनेन लोकान्‌

निजापयति यः, जाग्ड +णिच्‌ नाय्ोऽविचिख

अजा
नोत्‌ इति गुणः ततः पचाद्यच्‌ नज्समासः ।)
भ्टङ्गराजत्तः। इति शब्दरलावली ॥ जागरण-
रदिते चि।
नाजी, स्त्रो, (अजेन वीयते अ्यत्कटगन्धतया
व्यज्यतेऽसौ अज्‌ + २ञ्‌ व्यजा दिभ्यश्च इति कभ्मणि
डज्‌ । अजेन आजिः दतौया तत्‌ । च्तियां
वाङोप्‌) खेतजौरकः | छष्णनीर कः । काकोदुम्ब
रिका। इति राजनिघेरटः॥
खअजाजीवः, पै, (अजेन ऋजव्यवसायेन आजीवति
सम्यक्‌ प्राणान्‌ धारयति यः, खा + जोव +पचा-
द्यच्‌ अजेन आजीवः टतीयातत्युरुषः) जावालः ।
कागोपजीवी ¦ इत्यमरः ॥
जातः, चि, (जन्‌ + कत्तेरि क्तः न जातः नञ्‌-
समासः ) अजन्मविशिद्टः। अनुत्प्नः। यचा |
अजातपनच्ता इव मातरः खगाः। इति श्रौभागवतें |
(यथा दायभागे,
“ये जाता येऽप्यजाता वा ये च गर्भे यवस्थिताः
इत्ति तेऽपि हि काङ्न्ति ठत्तिलोपो विगर्दितः”॥)
अजातश्रचुः, पै, (अजातः सब्वेपियत्वात्‌ अनुत्पन्न
प्रचयंस्य सः) राजा यधिष्िरः। इति हेमचन््रः॥
(यथा महाभारतः,
“ऋजातश्र्मासाद्य कुन्ती वचनमव्रवीत्‌” |)
(शवः काशौएच्ः। शएमीकपुच्चः।) (यथा इरिवंशे,
“धामघएुच्लः शमीकस्त शमीको राज्यमावङत्‌ |
जुगु्ठमानो भोजत्वादाजद्धयमवाप सः।
च्यजातश्रच्चः श्र चुणां जच्चं तस्य विनाश्रनः”? |)
(विभ्िसारएच्लः स च श्राक्यमुनिसमकालोनः |)
अजातारिः, पु, (अजातः सन्वंपियत्वात्‌ अनुत्यन्नः
अरिः शचुर्यस्य सः) राजा युधिषिरः । इति
श्रिप्रयोगः॥
खजातौल्वलिः, प, (अजया उपजीवी तौल्वलिः
मुनिविश्रेषः श्ाकपार्थिंवादित्वात्‌ समासः मध्य-
पदलो पञ्च । तुल्वलस्थापत्यं तुल्वल + अत इनिति
इज्‌) अजो पजीविसुनिवि शेषः । इति मध्यपद-
लोपिकम्भधारयसमासे सुपद्मव्याकर यां ॥ तुल्वल-
स्थापत्यं तौल्वलिः अजो पजोदी चासौ तौल्वलि
खखेति । इति तद्धौका
खअजादनी, स्त्री, (अजेन टग्य्ंमद्यते मच्छते$सौ
अद्‌ + कम्मेणि ल्यट्‌ स्त्रियां खीप्‌ अजस्य अदनी
खाद्या षद्ोतत्पुरषः) च्तद्रदुरालभा । इति राज-
निधेख्टः ॥
अजानेयः, ठै, (अजवत्‌ शिवडषवत्‌ यथास्थानमासो
हिणं नयति प्रापयति । आ +नी + छ्यल्यटो
बड्लमिति खचरेण कत्तरि यत्‌। अंजण्डागे
हरित्रद्मधातुस्मरदरे षे इति मेदिनो) उत्तम-
घोटकः । तत्पय्धौीयः। इइयोत्तमः २ वाताश
जात्यः ३। इति चिकाग्डदेषः ॥ अजानेयः ४
कुलीनः ५। इत्यमरः ॥ नि्भयेचि। इति चि-
कागप्ेषः ॥
च्जान्लो, सनो, (अजस्य अन्लमिव देहवन्धनमिव
अन्तं तदाकारमञ्जरी यस्याः सा विद्गतौरादि-
भ्यश्च इति ढम्‌) ठच्तविश्रेषः । नीलवशंवोना

१९

अजिन्धः
इति भाषा तत्पग्योयः। नौलवृह्णा २
पुष्पी ₹ अतिलोमश्7 8 नौलिनौ ५ कगलान्ली ई
अन्तःकोठरपष्यी 9 । इति रलमाला ॥ वस्तान्त् ।
खडदारकः । इति राजनिघंगाटः ॥
अजापालकः, चि, (अजानां प्रालकः रत्तकः षष्टो -
ततएुरुषः) अजाजीवौ । ऋागरच्तकः । इति
श्रब्दर लावली ॥
अजितं, चि, (न जितं न पराजितं नन्‌समासः ।
जि + कम्मेणि क्तः) अनिजितं । इति हेमचन्द्रः ॥
ऋअतिपराजितख् ॥
अजितः, प, (न जितः न केनापि पराजित रे-
्ेग । “वेधाः शाङ्गीऽजितः छष्णो दृषएः शङ्ख
बंगोऽच्यत'› इति सहखनाम पय्याये। ) विष्णुः ।
बृद्धः। तीथेछव्नेनविश्रषः। इति हेमचन्द्रः ॥
शिवः । इति तस्य सदखनाममध्ये पठितः ॥
अजिनं, क्ली, (अजति धुल्यादि आआढणोति यत्‌
अज्‌ + क्तरि इनन्‌ बाडस्यात्‌ अनेय द्यञज्‌ पो
इति नवौ च्यादेशः) (अजाजिनं शोणित विन्द्‌-
वषि चेति कुमारसम्भवे) चम्भै । ग्द्यचार्यादि-
धाय्यृव्शसारादित्वक्‌ । इत्यमरः ॥ जिनभितरे
वाच्लिङ्ग' ।
अजिनपचा, स्त्री, (अजिनं चम्मं पतं पत्तो यस्याः
सा) चम्मेचटिका। चामचिका इति ख्याता ।
तत्यय्थयः । जतुका २। इत्यमरः ॥ जतूका ३ ।
इति तद्धौका ।
अजोनपन्नौ, स्त्रो, (अजीनं चम्मं पत्रं यस्याः सा
गौरादित्वात्‌ ष्‌) जतुका । इति राजनिर्घटः ॥
अजिनयोनिः, ४, (अजिनानां चरम्मैणां योनिः
अकरः षड्ोतत्पररषः। योनिः स्नीैसयोचख स्यादा-
करे स्रमन्दिरे दति मेदिनी) इरि णः। इत्यभरः ॥
अजिर, क्ती, (अजति ग्टहाच्निःसरति यच खज +
अधिकरणे किरच्‌ । उठान इति भाषा । अजति
गच्छति यः इति वायुः । अजति गच्छति च्तण-
मङ्गरमिति यावत्‌ इति शरीर । अजन्ति इन्दि-
याणि गच्छन्यच इति बयुत्पत्ा विषयः) चत्वर ।
(वथा वि्णएराके,--
“पुनश्च भरतस्याभरूदाश्चमस्याट नाजिरे'" ।)
वायुः । शरीर ¦ मग्डृकः। विषयः । इति
मेदिनौ॥
ऋअजिद्ध, चि, (जिद वक्रतायां जिहि+मक्‌ न
जिद्धं नज्‌समासः) अवकं । सरलं ॥ इत्यमरः ॥
मेके ए । इति शब्दरलावलौ ॥ (यथा मनुः,--
“अजिद्यामश्रठां खडा जीवेत्‌ ब्राद्मणजीविका)
अजिद्यगः, प, (खजिद्धं सरलं गच्छति यः खजिद्य
+ गम्‌ + डः उपपदसमासः) बाणः । इत्यमरः ॥
अवक्रगे वाच्यलिङ्ः ॥ (यथा रामायणे,
«ते तस्य कायं निभिंद्य रक्तएद्धा अजिद्यगाः ।
निष्पेतुलादहितादिग्धा रक्ता इव महोरगाः ॥
न छयबिडं तयोर्गात्रे बभूवांगुलमन्तरः ।
नानिर्भिंत्ं न चाध्वस्तमपि दल्धम निद्यगीः'” ॥)
अजि, पै, (नास्ति जिङ्ा यस्य सः) मेकः।
इति चिकाणग्ेषः ॥ जिङारद्िते चि॥

|

अजरं

अजीये, लो,(च्ट + क्तः, न जोसं नभ्‌ समासः) अपाकः ।

तत्पर्यायः । वायुगण्डः २ अन्तवमिः ३ पलता
श्रयः 8 । इति चिकाण्डशरेषः॥ अथाजौयंस्य
विप्रञ्चद्टं निदानमाइ । अत्यम्बुपानादिषमाश-
नाच्च सन्धारणात्‌ खप्नविषय्येयाच्च । कालेऽपि
सात्मा लघ चापि मुक्तमन्नं न पाकं भजते नरस्य ।
सन्धारणात्‌ चुद्ातमूच एरौबादौनां । खभ्नविप-
स्येयात्‌ दिवाश्यनादा्रौ जागरात्‌ । लघ
चापो्यपिशन्दात्‌ ज्िग्धोष्णादिगुणयुक्तमपि ॥*॥
खन्धच्च ।

^ षांमयक्रोधपरिज्ुतेन

लुब्धेन शग्दन्यनिपौडितेन ।

प्रदेषगुक्तेन च सेव्यमान

मन्नं न सम्बक्‌ परिपाकमेति” ॥
परिजुतेन व्यापन । उक्तकारणेभ्योऽतिमाच-
भोजनं विद्धेषादजीयैस्य कारणमजीरयश्च बङ-
व्याधीनां कारणमित्याह ।

“च्नात्मवन्तः पचवदभञ्जते येऽपरमाणतः ।
रोगानीकस्य ते मूलमजौरै परापरुवन्ति डि” ॥
अनात्मवन्तः अखबुद्धिमन्तः । रोगानीकस्य विद्ध्‌-

च्यादेः । मूलं कारणं ॥ * ॥ खन्य्च । .
“प्रायेणादारपैवम्यादजीये जायते टां ।
तन्मूलो रोगसं घातस्तदिनाशादिनश्यति?
तदिनाश्दिनश्यति अजीगेविनाश्ात्‌ विनश्यति
रोसं घात इत्यथैः । यदा तत्‌ अजीरैं चाश्ात्‌
भच्तणात्‌ विना भच्तणाभावे विनश्यति निवत्ते
इत्यथैः | * ॥ अजीसंस्य सामान्यस्य लच्तयमा।
“न्लानिरगौरवमाटोपो भमो मारतमूएता ।
विबन्धोऽतिप्रडत्तिर्वा सामान्याजीसंलच्तणं'› ॥
मार्तमूएता वायोर्वशोधः। विक्न्धः मला-
परटत्तिः ॥ *॥ स्निरछटकारयेः सदितानजी-

णस्य भेदानाह ।

“च्छमं विदग्धं विग्धं कफपित्तानिलैख्तिभिः? ।
चिभिस्थिकशो न तु भिलितैः।

“अजीसै केचिदिच्छन्ति चतुथं रसरेषतः› ॥
कोचित्‌ सश्रुतादयः॥ रसरेवतः सक्तस्य पक्षस्य
सारभूतो यो जवः स रसः सोऽपि पच्यते । सुक्षस्य
पक्ष्य सारभूतो यो अवः स चापक्कःसरस-
शेषः तस्मात्‌ चतुधंमजीये नत्वामाजोयै ॥ * ॥
नन्वामाजीणादसेषस्य को भेद उच्यते । आमं
मधुरतागतमपक्कं अन्नमेव । रसेष्त भक्षस्य
पक्घस्य सारभूतो यो डवः स चापक्घ इति मेदः ।
अनीश पञ्चमं केचित निदीषं दिनपाक्षि च।
निर्ीषं गौरवभ्नमभ्रूलादिदोषाजनकं । दिग-
पाक्षि च आङारोऽहोराच्ेय पाकं यातीति
खभावः। यत्त माज्राकालसाम्यादिदोषादिनान्तरे
पाकं याति तदिनपाकि। अतणव याममध्येब
भोक्तव्यमिति वचनं,-

वदन्ति षदः चाजोसै प्राक्त प्रतिवासरं»
प्रातं अविकारकं। प्रतिवासरं पतिदिगः
मावि। सक्ष यावदजीस तावदभीखंमिकच्ते ।
शतदभिश्वानस्य प्रयोभमें पाकाय वामषार्द्रयनः

अजीर

पियश्ब्दादिशेवनादिकं। न चाचराहारस्य नि-
बेधः। प्रातराशे त्वजीरखे तु सायमाश्योन दुष्य
तौति वचनेन सायमाशस्य वश्यं कत्तं यत्वात्‌ ॥*॥
छामाजोखंस्य लच्तणमाह,--
“तच्ामे गुरुतोत्क्ञेशः शो या गर्डाक्िकूटमः :

उद्र यथासुक्तमविदग्धः प्रवर्तते ॥
युरुता उदराङ्गयोः। उत्‌ केशः उपस्थितं वमन-
मिव | अच्तिकूटेऽचिएटकः। अविदग्धः अनस््रो
निगंन्धश्च ॥*॥ विदग्धाजी सस्य लच्तणमाह, -
“विदग्धे ्नमटस्मृच्छं पित्ता विविधा रजः।

उद्रारख सधुमास्तः खेदे दाख जायते" ॥
विविधा रुजः ओ्ओषचाषदादादयः॥*। विद्टवन्धा-
जीशंस्य लच्तणमाह,--

“विद्ध्य श्रूलमाश्रानं विविधा वातवेदनाः ।
मसवाताप्ररत्तिच स्तम्भो मेादहोऽङ्कपौडनं' ॥
वातवेदनाः तादभेदादयः॥ स्तम्भो गाचाणां |
मेदो मूच्छ ॥ *॥ रसरेषाजी खेय लच्तणमाह,

“रसरबे$्नविदेषो इदयाखडिगौरवे” ॥ + ॥

रतस्य उपदवानाह,--

“मृच्छ प्रलापो वमथुः पसेकः सादनं भमः।
उपद्रवा भवन्त्येते म्टतिख रस रेवतः" ॥ * ॥

अतिशयितेभ्यः अमाद्यजीरभ्यो विद्धव्यादिरा-

गानाइ,-

“खामं विदग्धं विख्व्धमि्यजीसं यदीरितं ।
विखलसकौ तस्ाद्धवेचापि विलम्बिका” ॥
नाच यथासं तदा विदग्धादिलभ्बिका भवितु
मति । सा च कफवाताभ्यां भवती्येकेकतो-
$नीखोदिखव्यादि्रयात्यत्तिः ॥ *॥ विख्व्यादि-

निरुक्तिमाद,-

“छूचोभिर्वि गात्राणि तदुत्सन्तिरतेऽनिलः।
यचाजीर्सेन सा प्रद व्निचीति निगद्यते” ॥*॥

विदध्या निदानमाड-

“न तां परिभिताङारा लभन्ते विदितागमाः।
मृ एास्तामजितात्मानो लमन्तेऽशनन्लालु पाः, ॥
विदितागमाः ्ातायु्वदाः ॥*॥ विदध्या लच्तण-

4}
“मृच्छोतिसारोवमथुः पिपासा
मूलं भमेदद्धनजुम्भदाहाः |
ैवण्ैकम्पौ हदये रूजख
भवन्ति तस्यां शिरसख भेदः"? ॥
उदेनं इक्तपादयेःः । शिरसे भेदः शिरःभूलं ॥
विद्छच्ा उपद्रवानाड,-
““निद्वानाश्रोऽरतिः कम्यौ मू ्राघाता विसं क्ता |
अमी उपद्रवा घोरा विद्धच्ाः पश्च दारणाः” |
अमी उपदवा घोरा अमी निद्रानाश्णदयः उप-
इवः सव्वषामेव रागाणां घोरा नयङ्कराः।
विद्छच्याः पञ्च दारुणा विद्धव्यास्त पञ्चापि यदि
स्यस्तदा दारुणाः प्रायमयङ्गराः ॥ * । अलसक
लच्यमाइ,-
“कुचिरानद्यतेऽन्यथे प्रताम्येत्‌ परिकरूजलि ।
निकू्धो मारूतच्ैव कृच्तावुपरि धावति ॥
वातदचचौ निरोधश्च यस्याद्वथे भवेदपि ।

र 9
अजीशं
तस्यालसकमाचष्टे टष्णोद्धासो च यस्य तु" ॥
छनद्यते अआध्मायते । प्रताम्येत्‌ ग्लायति । परि-
कूजति आत्तनादः करोति। कुच्तौ अनीर्खेन
निरूडो मारुतः उपरि धावति इदयकगादिकं
गच्छतीत्यथेः । काश्यपर्लाह,--

“नाधो याति न चाप्युद्धेमा हारो न च पच्यते।
कषे सितोऽलसीभूतस्ततोऽसावलसः सतः" ॥

विख्च्यलसयेररिमाह,--

“यः श्यावदन्तौनखेऽल्यसंज्ञः
करदर्दितोऽभ्यन्तरयातनेचः।
च्तामसवरः सन्व॑विमुक्तसन्धि-
योयान्नरः साऽपनरागमाय'' ॥
सन्वेविसुक्तसन्धिः सर्व्वे विमुक्ताः श्थिलीभूताः
सन्धया यस्य सः॥*॥ विलम्विकाया लच्तण
मष- 4
दुङ्च्च सक्तं कफम रूताभ्यां
परवत्तेते नोद्धंमधच्च यच्र ।
विलम्बिकां तां भ्टशद्श्िकित्छा-
माचच्तते शास्त्रविदः एराणाः'" ॥
भ्टशद्‌श्िकित्सां प्र्याख्यायापचरणीयम्‌ । इय
मसाष्येवेति जेच्नटः ॥*॥ जीशेस्यादहारस्य
लच्तणमाडइ,--

“उद्गार डिरूत्षाहो वेगोत्से यथोचितं ।
लघुता च्ततिपासे च जी हारस्य लक्तणं” ॥*॥

अथय चिकित्सा,-

“हरीतक तथा ुर्ठी भच्छमाणा गुडेन वा ।
सैन्धवेन युता वा स्थात्‌ सातद्येनाभिदीपनी ॥
गुडन खुरटीमथवोपकुल्यां
पथ्यां टतौयामय दाडिमं वा ।
अभेव्वजीर्खेघ्‌ गुदामयेषु
वद्ध विबन्धेषु च नि्मद्यात्‌॥
व्योषं दन्ती चिटचिचं छव्णामूलं विचूिंतं
तचे गुडसं मिं भच्तयेत्‌ प्रातरुत्थितः ॥
रखुतद्गुडाष्टकं नाम वलवखाभिवर्डनं ।
श्णेधोदावत्तेशरल्न' श्रीहपारङ्गामयापदहं ॥

सव्वेचूखंसमे गुडो देयः। केचित्त दिशं एड
दत्त्वा गुटिकां कृव्व॑न्ति । रेचक्षाऽयं योगः ।
ग॒डाद्टकम्‌॥ *॥ ददनाजमेद सैन्धवनागरमरि-
चानि चाक्ञतक्रेग। सप्ताहादभिकरः पागद्रौ-
नाशनं परमं । ञओषधमिचध्याहायधे,--

“तत्रामे वमनं काय्यं विदग्धे लङ्खनं हितं ।
विषन्धे खेदनं शस्तं रसगेषे शयीत च ॥
वचा लवणतायेन बान्तिरामे प्रशस्यते ॥
कगासिन्धवचाकल्वं पीत्वा वा शिशिर म्भसा॥

जलमत्र सरावमाचं । वचा क्षा्धमिता । सैन्धवं

कषोद्धंभितं । दयें युतेन जलेन पीतेन ।

“कगादिकल्वं वा पीत्वा वान्तिरामे प्रशस्यते”

इग्नेनान्वयः ॥ * ॥

“धान्यनागरसिद्धं वा तायं दद्यादिचच्तणः |
्ामाजोखं परश्रमनं शूलघ्नं वस्तिशोधनं ॥
भवेद्‌ यदि प्रातरजीखं शङ्गा
तदामयां नागरसैन्धवाभ्यां ।

अजीशं

विचूसिंतां शौतजलेन सुका

क्रामशङ्को मितमन्नकाले ॥

विदह्यते यस्य तु सक्तमाचं

ददह्यते इच गल यस्य ।

ाच्तां सितामात्तिकसम्प्युक्तां

लिषए़ाभयां चातिखुखं लमेत ॥
दिकटुकमजमोदा सैन्धवं जोर दे
समधरणष्टतानामष्मो दङ्कुमागः।

परथमकवलखक्त' सपिषा चूखमेत-

व्लनयति जठरेऽभिं वातरागांख इन्ति"”॥
अजमोदा यवानी । अन्तःसंमाज्नं कत्वात्‌ । जी-
स्के दे शुक्तं छष्णच्च। धरणमच्र मानं। तेन
समध्ररणं तानां तुल्यमानं गटहौतानां शुण्डया
दीनां भागाः सप्त । तत्राष्टमो भागे हिद्कुनः।
हि ख्ग्बद्टकम्‌ ॥ *॥ ।

“डं खतं गन्धकच्च पलमानं एथक्‌ थक्‌ ।

इरीतकौ च दिपला नागरच्न्रिपलः सूतः ॥

छव्णा च मरिचं तदत्‌ सिन्धूल्थं चपलं मतं ।
चतुस्यला च विजया मर्दये त्रिम्बकनवैः ॥
एटानि सप्त देयानि घम्मम्ये पुनः एुनः।
अजीशारिरयं पोक्तः सद्यो दीपनपाचनः ॥
भच्तयेदटिगुणं च्छं पाचयेद्धेदयेदपि ।
अजीणोरिः ॥ * ॥

“दौ च्तासौ चिचकं पाठा रज्ञं लवणानि च।
ख्ोलापचकं भागो छमिन्न हिक पौन्करं॥
शटी दार्वो चिडन्भृस्तं वचा चेन्रयवास्तथा ।
टक्ता्लं जोरकं धारौ अयसो चोपकुश्चिका ॥
अस््वेतसमस््ोका यवानो देवदार च ।
ऋअभयातिविषा श्यामा इएुवारग्बधं समं ॥
तिलमुव्ककशियूणां के किलात्तपलाशयोः ।
च्ताराणि लौहकिट् तप्तं गोमूचसेचितं ॥
खष्पचूखोनि छत्व तु समभागानि कारयेत्‌ ।
मातुलुङ्गरसेनैतद्भावयेदिवसचयं ॥
दिनचयन्त्‌ सुज्ञेन तथा्ंकर सेन च ।
अत्यभिकारकं चूं परदीप्ताभिसमप्रभं ॥
उपयुक्तं विधानेन नाशयत्यचिराङ्दान्‌ ।
अजनोगेमथ गुल्मां ख शीनं गुदजानि च॥
उदराण्यन्लटद्धिद्ध अोलां वातश्ोणितं ।
पणदल्युल्वनान्दोषान्नदटमभिं प्रदीपयेत्‌ ॥

दौ चारौ खच्जिका यवनच्तार शच । लवणाशि प।
इच्तास्तं विषाम्बिल इति लेके । ओयसी इरी-
तको । उपकुश्धिका मगरला। अन्लवेतसाभावे
चुक्रं दातव्यं । श्यामा सार । मुष्ककः माष इति
लोके । केकिलात्तः केद्रलषा इति ल्के ।
ङहदभिमुखचूगो ॥ * ॥

“खक चिधकैरण्डवरशं सपनो वं ।
तिलापामगंकदलोपलाग्रं तित्तिली तथा ॥
गटहत्वा ज्वालयेदेतन्‌ पथं भस्माखिलश्च तत्‌।
जलाएके विपक्तव्य' यावत्‌ पादावशेषितं ॥
सुप्रसन्नं विनिःखाव्य लवप्रस्यसं युतं ।
पक्ता निधूमकठिनं ख्पाचूशं्ितं एनः ॥
यवानौजोरकवयोषस्धूलजोरकदिङ्कभिः ।

अत काक तक त कन्क क

"व कल का न कक्‌ नः करका

अजीरं
एथगडधपलेरेभिचूनि तेस्त्‌ विमिश्रयेत्‌ ॥
ऋधररकस्य रसेनापि भावयेच्छाषयेत्‌ पनः ।
श्रीतेदकेन तचे पिवेत्‌ प्रातं मात्रया
तस्मिन्‌ जीर्णेऽ्रमस्रीयार्‌यवैरजाङ्गलजे रसेः ।
शषदस्तेः सलवणे: स खेष्णेवङ्िदौपनेः ॥
खुतेनाभ्भिव्विवर्धेत बलमारेग्यमेव च ।
तचानुपानं शस्तं दि तक्रं वा भोजनं हितं ॥
मन्दाग्नयश्च विक्रारेष वातश्चेष्रामयेषु च ।
सन्वाङ्षोथरोगेषु श्ूलगुच्मादरषु च ॥
अश्सव्धों श कंरायाच्च विन्भूत्रानिलरोगिष ।
वश्ानरुच्तारः॥*#॥
“सामुद्रं लवणं ग्राद्यमणक्षमितं बुधः|
सौवर्चलं पञ्चकं विडसेन्धवधान्यकं ॥
पिप्पली पिप्पलीमूलं पचक छष्णजोर क ।
तालीशं केशरं चच्यमस््रवेतसकं तथा ॥
दिकषंमाचारयेतानि प्रयेकं कारयेदधः ।
मरिचं जीरकं दिश्वमेकंकं कषमाचक॥
दाडिमं स्यादतुःकषं त्वगेले चाङकषके ।
खत चूर्णोछितं सव्वं लवणं भाक्कराभिधं ॥
भच्तयेच्छागमानं तत्तक्रमस्तककाञ्चिकेः ।
वातश्चेश्रभ्वं गुल्मं ज्ीदहानमुदरं च्तयं ॥
अश्र सि ग्रहणीं कुषं विवन्धञ्च मगन्दरं ।
श्रूलं शोथं शरासकासावामदोषद्च नुनं ॥
अथ्सरों शकंराञ्चापि पाण्डुरोगं ्ञमोनपि।
मन्दाभि नोशयेदेतदरीपनं पाचनं परं ॥
हिताव सर्ववज्ञाकानां भास्करेगेतदीरितं ।
इन्ात्‌ सव्वौखजीर्णानि सुक्तमा्रमसं श्रयं ॥
निम्ब्‌ रसादिकं दक्वा गटिकामप्यकेकुव्वेन्ति""।
अथ दाड्मिस्य वीजानां चूगं कषेचतुदध्यमित
देवं । भाक्करलवणचू गां ॥*॥ सेन्धवं समूलमगधा
चव्यानलनागरः पश्या । कमि मभिरद्धे वड़-
वानलनामनचू सं स्यात्‌ ॥ वड़्वानलचूखं ॥ * ॥ पश्या-
नागरछर्ष्णाकरञ्च विल्वाभमिभिः सिवातुख्येः । वड़-
दानल इब जरयति बङ्कशुव्वेपि भोजनं चू
दितोयं वडवानलचूो ॥ * ॥
““रलात्वख्नागएव्पाणां माचेोत्तर विवद्धिता ।
मरिचं पिप्पलो खर्ट चतुःपञ्च षड्त्तर ॥
द्याणयेतानि यावन्ति तावती सितश्करा ।
चूणमेतत्‌ प्रयेाक्तवयमभिसन्दोपनं पर'*॥
समश्वरचूयों॥* ॥
“इनद्रासनं सप्तपलं चिफलायाः प्रलत्रयं ।
पलचवं यृषणस्य सितायाञ्च चतुःपलं ॥
अग्रता शतपत्री च तथा छष्णापराजिता ।
असां चूं समादाय पलमात्रं एक्‌. एक्‌ ॥
भावयेदेकतः सव्य भ्टङ्गराजरचेन तु|
सखभाविकमिदं चूगे खिग्धभाष्डे विनिच्िपेत्‌ ॥
विलिदन्‌ मधुसपिंभ्या मन्दामेः सहसा नरः ।
मुच्यते ग्रहइणीरोगात्‌ गुदसेगात्‌ सजाठरात्‌ ॥
जें कुरच्च वीसपंवातरागान्‌ सश्ोणिताम्‌ ।
न्‌ चाच परिदाराऽस्ि भोजनं सव्वकामिकं ॥
रागानीकप्रशान्यथं मुनिभिः परिकीत्तितं ।
शस्याभ्यासात्‌ वलं दीय पुषिदू द्टियशस्तथा ॥

२९

अजं

चिसप्ताषप्रयेोगेख जायते नाच संश्रयः।

ज्वालामुखोचूगे ॥ * ॥ अथ अजीगे' रसाः,--

“द्विपलं गन्धकं खुद्धं पलमेकन्तु पारदं ।
ग्टतं ज्ञां तयथा तामं क्षदयमितं एक्‌ ॥
सं चूर सन्ये संमिश्रा दावयित्वाभियेगतः।
सम्यग्‌ दुतं समन्तं तत्प्चाङ्गलदले चिपेत्‌ ॥
एनः संचरे तत्सवं लद पाते निधाय च।
जम्बीरस्य रसं तच मृतं पलशतं च्तिपेत्‌ ॥
चुल्ल निवेश्य तद्यनात्‌ म्टदुना वङ्किना पचेत्‌ ।
रसे तस्मिन्‌ घनोभूते तत्सं शोष्य विच णंयेव्‌॥
पञ्चालकषायस्य चुकरेण सहितस्य च ।
भावनास्तत्र दातव्याः पच्चाशत्सं स्यया श्रानैः ॥
भटद्टटङ्कनचूर्येन तुच्येन सद मेलयेत्‌ ।
सरिचेनापि तुल्येन तदर्दधन विडेन च.॥
भावयेत्‌ सप्रज्लत्वस्त्णकास््ञजलेन च ।
ततः संशोष्य संपिष्य करूपीमध्ये निधापयेत्‌ ॥
रसः कऋव्यादनामायं भेरबानन्दयोभिना ।
उक्तः सिंद्लसाजाय ब्धमांसाशिने एरा
मच्तयेद्धोजनस्यान्ते माषदयमितं रसं ।
भच्तयित्वा रसं पाल्‌ पिवेत्तकरं ससैन्धवं ॥
अतोवगुर यद्भुक्तमतिमाचरमथापि वा।
तत्सनप जोय्यैति च्तिपं रसस्यैतस्य मच्तणात्‌ ॥
श्रलं गुल्मञ्च विद्धम्भ श्ीहानमुदरं तथा ।
रसः कव्यादनामायं विनिदन्ति न संश्रयः"?

करव्यादो रसोऽनोर्ये ॥ * ॥ रसेन्रचिन्तामणौ रस-
सन्प्रदीपे रसप्रदीपे च ॥

“तार्यं खतगन्धौ पञ्चकोलमिद खुभं ।
सर्व्वस्तल्या जया ग्रा तद्धा शिग्रजा जटा ॥
रखुतत्‌ सब्बे जयाशियवङ्किमाक्रौवनेद वेः ।
मावयेचिदिनं घम्मे ततो लघएट च्तिपेत्‌ ॥
सप्तधानगवे्ैदधो रसो ज्वालानलो भवेत्‌।
निव्कोऽस्य मधुना लौ एोऽनुपानं गुडनागरं ॥
इन्त्यजीरंमतोसारं ग्रहणोमभिमादवं ।
भ्रश्रहृल्लासवमनमालस्यम रूचिं जवात्‌" ॥

पञ्चकोलं,--

पिप्पलो पिप्यलोभरूल चव्यचिच्कनागरः । जया

विजया । माक्तबो भङ्गराजः। लघणुटे गजपुटे ।

आद्र॑माढकं । निव्कः टङ्कः । ज्वालानलो रसो
ऽनीे ॥ ५ ॥ रसप्रदीपे,

“टङ्कं रसगन्धौ च समं भागयं विषात्‌ ।
कपर्दः खच्निंकाच्तारौ मागधी विमेषजं ॥
एक्‌ एटथक्‌ कषंमाच्रं वस्ुमागमिङोषणं ।
जम्बोरा््दिनं ए भवेदभिकुमारकः॥
विद्धचीःश्रलवातादिवङ्िमान्द्यपशन्तये" ।

च्तारौयवक्तारः। अभिकुमारो रसो विद्धवाद्य-

जी ।*॥ रसेन्रचिन्तामणौ,--

““खुडद्धतं गन्धकख्च पलमानं एथक्‌ एटथक्‌ ।
इरौतकौ च दिपला नागरस्निपलः सतः ॥
ष्णा च मरिचं तदत्‌ सिन्धूत्थ निषलं मतं ।
चतुष्यला च विजया मदंयेननिम्बकजवैः ॥
एटानि सप्त देयानि घम्मैमध्ये एगः एनः ।
ऋअजीर्णारिरयं पोकः सद्यो दीपमपाचनः ॥

अजीणे
भन्षयेद्धिगुणं भच्छं पाचद्ेचयेदपि ।
अजोर्णारिः ॥ ‰ ॥
< प्रार्दाम्टतलवङ्गन्धकं
भागयुम्ममरिचेन मिश्रितं ।
तत्र जातिफलमद्भागिकं
तित्तिड़ीफलरसेन मर्दितं ॥
वह्िमान्यदश्वनाक्तशनो
सामवाश इति विश्र॒तो रसः ।
सङ्गह ग्रहि कुम्भकगेक-
मामवातखरदूषणं जयेत्‌ ॥
दीयते तु चणकानुमानतः
सद्य खव जठराभ्िदोपनः।
रोचकः कपकुलान्तकारकः
खासकासवमिजन्तुनाशनः ॥

पाराभाग र विषमाग ९ लवङ्भाग १ गन्धक-
भाग १ मरिचभाग < जायफलभाग २। राम-
वाणरसोऽजोें॥ *॥

रसेन्रचिन्तामणौ,--

“« पलं चिश्चाक्तारः पलपरिमितं पञ्चलवणं दयं
सम्धक्पि्टं भवति लघु निम्बृणलरसेः । ततस्तं
तस्मिन्‌ पलपरिभितं शद्धशकलं दिपेदारान्‌
सप्त वति तदनेनेव विधिना ॥ पलपमाण
कटुकचयश्च पलाद्धंमानेन च हिङ्ुभागः । विषं
पलद्ादश्रमागयुक्तं तावानुखो गन्धक रुष
चोक्तः--

“बदराख्धिपरमायेन वटौमेतस्य कारयेत्‌ ।
मच्तयेत्‌ सब्बैदा सा स्यात्‌ सव्वाजौखं पशान्तये ॥
स्व्वेदरेषु शरेषु विदधव्यां विविधेषु चै ।
अभिमान्द्ेष गुस्परेष सदा शद्कवटौ रिताः

शश्धवटी अजो ॥ *॥ रसप्रदीपे,

“खग क्रौचिश्चापामा्गेरम्भातिलपला श जान्‌ ।
जवशान्‌ भिषगादद्यात्‌ प्येकं पलमाचया ॥
लवणानि एथयक्‌ पञ्च ग्राह्याणि पलमाचया ।
खव्निंका च यवच्तारङ्ङ्कणं चितयं पलं ॥
सम्य चयेादश्पलं खष्यचूसे विधाय तु ।
निम्बूणलरसे पस्थसं मिते तत्‌ परिचिेत्‌ ॥
तच्र शङ्कस्थ शकलं पलं ङ्क पताप्य तु ।
वारान्निव्यौ पयेत्‌ सप्त सवै बवति तद्यथा ॥
नागरं चिपलं यायं मरिचञ्च पलदयं ।
पिप्पलो पलमाना स्थात्‌ पलादं ग्टद्हिकूनः ॥
ग्रभ्थिकं चिचक चापि यवानौ जीरकं तथा ।
जातौफलं लवङ्गञ्च एथक्‌ कषरंदयेन्मितं ॥
स्सोगन्धो विषञ्चापि टङ्कणच्च मनःशिला ॥
शतानि क्ष॑माचाणि सवै सं चण्ये मिखयेत्‌ ।
शरावाद्धंन च्ुक्रोण संनोय दटिकाशरेत्‌ 1
मरब्रमाणां सा वैरं इच्छद्कवटी सता ॥
सन्बौजीखंप्रशममी सर्व्वश्रूलनिवारिणौ ।
विद्धव्यलसकादीनां सद्यो भवति नाशिनी? ।

डडच्छद्धवटिका अजीरखं। # ॥

4टङ्कणकयाम्टतानां सदिङ्कुलानां समभागाः
मरिचस्य मागयगलं निम्बनीरन्वैटी काम्यो |
वटिकां कलायसदशौमेकां चे वा समन्रीयाव्‌ ।

ऋअजोण
सत्वरमजो सं न्ये व़ढंडो क फध्वस्ये'” ॥
खअजोसंकराटके। रसः | *॥
“जलपीतमपामागेमूलं इन्यादिद्धचिकां ।
सतेलं कार वेल म्ब विधनेति विद्धचिकां॥
बालमूलस्य निःक्षाधः पिष्यलोचूखस युतः।
विद्ध चीनाश्रनः ओेष्ो जठराभिविवडधन
दिल्वनागरनिःक्ञाये इन्धाच्छदिं विदधचिकां ।
विल्वनागर ले ड्थक्ञाधस्तदधिक गुरः” ॥
कोडग्ये कट्फलम्‌,--
“व्योषं करञ्जस्य फलं इरिने
मूलं समावाप्य च मातुलश्चाः ।
छायाविशखुवष्का गुटिकाः छतास्ता
इन्यन्विखधचं नयनाञ्जनेन" ॥
मातुलुङ्ो मधकक्तोटौ । अनुधूतमिदम्‌,
“खछपामा्मस्य पच्ाणि मरिचानि समानि च ।
अन्धस्य लालया पिष्टान्यञ्चनार्‌ घ्रन्ति खचिकां ॥
विद्धच्यामतिडृड्धायां तक्र दधि सम जल ।

मारि केलास पेयं वा परागचाशाय याजयेत्‌ ॥

त्वक्पचराखागु रूशियकृर
र्धप्रपिदैः सवचाश्रताङ्ेः ।
उदत्नं खल्लिविदधचिकाघ्न
तैलं विपक्च तदचैकारि””
लक्‌ तेलम्‌ ॥ #॥
“कुसेन्धवयेःः कल्कः चुक्रं तलं तु तच्छत ।
विदधच्या मदनं तेन खद्लौःगरूलनिवारणम्‌”” ॥
कुलम्‌ ॥ * ॥
<भिपासायां तथोत्केशे लवङ्प्याग्बु शस्यते ।
जातौफलसय वा शोतं षदतं भद्रघनस्य वा॥ *॥

उत्क्ोशलच्त णम्‌
(उलिङष्यान्नं न निर्गच्छेत्‌ परसेकष्टौवनेरितं ।
दयं पौष्यते चास्य तमुत्जञशं विनिदिशेदिति ॥
प्रलेपयेत्‌ ।
॥
हेमवती तवचा । दारूबट्कम्‌ ॥ * ॥
“वक्रंण युक्तं यवचूखसुष्ण
सच्लार माभि जठरे निदन्यात्‌।
खेदे षट्वा बङवास्यपर्
रूोस्तथान्यैरपि पाणितापैः ॥
विलम्बिकालसकयेरयमेव क्रियाक्रमः।
्तरप्रैतयेारूक्तं थक्‌ नेह चिकित्सितम्‌ ॥
ग॒रूखिग्धसान्रमन्दशिम्धिरै ।
द्रप येच्छान्ति पिततप्ेख विरेचनैः ॥

श्नुदधताभिशान्त्ये मादिषदधिदुग्धसर्पो वि ।

संेवेतयवागुं समधच्छिदं ससपिव्कां।
अस्त पित्तइरगं पायसं प्रतिमो जनं ॥

श््यामाचिढृडधिपक्षश्च पयोद द्याददिरेचनं ।॥

अत्‌ किञ्चित्‌ मधुर मेध्य शेष्रलं शुरू भोजनं ।

सन्य तदत्धभिदितं शक्ता प्रखपनं दिवा” ॥
लिततण्छलं सितकमलं कागोच्तोरेण पायसं
स्विडधं। शक्रा तेन एरषो दादश्रदिवसाद-
चिते भवेत्‌ ।* अथ विशिट्दव्याजोर्ये विशि-
सपाचनदवयमादइ,-

२२

अजीर्णं
“खलं पनसपाकाय फलं कद लसम्भवं ।
कदलस्य तु पाकाय बुधैरभिदितं एतं ॥
तस्य परिपाकाय जम्बीरस्य रसो हितः ।
नारिकेलफलतालवोजयेः
पाचकं सपदि तण्डुलं विदुः ।
त्तीरमाखु सदकारपाचनं
चारमच्जनि इरीतको हिता ॥
मध्‌कमालूरन्टपादनानां
परूबखच्लरकपित्थकानां ।
पाकाय पेयं पिचुमदं वीजं
तेऽपि तक्रीऽपि तदेव देयं ॥
खच्नैरग्टङ्ाटकयेः प्रशस्तं
विश्वषधं कुचर च भद्रसुस्तं ।
यच्चाङ्वोधिदु फलेषु शीतं
क्च्ते तथा वाखषितं पोतं ॥
तणुलेषु पयसः पये हितं
दौप्यकन्त्‌ चिपिटे कणायतं ।
षष्टिका दधिजलेन जीयते
कक्तौटौ च समनेषु गोते”
समनेषु गोधूमेषु । गौ्येते कथ्यते ।
«गोधममाषदहरि मन्थसतोलमुद्ध-
पक्षा भवेत्‌ भटिति मातुलुचकेण ।
खण्डश खण्डयति मावभवं त्वजोशं
तैलं कुलत्थमथवा विदधाति जोय ॥
मातुलपएच्तकः धत्तरफलं {-
“कङ्कश्यामाकनोवाराः कृलत्यश्चाविलम्बितं ।
दभ्र जलेन जी्खैन्ति बेदलाः काञ्चिकेन तु ॥
पिष्टान्नं शौतलं वारि छश रान्‌ सैन्धवं पचेत्‌ ।
मागेग्डरी निन्बमूलं पायसं सु दरयुषकैः” ॥
वटेवेश्रवाराल्नवद्धेन फोणीशमं पटः शियुवीजेन
याति । कणामूलतेा लङ कापुपशदराविपाको
मवेच्छष्कलो मणये ख ॥ वश्रवारः वेगर इति
लाके। तद्‌ यथा ।-
“ख हो निश्राहिङ्लवङ्कौला-
धान्धाकजोराद्रंकनागराणि ।
अन्लोषगां सैन्धव पुन्न
यथोचितं संस्वुतये परयीतम्‌”” ॥ इति ॥
शटा शटरकः पानकविष्ोषः। मण्डः माणे
इ्तितेके।-
““किमच्र चिरं व्मत्छमांस
भोजी सखी काञ्चिकपानतः स्यात्‌ ।
इयदतं केवलवङ्धिपक्ष-
मांसेन मद्छः परिपाकमेति ॥
अममामलनफलं मने तदजं पिशिते हितं ।
कूर्मां सं यवत्ताराच्छो्रं पाकमुपेति हि ।
कपोतपारावतनोलकगठ
कपिञ्जलानां पिशितानि सक्ता)
काशस्य मृलं परिपौय पिष
खी भवेच्रा वशे हिदृटः।
कपोते धवलः पाद्‌: ।
“शाकानि सव्वाणपि यान्ति
पाकं चारेण सद्यस्तिलनालजेन ।

अज्येष्ठ
चश्ुकसिदधा्थकवास्तकानां
गायचिसार कथितेन पाकः" ॥
चच्चुकं चेचूर इति लेके । गायत्री खदिरः ¦
“^पलङ्धिकाकसुककार वे्ली-
वान्ताकुवंप्ाङ्कर मूलकानां ॥
उपोदिकालावु षटोलक्षानां
सिद्धार्थको भेधरवस्य पक्ता?” ॥
मेघरवः चवराई इति लेके।-
“विपच्यते शूर कं गुडेन
तथालुकं तश्डुलजोादकोन ।
पिण्डालुकं जीर्यति कोरदूषात्‌
कलसेरुपाकः किल नागरेण ॥
लवशस्तण्डुलतायात्‌ सपिं जम्बीर का दस््ात्‌।
मरिचादपि तच्छोघ्रं पाकं यात्येव काञ्चिकातैलं ॥
च्तौरं जीय्येति तक्रन तदर्थं कोष्यमण्डकात्‌ ।
मादिषं माणिमन्ेन श््चुर्णेन तद्धि"
मण्डकः माणे इति लेके,--
रसाला जीग्य ति व्योषात्‌ खण्डे नागरमच्तशात्‌
सिता नागरमुक्तेन तथेचुश्ारंकारसात्‌ ।
जसामिरागेरिकचन्दनाभ्या-
मभ्येति शग्रं मुनिभिः भणोतं ।
उच्छेन शौतं शिशिरेण चोष्णं
नौौ भवेत्‌ च्तारगणस्तथासतैः?, ॥
इरा मदिरा ।
“तपनं तपनं हेम वा तारमननी
तेये चिप सप्तछत्वस्तदम्भः.।
पीत्वाजीगे तायजातं निदन्धा-
न्च च्तौदरं भदयुक्तं विशेषात्‌?” ॥
तत्र तेयाजोेँ। इति जठराभिविकाराजो्.
विद्धचिकालसविलम्बिकाचिकित्सा । इति भाव-
प्रकाशः ॥
ऋअजोवः, चि, (नास्ति जोवः आत्मा यस्य स बह्धव्रीहिः)
म्तः । अवसन्नः। इति चिकाणडशेषः ॥
अजीवनिः, स्त्री, (नज्‌ + जीव + करो शेनजनि
रिति चेय अनिः) जौवनाभावः। अकरणिः ।
श्रापः। यथा। तस्थाजननिरेवास्त्‌। इत्यमर -
टीकायां भरतः ॥ अजोवनिस्तव भूयात्‌ । इति
स॒ग्धवेाधं ॥
च्यजुगुद्धितः, चि, (गुप्‌ +सन्‌ +क्त न जुगुश्ित
नञ्‌ समासः) अनिन्दितिः। यथा,
“डपवेश्य तु तान्‌ विपानासनेव्वजुगुश्चितान्‌ ।
गन्धमाल्येः सुरभिभिर चं येदेवपन्व॑कं ॥
इति मानवे ३ अध्याये २०९ श्लोकः ॥
अजेयः, चि, (न जेयः नञ्‌ समासः) इति नञ्‌ युका
जिधातोः कम्मसि यतप्र्ययः। खजेतव्यः। ख-
जयनौयः । यथा ।-
““खजेयस्वश्च संग्रामे ममापि हि भविष्यति ।
इति स्कान्दे काशौखरे २३ अध्यायः ।
च्व्येरङत्तिः, पै, (व्ये्टस्य इत्ति: अचरणं षदो
तत्पुरूषः नात्ति व्येषटकत्तिः व्येषाचरणं यस्य
सःबङव्रीहिः) व्येष्ठत्तिरदितः। भाट्रषु पिट-

वद्वत्तैनाभाववान्‌ । यथा,--

रै

हि

अन्ना

“ये ज्येश्ो ज्येषटडत्तिः स्यान्मातेव स पितेव सः।
अखज्येकट तियत स्थात्‌ स सम्यज्यसत बन्धुवत्‌” ॥

इति मानवे < अध्याये ११० स्लोकः ॥

ये ज्ये्योऽलुजेष पिद्टबद्क्तेत स पितेव मालेव

अगदंगौयेो मवति । यः पनस्तथा न वत्तंत स

मातुलादिवदच्वंनोयः । इति तद्भीकायां कुल्लक-

मटुः।

श्यजेकपात्‌, [द्‌] प, (अजस्य छागस्य खकः पाद इव
पादा यस्य सः बड्धत्रीडिः अलाषः) रकादणर-
रुद्ान्तगेतरुदवि ेषः। इति शब्दमाला ॥ (इरि-
वषे,

“खजेकपाद हिव्रघ्न स्वा दाश्च भारत ।
खकादरैते कथिता रुदास्त्रिसबणेखराः' ॥)
्यजेकपादः, पु, (अजस्य छागस्य रकः पाद इव पादेा-
यस्य सः विकल्ये अलापः) रुूढविग्धेषः । इति
जटाधरः ॥ छन्दोऽनुरोधादसन्धिरपि विष्णुएराणे
चन्द्रकलाप प्रस्तावे अजर्कपादिति ॥ (यचा

भारते ।-

“खअजेकपाददित्रभरो विरूपाच्तः सुरो रः ।
जयन्तो बड रूपञ्च च्यम्ब केाऽप्यपराजितः।
वैवखतश्च साविच्रोहरेरद्रा इमे सताः? )

अव्जका, स्त्री, (अव्यति नायकाद चंमुपाव्नंयति
या अन्निं+समिक स इति बाडलकादुकन्‌
रस्य ज) नाद्योक्तौ वेष्या । इत्यमरः । (णसा
अव्न॒ खा दिख रन किभ्पि अलिदन्तौ चिहृदि
म्टच्छकटिके |)

अज्भाटा, स्री, (करट इति वत्‌ उज्भाति सन्वेदोषान्‌

नाश्रयति या उच्छ + क्तरि अटन्‌ च्ियां टाप्‌
एषोदरादित्वात्‌ उकारस्य अः। यद्वा, अदव्यय-
माचरे अत्‌ अखग्यकारी कटः सङ्कातोऽस्याः ।
अत्ति क्षिप्‌ भटति भटसं घाते खच्‌ । टाप्‌ । ख
च्वासौ भटा च वा॥
(“अन्तं समधुरं तिक्तं कषायं कटुकं सरम्‌ ।
चच्तुवयं सव्वदाषन्नं टष्यमामलक्रौफलम्‌'› ॥
इति सश्चते ।) भूम्यामलकी । इत्यमरः ॥
आञ्छलं, की, उञ्छति अस्त्रं वारयति या उञ्छ +
कन्तेरि अलच्‌ एषोद रादित्वात्‌ उकारस्य
च्यकारः) फलकं । एल इति स्यातं | इति
हेमचन्द्रः ॥ (पै, अङ्गारः, कोकिलः ।)

अन्ञः, चि, (ज्ञा + कत्तरि कः न्नः नज्‌समासः |)

। मूखः । इत्यमरः । (यदुक्त,

“खक्ञा भवति वे वालः पिता भवति मन्दः ।
अन्नं हि वालमित्याडः पिवेयेव तु मन्दं” ॥
यथा चाक्तेऽफलं दानं तथा विप्रोऽचोऽफलः ।

इदं शरगमन्नानां ।
“खन्तेभ्यो ग्रन्थिनः खेष्टा ग्रन्थिभ्यो धारिणावराः।
धारिभ्येा ्षानिनः खेर च्(निभ्ये वसायिनः॥)
अच्नानं, जी, (चा + भावे ल्युट्‌ न्लानं नजृसमासः)
विरुडश्चानं । तत्यय्यौयः। अविद्या २ अदम्मतिः
द। इत्यमरः॥ खटष्टिकाल्ते ब्रह्मा प्रथमं पञ्च-
परकारमन्चांनं ससजं। यथा। तमः १ मेषः
महमेहः ₹ तामिख' ४ च्यन्धतामिख' ५।

२

ञ्ज

इति ओरभागवतं ॥ वेदान्तमते सदसद्धयामनि-

व्व चनीयं चि गुगत्मक भावरूपं ज्ञानविरोधि

यत्किचचित्‌ । नरुडिते चि ॥ (वथा मनः-
अक्लानात्‌ वारुणो पीत्वा संस्कारेगेव गुडति ।
अन्ञानात्रा्य विगमूचं ।

अज्ञानात्‌ वालभावाज्र साच्छं वितथमुच्यते ॥)

अद्चतिः, प, (अञ्चति गच्छति यः खश्च + क्तरि
अति) वायुः। इति विकागडग्रेषः ॥

अश्चलः, ए, (अञ्चति प्रान्तभाग गच्छति अश्च +
अलच्‌ ) वस्त्रप्रान्तभागः । अंचल इति माषा ।
इति इलायुधः ॥ (यथा सादहि्दपेये ।--

“ऊरः कुर ङ्कदृश्श्ञ्चलचेनाञ्चलेभाति"" ॥

अञ्चितः, चि, (अश्च +कम्मंगि क्तः नाञ्धोः पूजाया-
सिति नज्ञापाभावः) पूजितः । इत्यमरः ॥ (यथा
रघवे ।--

“उभावल्चरतुरिताभ्यां
तपोवनादडत्तिपथं गताभ्यां ॥)

अच्चितन्तूः, स्त्री, (अचिते उत्कटे भ्रवौ यस्याः सा
बड्नीदिः) खन्दरु्नयुक्तनारौ । इति स््नीप्धाये
राजनिधण्टः ॥

अञ्चनं, ज्ञी, ( अन्‌ज + भावे च्यट्‌, कच्जले तु गम्य
माने करणे ल्युट्‌ ) खच्तणं । गमनं । यक्तौकरयां ।
इत्यनट्‌ परत्ययान्तान्‌जधात्वथः। कच्नलं । तत्त
षड्‌ विधं । यया,

“सौवीर जाम्बलं तुल्य मयुरुश्रीकरः तथा ।
दव्विका नीलमेघ अञ्जनानि भवन्ति षट्‌ ॥
तल्लच्तणानि यथाः"

““खवद्रपन्तु सौवीरः जाम्बलं प्रस्तर तथा ।
मयुर श्रीकरः रलं मेघनौलन्तु लेजसं ॥
षष्ट निगाद्य चेतानि शिलायां तेजसेऽथवा ।
प्रदद्यात्‌ सन्बेदेवेभ्यो देवीभ्यश्ापि एचक ॥
छततैलादियोगेन तामादौ दीपवङ्िना ।
यदञ्ननं जायते तु दब्विका परिकीक्तिता॥
सर्वाभावे तु तां दद्यात्‌ देवीभ्यो दब्विकाञ्जनं ।
महामाया जगाची कामाख्या चिरा तथा।
आप्नुवन्ति महातोषं षड्ूभिरेभिः सदाञ्जनैः ॥
विश्वा नाञ्जनं कुग्धात्‌ महामायांमुत्तमं।
नादत्ते त्वञ्ननं देवी वेष्वौ विधवाछतं ॥

न ग्टत्‌पाचे योजयेत्त साधको नेचरञ्जनं ।

न पूजाफलमामप्नोति ग्रत्‌ पाचरविदहिताञ्जनेः

चतुव्वेगं पदो धूपः कामदं नेचरञ्जनं ।

तस्माहयमिदं दद्यादेवेभ्यो भक्तितो नरः"? ॥

इति कालिकाएुराण ६८ खध्यायः॥ अस्य गणः ।

तारानेभ्भल्यकारित्वं । निम्मेलचन््रतुल्यनिराकुल-
दृष्टिकारित्वच्च । इति राजवल्लभः ॥ सौवीरा-
न्ननं । रसाञ्ननं । खक्तिः। मसौ । इति हेम-
चन्द्रः ॥ यमि: इति विखः॥ खलङ्कारिकभाषया
व्यञ्ननाख्यडङत्तिः। यथा,

“अनेकार्थस्य शब्दस्य वाचकत्वे नियन्िते ।
संयोगादयैरवाच्याथधीङ्छदाएटतिरञ्ननं ॥

इति काव्यप्रकाशः ॥

आन्नः, प, (अन कि प्रतीच्यां दिशि रक्तकत्वेन प्रका.

अञ्जि

श्रते यः अनज + कत्तरि ल्यट्‌) पश्िमदिग्दस्ती ।
अञ्जयति रवेय खभाखुभ खचयति अन्‌ज + णिच्‌ +
ल्यट्‌ ) जेगष्टौ । जेठी इति भाषा। इति विख-
मेदिन्यौ, ( दिवा नतु पयोक्थं नेयो ्तीच्ठए-
मञ्जनं । विरेकदुबंलादृष्टिरादियं प्राप्य सीदति ॥
इति अगमः) |

अञ्जनकेशौ, स्त्री, (अञ्ननवत्‌ केश्ोयस्याः सा बड्ध-
ब्रीहिः च्तियां खौप्‌ यत्संयोगेन केशस्य छष्थता
भवेत्‌ ) इट विलासिनौनामगन्धद्ययं । इत्यमरः ॥

अञ्जना, स्त्री, (अनक्ति खकान्तया श्टोभते अन्‌ज + यच्‌
कत्तरि / वानरौविष्येषः। सा च इन्‌मन्‌माता ।
इति मेदिनी ॥ (रामायणे,
““ञअज्जनेति परि ख्याता पल्ली केशरिणः कपेः ।

अभिशापकच्तयाञ्नाता धुन दिवि चारिणी?)

अञ्चनाधिका, स्तनी, (अज्ञं गात्‌ कच्नलादधिका स्य
वसौ) खञ्जनिका । इति हैमचन्रः॥

खञ्ननावती, स्त्री, (अज्ञनं विद्यतेऽस्याः अतिदष्यवखं-
त्वात्‌ अञ्जन + मतुप्‌ स्निवां खोप्‌ ) मतौ च वङ्क
चोञ्जनाजरादौनामिति दौषैः मस्य वः) सुप्रतीक-
नामदिग्‌गजमाग्यौ । इत्यमरः ॥

अञ्ननिका, स्री, (खञ्चनम्‌ खञ्जगवत्‌ वौ विद्यतेऽस्याः
सा खअञ्नन + खशंखाद्यच्‌ स्त्रियां टाप्‌ खाँ कः ।)
ज्ये छविश्णेषः अजनाई इति । आ्चिना इति च
भाषा तत्‌पयथायः। अन्ननाधिका २ इालिनी
३ इलाहलः 9 । इति हेमचन्द्रः ॥ च्दमूषिका ।
इति जटधरः॥

्ञ्जनौ, सी, (अनक्ति चन्द्नकुम्‌कुमादिभिः श्रोभते

अनू्‌ज + कत्तरि ल्युट्‌ च््ियां खौप्‌ ) लेप्यनासै ।
चन्दनादिलेषनयोग्या । इति विचमेदिन्यौ ॥
कटकाडच्तः । कालाञ्ननौटक्तः । इति राभ-
निेरटः।

ञ्नलिः, ए, (खन्‌ज + अलि अवखाञ्नविषटपेष-
मिति बेणौसंहारनाटके ) इस्तसम्यटः । जला
इति भाषा । कुड्वेपरिमाण । इति मेदिनी ॥
(यथा रामायणे । न प्रमातं त्वयेच्छामि निशे
नच्तचभूषिते। क्रियतां मे दया भगे मयाऽयं
रचितोऽ्गलिः ) ॥

अन्न लिका, स्तौ, (अञ्नलि + खाये क) वालमूषिका ।
इति जटाधरः ॥ अञ्जनिका । इति च पाठः ॥

अञ्जलिकारिका, स्री, (अ्नलेः कारिका ) लव्नालु-
लता। इति राजनि्घंगटः॥ पुत्तलिका । इति
हेमचन््रः ॥

अञ्नसः, चि, (खन्न + असच्‌ ) अवकरः । ऋजुः |
इति हेमचन््रः ।

्पञ्मसा वय ( अन्नं गतिं विलम्बम्बा स्यति नाश्-
यति अञ्च +सो+ क्तरि का) बतं, शौज्र;
यथाथ, प्रतं, इत्यमरः । (यथामनुः,
“श्वासमापेः शरौरस्य यस्त॒ खुशरुषते गुं ।
स गच्छत्यञ्जसा षिपो ब्रह्मणः सद्म शातं” ॥)

च्ञ्निः, पे, (अन्‌ज +- इन्‌ ¦ तिलकादिचिम्‌ ) पेष-
णिकः। प्रेरकः । इ्युणादिकोषः ॥

अक्षिः, ठे, ( अनक्ति खतेनोभिजंगत्‌ प्रकाशयति

# (4

अन्न + इछ । ) दययैः । इत्युगादिकोषः॥ |
खन्नोर, लौ, (खन्न + भावे इम्‌ स्तिया वा खोप्‌ च- |

ज्ञीम्‌ अभिकारित्वादि गुखं राति ददाति अन्न

आतोऽनुपसग इति क्तरि कः। अथवा अञ्च +

दरम्‌) खनामस्यातफलकच्तबिेषः | अजिर +

इति पेयारा इति च माधा। तत्पयायः। म्ल २ ।

काकोदुम्बरिकाफलं ३। खस्य गुणाः। शौत-

२४

चड़
सयग । इति कौटिल्यः । अटति स्थातग्टह-
विशेषः । इति कङ्कटः ॥ प्राकारमण्डपस्योपरि
शाला । इति केचित्‌ ॥ दम्भागदिवातकुटिका ।
इति केचित्‌॥ मण्डपोपरि दम्भ्ं। इति
केचित्‌ ॥ पराकारधार गायौऽभ्वन्तरे च्तौमास्यो
इद्रः । इति भटः ॥ खतिश्यः। इति मेदिनी ।
इटः इति हेमचन्द्रः ॥

शत्वं! खादुतं। गुरूत्व! वायपित्तरक्तछषभिश्रल- दुटु य (वौसायादिव्वेचनम्‌ शकर्ध्वादित्वात्‌ पर रू-

त्‌ पौड़ाकपमुखवेर स्य नाशित्वं । भि कारित्वशच।
लघ्वज्नीरं तस्ादल्पगुणं । इति राजवल्लमराज-

निर्ध॑णटौ ॥

पत्वमस्य अट्ट हासमशिवं शिवदूती चकार
हेति चण्डो ) त्यच्च । इति जटाधरः ॥

| अटनं ( कञो ) चक्रफलास््रं । इति चिकाण्डरेषः ॥

अटनं, को, (अट + मावे च्यट्‌) भ्मयं । (यथा सन्व- खदहासः, प, महइत्तरो इासः । शब्दयक्त दास्य ।

्त्वभमभीखरत्वमगमत्‌ त्वां माञ्च भित्ताटन)
इति घरटाकणः ॥) |
अटनिः, स्री, (अटति तथा गच्छति यच खट्‌ +
अधिकरःय अनि ) धनुरयमागः। धलुकेर ङल्‌
इति भाषा। इतु1ादिकोकः ॥ ।

अटनी, स्त्रो, (अटनि + च्ियाग्बा ङीप्‌ ) खटनिः।

इति हेमचन्द्रः ॥ ( यथा देवौमाहात्मा । देवी
ननादोच्येः साट्ृहासं सुद्भमुढः ॥ व्यम्बकस्यादु
हासः ॥ मेघदूते ) ॥

अट हासकः, पै, (अदं सातिशयं हासकः अतिश्ेत

पुष्यत्वात्‌ हास्यकारीव दितीयातत्‌ एरूषः) कुन्द्‌
एष्य क्तः । इति राजनिषेगटः ॥

शनुष्कोटिः। इत्यमरः ॥ ( यथा उत्तरचरिति । | अटहासी [ न्‌ ] पै, ( अट सदानन्दत्वात्‌ सातिशयं

ध्वनदगुरूटुशटगीरृतकरालकोलाइलं ) ॥
्टरूषः, पे, पतन्धनेन वासकडच्तः। इत्यमरः ॥

टरूषः, प, (अटति ग्टव्ययासे पतत्यनेन खट + | अरालः, पै, ( अटवत्‌ प्रासादग्टहवत्‌ अलति भवति |

चर्ये कः । खट कासाख्यरोगं रोषति नाशयति

रुष्‌ + क्तरि कः । अथवा रूष्‌ + क्तरि क |
ऋअटस्य रूषो वा बरोतत्‌एरुषः। वासकः कास- |

सति अड + इस + णिनि उपपद समासः)
शिवः । इति देमचन््रः ॥

अल +अच्‌ ) पाकारादुपरितनमुन्तस्थानं। इति
ओधरखामी ॥ यथा । भज्यमानपुरोद्यानपाका-
रादालगोएरं । इति श्रीभागवतं ॥

नागरक इति वद्यके) वासकटच्ः । इन्यमरटीकायां | अद्रालकः, पै, ( अटवत्‌ प्रासादग्टहवत्‌ अलति

रायमुकुटः ॥

अटविः, सो, (अटति दाद्धके गच्छति यत्र खट्‌ + |
धिकरणे वि पञ्चाश वनं ब्रजेदिति।) वनं । |

इति रायमुकुटः ॥

अटवो, स्तनी, (अटवि + च्ियां खीप्‌) वनं । इव्य-
मरः। ( वथा सामायणे । चअनतताचखेव माध्वं

कान्ताराखटवीस्तथा ) ॥

भवति अल्‌ + अच्‌ खाये कन्‌ ) उपरितनग्टदं ।
अट्रालिकोपरि गहं! ततपय्यायः। क्षौमः र
अदुः ३ । इति देमचन््रः॥

अटरालिका, स्त्री, (खटाल + खार्थे कन्‌ स्तियां टाप्‌)
राजग्टदं । त तृपग्यौवः।

पागारः २ दम्भः ३ सौधं 9 धवलागारः ५।
इति जटाधरः ॥ (राजतरङ्किनौ, अटित्वादालि-

डुमः॥ र वदिकः। न ्डनोति। इति दुग-
दासः॥

खड उद्यमे । (ग्धादिं सेट्‌ परं) इति कविकल्प
दमः} अडति लाकः सुखाय । इति दुगादासः ॥

अड्‌ अभियोगे । इति कविकल्यद्ुमः॥ मू डैन्धवगं
ढतोयेपधः। ( गवादि सेट्‌ परं अड्‌. + सन्‌ लट्‌
तिप्‌) अडिडषिति। किंपि सयागान्तज्ञापे खड्‌ ।
अभियोगः समाधानं । अङति प्तं विद्दान्‌।
अभि समन्तात्‌ यागोऽभियेाग इति गेदिन्द्‌-
भदुः॥ इति दुरगादासः।

खण स्वे। इति कविकल्यद्रुमः॥ अणति । रवः
शब्दः | इति दुगादासः॥

अश य ख जोवने। प्राणने। इति कविकल्यद्रमः॥
य ङं अर्यते जने दुःखेन जीवतीव्ययः। इति
दुगादासः॥

णकः, चि, ( अश्‌ + च्‌ कुत्सायां कन्‌ ) . कुत्सितः
अधमः इत्यमरः ॥

ऋअणव्य, कती, (अणोः सुष्दाशस्यस्व चीनादिकस्य भवन
मुत्पत्तिश्थान मिति यावत्‌ ऋणु + यत्‌ ) आशणवीनं
(अणोः, खव्दशस्यस्य चीनादिकस्य भवनसुत्यति-
स्थानमिति यावत्‌ अण्‌ + घञ्‌ तस्य इनः अआदि-
दिख )। अणधान्धोत्पादकच्ें । इति राय-
मुक्कटः ॥

अणिः, पै, स्त्री (अणति शब्दायते खण्‌ + इन्‌ स्तयां
वा खौप्‌ ) अत्ताग्रकीलकः। रथचक्राय्स्थित
कीलः। इत्यमरः ॥ अधिः दव्याद्यय्रभागः ।
सीमा। इति भेदिनी ॥ तस्य रूपान्तर । अणो।
अणिः (अरति शब्दायते अण्‌ + इज्‌ , अजादि-
भ्यश्च इति इञ्‌, अजि इति वत्‌ )। श्त्यमर-
टीका

अणिमा [न्‌] पै, (अण +भावे इमनिच। अणिमा
लधिमा प्राप्निः प्राकाम्यं मदमा तथा इशित्वच्च
वशिित्व च्च तया कामावसायिता इनि सांख्यतत््व

टा, स्री, (खट्‌ + मादे अड्‌ ततद्धाप्‌) पय्यैटनं ।
भ्नमणं ) इति रन्ेकोषः नीलकरठसख ॥
खअटाच्या, स्त्री, (पौनः एन्येन अटनं श्रमगम्‌ खट्‌ +

काटिभ्यो देशेभ्यः ।)
अडट़ालिकाकारः, प, (खदालिकां करोति यः अटा
लिका + छं + अण्‌ उपपद्‌ समासः प्रासादकारकः)

कौमुद्याम्‌) अणोभावः। शत्वं । दष्फता ।
इति व्याकरणं । अद्टविधंशछग्मभ्ये रेख्यंविशेषः।
इत्यमरः ॥ यत्रभावात्‌ देवाः सिद्धाख्च खच्छीभ्रय

इचिद्धचिमू त्र्यरत्तोव्यादिना यर+भवे अ।
ख्यां टाप्‌) प्येटनं । इ्मैरः ॥ पनःएनभवमयं ।
अतिशयस्नमणं। इति व्याकरणं ॥ ) खट क
लौच्छ)। अनादरे । इति कविकस्यद्रमः } टद-
यान्तः! क अटरयति । खकटकार उति रामः।
सौच्छामल्पीमावः। इति दुर्गादासः ॥

च्छट उ अतिक्रमे। वधे। इति कविकल्पदमः |
मूदधन्धवगाद्योपधः। ऊ अटिद्धिषते दन्थवर्मा
दोपधः ॐ अतिदट्िषते। दन्धवर्गंढतीयो
पथः ङं आअदट्टितिषते खलं राजा। इति
दुगादासः ॥

ष्ट, सी, (खट्‌ + खच्‌ ) भव्या । भक्तं । त्नं ।
इति मेदिनो भूरिप्रयोगख ॥

डः, ठै, (ख्टूते रकं ग्टह मतिक्रम्य यच टे गच्छति
अट + अधिकरये घम्‌ ) च्तौमः। इत्यमरः ॥

इ । इति भरतः ॥ प्राक्राराग्रख्ित-

शरूागसँ चिचचकारौरसजातजातिविशेषः । तस्य

कम्म ग्रटहनिम्मणादि। राज इति चकर इति

, च भावा।

““कुलटायाच्च रूद्ाथां चिचकारस्य वौय्यैतः ।
वभूवादालिकाकारः पतिता जारदेषतः"' ¦

इति ब्रद्मवेवत्तएराणं ॥

अद्या, स्त्री, (खटनम्‌ अट्‌ + भावे कप्‌ च््रियां टाप्‌

समस्या इति वत्‌ ) परिभ्वमणं । पर््यटनं। इय-
मरटीकायां रायमुकुटः ॥ यया,-
(्लौर्मतिकं डयादा च कामजे दशको गणः") |
इति खतिः ॥

अट इख गतौ इति कदिकच्यद्रुमः॥ इ (कर्मणि )
अण्यते ख अगठते इति दुगादासः

अट गते। इति कविकल्यद्रमः॥ अटति । इति
दुगौदासः॥

अड रनय्याप्तौ (खादि चेद्‌ |) इति कविकल्य-

सर्व्वच विचरन्ति कैशिदपि न लच्छन्ते। इति
तद्धौका॥
(“अणिमा लधिमा प्राक्निः पाकाग्वं महिमा तथा।
इशित्वश्च वशित्वश्च तथा कामावसायिता?” ॥
इति आगमः।)
अणीयः, [स्‌] चि, अतिशयेन अणुः अण + इयसुन्‌)
अत्यल्पं । अतिदच्छा । इत्यमरः ॥ (यथा मनुः,
प्रशासितारं स्व्वषामणोयांसमणोरपि ।
रुक्माभं खप्रधौगम्ं विद्यात्‌ तं एुरुषं पर”? ॥)
अणु, चि, (अयति खष्ातवं गच्छति अण्‌ + उन्‌ ।

लवलेसश्रकलाणवः इत्यमरः ) च्रं । दद्द । स्ति `

मेदिनी ॥
अणुः, पे, (खग्‌ + उन्‌ ) लेशः। त्रीहिविशेषः।

गकार काक त क क चक काक क का का क न क काककककछ्का

खच्छधान्यं । चिना इत्यादि भाषा। इव्यमरः।

(यथा मनुः । न ग्ट्टीयात्‌ खर्कमरबभ्रि ॥ )

अणुकः, जि, (खगुप्कारः अणु + स्ूलादित्वात्‌

` ` "

अण्ड
पकारे कन्‌ । अणुकारे, अगुशन्दारये चौ-
नादिधान्ये ) चतुरः। निएशः। अल्पः। स्तोकः ।
इति मेदिनी ।

` अशगुमा, सी, (खशः खष्या भा दीक्भिययेष्याः सा बड-

ब्रीहिः) विद्युत्‌ ¦ इति चिकार्शेषः ॥

यग रेवती, स्त्री, (अणुः दव्छा रेवतौ नच्तचमिव ।)
दन्तीडच्तः । इति राजनिघंर्टः ॥

रात्रीह्िः, एं, (खरः रच्छ: ब्रीहिः; कम्मधारयः,

चीनादि।) ख्त्धान्यं । तत्पग्थायः। परसातिका २।

इति रनमाला ॥

खण, कती, (अम्‌ संयोगे भावे किप्‌ अमं संयोग
डयन्ते गच्छन्त्यनेन अम्‌ +-डो + करये डः ।
साऽवयवमेदे सुष्के, पच्िडिग्बे । “तदण्डममव-
डेमं सहल युससप्रभमिति" मनुः । ) पच्यादि-
पादुभोावककेाषः। अण्डा । डम्‌ । इति भाषा ।
तत्पय्ौयः। येश्ौ २ कषः ३। इत्यमरः॥ पेशिः
8 केशः ५ पेशीकाषः ६। इति तद्धोका॥
डिम्बः ७। इति मेदिनी ॥ मत्छ पच्िक्रम्भार्डानां
शण
(“नातिख्िग्धानि इष्याणि खादुपाकरसानि च।

वातन्नान्यतिखुकाणि गुरूख्ण्डानि पक्िणाम्‌” ॥

डति वेद्यके।)
खादुत्वं । कदु पा्चित्वं । रुचिसुक्रकारित्वं । वात-
श्ेश्ननाशित्व्च। इति राजवल्लभः ॥ मुष्कः ।
वीयं । इति विशः} ग्टगनाभिः। इति केचित्‌॥

ऋअणडकः, पै, ( अण्ड + खार्ये कन्‌ ) अगडकेषः । इति
हेमचन्द्रः ॥

अशणडकोटरएष्पी, स्त्री, ( अण्डवत्‌ कोटरे अभ्यन्तरे
एष्यं यस्याः सा बड्धवरीहिःःच्तनियां खौप्‌।) खजान्ली-
ङच्तः। नोलराद्ञा । नीलवुङ्ा इति ख्याता ।
इति काचिद्रलमाला॥ ऋन्तःकेठरपुव्पी इत्यपि

पाठः॥

अण्डकाशः, प, (अर्डस्य सुष्कस्य केशः, षष्टीतत्‌ ¦)
अगडकेाषः । इत्यमरटीका ॥

अश्डकेषः, प, ( अण्डस्य मुष्कस्य कवः, षटीतत्‌-
पुरुषः ।) खनामख्यातश रीरावयव वि एषः । तत्प-
य्यायः । मुष्कः २ ढषणः ३। इयमरः | खण्डे 8
पेलं ५ अण्डकः ६ । इति हेमचन्द्रः ॥ वौनपेशिका
७ | इति राजनिर्व॑रटः॥ सीमा ८ । इति जटाधर ः॥
फरकेषकः € । इति चिकाणडश्येषः ॥ फलं १० ।
इति रामायणं ॥ काषके षकमुष्काणडदषणा अण्ड
केषकः। सीमा च पेलसीमानौ फलमिन्यपि
कुत्रचित्‌ ॥ इति शब्दरलावली ॥

अगडकेषकः, पै, ( अगडकेष + खाये कन्‌ ) अण्डः
केषः। इति शब्दर्न्नावली ॥

अण्डजः, ए, ( अण्डे जायते अण्ड + जन्‌ + कत्त रि,
उपपदसमासः) पत्ती । सर्पैः। मत्यः । छकलासः।
इति विच्मेदिन्यौ । अण्डनातमाचे नि ।
इत्यमरः ॥
(“खअख्डजाः पच्िणः सपा नक्रा मव्छाख कच्छपाः।

यानि चैवंप्रकाराणि खलजान्दौदकानि च” ॥

इति मनुः)

२५

अत

अण्डजा, स्तनी, (खण्डे जायते इति अण्ड + जन्‌ +
कत्तैरि ड, उपपदसमासः, च्तियां टाप्‌।) ग्टग-
नाभिः । कस्तुरी । इति विश्वमे दिनीहेम-
चन््राः॥

अण्डालुः, ए, ( अण्डं ॒विद्यते खस्य अण्ड + मतये
आलुच्‌ ) मत्यः । इति शब्दचन्द्रिका ॥

अण्डोरः, ठै, (खण्ड + मत्वर्थे रंरन्‌, विशिदटसामथ-
वान्‌।) पुरुषः । शक्तः । इति मेदिनी ॥

अरवी, स्त्री, (अण + वेतेगुणवचनादिति पत्त
प्‌ ) अङ्गुलिः । अस्याः परचुरपरयोगे वेदे ।
च्तीया॥

खत, इ बन्धने ( इदित्वात्‌ न॒म्‌ भ्वादि सेट्‌ परं)
इति कविकल्यद्रुमः ॥ अतीति बन्धे । शेषो दीघधौ-
दिरिव्यन्धः। अत्व न्यते ईन््यते। खमते तु
अन्त्यते इन्त्यते । चन्दोऽनुरोधादुभयच इकारः ॥
इति दुगादासः॥

च्छत इ बन्धने। इति कविकल्यर्मः

खत सातत्यगते। इति कविकल्पदुमः ॥ सातव्यगतं
नेरन्तव्थण ब्रमण पापगद्च। अतति वायुः
अतति ख्य्यौ गगनं पात्रोतीव्यथैः। इति दुग-
दासः।

अतः, [स्‌] ख, (रतस््नात्‌, ण्तद्‌ + रतदेाऽशरिति
पञ्चम्यर्थे तस्‌ णतद्‌न्दस्य अश्रादेशः ) कारं ।
अपदेशः । निर्देशः । इति विख्ः॥

अतरव, वय, (खत + तस्‌ पञ्चभ्य तस्‌। रखतद
अन्‌ इति खकारस्य अकारः ।) अस्मादेव ।
खुतत्कारयेनेव । अनेनव डेतुना । यथा,
“तरव महेशानि रलये: सम ता भवेत्‌?” ।
इति सारदातिलकटीकायां राघवभटुः | अतरव
पं। इति वोपदेवः ॥

ऋअतटः, प, ( तद्यते खाइन्टते जकेन इति तट्‌ + घ-
अयँ कः, तटं जलप्रपातश्थानं न विद्यते अघ्य बड़्-
ब्रीहिः) पन्बेतस्योदस्थानं । ठत्पश्वीयः। प्रपातः र
ग्रः ३ । इयमरः ॥ ( यथा शाकुन्तले । मनेा-
रथानामतटप्रपातः॥)

ऋतवः, पै, ( तक्छतेऽनेन तक + घज्ये कः | तकाश्तवा
छेतुः सनाल्ति यस्य स बड्व्रीदिः) खहितुकः। सुष्क-
तकपरः। इति मद्धामारते दानधम्भः ॥

अतलं, कञो, (नालति तलं गाधमभागो यस्य तत्‌ बड़्-
ब्रीहिः । अतलस्पशं भिति ब्युत्पच्चधः।) परथमखण्ड-
पातालं । भूरिप्रयोगः ॥

अतलस्य षः, चि, (नालि तलस्य अधोभागस्य स्पशौ
यस्य स बह्त्रोडिः।) अगाधः। अतिगमीरः)
इन्यमरः ॥

अतलस्पुक्‌ [श्‌] चि, (न तलं गाधमागः नञ्‌ समासः,
तत्‌ स्पुशति यः अतल + स्पश्‌ + कत्तरि किन्‌
ऋअतलस्पशकारी । कम्मणि किन्‌ तत्‌ स्पुग्यते
येन |) अतलस्परशः। तत्ग्धयः। चस्थार्‌ आाख्धागंर्‌
अस्तां ४ अगाधं ५। इति हेमचन्द्रः ॥

अतसः, प, ( अतति सततं गच्छति यः अत्‌ + कत्तेरि
असच्‌, स्रियं खीष्‌ ।) ( अतसीडच्तविद्धेषः )
वायः । इदुशादिकेषः ॥ आत्मा । इति सिडधान्त-

अति
कौमुद्यासुणादिततिः ॥ वल्कलनिश्भितव्त्रं |
अस्त्रं । यथा--*.अतसः च्तौमं प्रदरयं वायश्ेति
धातुडत्तौ, माधवः ॥
अतसी, स्री, ( खत्‌ + असच. च्या खीप्‌ ।) कष्य

एष्यत्ुद्दच्दभदः । मलिना इति ख्याता । तत्‌-
पय्थायः। चणका र उमा त्तोमी 9 रुपलीौ
¶ सुवला ई इति रुनमाला॥ पिच्छिला 9
देवी < मदगन्धा € मदोत्कटा ९० च्तमा १६
हेमवती १२ सुनौला १३ नौलपएुष्पिका १४।
अस्या गुणाः । उग्तवं । तिक्तं । वातद्ारित्व ।
सेश्रपित्तकारितवश्च । अ प्या्ेलस्य गुयाः ! मधु-
र्त्वं । पिच्छिलत्वं ! मदगन्धित्वं । केषायलवं । बायु-
कफकासनाशितवं । खादुत्वं ¦ उब्थत्वं । अन्तं ।
पाके कडुतवश्च । इति राजवष्लमराजनिधंण्टौ ॥
यचा,

“अतसी नोलपुब्पी च पान्बेती स्यादुमा चमा ।
अतसी मधुरा तिक्ता चिग्धा पाक्ते कटुरः ।
उब्णा दृक्‌ सुक्रवातन्नो कफपित्तविनाशिनी? ॥

इति भावप्रकाशः ॥ शण्त्तः । इव्मर-

टीका ।

अति, व्य, पश्ंसा । (खत्‌ + इ । पूजायां । अतिरति-
कमे चेति। अत्यादयः कान्ताद्यर्थे इति पाणिनि-
खम्‌ |) पके । लद्नं । इति विश्वमेदिन्यौ ॥
अतिशयं । कान्तं । पुजनं। असम्भावना। इति
दुगोदासः। प्रादिविं शब्युपसमेन्तगेतो ऽयं ॥

अतिकः, चि, (कथामतिकरान्तः कुगतिप्रादय शति
समासः । कथनायोग्यं |) खश्चद्धेयः। नद्धः | इति
मेदिनी ॥ नद्टधन्मः। इति हेमचन्द्रः ॥

अतिकथा, स्तौ, ( अयुतछ्ृद्टा कथा कम्भधारवः |)
अपार्थंवाक्यं । व्य्थंभाषगं । इति विश्वः रदेम-
चन्धख् ॥

अतिकन्दकः, प, (अतिरिक्तः कन्दो मूलं यस्य
कप्‌ ) इस्तिकन्दडत्तः। इति राजनिघंयटः ॥

अतिकेशरः, पै, (अतिरिक्ताः केशराः किञ्जल्कः
यस्य सः |) कुलकटच्तः । इति राजनिर्षयटः ॥

अतिक्रमः, पै, (अतिक्रान्तः क्रमः नियमः, खति कम्‌
+भावे घन्‌ डउद्धमावः) कमोल्लङ्कनं । तत्‌-
पय्थायः। अतिपातः २ ( अति प्रत्‌ + मावे घम्‌)
उपायः इ पय्ययः 8 । अभिक्रमः । रये शचून्‌
प्रति अमीवयोधादेगं मनं । इत्यमरः ॥

अतिक्रान्तः, धि, (अति + कम्‌ + कत्तरि क्तः) छताति-
कमः । डतक्रमोल्लह्ृनः । राजानमतिक्रान्ता
ऋअतिराजी । इति वोपदेवः ॥ अतीतः । यथा ।
बेगे तु समतिक्रान्ते गतोऽयमिति लच्छते । इति
स्च्ितः।

अतिक्रामकः, वि, अतिकमकर्ता । कमो शकः ।
च्छ कत्तंरि णकाः

अतिगण्डः, प, ( गण्डमतिक्रान्तः अत्यादयः कान्ता-

थ) विव्कुम्भादिसपविंश्तियोगमध्ये वयोगः ।

तच जातफलं ।

«“कलिप्रियो वेदविनिन्दकख
शूरैः छतघ्नो गलसोगयुक्तः।

अति
सरोमदे हः एरुषोऽतिदीधैः
पकाण्डग णडस्वति ग एडजन्मा'" ॥

इति कोष्टोप्रदीपः ।

अतिगन्धः, प, ( अतिरिक्तो गन्धो यस्य सः । ) भूतः
दं । चम्यकः। सुद्धरुडच्तः। गन्धकः । इति
राजनिधंणटः ॥ (अतिगव्वितः |)

अतिगन्धालुः, प, ( अतिगन्धो विद्यतेऽस्य अति-
गन्ध + मलव्थे खालु । अतिशयित गन्धयुक्ते ) एच-
दात्रोलता । इति राजनिधंरटः ॥

अतिगन्वितः, ति, (अति अधिको गन्वैः कम्भधारयः
सोऽस्य जातः अतिगन्वं + इतच्‌ । ) मदा हंङतः ।
अतिशयगर्व्वयक्तः । तत्‌ प्यायः । ससु ब्रदधः २।
इति इलायुधः॥

अतिरुहा, स्री, ( गुहामतिकरान्ता कुगतिप्रादीति
समासः |) एचरिपर्णोवि्ेवः | सुद्रचाकुलिया ति
भाषा। इति रलमाला ॥ गुदातिकामक्ते चि।॥

अतिचरा, स्त्री, ( गन्धविस्तारेण खस्थानमतिक्रम्य
चरति गच्छतोव अति चर + कत्तरि अच्‌
च्तरियां टाप्‌ }) पद्मचारिणोडक्तः | सख्यलपद्धिनी
इत्यमरः॥ राननिघंरटख् ॥

अतिचारः, दे, (अतिक्रम्य चरणं गमनम्‌ अति + चर
+ भावे घञ्‌ । ) शोव्रगमनं । अतिक्रम्य गमनं ।
कुजादिपञ्चगरहाणां राशिमोगकालासमाप्तौ
राश्वन्तर गमनं । तच पुव्बेराशिगमने वक्राति-
चारः । परराश्रिगमने अतिचारः । रतौ गुरो-
चखेदकालो भवति ! गुरुसत॒ यदि एनः पव्ैराशिं
नायाति तदा महातिचारः । तेन लुप्तसम्बत्छरो
भवति । ग्रहाणां खभोज्यमानराशावपि वक्राति-

मवतः॥ तत्र नाकरालः। इति सति-
ज्योतिषे ॥ *

अतिच्छचः, प, (कछाद्यते खाच्छाद्यतेऽनेन कद्‌ +
णिच्‌+करे द्रन्‌ । अतिक्रान्तज्कचम्‌ इति
गयुत्यत्या कवरातिक्रमकारी । ) भूतं । इति
राजनिवैरटः ॥ जलद णवि शेषः । |
खाङ्ा इति ख्यातः । इति रल्नमाला॥ कवा ।
काटद्छाति । भंस्काति । पोयालद्छाति इति
ख्याता । इत्यमरः ॥

ऋअतिच्छवकः, ए, ( अति + कच + खाये कम्‌ )
ऋचड्च्तः । कातारियाविष इति ख्यातः । तस्य
मूले पे वचाकारः कटुरसच् । इति रलमाला॥
भूतद्टशं | इति राजनिरधंगटः ॥

अतिच्छवा, स्त्री, (कवमतिकान्ता, अन्यादय इति
समासः । ) अवाकएष्यी । मौरी इति स्याता ।
इत्यमरः ॥ श्रताङ्ा | शलुपा इति प्रसिद्धा । इति
रलमाला ॥ ( कचातिकत्रे लाङ्लीं जटिलां ब्रह्य
चारिणीं ॥ इति सुशुते ॥ )

अतिजवः, चि, ( अतिश्रयितो जवो वेगो यस्य सः |)
अतिशघ्रगामी । अतिवेगवान्‌ | (दवयदतिजबेन
पाप्मुर्व्वोविभागं ॥ इति भट्टिकाव्ये) ॥ तत्य-
मायः । जङ्गालः ₹। इयमरः; ॥ जद्धिग्लः इ
अतिबलः 8 | इति तद्धौका |

अतिजागरः, ए, ( जाग्ट + भावे घन्‌ अतिशयितो

२६
शति

जागरो जागरणं यस्य सः। अतिजागरुणयुक्ते वि !)
नोलक्रौश्चः। कालवकः | इति राजनिधंरटः॥

अतिडीनं, ज्ञी, (डी +भावे क्तः तस्य नः। अत्यन्त
डीनं गमनं कम्मधारयः।) पत्तिणां परचण्डगमनं ।
डति महाभारतं ॥

ऋअतितीत्रा, स्त्री, ( अतिश्येन तीव्रा ) गण्डदूर्वा ।
इति राजनिधंरटः ॥

अतिधिः, पे, कुषएत्रः। स च श्रीरामचन्द्रस्य पौचः।
इति मेदिनी ॥ कोपः । इति विश्ः।

अतिधिः, चि, (अतति सातत्येन गच्छति न तिति
अत्‌ + इधिन्‌ ) अज्ञात पुन्बेरागतव्यक्तिः । इति
श्रीधरखामी॥ अतिथ्‌ इति भाषा । तत्प्थायः ।
च्यागन्तुः २ आवेशिकः द्‌ ग्टागतः४। इत्य-
मरः॥ स्त्रोलिङ्धे आवेशिक ५ अतिथी द| इति
तद्धोकासारसुन्दरौ ॥ आगन्तुः 9 । इति इड्‌-
चन्द्रः प्रघृगेः ८ अभ्यागतः € प्राघुशिंकः१० । इति
हेमचन्नः ॥ प्राधुणिकः ९९। इति विश्ः॥
पराघ्ुणः १२ । इति चविकाणडशेवः ॥ ‰॥ तस्य
लच्तशं । यस्य न ज्ञायते नामनच गोचंन च
स्थितिः । अकस्मात्‌ गहमायाति सोऽतिधिः
पोते बुधः ॥ * ॥ तस्य निवत्ते गस्थस्य दोषः
यथा,--
“खतिधिंस्य भाश गटदात्‌ प्रतिनिवर्तते ।

स तस्ते दुवकुतं दत्वा एण्मादाय गच्छति? ॥
इति पुराणं ॥ * ॥ तस्य ग्रहणकालः । “ततो
गोदोदमाचन्तु काले तिे्ृहाङ्गने । अति-
यिग्रइणाथाय तदृद्धै वा यदृच्छया” ॥ इति
विष्णुएराणं ॥ #॥ गोदोहकालखख मुद्धत्ताटम-
भागः। यथा। “वाचम्य च ततः कुयात्‌ प्राज्ञो
दारावलोकनं। मुद्कन्तस्याङटमं भागसुदोच्छो
द्यतिधिरभ॑वेत्‌”” ॥ इति माकंशर्डेयएरागं ॥*॥ तस्य
मू खैत्वादिविचारो नास्ति । “षियोवा यदि वा
देव्यो मूखैः पतित ख वा। संप्राप्ते बिश्वदेवान्ते
सोऽतिथिः खग॑संकमः” ॥ इति शातातपः ॥*॥
तस्य वेदादयो न प्र्याः ।
“खाध्यायगोरचरणमष्ष्ट्ापि तथा कुलं ।

दिर्णगभ॑बुद्या तं मन्येताभ्यागतं ग्टदी? ॥
इति विष्णुएरां ॥ *॥ तस्य देशादौ टे दाषः।
“देशं नाम कुलं विद्यां टा याऽन्नं परयच्छति ।

न स तत्फलमाप्नोति दत्वा खगै न गच्छति" ॥
इति रएतिः। * ॥ अतिथये श्क्रयनुसारेण
दातव्यं |
“भोजनं इन्तकारं वा ग्रं भित्तामयापि वा।

अदत्त्वा तैव भोक्तव्यं यथा विभवमात्मनः", ॥
इति माकं ग्डेवएराणं ॥ * ॥ भिच्तादिलच्तं ।
“ग्रासप्रमाणा निक्तास्यादग्रं मासचतुद्धयं |

अग्राचतुगुणं प्राह न्तकार दिजेत्तमाः”? ॥
इति माकडेय एराणम्‌ ॥ इत्याङकिकतत्त्वं ॥
अतिधिपुजनं, क्ती, (अतिथेः पूजनं सेवा बष्ोतत्‌-
एरषः। ) अतिधिखेवा । अति्यक्रिया । तत्य-
यथीयः। यन्नः २ । इति हेमचन््रः ॥

अतिदानं, क्ती, (दा + मावे ल्युट्‌, ख्यन्तं दानं

अति

त्वध्वंसपुव्वैकपर खत्तवोत्पत्तिः, कभ्ड धारयः।) बङ्-

दानं । खपरिमितदानं । यथा,-
“अतिदाने बलिर्बद्धः अतिमाने च कौरवाः ।
अतिरूपे ता सौता सव्वैम्यन्तगदंतम्‌॥

इति चाणक्यः ॥

अतिदिष्ः, चि, ( अति + दिश + क्षः । अन्यधम्मौ-
णामन्यचारोपणमतिदेश्ः यथा,-“तिख्शित्‌
साव्वधातुकमिव्यातिदेशि कचम्‌ ।) अतिदेशवि-
शिद्धः। यथा,--“न समानगेाचां भाय विन्दे-
तेत्यनेन शूद्रस्यापि सगोत्रा कथं न निषिध्यते"
इति चेद उपदिष्टातिदिष्टगेचस्यैव निषेधो
नत्वतिदिष्टातिदि रमरूढगेाकादेः । इय दाद तत्त्वं ॥

अतिदीप्यः, प, ( अग्यन्तं दीप्यते विचिच्रवशंतया
अत्मना प्रकाग्रते अति + दीप्‌ + कत्रि र्त्‌ । )
रक्तचिचकटच्तः¦ इति राजनिर्घर्टः॥ `

अतिदेशः, ए, (खति + दिश + भावे घञ्‌) अन्य-
धम्भेस्यान्यत्र आरोपणं । यथा,--“ईइरवदिकः"?
इत्यादिः । इति दुगोादासः॥ कारिका यथा,--
““प्रछललात्‌ कम्मैणो यस्माल्‌ तत्समानेषु कम्मंख ।
धम्मीऽतिदिश्यते येन अतिदेशः स उच्यते" ॥
इति मलमासतत््वम्‌ ॥ स तु पञ्चविधः । शस्त्े(-
तिदेशः । ९ यथा,--“निन्येन तुल्ये शेषं स्यात्‌
इ्यत्र तुल्यशब्देन अतिदेशः” । १ । काग्याति-
देश्रः २ यथा,--“खप्याजास्ताः इत्यच कार्येण
निषेधेन दर्पौ सेमासधम्म॑तिदे शरः” । २। निमि-
त्तातिदेशः इ यथा,-“विकरूतौ मौ द्रचरुयागे
ब्रीहिकारय॑कारिणि सुद्ध ब्रीदिका्यं निमित्तत्वात्‌
धम्मैः पोच्तणादयः कल्यन्ते” । ३। व्यपदेशा-
तिदेशः ® यथा,--“मासमभिहोचं जुहोति
इत्यच माससाध्यायनास्ययागे चभिदहोत्रपदव्यप-
देशात्‌ अभिद्ो चधम्मातिदेश्रः । ४ । ““ूपा-
तिदेशः” ५ यथा,--“वजमानाद्धिननो युषः इय
च यूपे यजमानादन्धत्वरूपावगमात्‌ यजमान
धर्मस्य तदीयपरिमाणस्यातिदेशः' इति आड-
विवेकटीकायां ओीक्ृष्णः ॥

अतिनु, चि, (कुगति प्रादीतिसमासः । गेाच््ियोरुप-
स्ज॑नस्येति इसखः।) अतोतनौकं । नावमतिक्रान्तं ।
नावोत्तीरं। इत्यमरः । तस्य पुस्नीलिङ्कयोः
अतिनौः इति रूपं ॥

अतिपतन, ज्ञी, (अति + पत्‌ + भावे ल्युट्‌) अत्ययः!
ष्यतिक्रमणं | इति शब्दरलावली ॥ 9

अतिपन्धाः [न्‌] पै, (अयत्र पर्थाः कम्म॑धारयः।

अतेः पूजाधत्वान्न समासान्त प्र्यः। ) सन्मागः । `

सुपयः । इत्यमरः ॥

अतिपचः, ए, (अतिइत्‌ पत्रं यस्य सः बड्ध्रीडिः।) `
इस्तिकन्दडन्तः। ए्कढन्तः। द्रति राजनिघंगटः ॥
खतिपातः, प, ( अति + पत्‌ +भावे घञ्‌ ) खति-
कमः। उपायः । प्यैयः\ इत्यमरः ॥ ( यथा

श्ाकुन्तले--न चेदन्यकाय्यातिपातः) ॥

अतिपातक, क्ती, (अतिदुटतया अन्यत्‌ पातकं `

प्ापमतिक्रान्तं प्रादिसमासः) नवविधपापमध्ये
्ख्वरपातकं । तत्‌ चिविघं। पैसः माटदुहिट-

म अ = मै

अति

खषागमनजन्यं । स्त्रियास्तु पएचपिटचछखरगमन-
जन्यं ! इति पायशित्तविवेकः॥

अतिबलः, चि, (अतिशयित बलं यस्य सः ब्ध.
बरीदडिः। ) प्रबलः । अतिश्यबलवान्‌ । प्रज्ण्टबल-
विशिद्धः। इति मेदिनी ॥ (विजुम्भमाणोऽतिबलः
पत्यबुध्यत राच्तसः ॥ इति रामाययाम्‌ ) ॥
अतिबला, स्त्री, अत्यन्तं बलं यस्याः सा बड़-

ब्रीहिः ।) विश्वामिचेण रामाय दन्ते अस्रविद्या-

विश्रेषे यथा,--
(्खहाण दे डमे विद्ये बलामतिबलां तथा" |
इत्यादि रामायणे ।) पीतबला। पौीतवणंवाड्याला
इति ख्याता । पिटारणी । इति मदनविनोदः ॥
गर शएकरौमेदः । इति राजनि यटः॥ तत्पय्थौयः।
बलिका २ बल्या ३ विकङ्कता 8 वाद्यएुष्पिका ५
घरटा € श्रौता ७9 प्रीतपएुष्या = भूरिचला<
इृष्यगन्धिका १० । तस्या गुणाः! तिक्ततवं। कदुतव |
वातक्गमिनाशित्वं। दादटष्णापिषच्छदि लेदोप-
एमकारित्वद्च) सति राजनिघर्टः ॥

अतिभारगः, ए, ( अतिभारेण वेगेन गच्छति अति-
भार्‌ + गम्‌ + कंत्तंरि ड, उपपदसमासः |) (खरः |
अख्तर: । गदात्‌ वड्वाजातः खच्भेदः। ) खे-
सरः । खचर इति भाषा। इति राज-
निषेरटः ॥

ऋअतितभीः, प, ( अतिबिभमेदयस्याः अति भी + खपा-
दाने किप्‌ । ) वच्चञ्वाला । इति हलायुधः ॥

अतिभूमिः, स्त्री, (अतिशयिता भूमिम्ययादा
कम्मधारयः,तिमयग्यादा ।) अधिकं । यथा । पाप्य
मन्मथमदादतिशरूमिं दुःसहस्तनभराः सुरतस्येति
माघः ॥ अतिशयितभूमिः।

अतिमङ्स्यः, प, (अतिमङ्गलाय हितः तिमङ्कल
+ यत्‌ |) विह्लरच्तः । इति रलमाला ॥ अतिशय
मङ्कलजनके चि ॥

अतिमय्यौदः, चि, (मयादामतिकरान्तः प्रादि-
समासः। ) अतिशयितः । इति इेमचन्द्रः। अति-
ष्ये ज्ञी ॥

अतिमातरं, क्ती, ( माचामल्पमतिक्रान्तं प्रादि-
समासः ।) अतिश्रयः । तद्युक्त चि । इत्यमरः ॥
(वथा शकुन्ते । अतिमाचलोहितनलौ बाह
घटोत्‌ च्तेषगात्‌ ।)

अतिमुक्तः, ( ठ) माधवीलता । इत्यमरः ॥ तिनिश-
त्तः । इति हेमचन्द्रः ॥
अतिमुक्तः, चि, (अति श्येन मुक्तः निव्वागमुक्तिं गतः

च्छति + मुच + क्तरि क्तः, निव्वोमुक्तिविशिदटः।)
निष्कलः । निःसङ्गः । इति वि्मेदिन्यौ ॥ पाप

निव्वीणः॥

ऋअतिमुक्तकः, प, (सुच्‌ +भावे क्त, अतिशयेन मुक्तं
बन्धगैयिल्यं यस्य सः बङत्रीहिः, कप्‌ |) तिनिश्-
इनच्तः। इव्मरः। तिन्द्‌ कडच्तः । पष्यडच्तविष्रेषः।
तलपय्यीयः। पण्डकः २ म्ठिनी द भमरा-
नन्द्‌ ४ कामुककान्ता ५। तस्य गणाः । कषायत्वं ।
श्रीतलत्वं । अमनाशिित्वं । पित्तदाषज्वरोन्माद-
डिक्राच्छदिंनिवारकत्वश्च । इति राजनिर्षयटः ॥

२७
अति

(कणिकारान्‌ कुरुवकान्‌ चम्मकानतिमुक्तकान्‌
इति रामाये) ॥
अतिमोदा, स्त्री, (अद्यन्तो मोदो गन्धो यस्याः सा।)
नवमंल्तिका । इति राजनिधंरटः॥
अतिरसा, स्त्री, अन्तो रसो यस्याः सा ।) मून्नी-
लला । राला । ज्ीतनकं । इति राजनिधेरटः |
अतिरिक्तः, चि,(अति रिच्‌ + कत्रि क्तः । खेषटे भित्र
न्ये च । भावे क्तः, अतिरेके आधिक्ये च ।)
अधिकः। अतिश्यितः। तत्‌पय्ीयः। समधिकः २।
इत्यमरः ॥
अतिरेकः, चि, (अति रिच्‌ + भावे घज्‌ । आधिक्ये
खेखत्वे च |) अतिशयः । यथा,-
“सम्य तूमयो जगंयमतिरेके परेऽडनिः।
इति तिश्यादितत््वं ॥
अतिरोगः, प, (अव्यन्तोरोगः व्याधिः अति रज्‌ +
भावे घञ्‌ । ) च्तवव्याधिः ! इति राजनिधैयटः ॥
खतिरोमशः, पै, (अतिशयितं रोम तदेव विद्यतेऽस्य
अतिरोमन्‌ + मत्ये श ) वनच्छागलः। इति
इारावलो ॥ . डत वानर इति केचित्‌ ॥ अति-
श्रयलेमयुक्ते चि ॥
अतिलोमशा, स्री, (खति शयितं लोम खतिलोमन्‌ +
मत्वे श, स्त्रियां टाप्‌ ।) नीलबुङ्धा । इति रल-
माला ॥
अतिवरतुलः, पै, (अति शयितो वर्तुलः कम्मेधारयः।)
कलाय विष्रेषः। दुला कड़ा इति भाषा। इति
रनमाला ॥ अस्य गुणाः सतौलश्न्दे दश्व्याः ॥
अतिवादः, पु, (अति + वद्‌ +भावे घन्‌ ।) खभि-
वादः । पर्षोक्तिः । इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥
(“अतिवादां स्तितिच्तेत नावमन्येत कञ्चनः।
नचेमं देहमाभिव्य व्ैर' कुर्वीति केनचित्‌ ॥ मनुः ।)
अतिविकटः, ए, (अतिशयितो विकटः भीषणः)
दुदहस्तो। इति शब्दमाला ॥ अतिकराल्ते चि ॥
अतिविषा, स्त्री, (विवमतिक्रान्ता पादिसमासः। वा
विषमतिकरान्तं यया ब्ध्रीडिः।) टच्तविष्ेषः ।
खातद्भष । आसीच इति भाषा। तत्पययैयः। विचा
विषा प्रतिविषा £ उपविषा ५ अरुणा €
शटङ्गो ७ महौ षधं <| इत्यमरः ॥ काश्मीरा €
चेता १०। इति रलमाला ॥ खेतकन्द्‌ा १९
ग्टङ्ी १२२ भकुरा १९ विरूपा १४ श्यामकन्दा
१५ विषरूपा १९ वीरार१७माद्री १८ शेत
वचा १९ अग्टता २० | इति राजनिघ॑ण्टः ॥ तस्या
यणाः । पाचकत्वं । ग्रादित्वं! दोषनाशित्व्च ।
इति राजवल्लभः ॥ कदुत्वं । कफपित्तञ्वरामा-
तिखारकासविषच्छर्दिं नाशित्वश्च ।
“चरिविधातिविषा क्रेया क्ता कष्या तथाख्णा ।
सरसवौर्यविपाकेष निव्विषेव गुणाधिका?” ॥
इति राजनिधंयटः ॥
«विषा त्वतिविषा विचा शटी प्रतिविषाख्णा ।
खुक्तकन्दा चो पविषा भङ्गुरा त्रवल्लभा ॥
विषा सोव्णा कदु्तिक्ता पाचनी दोपनौ हरेत्‌।
कफपित्तातिसारामविधकासवमिकरिमौन्‌” ॥
इति भावपकाश्ः ॥

अति

अतिविखब्धनवोएर, स्त, (अतिविखव्धा अति-
प्रश्रययुक्ता नवो प्रणयिनी नायिका इति यावत्‌
कम्भेधारयः।)खौयान्त्गतमध्यनायिकाभेदः। तस्या
लच्तणं । नायकातिश्यप्रश्रययक्ता । अस्याशेषटा ।
स्धे््यैसापराधनायके वक्रोक्तिः । खधेग्यसापरा
धनायके परुषवाक । इति रसमञ्जरी ॥

अतिरद्धिः, स्त्री, ( अतिशयेन डदि: वषणं |) अति-
प्रायरृष्धिः। इतिविषेषः। स तु महदषेणरूप
छषीणासुत्पातः । यथा,+--
“खतिङृद्धिरनाङष्िः शलभा मूषिकाः खगाः।
प्रत्यासन्नाश्च राजानः षडेता ईतयः स्ताः ॥
इति पराशरः ।॥

अतिवेरं, क्ती, ( वेलां मय्धादां कूलं वा अतिकारन्तं
भादिसमासः, खः।) अतिशयिते चि। इत्यमरः॥
(जलमतिवेलं पयोराशेः ॥ नीतिमाला ) ।

अतिव्यया, स्त्री, (अ्यन्ता यथायातना कम्भधारयः ¦
व्यथ + भावे ख्‌ स्त्रियां टाप्‌ ।) खतिश्ययातन
तौत्रवेदना । इति शब्द्रन्नावली ॥

खतिव्या्तिःस््री, (अति श्रयेन व्याप्षिव्यापनं |) अतिश्य-
दापनं । अलच्छे लच्तणस्य गमनं । वथा साध्या
भाववदढत्तित्मिति व्यापिलक्तणे धूमवान्‌ वङ्ि-
रिव्यच्र धूमाभावाधिकरणङ्दङत्तित्वाभावमादाय
अतिव्याभिः। इति ताकिंकाः॥ खाव्यवदित-
पाकच्तणावच्छेदेन रविञ्ज्यमानसाश्रौयरवि-
संयोगविशि ्खान्तिमच्तणकत्व' मलमासत्वं
भानुल्किते अतिव्यािवारणाव जओत्पातिकभिन्न-
त्वेन विद्धेवगीयं । इति मलमासततत्वटौका ॥
मुख्यफलजनकव्यापारजनकत्वे सति मुख्यफला-
जनकत्वं अङ्गत्व' घटादावतिव्याप्तिवारणाय स्यन्त
इति तिश्यादितत्चटीका च ॥

अतिशक्तिता, सत्र, (अति शयिता शक्तिः कम्मेसाधन-
सामथ्ये यस्य बह्कत्रीहिः, तस्य भावः तस्‌ च्त्रियां
टाप्‌ ) विक्रमः । महाबलं । इत्यमरः ॥ ॥

ऋअतिश्क्तिभाक्‌ [ज्‌ ] ए, (अतिशयिता शक्तिः कम्म
साधनसामथ्ये कम्भधारयः। तां भजते अतिश्क्ति
+ मज्‌ + क्तरि शिवः, उपपदसमासः।) अति-
श्रयपाक्तिविशिद्धः। अतिसमर्थः। सवीय्ेमतिशक्ति-
भाक्‌ । इत्यमरः ॥

अतिशयः, पै, (खति + शौ +अच्‌ ) अधिकः । तत्‌-
पय्ययः। भरः २ अतिवेलं ३ श्टशरं 9 अलयं ५
अतिमाचं € उद्भाए 9 निभरं < तीव्रं €
रकान्तं १० नितान्तं १९ ग़ १२ वाएश्द्‌
इ ९४ । इत्यमरः ॥ अतिमय्यदः १५ उत्‌-
कर्षः १६ । इति हेमचन््रः॥ बलवत्‌ १७ सुद्ध १८
किमुत १९ सु २० अतीव २९ अति रर । इत-
व्ययवरगे अमरः ॥ अतिरिक्तः रद्‌ समधिकः २४ ।
इति विशेष्यनिन्नवगे अमरः ॥

अतिश्यनं, जी, (शति + शौ + भावे. च्युट्‌) अति-
शयः 1 तद्युक्ते चि । इ्मरटीकायां रमानाथः।
{शयनमतिक्रान्तं खत्यादौतिसमासः । अतिक्रान्त
श्रयनम्‌।॥)

तिश्रायनं, क्ती, (अति श्रो +खाथे णिच्‌ भावे

अति

ल्यट्‌ ।) अतिशयन । इति शब्द्रननावली ॥ (चखा-
धिक्छं। परकषेः। प्रशसा)
अतिशभनः, चि, (अति शेभते अति + सुम +
कत्तेरि स्युः )खतिशयश्भायुक्तः। खतिप्रशस्यः ।
ओषः । इत्य मरः ॥
अतिसन्ननं, करो, (अतिश्रयेन सजंनं दानं अति +
खज्‌ +भावे च्युट्‌) अतिशयदानं । तत्पग्ायः।
विलम्भः २ इत्यमरः॥ दानं । वधः इति मेदिनो॥
(विधुरां ज्वलनातिसच्जंनात्‌ ननु मां प्रापय पु-
रन्तिकं॥ इति कुमार सम्भवे |)
अतिसारः, पुं, (अतिशयेन मलं वीत्य सरति
जिप्सारयति अति + खट + व्याधिमत्छबल्तेखिति
वक्तव्यमिति वात्तिकद्चेग कत्तंरि घञ्‌ ढिः
दोषे ख ।) बददवमलनिःसरणरोगः । तत्पव्यायः।
ऋन्नगन्धिः २ उदरामयः ३। इति चिकाण्डषरोषः॥
अतीसारः ४। इति वद्यक॥ *॥ तस्य निदानं ।
^गुब्वेतिखिग्धरू्तोगणदर वस्थूलातिश्रीतलेः ।
विर्धाध्यश्रनाजीर्गे विं षमेश्चापि भोजनेः॥
खेहाद्येरतियुक्तेञ्च मि्यायक्तेविं बे भयेः।
शकाड टाम्बुमद्यातिपानेः सालय तैपय्ययेः ॥
जलाभिरमणव्वे गविघातेः किमिदाषतः।
न्णां भवव्यतौसारो लक्तणं तस्य वच्छते"”
सं प्रा्िर्वया,-
^“ स श्म्यापां धातुरभिं प्रडडः
शकन्भिश्रो वायनाधः परणन्नः।
सरद्यतीवातिसारं तमाह-
व्याधिं घोरः षड्विधं तं वदन्ति
शः सव्वेश्रखापि देाषेः
शओकेनान्यः षद आमेन चोक्तः” | *॥
प्बरूपं यथा,--
““हन्रानिपायृूदरकृच्ितेद-
गाच्रावसादानिलसन्निरोाधाः।
विटसङ्ग अआश्रानमथाविपराक्ा
भदिव्यतस्तस्य पुरःसराणि ॥''
इति माधवकरः। अथय सामान्धातिसारस्य
चिकित्छामाद।
“चऋअामपक्घक्रम हित्वा नातिसार क्रिया यतः।
अताऽतिसारे स्वं न्नाम क्च लच्तयेत्‌॥
कमश्श्चिकित्सा । तचामपक्कयेलंच्तणं।
^ संद टमानेदेौतैस्त न्यस्तमश्य निमज्जति ।
एरीषं भ्शदुगन्धि पिच्छिलं चामसंज्नितं ॥
ख्तान्येव तु लिङ्कानि विपरीतानि यस्य त्रै ।
लाघवश्च विशरषेण तत्तु पक्क विनिरिेत्‌ ॥
न च सादय दद्यात्‌ पृन्बेमामातिस्ारिये।
काले संग्र होतेा दि विकारान्‌ कुरुते धद्कग॥
दच्छकालसकाश्ानग्रइण्यशशाभगन्द्रान्‌ ।
शोधं पागङरामयं ज्ञो हग स्मे हादरज्चरान्‌ ॥
डिभ्भस्यः स्थविर स्थञ्च वात पित्ताक्कख यः।
च्तीधातुबलस्यापि ब्दा षोऽतिदिश्चतः॥
अभेाऽपि स्तम्भनोयः स्यात्‌ पाचनान्मरं भवेत्‌।
सङ्कनमे करं मुक्ता न चान्यदस्तो ह भेषजं ब लिनः।
खमुदौणेदोषनिचयं तत्‌ पाचयते तथा श्रमयेत्‌ ॥

रट
अति

लङ्कनणव देषदुःसहपिपासायां दाषपाकाथं

षड्ङ्कविधिनाडष्टतं योागचतुद्धयमाइ,--

“धान्यो दौचण्टतं तायं टष्छादादातिसारिणे।
क्ीवेरग्टङ्कवेराभ्यां मुस्तपर्मटकेन वा ॥
मुस्तादीच्यश्टतं शीतं प्रदातव्यं पिपासवे ।
दितं लक्खनभेवादौ पू्बरूपेऽतिसारिणः ॥
काय्यं वानशनस्यान्ते प्रद्रवं लघभोजनं ।
पश्थादारुवचामुस्तेनागराति विषाग्विततः ॥
अमालीसारनाशाय क्रायमेभिः पिबेन्नरः ।

परथादिक्गायः॥ #॥

“पाठाडिख््वनमोदरोयापश्चक्ोलाब्दजं रजः ।
उष्णाम्बपोतं सरुजं जयत्यामं ससेन्धवं ॥'

पाठादिचूशं॥ *॥

“हरीतकीं सातिविषां हिङग सौवचचैलां वचां ।
सैन्धवश्चापि संपिष्य पाययेदुष्णवारिणा ॥
अमातिसारः यागोऽयं पाचयित्वा सिकित्सति।
अामातिसारो योगेन यद्येतेन न शाम्यति ।

न तंयागण्रतेनापि चिकित्सति चिकित्सकः॥”
चिकित्सति अपनयति । इरौीतक्यादि कल्कः ॥*॥
“वत्सकाति विषा विल्वसुस्तबालकजं टत ।

अतीसारं जयेत्‌ सामं चिरजं रततश्रलजित्‌ ।'”
वत्सकादिक्राथः॥ * ।

“र णडरससं पिष्ट पक्रमामञ्च नागरं ।
छमातिसारमरूलघ्नं दीपनं पाचनं पर ॥'"

नागरस्य एटपाकः कल्क ॥ *॥

““धान्यबालकविल्वाब्दनागरैः पाचितं जलं ।
अमग्रल विबन्धघ्नं पाचनं नित्यसेवितं ॥'”

धान्यपञ्चकं ॥ * ॥

“पित्ते धान्य चतुव्कन्तु खुरोव्यागाददन्ति हि ।
रक्लोऽपि पित्तसाधम्बादितं धान्यचतुष्धयं ॥'”

धान्यचलु्कं॥ इति खमातिसारस्य चिकित्‌सा ॥*॥

“सलाध्रं धात करौ विल्वं मुस्ताम्रास्थिकलिङ्कं ।
भिबेन्माहिषतक्रेण पक्रातीसारनाशनं ॥'

ला्रादिचूणं ॥ + ॥

“खम्बा धातकी लाधर समङ्गा पद्मक शर ।
मधकारलुविल्वच्च पक्रातोसारदा गणः ॥””

अरलुः ्योणाकः । पाठादिगणः॥ *॥

“समङ्गा धातकीपुष्य म्धिषा लेघ्नरव च ।
श्ाल्यमलोवेष्टको लेभ्रो दाड्मदरफलत्वचौ ॥
अमास्थिमध्यं ले्रञ्च विल्वमध्यं पियङ् च ।
मधुकं ्दङ्वेर श्च दी घेडन्तत्वगेव च ॥
चत्वार ते योगाः स्युः पक्घातिसारनाश्नाः ।
ते यागा उषयेग्याः स्यः सच्तौास्तग्डुलाम्बना ॥”

समङ्गा लव्नालुः । शाल्ममलीवेटको मोचरसः ।

दाड़मिस्य ब्रमफलयेस् चौ । भियङ्ोनं पुसकत्वमच
फले वत्तमानत्वा त्‌ ष२ङवेरमच खुण्ठी। दौषेन्त
ष्यो णकः तस्य त्वक्‌। समङ्गदीनि चत्वारि चूणौनि॥

“कच्चटजम्बृदाङ्मिष्टङ्गाटकपच विवव हं । जल -

भरनागरसदितं गङ्गामपि वेगवाहिनीं र्यात्‌” ॥

कञ्चटं चवराद्रं शाकस्य भेदः। कञ्चटादिभि-
तुरः पचशरब्दः सम्बध्यते । वदि बालकं
गङ्ाधरक्षाथः॥ * ॥

अति

“मोचरसमुसतनागर पाठारलुधात कीकुसुमैः ।

चूे मयितसमेतं रुशद गङ्काप्वाइमपि'"
्रलुः श्योणाकः। मधित निच्छलं दधि वद्तरपुतं ।
गङ्गाधर चूं ॥ * ॥

“मुस्तावत्छकवोज मो चरसो विल्वधातकोलेाघरं ।
गड़मयितसंप्रयक्तं गङ्गमपि वेगवाहिनीं रुन्यात्‌” ॥

दितीयं गङ्गाधर चूगां ॥ *॥

“मुस्तारलुकगुणए्टीमिधातकौलाभ्रवालकैः ।
विल्वमोचरसाभ्याञ्च पाठेन्द्रयववत्सकैः ॥
आखस्रवीजसमङ्गातिविषायक्ञेविचू सितैः ।
मधुतणलपानोयपोतनेश्येत्‌ प्रवाहिकां ॥
सन्वेऽतिसारा ग्रहणी प्रशम याति वेगतः
ङदगङ्गाधर चूगे रुन्याद्गौ न्वी वाहिनीं ॥”

समङ्गा लव्नालुः । डृडगङ्गाधर चूर ॥ * ॥

अङ्गेटमूलकल्कः तण्डलपयसा समाधिकः पीतः ।
सेतुरिव वारिवेगं कटिति रुन्धादतोसारं” ॥
ऋङ्गोठकल्कः ॥ * ॥

“कुट जत्वग्बलामा द ब्रोणनौरे पचेत्‌ भिषक्‌ ।
पादशेषं उटतं नीत्वा वस्त्रपूतं एनः पचेत्‌ ॥
लव्नालुर्धातक विल्लं पाठा मो चरसस्तथा ।
सुकं प्रतिविषा चैव चूशन्येषां पलं पलं ॥
नित्तिप्य विपचेत्तावत्‌ यावत्‌ दर्व्वीं प्रलिप्यते ।
जलेन छागदुग्धेन पीता मण्डन वा जयेत्‌ ॥
घोरान्‌ सव्वौनतौसारान्‌ नानावशन्‌ सवेदनान्‌ ।
अ्ग्दरः समस्तश्च तथासि प्रवाहिकां ॥'?

कुटजा वलेः ॥ * ॥

“छत्वालबालं सुदं पि्रामलकेभिंषक्‌ ।
आत्ैकस्य रसेनाु पृरयेन्नाभिमण्डलं ॥
नदीवेगोपमं घोरं प्रदं दुद्र णां ।
सद्योऽतिसारमजयं नाशव्येष यागराद्‌ ॥
पाठापिद्धाच गोदश्रा तथा मध्यत्वगाम्नजा ।
अतीसारः व्यथादादयक्तं इन््युदरे टता ॥ * ॥

अथ वातातिसारस्य लच्तगं ।

“अरुणं पोनिलं रूच्तमल्यमल्पं सुङ्धमंडः ।
शछदामं सरुक्‌ छन्दं मारुतेनातिसायैते”

अरुगमौषनक्तं । श्छत्‌ एरीषं। सरुक्कछब्दः

शब्दो गुदे । तत्‌साहचय्यात्‌ रुगपि गुद णव
बोद्धव्या ॥ * ॥ तस्य चिकित्सा ।

“वचा चातिविषा मुस्तं वीजानि कुटजस्य च ।

खेष्धः कषाय ुतेषां वातातिसार शान्तये" | * ॥

अथय पित्तातीसारस्य लच्तणं ।

“पित्तात्‌ पीतं शछव्र्तं दुगं न्धि हरितं इतं।

गुदपाकटषामू च्डं दायुक्तं प्रवत्तते"” ॥ * ॥

तस्य चिकिल्घा ।
^“विल्वशक्रयवाम्भोदबालकाति विषाह्यतः ।
कषायेषन्यतोसारः सामं पित्तसमुद्धवं”” ।
विल्वादिकषायः॥ ° ॥

“रसाञ्जनं सातिविषं कुट जस्य पलं त्वचं ।
धातक श्टङ्गवेर श्च पाययेत्तडलाम्बना ॥
निदन्ति मधना पौतं पित्तातौसारसुल्वशं ।
ऋभिं सन्दौपयग्येतत्‌ अूलमासु निवारयेत्‌ ॥

रसाञ्जनादिचूणं ॥ * ॥ अथय पित्तातिसारभेदस्य

अति

रक्तातौसारस्य सप्राप्निमाह,

““पित्तछन्ति यदात्थ डव्याण्यन्नाति पत्तिक ।
तद्रोषाच्नायते श्रीघ्रं रक्तातीसार उल्वणः |

तस्य चिकित्सा ।

वत्सकतरुत्वगार् दाड़मिफलरुम्भवा त्वक्‌ च ।

ल्वगयुगलं पलमानं विपचेद दां शसम्मिते तेये ॥

छट्मभागं शोषं काथं मधुनापितरेत्‌ एरुषः।
रक्तातिसार सुल्वणम तिश्यितं नाश्रयेचियतं ॥
कुटजदाडिमक्राथः॥ *॥

4कुटजाति विषा मुस्तं बालक लेध्रचन्दन ।
धातक दाडिमं पाठा क्वाथमेषां समाच्िकं ॥
पिबेद्रक्घातिसारे तु दाहश्रलामसंयुते।
कुटजादिकषायाऽयं सव्वौतोसारनाश्रनः ॥”
चन्दनमच रक्तचन्दनं कुटजादिक्रायः॥ * ॥

“गुडेन मच्तये दिल्वं रक्तातीसार नाश्रानं ।
आअमग्रूलविबन्धघ्नं कुतच्तिरोगहरं पर ॥'”

विल्लं खलिनं बालविल्वगभं शीतं तत्खेदनादकं

चानुपेयं । गुड़कित््वं ॥ * ॥
५जग्ब्बाम्नामलकीनान्त॒ कुटयेत्‌ पष्ठवान्‌ नवान्‌।
सग्टद्य खरसं तेषां अजाच्तौरेय याजयेत्‌ ॥'"

तत्पिबेन्मधुना युक्तं सक्तातौसारनाश्नं ।
जम्ब्वादिखरसः॥ * ॥

^निष्कराश्च मूलममलं गिरिमल्तिकायाः

सम्यक्‌ प्रलदित यमम्बृचतुःश्ररावे ।

तत्पाद ेषससिलं खलु शोषणोयं

च्षीरे पलदयमिते कुशकेरजायाः

प्रचतिप्य माषकानद्धौ मधुनस्तच श्रीतले ॥
सक्तातिसारी तत्पीत्वा नेरुज्यं च्िप्रमाश्नणात्‌”

कृुटजच्तीरः ॥ * ॥

“पत्वा शतावरौकल्क' पयसा च्तीरखग्‌ जयेत्‌ ।
रक्तातिसार पीत्वा वातया सिद्धं तं नरः |?

श्रतावरीक्ञल्कस्तद एतञ्च ॥ * ॥

“गो दुगधनवौनतन्त्‌ मधुना सितया सह ॥
लए रक्तातिसारेतु रादइकं परमं मतं" ॥

नबनीतावलेहः॥ * ॥

“पीतं मधसितायुक्तं चन्दनं तण्ुलाम्बना ।
रक्तातिसारजिद्रक्तपित्तटङ्दाइमे दनुत्‌” ॥

चन्दनम शंत । चन्द्नकल्कः ॥ * ॥

“विरेके*भियस्य गुदं पित्तेन दद्यते ।
पच्यते वा तयोः कायः सेकप्रत्तालनादिकं"” ॥

अ दश्रब्देन लेपादिग्रहः।

“परटोलयङ्ीमधुकक्तायेन शिशिरेण दि ।
एदपरच्तालनं काय्यं तेनेव गुदसेचनं ॥
दाहे पाके हितं छागीदुग्धं सच्तौदशकंसरं ।
यदस्य च्लालने सेके युक्तं पाने च भोजने ॥

इदस्य दादपाकयेोः।

“ग्दनिःसस्णे प्रोक्तं चाद्धेरौ्टत मुत्तमं ।
अतिप्ररत््या मतौ भवेद्यदि गुदव्यथा ।
खिन्नम्‌ षक्मांसेन तदा संसेदये द्गदं ॥
अथ गोधूम चुंस्य संनीतस्य तु वारिणा ।
सानस्य गोलकं छत्वा गदु संसवे दयेद्‌गुदं ॥

(य्द्यायां)गुदग्नं द खद रभ्यज्यान्तःप्रवे शयेत्‌ ।

रर
अति

प्रविष्टं ख दयेन्मन्द्‌ मूषकस्याभिषेग हि ॥'"
मूषकस्यामिभेण काञ्चिकेनोत्खिव्रेन शरण्ड-
पत्रादिस्धापितेन खेदयेत्‌ ।
“मूषकस्य थ वसया पायु सम्यक्‌ प्रलेपयेत्‌ ।
गुदभरंशाभिधो वयाधिः प्रणश्यति न संशयः ॥
चाङ्धेरोकेलदभ्यन्लच्तारनागर संयतं ।
तं दिपक्घ पातव्यं गुदभंशगदापहं ॥
चाङ्गेरी चतुष्यचरा अस्नलानिका तस्याः खरसः
कोलस्य क्राथः दथ्यन्तं दधिरूपमन्लं रुतचयं
मिलितं तातुगुंणं । च्तारनागरयोः कल्कः ।
चाङ्ेरोषटतं ॥ * ॥
“कोमलं पद्धिनीपचरं यः खादेच्छकरान्वितं ।
रखतत्निख्िव्य निर्दिष्टं न तस्य गुदनिग॑मः।
पद्चिनीपतं प॒रद्निपत्रं तत्संशोष्य सं चूर रकां रा
युक्तं खादेत्‌ । अयन्त गुदभं शेऽतीसारं विनापि
भवति । ततः च्तद्ररोगेव लिखितः । खच्रतु
गुदस्य दाद पाकब्यथा पसङ्गत्‌ भ्नंशोऽपि लिखितः
चिकित्ा तूभय तुल्येव ॥ *॥ अथय शेप्राति
सारस्य लच्तगं ॥
“छतं लिगधं घनं विखं श्ोतलं मन्दवेदनं ।
गौ सवारुचिसं युक्ता शेर णा सार्यते शछलत्‌ ॥
विखं स्यादामगन्धि यत्‌ ॥ *॥ अथ तस्य चिकित्सा।
“द्ष्रातिसारे पथमं हितं ल्कनपाचनं ।
योज्यश्चामातिसारघ्नो यथोक्तो दीपने गणः ॥
चब्यञ्चाति विषा कुं बाखलविल्वं सनागरं ।
वत्सकत्वक्‌पले पथ्या छदि श्ेश्रातिसारनुत्‌?' ॥
चव्यादिङ्गायः॥ >+ ॥
““हिङ्क सौ वद्चलं योषममयातिविषा दचा।
मोतमुष्णाम्बुना चूशमेषां श्षे्रातिसारलुत्‌ ॥'”
दिष्म्बादिचूणं॥*
“मिश्र कव चाविल्वपे श्रौ धान्धाककट्‌फलं ।
रुषां कायं भिषग्दद्यात्‌ अतीसारे बलासजे” ॥
विडङ्गादिक्गाथः।॥*॥ खथ दिदोषजातिसाराणां
लच्तणानि चिकित्सा च ।
“ददो षलच्तरीविद्यादतौसारं दिदोषजं ।
तेषां चिकित्सा पोक्धीव विश्िद्धा च निगद्यते॥
कट्‌ फलं मध कं लेभ्रतक्‌ दाड्मिफलस्य च ।
सतण्डलजलं चूं वातपित्तातिसारनुत्‌” ॥
वातपित्तातिस।रे ॥ #* ॥
““चिचरकातिषिषा मुत बालविल्वं सनागर ।
वत्सकत्वक्फलं म्या वातक्षे्रातिसारनुत्‌"" ॥
बातष्टोष्रातिसार्‌ ॥*
“मुस्ता सातिविषा मून्ना वचा चकुटजः समाः ।
ख्षां कावः सन्तौ दः पित्तञ्ेश्रातिसारनुव्‌” ॥
भित्तश्चे्रातिसारे।खध सत्निपातातिसारस्य लच्तं ।
“तन्रायक्तो मोहइसादास्यशोषी
वचं कुर तरेक रूपं ढब (त्तः ।
स्वोद्ुते स्वैलिक्ोप प्तिः
छच्छो ऽसाध्यो बालडद्धाबलानां”” ॥
अथय तस्य चिकित्छा ॥*॥
“पश्चमूलोबलाविव्वग ड चीमुस्तनागरेः 1
पाटागूनिग्बविंङकुट जत्वकफङः तं ॥

अति
सव्वेजं इन्त्यतीसारं ज्वरञ्चापि तथा वमिं ।
समूलेापदवं श्वासं कासं वापि सदु्तरः ॥
पञ्चमू ल्यच सामान्या पित्ते योज्या कनौयसौ ।
वाते पुनन्बैलासे च सा योज्या महती मता” ॥
वहि बालकं । पद्धमूर्यादिक्राथः ॥ * ॥
“भया नागरं सुत्तं गुडेन सह योजितं ।
चतुःसभेयं गुटिका स्याचिदोषातिसारनुत्‌ ॥
ऋअमातिसारमानाहं सविबन्धं विस्चिकां ।
कछमौनरो चकं इन्धादीपयत्याखु चानलं'› ॥
चतुःसमो मोदकः ॥ * ॥
“तत्कालाछ्लृकुटजत्वचं तण्डुलवारिणा ।
पद्यं चतुःपलमितां जम्बुप्नववेष्ितां
खतरेण बद्धा गोधमपिष्धेन परिवेष्ितां ।
लिप्ताञ्च घनपङ्कन निद्‌हेद्गोमयाभिना॥
अङ्गारवणोच्च म्रद दृष्टा वकः समुडरेत्‌ ।
लतो रसं समादाय शीतं च्तौदयतं पिबेत्‌ १
उक्तः छष्णाचिपचेण पट प्राकस्त कौटजः।
जयेत्‌ सव्वानतीसारान्‌ दुस्तरान्‌ सचिरोत्थितान्‌
कुटजपुट पाकः ॥ * ॥
“कुटजल्वक्कृतः काथो वच्तरपृलो घनौछतः।
स लीएोऽतिविषायुक्तः स्याचिदोषातिसारनुत्‌॥
इच्छन्त्य चाणटमां शेन क्षाथादतिविषारजः।
प्रच्तिपेदा चतुथौं शमिति केचिददन्ति हि” ॥
कुठजावलेहः ॥ * ॥
“परलमङ्गोठमूलस्य पाठां दार्व्वीश्चि तत्समा ।
पिष्टा तख्लतेयेन वटकानच्सभ्मितान्‌ ॥
छायासुष्कां ख तान्‌ कुरी ततथ्वेकं त डलाम्बुना ।
पेषयित्वा पद द्यात्तं पानाय गदिने भिषक्‌ ॥
वातपित्तकफोद्धूतान्‌ इन््रजान्‌ सात्निपातिकान्‌
इन्धात्‌ सन्बौनतोसारान्‌ वटकऽयं प्रयोजितः?”
अङ्खोठवटकः ॥ * ॥ अथागन्तु जस्य शोकाति-
सारस्य संप्रातिपव्बैकं लच्तणमाद ।
ते ्तेभावेः शो चतेाईल्याश्नस्य
वाव्मोश्रा वे वङ्िमाविश्य जन्ताः।
कोषं गत्वा च्तोभयेत्‌ तस्य रक्त
तच्वाधस्तात्‌ काकणन्तौप्रकाशं ॥
निगच्छेद विदबिमिखं हयविङ्रा
निगन्धं वा गन्धवदातिसारः।
शोकोत्पत्नो दुख्िकिव्छोऽतिमाच
सोगो वेदयः कश णब प्रदिष्टः॥

खयमथः। तेसतेभ वेबेन्युवित्तच्तयादिभिः शोचतः शोकं

कुर्वतः । जन्तोः पाणिनः। वाष्योश्मा वाग्यः शोकज-
देडोग्रशा जनितं नेच्रनासागलादिषु जलं तेन स-
हितः उश्रा श्णोकजं रेष्तेजः। स कोष गत्वा वडि-
समाविश्य जठराभिं मन्दो । वाष्यसादहिव्यादुद्म-
खापि वङेमैन्दोभाव डति नदोषः।वक्रेमेन्दौमावादेव
अर्पा्रनस्येति जन्तो पिं फं । सतस्तस्य जन्तोः
स्कं च्तोभयेत्‌ खस्धानाखालयेत्‌। इति संप्रात्तिः॥
अथ लच्तगं। तल रक्तं खधस्तात्‌ गुदात्‌ श्ञार-
शन्तीपकाशं गुञ्जाफलसदशं विङ्ङि्रं गन्ध
बच । विट्‌ निगेन्धं वा निगेच्छेत्‌ । णोकौत्प-
न्रोऽतिसारः अतिमानं दुशिकि्छः । प्रोकाप-

अति

नोदनं दिना केवलेन भेषजेन प्रतिकत्तमशक्य-
त्वात्‌ । खषोऽतिसारः वेद्यः कष्टः केन साध्यः ।
प्रदिष्टः कथित इत्यथः ॥*॥ अयागन्तुजत्वेन
साम्यात्‌ भयातिसारस्यापि संपाप्निपन्बकं लच्तण-
मचरेवाह ।

भवेन च्तोभिता दोषा दूषयन्ति मलं यदा ।

तदातिसाग्थेते तन्तु त्िप्रसुष्जलश्चवं ॥

दातपित्तातिसारस्य प्रायो लिङ्गैः समन्वितं ।

न भयोपशमाच्छन्भ यस्मिन्‌ स्यात्‌ स भयात्‌ स्तः।
क्ञवत इति श्वं जले क्षवमानं । ननु भयाति-
सारस्य कथमागन्तृजत्वमयमपि दोषज खव ।
यत आह | भयेन च्तोभिता दूषिता दोषा मलं
दूषयन्ति । तन्मलमतिसरति । अत्र पुव्वेभेव
दोषसम्बन्धः । उच्यते ।

“रागदेषभयात्‌ ये च ते स्यरागन्तवो गदाः” ।
इति वचनाद्भयातीसार आआगन्तज रव । श्रोकस्य
त्वयमथेः। भयेनेव हेतुभूतेन दोषा वातपित्त-
कफा अतीसारणाय त्तोभिताः सच्चालिताः न

भिता भयेन चयाणामपि दोषाणां दृषणासम्भ-
वात्‌ । अतिस्तुँ चलिता वातपित्तकफा मलं
दूषयन्ति तत्‌ सव्व वातपित्तकफमलं भयेनवाति
साय्यते | पञ्चादातसम्बन्धो भयादायरिति वच-
नात्‌ । अतरखव भयातिसारे वातदय्येव किया
कथितेति समाधिः ॥ * ॥ अथ तयोख्िक्ित्ा ।
“भवश्ोकसमुङ्श्रूलो श्ेधौ वातातिसारवत्‌ ।

तयोन्वतदरी काय्था इषंणाश्ासनेः क्रिया?”
वातातिसारवत्‌ वातातिसारलच्तगं तयो-
चिकित्सा च इषणाश्वासनपुव्निका वातहरी
कार्या ॥* ॥ अयामातीसारस्य संप्राप्निपन्वकं
शच्तणमादइ |

“अन्राजोखात्‌ प्रद्रताः ्तोभयन्तो
दोषाः कोष्ट धातुसंघान्‌ मलां ख ।
नानावये नेकशः सारवन्ति
शूलो पेतं षमेनं वदन्ति ॥

अत्रं सुक्त तदजोें चेति कम्भधारये अत्राजीगीं
तस्मात्‌ प्रदता उपद्रताः। च्तोभयन्तः चाल
यन्तः। नकश इत्यच नाकादित्वान्नाच्तरविप-
स्थेयः । नन्वामेन दोषा दृर्यन्ते गुव्यौदिमनत्त-
शादिभिरिव ते चातीसारमुत्पादयन्ति। नत्वाम-
मेवातौसारमुत्पादयति । तेनामातीसारो$पि
दोषज णव किमथ॑मयं एथगुच्यते । उच्यते । अ-
मातीसारस्य चिकित्साविग्ेषाथै सम्पापिपरन्वको
लच्तणविश्ेषः एथगुक्तः । कः स चिकित्साविशेष-
स्तमाह । अतिसारेषु सरववेष्वेव संग्राहकमौषध-
मुक्तमामातीसारे तु ग्राहकं विश्दधं । यत उक्तं ।
“नामे संग्राहकं विद्यादतीसारे कदाचन ।

संग्टटोतो बलादामो विकारान्‌ कुरते बद्कन्‌”' ॥
इति । बलाद्धेषजबलात्‌ । विकारान्‌ ग्रहण्या
श्रानश्रलगुल्मश्योधोदरज्वरादीन्‌ ॥*॥ लस्य
चिकित्छा ।
“वत्धकातिविषा रट विल्व हिक्रुयवाम्बुदाः

चिच्केण युता र्बां क्वाथ ऋअामातिसारलुत्‌” ॥

ड [1
अति

खमातिसारस्य चिकित्सा यु्वसुक्तेव ॥ * ॥

“श्रो च प्रीन्द्रयवाः पाठा विड्ङ्ातिविषा घनाः ।

कथिताः सोषणाः पताः शोधथातिसारनाश्नाः'॥

शो धघ्नी एुननेवा । उषशं मरिचं । सशोधातो-
सारे॥*॥

“अस्राख्िमध्यमालूर फलक्ाथः समाच्तिकः ।
शकंरासदितो इन्धात्‌ तीसारसुल्वं ॥'"

मालूर फलं विल्व फलं ।

“कषायो भ्टद्धमुद्धस्य सलाजमधुशकं रः ।
निडइन्यच्छद्यंतौसारं टब्णादाहं ज्वर भ्रमं", ॥

कदयेतीसारे ॥ * ॥

“दभ्रा ससारेण समाच्िकेण
भरञ्जीत निःसार्कपीडितस्त्‌ ।
सत प्रकुप्यक्घधितेन चापि
च्तीरेण शोतेन मधु्ुतेनः" ॥

निःसारकः निए. इति लोके । सुतप्रकुप्य-

क्यितेन । सतप्तसुवणंरजतेतरलोहनिव्यपण-

कथितेन । यञ्लीत पथ्यमिति शेषः ॥ निःसा-
रके॥*॥

“दीप्ताभिन्निष्परीषो यः साय्थेते फेनिलं शत्‌ ।
स पिबत्‌ फाणितं शुरं दधि तेलं पयो तं
बला विश्वाग्रटतं चीरं गुडतेलालुयो जितं ।
दीप्ताभिं पाययेत्‌ प्रातः सुखदः वचचैसच्तये'" ॥

एरीषच्तये ॥ ५ ॥

“तुलां संकुच्य विल््वस्य पचेत्‌ पादाव शेषितं ।
सन्तीरः साधयेत्तैलं छच्ठणपिदैरिनैः समेः॥
विल्वं सधातकीोकुष्ं खुरी राखा एुननंवा |
देवदार वचा मुत्तं लोध्रमो चरसान्वितं ॥
रुभिग्टेदभिना पक्क ग्रहरशोऽतिसारनुत्‌।
विल्वतलमिति ख्यातमविपएुच्ेण भाषितं ॥
ग्रण्यशौऽधिकारे ये खेहाः समुपदशिंताः ।
पयोज्यासतेऽतिसारोऽपि चयाणां तुल्यहेतुता ॥

चयाणां यहरयशी$तिसाराणां । विल्वं ॥ * ॥

ऋअथातिसारमेदस्य प्रवाहिकाव्याधेः संपात्नि-
पव्वेकलच्तगमा इ ।

“वायुः पद्ध निचितं बलासं
नुदत्धस्ताददिताश्नस्य ।
प्रवाइतेऽल्पं बशो मलाक्तं
पवादहिकां तां परवदन्ति तजच्चाः”” ॥

अस्यायमर्थः । अददिताश्रनस्य अतिशयेन वातल-
भच्छभोजिनः। प्रदो वायुः प्रवाइतः कणठ-
देद्गलेन सशब्दं वायुम पानमार्मेग त्यजतः ।
निचितं सच्ितं । बलासं कफं । मलाक्तं एरी-
षयुक्तं अल्पं । बशः वारवारं। अधस्तात्‌
शदमागेय । नुदति परेरथति । तजच्चाः एरा-
णा वेद्याः। तां पवादहिकां। परवदन्ति कथ-
यन्ति ॥*॥

तस्या वावजादिभेदेन रूपमाह ।

“प्रवाहिका वात्ता समूला
पित्तात्‌ सदाद्ा सकफा कफाच |
सश्ोधिता शोणितसम्भवाच्
ताः खेद रू प्रभवा मतात्तु” ॥

अति

तच रूच्तप्रभवा वातजा । खेहपरभवा कफजा। तु

शब्दात्तीच्णाष्णपरभवा पित्तजा रक्तजा च। तासा-

मतोसारवदादिग्रोच लिङ्क कमं चामविपक्रताञ्च।
कमं चिकित्सां । * ॥ तस्याश्िकित्छामाह ।

“विल्वपेश्री गुड़ं लोध्र तैलं मरिचसंयुतं ।
लीपएवा प्रवाहिकाकरान्तः सत्वरं सुखमाभ्रयात्‌” ॥

विन््वादिर्वलेदः॥ * ॥

^“धातकौवद री पचकपित्थरसमात्तिकं ।

सलोधरमेकतो दभ्रा पिबेत्निव्वीिकार्दितः"" ॥
रुकतः प्रयेकं दधा पिवेदिव्य्थः। निव्यौद्दिका
पवाहिका । धातक्वादिः॥ *॥ अथ असाध्या-
तिसारिणोलच्तणमादइ ।

““पक्गजाम्बव संकाश य छत्‌ खण्डनिभः तनु ।
ततेलवसामच्नवेसवार पयोदधि ।
मांसधावनतोयाभं छष्ं नीलारुणपभं ॥
कणप सङृदालोक्य नातिसारसुपक्रमेत्‌ ।
दव्णादादारुचिश्ासदिकापा छ स्थिशरूलिनं', ॥

समूच्छारतिसंमोदयुक्तं पक्घवलीगुदः ।

प्रलापयुक्ताञ्च भिषक्‌ व्नंयेदतिसारिणं ॥ संमूच्छा
सकलेन्द्रियमनसां

वस्थाविशटषः । संमोहः विङ्घतम तित्वं ।

“असंडतगुद च्तोगं -गूलाश्रानेरुपदधतं ।

गदे पको गलोश्नाणमतीसार्णिसुत्सृजेत्‌ ॥
असं रतगुदं गुदसंवरणाच्तमं ।
गदे पक्के गतोश्राणं गुदपाकारम्मके पित्त
विद्यमानेऽपि शौतगाचं नाभिं वा।

““ासश्रूलपिपासात्त त्तीणं ज्वर निपोडितं ।
विशेषेण नर ङृडमतीसासे विनाशयेत्‌ ॥
शोथं लं ज्वर टव्णां शासं कासमरौचकं।
करदिसच्छाच दिक्च दृदवातिसारिणं जेत्‌ ॥
इन्तपादाङुलोसन्धिपपाको मूचनिग्रहः
एरीषस्योष्णतातीव मरणायातिसारिणां ॥
अतीसारी राजरोगी ग्रहणीरोगवानपि ।
मांसाभिवलदोनो यो दुलंमं तस्य जीवनं ॥
बाले डद त्वसाध्योऽयं लिङगैरेतेरपदुतः
अपि युनामसाध्यः स्यादतिदुरष धातुषु" ॥

रतेलिङधः पन्नीक्तैः पक्चजाम्बवसंकाश्तवादिभिः॥५॥

अथयातिसारयुक्तस्य लच्तणां ।

“चस्योचारं विना मूतं सम्बग्वायख गच्छति ।
दौप्राभेलं घु कोषस्य स्थितस्तस्योदरामयः"” ॥

उचारं एरौषं विना स्थितः नित्त उदरामयौः

ऽचातिसारः ॥ * ॥ अथातीसारिणो वव्नंनीया-
न्याइ ।

खानावगाहइनाभ्यङ्गगुरुल्िग्धादि भोजनं ।
व्यावाममभिसन्तापमतोसारी विवच्नंयेव्‌"”

खानमु ड्तजन्लेन ¦ अवगाहनं नद्यादौ । इत्यती-

साराधिकारः। इति भावप्रकाशः ॥

अतिसारकी, [न्‌ ] चि, (अतिसार + खार्थेँ कन्‌

ततो मत्वथं इन्‌) सातिसारः। अतिसाररौग-
युक्तः । उदरामयी । इत्यमरः ॥

अतिसाम्या, स्त्री, (साम्यं समतामतिक्रान्ता खत्ा-

दीति समासः अखतुल्यस्थलयुक्घा इति यावत्‌|)

अतु

लतायद्टिमधु । इति राजनि्टः ॥ अस्या गुणाः
ज्लीतनकश्रन्दे बद्व्याः ! (यिध इति भाषाः।)
चतिस्िरः, वि, (स्फायी प्याया खडौ यति +

स्फाय + स्फायितच्चिवच्चिशकीत्यादिद्धचेण रक्‌

एषोदशादितवात्‌ अयभागस्य इ अतिटद्ः)
अतिस्फृत्तिशाली । तत्यय्ायः। स्मः र । इति
जटाधरः ॥

अतिइसितं, ज्ञी, (अतिश्रायेन सितं दास्यं इस्‌ +
भावे क्तः।) अतिश्रयदास्यं । इति जटाधरः ॥
(ज्येदछानां स्सितद्सिते मध्यानां विद सिताव-
इसिते च । नीचानामपदसितं तथातिहसितद्च
अडमेदाः॥ “मधुरखर विदसितं सांसशिरः-
कम्पनमवहइसितं। अपहसितं साखात्तं वि-
च्तिप्ताङ्गं भवत्यतिहसितं ” ॥ इति साद्य
दर्पे ॥)

ऋअतिहासः, ठै, (अतिशयेन हासः हास्यम्‌ अति +
इस्‌ + मावे घञ्‌ | ) सश्रब्दद्ासः । तत्यय्धैयः।
च्नुस्यूतः र । इति हेमचन्द्रः ॥

अतीतं, चि, (अति + इग्‌ + क्तः) भूतकालः | तच
तिखोधीटी ठी विभक्तयो भवन्ति। यथा
मवद्भूतभयये चिः काद्याः । क्याद्याः क्षयत्तिख-
स्तिस्रः कमादत्तमानातीतभ विष्यत्सु कालेषु स्यः ।
इति मुग्धबोधब्याकरणं ॥ तस्य लच्तणादि वथा ।
वत्तमानध्वंसप्रतियोगित्वमतीौतत्वं। लङलुखोरती
तत्वं । लिटक्रसोव्वेक्तः परोच्तत्वं अती तत्वश्च ।
लुखोऽतीतत्वं कियातिक्रमखच । कुतश्िदेगुण्ात्‌
क्रियानिषव्यत्तिः क्रियातिक्रमः। क्तक्तवत्वोरतौ-
तन्वं | इति सारमञ्जरी ॥

अतीतः, चि, (अति इण्‌ क्तरि क्ताः) मतः । भूतः ।
अतिक्रान्तः । यथा,
« न नस्यं न्यनसप्राब्दे नातीताशौतिवत्रे'” ।
इति वेद्यकपरिभाषा ॥ सङ्गोतशास्त्रमते मान-
पमेदः॥

शखतौन्धियं, चि, (इन्ियमतिकरान्तम्‌ अत्यादौति
समासः ।) च्यप्रत्यत्तं । पद्यत्ताविषयं । इन्िया-
गोचरं । इद्धियायाद्यं । इत्यमरः ॥
(“योईसावतीयन््रयाद्यःदष्यमो ऽयक्तः सनातनः”।
इति मनुः ।
“अतीन्दियेव्वप्युपपन्रदशनो

बभूव भावेषु दिलीपनन्दनः” ॥ इति रघुवंशे ।)

अतीव, व्य, ( अद्येव इव अवधारणे प्रादिसमासः,
अवष्टतातिश्रयेऽ्यन्तातिश्ये च |) अतिशयः ।
इत्यमरः ॥
(“अदं हि कार गं युता परैरस्यातोवमानद” ॥
इति रामायणे ।)

अतीसारः, पु, अतिसाररोगः। इति तरेयकं ॥

अतुलः, ए, (नास्ति तुला सादृश्यं यस्य सः |) तिल-
छ्च्तः। इति गन्द्चन्धिका ¦ तुलनार दिते चि ॥
(“साक्तसेन्द्रप्रमावेय श्रिया चातुलया तथा? ॥
इति रामायणे ॥)

अतु्यंचि, (न तुल्यं सदृ शरं नजृसमासः।) निस्तल्यं ।
अनुपमं । असाम्य । असट्शं । वथा,

३२६

अलय
“तुल्यम सा साकं मम रामेय विग्रहः" ।
इति भटटिः॥
अतुष्टिकर, चि, (तुष्टं सन्तोषं करोति तुष्टि+

छ + कत्तंरि टच्‌ उपपदसमासः च्तियां दीप्‌

च्तुदिकरी ।) सन्तोषाजनकं । यथा मनुः,-
““अनिर्दशच्च पेता्नं खतुष्टिकरमेव च” ॥
इत्याह्िकतत्वं ।

अटर्भिः, स्तौ, (प्‌ + भावे क्तिन्‌ न टिः सन्तोषः
नज्‌समासः। बडव्रीहौ तु पिर दहितः अस-
न्तो षकरः।) ढष्यमावः। अपरितुष्टिः । अच्राभि-
लाषः । यथा--
“उद्माटत्नितमः पवेशद इनं कड्स्तिक्ता रसा।
वशैः पाणडुविवजितः कथितता कश्भाणि पित्तस्य”
दरति र्त्तितः ॥ खटटपते चि।

च्चतेजः, [स्‌] ज्ञो, (न तेजः तेजोविसोधितमः
नज्‌समासः।) छाया इति राजनि्घ॑रटः॥ तेजौ
रदिते चि।

अत्कः, ए, शरीरावयवः । अङ्गं । इ्यणादिकोषः ॥

त्कः, चि, (अतति सततमनित्यतया विकारः
गच्छति खत्‌ + कन्‌ अतति सततं गच्छति अत्‌ +
कन्‌ ) पथिकः । पान्थः । इ्युणादिकोषः॥

अतट ख्खतिक्रमे। बधे। इति कविकल्यद्रमः ॥ दन्त्य-
वगाद्योपधः। ङ खतिद्टिषते । इति दुगोदासः॥

अत्ता, स्त्री, (अतति सततं खें सं बभ्राति अत्‌ +
तक्‌ स्रियं टाप्‌ |) माता। ज्येा भगिनी । इत्य-
मरटौकायां रमानाथः ॥ अत्ता माताग्रजखसा ।
दति नानाथक्रोषः ॥ प्रा्चतभाषायां श्वश्रूः । इति
साडित्यदपंणटोका ॥

अत्तिः, स्त्री, (अयते सतत कम्भणि सम्बध्यते$नया,
अत्‌ करणे क्तिन्‌ माता च। ) नाद्योक्तौ व्येष्ा
भगिनौ । इति शब्दरन्ावली ।

च्पत्तिका, स्त्रो, (अत्ति + खार्ये कन्‌) अन्तिका ।
नाद्योक्तौ व्येष्ठा भगिनौ । इति मरतः दिरूप-
कोषञ्च ।

अलः, ए, (अतति सततं गच्छति अत्‌ + का्तैरि न
वायुः सततगन्ता प्रथिकः । ) द्यैः । इत्युणादि-
कोषः॥

अत्यः, पु, (अतति शत्रं गच्छति अत्‌ + क्तरि
यत्‌, कचिद पवाद दिषयेऽप्यव्छगौऽप्यभिनिविश्रते
इति न्यायात्‌ अन्यथा इलन्तात्‌ णयति ओद्य इति
स्यात्‌ बुतगामौ अच्ः।) खश्वः। वेदिकशब्दोऽयं ॥

अयन्त, ज्ञी, (अन्तं सीमामतिक्रान्तम्‌ खत्यादीति
समासः) अतिष्रयः। यथा । अन्तं कठिनौ
तथापि इदयानन्दाय वन्तोरहौ । इति नररि-
कविः॥

अ्यन्तको पनः, चि, (अत्यन्तं कोपनः क्रोधशीलः
दितोयातत्‌, कृप्‌ + कत्तरि यच्‌।) अतिशय-
क्रोधी । तत्पय्थायः । चण्डः २ । इत्यमरः ॥

च्य्यन्तगामो, [न्‌] चि, (अव्यन्तं शौजं गच्छति
अत्यन्त + गम्‌ + णिनि उपपदसमासः) खति-
श्यगमनश्लौलः । अति ्रत्रगमनकन्ता । तत्प-
ग्यैयः । अत्यन्तिकः २ । इति हेमचच्ः ॥

अत्या
अग्यन्तः सुकुमारः, पै, (अन्तः सुवुमारः कम्मं
धारयः ।) कङ्कुनीढच्तः । इति राजनिधेगटटः ॥
अव्यन्तिकः, पै, (अन्तं गच्छति अव्यन्त +ठउन्‌
ठस्येक इति ठस्य इकः अति सातिश्यमन्तिकं
कम्मधा रयः, अखतिनिकटम्‌।) अतिश्यभरम शकन |
अत्यन्तगामो | इति हेमचन्द्रः ॥

अन्यन्तोनः, चि, (अन्त्या्ययः अव्ययीभावसमासः ।

अग्यन्तं गामी दितीयातत्‌पएरुषः, लच्छी परम्य-
रीणां तमग्यन्तीनत्वमुब्नये इति भट्टिः। ) ग्टश्र-
ङ्गामी । अतिश्रयगमनश्ौलः। इत्यमरः ॥

अव्यन्लं, ज्ञी, ( अयन्तः अस्लोरसः फलपतचादौ यप्य
सः।) इच्ता्ं । इति राजनिर्धैणटः । तेंतुल इति
भाषा ॥

अयन्तपर्णो, सी, ( अन्तं पं पतं यस्याः सा
जातित्वात्‌ डीप्‌ । ) लताविशेषः । तत्‌पय्यीयः।
तीच्ठणा २ कण्डरा ३ वल्तिश्ररणः 8 कर वड्वल्लौ ५
वयस्था ई अरण्वासिनी 9 | अस्य गुणाः ।
तौच्णास्लत्वं । शरीहःश्रूलविनाशित्वं । वातदारित्वे।
अभरिरुचिकारित्वं। गस्मन्नेश्ररोगापदहारित्वच्च ।
इति राजनिर्घण्टः ।

अत्यन्ता, स्तौ, ( अव्यन्तः अन्तरसो यस्याः सा
च्ियां टाप्‌ ) वनवोजपुरः। मधुरलेवु । मधटावा
इति ख्याता । इति र्लमाला ॥

खत्ययः, ए, (अति + इण्‌ + मावे अच्‌ |) ग्र्यः।
अतिक्रमः । दण्डः । देषः । छच्छ । इत्यमरः ॥
( “"जौदितात्ययमापन्नो यौब्रमत्ति यतस्ततः ।
अकागशमिव प्रद्ेन नस पापेन लिप्यते॥
इति मनः ॥)

अव्यथ, की, (अर्थमतिक्रान्तं अत्यादीति समासः |)
ऋअतिप्रायः। तद्विशिष्टे वा्लिङ्कं । इत्यमरः। ।
(«लच्छणो राममव्यधमुवाचं हितकाम्यया"? ।
इति रामाये ॥ )

अत्यल्पं, चि, ( अ्यन्तमल्पं मनाक्‌ |) यत्किचित्‌ ¦
अतिद्धक्षं । तत्पय्थायः। अल्िष्टं २ अल्योयः ३
कणीवः ४ अणीयः ५ । इव्मरः॥

अत्याकारः, पै, (अति आधिक्येन आकारः तिर-
स्कारः। खा + छ + भावे घज्‌ ।) अतिशयितः,
आकारो देहः कम्भधा । रहटेहः ¦ खतिशयित
अकारो यस्य सः तददिशिद्टः ।) न्धक्रारः | तिर
स्कारः । इति हेमचन्द्रः ॥

अत्याचार, क्ती; (आचारमतिक्रान्तं अव्यादौति
समासः |) विरुडाचरणं ! आचारमतिक्रम्य वय
व्ययीभावसमासनिष्यन्नं ॥

अत्याचारः, ठै, (अति अनुचित अचारः कम्मध। !}
अनु चिताचारः। असङ्ताचरणं । अआचाराल्ल-
छनं । अन्धाय: ॥ (अति अनुचितः अचार चाच-
रगं यस्य सः अन्यायाचरयाकारी |)

अत्याज्यं, ति, (व्यक्ञु न श्क्यं अति त्यज्‌ + शक्यार्थे
र्त्‌, कुत्वाभावः ।) व्यागानहं । न्यक्तं । ्य-
जनौयं। यथा, बत्तु पतितस््रोगमनस्य लघुत्वं

प्रायश्धित्तविवेकहट्धिरक्तं तदत्याज्यापरः । दति
प्रायश्ित्ततत््ं ॥

अचिः

अल्यालः, पु, (अति अन्यायेन च्या चतुर्दिं््‌ खलति
भूषति अति + +अल +करत्तंरि अच्‌ ।
लालचिता इतिभाषा ) रक्रचिचकद्च्तः। इति
राजनिघंटः ॥

व्याश, स्त्रो, (अतिशयेन आशा ) अतिग्रयाशा ।
अ चन्तस्पद्ा । असम्भावनीयवाञ्छा । यचा,
'“खल्याश्राभिरुपागताध्वगग णान्‌ धन्वावनौ ता-
पितान्नोयत्तपयितुं चमोऽस्मि मम तदु खेमेनो
दूयते" । इत्यद्धटः ॥

ख्यादारी [न्‌ ] ति, अतिपुन्वोखपुन्वेहधातेाः
कर्तरि णिन्‌ प्र्ययनिष्यन्नः। अतिशयाहारकत्ता ।
बङृाश्नौ । अपरिमितभोजी ॥

अत्याहित, जी, (अत्यन्तमाधीयते तच्निवारणाय |
| अचिनेचभूः, पु, (अचिनेच्रात्‌ भवति यः अचिनेच +

चित्तं निधीयते ऽ अति अ+ घा + क्तोऽधि-

करयो डव्यगतिप्रत्यवसानार्थेभ्यख इति तेण क्तं |

अधिकरणे ) महाभोतिः। अतिश्यभयं । जीवा-
नपेच्ति कम्भ । जोवनाशारदितसाहसकम्भ | इत्य-

मरः॥ (अत्याहितं किमपि राच्तसकम्भ कुब्धोत्‌ | |
|

इति रामायणं |)

अद्यक्तिः, स्त्री, (अतिग्रयेन उक्तिः कथनम्‌ अति +
वच्‌ +भावे क्तिन्‌ ) आरोपितकथनं । अतिः
श्रयाक्तिः। असम्भवेाक्तिः | अलङ्कार विशेष। यथा ।
“अन्यतिरदतात्यशतैगयौदाग्योदिवयंनं ।
त्वयि दातरि राजेन याचकाः कर्पशखिनः'” ॥
इति चन््रालाकः॥

न्युः, प, (अतिश्रयेन ऊडते रवजनितछष्ण
वर्शंकण्ठं यथा तथा शब्दायते यः अति + ऊ +
क्तरि अच्‌ । अतिशयितः ऊस्तकंः प्रादीति
समासः, अतितकः) कालकण्ठः । दात्य पत्ती ।
इति मेदिनी॥ अतिश्यवितकः!\ ( अहा
नीलिकायां स्तौ कलकणडखगे एमान्‌ ॥ इति-
मेदिनी ॥ )

खल्युहा, स्त्री, (अति शयितः ऊः एष्योत्क्ेण तकौ
यस्याः सा च्तियां टाप्‌ ) नौलिका। शेफालिका ।
इति मेदिनी ॥

च, व्य, रतद्‌ + सक्तम्यथें अल्‌ रुत दुशब्दस्य अशा

देशः) ण्तस्िन्‌ । णखाने इति भाषा | रतच्छब्दस्य

सप्तम्यासत्नादेगे रूपोऽयं ॥ (खपि सन्निहितोऽच
कुलपतिः ॥ इति शाकुन्तले ॥ )

अत्रमवान्‌,[त्‌], वि,( र्तद्‌ + खन्येभ्योऽपीति प्रथ-
माये चल्‌ अच अयं भवान्‌ कम्मधारयः ।) पूज्यः ।
ज्चाष्यः। मान्यः। नाटकेऽस्य प्रचुरप्रयोगः।
इति हेमचन्द्रः ॥ ( नूनमचरभवतः शराातिं सनै
थायमनयाति सायकः ॥ इति भारविः)

अच्रिः, ६. (अत्ति स रकगण्डूषेणेव सन्नेव गङ्ा-
जलं पीतवान्‌ खद्‌ + कत्तरि दन्‌ दस्य तः।
“मरीचिर्यद्धिरसौ एलस्यः एलः कतुः ।

्द्मणोः मानसाः एलः वशिष्खेति सप्त ते" ॥

इति ) सप्त्िंमध्ये ऋषिवि्धेवः। स च ब्रद्यय-

५:

अथा
“मरोचिमन्यङ्किरसौ एलस्त्यं एलं ऋतु ।
पचेतसं वशि भ्टगुं नारदमेव च” 1)
अचिजातः, ए, (अचेजात उत्पन्नः पञ्चमी तत्युरुषः। )
चन्द्रः । दिजन्मा । यथा,--
““अतिजातस्य या मूर्तिः शशिनः सज्जनस्य च।
क सा चैवाचिजातस्य तमसो दुजंनस्य च” ॥
इति चिषिक्रमभटुः ॥
अतिदृगजः, पु, (अतेः दृक्‌ चच्तुः षष्टोतत्युरुषः तस्या
जातः खचि दृक्‌ +जन्‌ +ड उपपदसमासः। )
चन््रः। इति हेमचन्द्रः ॥
अचिनेचजः, ( पै, ) चन्द्रः । इति जटाधरः ॥
अखिनेचप्रखधतः, प, ( अतिनेचात्‌ प्रद्धतः पञ्चमी-
तत्‌एरुषः ) चन्द्रः । इति इलायुधः ॥

भू+कत्तरि क्विप्‌ ) चन्द्रः । इति विकाण्डशेवः ॥

अचिभारदाजिका, स्त्री, अचश्च भरदाजश् दन्दः
तयीः स्रीपुयोर्मेथुनात्‌ जाता अति भर-
दाज + “इन्द्रान्‌ वैरमैथनयोरिनि"” वुन्‌ तस्य
अकः स्त्रियां टाप्‌ ) अच्रिभारदाजो विवाइः।
इति शब्द्रलावलो ॥

खथ, य, (अथं + ड एषोदरादित्वात्‌ रस्य लोपः)

` मङलं । अनन्तरः । आरम्भः । प्रश्रः । कात्कय ।
इत्यमरः ॥ अधिकारः । संशयः विकल्पः । समु-
खयः । इति मेदिनी ॥ (अथ तस्य विवाइकौतकें
ललितं बिश्नत ख्व प्रार्थिंवः॥ इति रघवे ॥)

अथक (अयं पन्बाक्तं वाक्यं कवते खौकरोति अथं +
कृ + डिम्‌ एषोद रादित्वात्‌ वस्य लेपः। अथे
ऽभिधेयरेवस्तप्रयोजननिडत्तिषु इत्यमरः |) च,
खीकारः। इति शब्दरनावलौ ॥

अथे [ न्‌ ] क, (यथ लोकमङ्लाय न्वते पस्तु
यते यत्‌ अय + न्वे + कम्भणि खनिप्‌ शकान्ध्वा-
दित्वात्‌ पररूपं । मङ्गलानन्तरारम्भप्रस्नकार्थः
व्वा अथ इत्यमरः) वेदविष्नषः। इति मेदिनी ॥
तत्त चतुर्थवेदः नवश्ाखायुक्घः । स्य विवर
वेदश्ब्दे ङ्य ॥

अथव्बेशः, पै, (ख यन्वं विद्यतेऽस्य न प्र्ययः। ) शिवः।
इति चिकाण््रवः ॥

अथयन्बणिः, पै, (अथर्ववेद नयति क्षानविषयं प्राप-
यति अथव्वंन्‌ +न + कत्तेरि किप्‌ ! एषोदरा-
दित्वात्‌ खः) अथन्वेवेदच्नत्राद्यणः। पुराहितः।
इति मेदिनी।

अथन्ब [न्‌ ] पै, (अथय लेकमङ्गलाय अर्वति वेदवि-
शेष प्रस्तौति अथ + अन्बे +अनिप्‌ शकर्ध्वादि-
त्वात्‌. पररूपं) ब्राद्यणः । इति मेदिनी ॥ (छतपद-
प॑क्तिरयवंफेव वेदः ॥ इति भारविः) ॥

मङलं ¦ अनन्तय्यं । समु चयः । प्रश्नः । अारम्भः।
कात््ं। | खधिकारः | संशयः। विकल्पः । इति
मेदिनी ।

अच्छबो जातः । तस्य भाग्यो कदं मुनिकन्या

अगद्धयः । एलः दसः १ दुन्बंसाः २ चन्रञ्च ३।।

इति ओौभागवतं॥ (यथा मनुः,--

(““च्छियेः रन्नान्यचे विद्या धम्भः शौ चं सुभाषितं ।
दिविधानि च शिल्यानि समादेयानि स्वतः” ॥
शति मनुः)

अथो, व्य, (अथं + डो एबौदरादित्वात्‌ रलोपः)

अद्‌

खद इ बन्धे। (भादि परसनेपदौ सेट्‌ द्दित्‌ ) इति
कविकल्पदुमः। इ अन्द्यते । इति दुगादासः॥

अद लब्यो भच्तणे ( अनिट्‌ परस्मेपदी अदादि ।)
इति कविकल्यद्रमः॥ ल अत्ति। अआ अत्ता
गगक्लतमनित्यमिति न्यायात्‌ श्रपःख्ितौ अद-
तौव्यपीति वररुचिः । इति दुगादासः

अदः [स्‌] चि, (न दस्यते अङक इदन्तया अङ्लिरत्‌-
्िप्यते यच न+दस्‌+ बाडल्यात्‌ किप्‌ चि-
लिङ्गत्वश्च । ) खतत्‌ । एरोावर्ति। ण्ड इति भाषा ।
पर । परोच्तभूतं । इति मेदिनी । सेड इति
भाषा।

अदत्त, चि, (न दत्तम्‌ उत्टः नन्‌समासः ननत
ष्यप्राशस्ये यथा कारिकायां ।

^“तत्‌ साटृश्यमभावख तदन्यत्वं तदल्पता ।
अप्राशस्त्यं विरोध नज्‌ याः षट्‌ पको ताः” ॥

इति । ) अन्यायेन दत्तं । यथा । यत्‌ एनरन्या-
येन दत्तं तददन्तं। बषोड़शप्रकारमपि प्र्याइन्त-
व्यमेव इत्थोदुक्तं भवति । नारदेन च। दत्तं
सप्तविधं पोक्तमदत्तं षोड्शात्मकमिति प्रतिपाद्य
दत्तादत्तयोः खरूपं विदतं ।

“अदनत्तन्तु भयकरो धशोकवेग रूजान्दितेः ।
त्ोत्कोच परीहासव्यत्यासच्छलयागतः ॥
बालमूएाखतन्त्ात्तमत्तोन्मत्ताप वितं ।
कत्ता ममेदं कर्म्मेति प्रतिलाभेच्छया च यत्‌ ॥
अपा पाचमिदयक्ते कार्ययं वा धम्भसंदिते।
यदत्तं स्याद विज्ञानाददत्तमिति तत्‌ स्तमिति॥

खयम्थ॑ः। भयेन वन्दिय्ाहादिभ्यो दत्तं। कोधेन
एक्लादिेरनियैतनायान्धसत दत्तं । एन्लवियेागा-
दिनिभित्तद्ाकाविष्ेन दत्तं। उत्कोचेन का्ै-
पतिबन्धनिरासाथंमधिृतेभ्यो दत्तं । परिदहासे-
नेपद्ासेन दत्तं । णकः खडव्यमन्यसे ददात्यन्यो-
$पि वसते ददातौति दानव्यत्यासः । इलयागतः
प्रतदानमभिसन्धाय सहखमिति ^ परिभाष्य
ददाति । बाजञेनाप्राप्रषोड्शवर्षेण । मूढेन जलेक-
वेदानभिद्धेन। अखतन्त्ेण एच्लदासादिना ।
चरात्तेन रोगाभिश्ितेन मत्तेन मदनीयप्रमत्तेन |
उन्मत्तेन वातिकादयुन्मादयत्लेन । अपवजिंतं दन्तं |
तथायं मदीयभिंदं कम्भ करिव्यतीति प्रतिलाभे-
च्छया दत्तं । अचतुदेदाय चतुरंदोऽदमिगुक्तवते
दन्तं । यच्च करिव्यामोति धनं लबध्वा दूतादौ
विनिवुञ्ञानाय दत्तमिदयेवं षोड्श्पकारमपि दत्त
मदत्तमिनयुयते । पर्यादरणीयत्वात्‌ । व्यात्त-
दत्तष्यादत्तत्वं धम्भकाय्यं तिरि क्तविषयं |

“सस्येनार्तेन बा दन्तं श्रावितं धम्भकारणात्‌ ।
दत्त्वा तु रते दाप्यस्ततूसुतौ ना संश्रयः ॥

इति काव्यायनखरुणात्‌ । यः गुनः बोड्ग्-

प्रकारमप्यदत्त गाति यच्ादेयं प्रयच्छति ।
तयोदर्डा नारदेनोक्षः।

“्यह्णात्यदत्तं यो लोभात्‌ यच्ादेयं पयच्छति ।
अदेयदायको दग्डय्तथा दत्तप्रतोच्छकः"” |

इति मिताच्तरा ॥ कन्यकानां त्वदत्तानां । इति

काव्यायनः ॥

क क क क ककम १ क कर क्क

04
धक न न प क क क = भाक

~ ~) वी ।

7

अह

“नद्यदत्तां महं पिच्रा भरतः शस्त्‌,.मिच्छ ति"?
इति रामायणं ।)

अदत्ता, स्त्री, (न दत्ता नोता नज्‌समासः, नजच
निषेधा्ः।) अविवाडिता। इति सतिः

अदनं, जो, ( अद्‌ भोजने भवे च्युट्‌ । ) भच्तं ।
भोजनं । इति हेमचन्द्रः ॥
(“इन्धनांमशरुष्काणां डमाणामवपातनं ।

खत्मायंच्च कियारम्भो निन्दितान्नादनं तथा" ॥

इति मनुः |)

ऋअदभ्नः, चि, (दन्‌भ + रक्‌। दभ्नमल्यं नदभ्वं नञ्‌-
समासः । ) प्रचुरः । बड: । इत्यमरः ॥ (अदभ्न-
द्भीमविशग्य स खलं जहासि निद्रामण्विः शि-
वारतैः ॥ इति किराताव्लनीयं ॥)

अदश्रानं, क्ती, (दृश्‌ दशने, भावे ल्युट्‌, नज्‌ समासः |}
दश्रनाभावः। (अदश्नञच्च ते वीर भूयो मां ताप-
विष्यति ॥ इति रामायणं ।) असाच्तात्‌ । टश्च
गोचरं । तत्पग्धायः । विनाशः २। इत्यमरः।
(याकरणमते लोपः यथा ऋग्वेदप्रातिशास्ये,--
“वित्तिषु प्र्ययादेरदश्रंनम्‌'” । इति ।)

अदलः, ए, (न दल्यते भि दयते यत्‌, न दल्‌ + घज

कन्‌ ।) हिव्नलडच्तः । इति ` शब्द्‌ चन्रिका ॥ दल-
रुदडितेचि॥

अदला, स्री, (नास्ति दलं परं यस्याः सा|) एत-
कुमारोः। इति शब्दचन्द्रिका ॥

अदाता, चि, (न दाता नज्‌समासः। दा+ टच्‌)
छषणः । दानश्क्तिरदितः। यया,
“अदाता परुषस्यागौ खधनं ज्य गच्छति” ।
इति प्राचीनाः ॥
(“कालेऽदाता पिता वाच्यो वाच्यश्चानुपयन्‌ परतिः।

गते भन्तैरि पुरस्त्‌, वाच्यो मातुररच्तिता"” ॥

इति मनुः॥)

अदान्तः, चि, (न दान्तः नज्‌समासः ।) तपःजञेशा-

सदिष्णुः । अञछ्लतवाद्यन्दियनिग्रहइः । इति
पुराणं ॥

अदितिः, स्रो, (दितिभिन्ना अदितिः। नजो दाजेा
डितिरिति शकटयनेक्तेडितिषत्ययान्तो वा ।
ऋअदनाददितिः वा । ) दच्तपजापतिकन्धा । सा
कश्यपरपन्नी ¦ देबमाता च । इति चिकाण्डेषः ॥
भूमिः। अखण्डः। इति शब्दर लावली ॥

श्षदितिनन्दनः, पु (अदितेनंन्दनः एचः, षङ्ीतत्‌-
एरषः।) देवता । इत्यमरः ॥

अदृक्‌, [श्र] ति, (नात्ति दृक्‌ चदुर्य॑स्य सः |)
दृष्िरदितः। अन्धः। इत्यमरः ॥

अदृष्टं, चि, (दृश्‌ +कम्भणि कम्‌ न दृष्टं, नञ्‌-
समासः |) अदश्रंनोयं । अद्रव्यं । धयया,
कन्धाद्रेरतिकोमला चि्चवनव्याप्ाप्यदृश्या जनैः" ।
इत्यद्धटः ॥

अदृ, क्गी, (न वृष्टः नज्समासः ) अभिजलादि-
इरा जातं भयं। इत्यमरः । जन्मान्तरीय-
संच्छारः | भाग्यं । यथा। “अदृ र्मप्यथंमदृष्ट-
वैभवात्‌ करोति उभिजंनदर्रनातिधिं | इति
ओ्रीदषः। तत्त आअत्मनोाऽतीन्दियगुणः । इदं

$

२२
ष

वासनाजन्धं । तक््वच्वाननाष्यं । भोगनाग्यच्च ।
भन्भाधन्भेमेदेन तत्‌ दिविधं । धम्भत्त॒ खर्गादि-
कारणं । गङ्गाख्ञानयागादिजन्यः। कम्मेनाश्ज-
लादिस्पशेनाश्यश्च । अधम्म॑स्त॒ नरकादिकारणं ।
पायचित्तादिनाश्यश्च । इति भावापरिच्छदः।

दृढः, चि, (न ठृ ।) अद्तद श्नः । अवीच्तितः ।
“चृ द शरंनोत्करढा दृष्टे विच्छेदभीरुता"? ।
इति रसतरङ्किरधां भानुदत्तः॥

अदृट्वान्‌, [त्‌] चि, (अदृष्टं माग्य विद्यतेऽस्य,
अदृ मतुप्‌ ।) भाग्यवान्‌ । कपालिया इति
भाषा । (च्न्नियां ङोप्‌ अदृद्धवती) ।

दृष्टिः, स्त्रो, (न दृष्टिः नज्‌समासः | ) प्रतिकूला
दृष्धिः । कल्पिता दृष्टिः । सरोषवकरदृ टिः । कुटि-
लचच्तुः। असौम्या्ि । वकरदृदधियुक्तचनतुः।
इत्यमरः ॥

अद्रिका, स्त्री, (विरुद्धा दृष्टिः नज्‌समासः।
नजच्र विरोधार्थे, खार्ये कन्‌ स्त्रियां टाप्‌! )
सरोषवकरदृष्धिः। इति शब्दरन्नावली ॥

अदेवमाटकः, ए, (देवो उरम्‌ माता माढतुल्यो
यत्र सः, समासान्तः कः, ततो नज्‌समासः ।)
देवमाटकभिन्नदेशः। नदौमाटकदेशः । यथा ।
(विनन्वति ेममदेवमाटकाः ॥ इति भारविः ।)

अङ्गः, ए, (अद्यते सज्यते यत्‌, अद्‌ कम्भणि गन्‌।)
तं । इति सिडधान्तकौसुद्यामु णादिढत्तिः ॥

अदट ढं अतिक्रमे बधे। इति कविकल्यद्रमः॥
दन्यवगदतीयोपधः । (अद्धितुं अतिक्रमितु-
मिच्छति--अदट्‌ + सन्‌+लट्‌ ते।) ङ अद्धि
टिषते। इति दुगदासः ॥

अद्‌ड, अभियोगे । इति कविकच्यद्ुमः॥ दन््यवगं-
दतीयेपधः । ( अड्धितुं अभियेक्तुमिच्छति
ऋद्‌ड़्‌ + सन्‌ + लट्‌ तिप्‌ ।) खड़्डिषति । किपि
संयोगान्तलोपे अद्‌ । अभियोगः समाधानं ।
अङ्ति पत्तं विद्धान्‌ । अभि समन्तात्‌ योगो-
ऽभियोगः इति गोविन्दभट्रः ॥ इति दुगौदासः ॥

अद्धा, वय, (अतं सततं गमनं ज्ञानं वा दधाति खत्‌ +
धा+ क्किप्‌ ।) यथाथं । तत्पर्यायः । तत्वं र
अन्नसा २ इद्यमरः॥ (अद्धा अियं पालित -
सङ्कराय प्र्य्पयिष्ययनघां स साधुः| इति रघः।)

अद्धतं, क्ती, खपुन्ब' । तत्पर्य्यायः । विस्मयः २
ऋश्चग्थं' ३ चित्रं 8 । तदिशि्टे वाच्यलिङ्गं ।
इत्यमरः ॥

अद्भत, चि, (अततीति अत्‌ + क्षिप्‌ चाकस्मिकाथ-
मव्ययं तथा भमाति-भा + इतच्‌ । ) ऋाश्चय्य' ।
तत्प्थायः । इङ्‌ २। इति जटाधरः॥ * ॥ अखथा-
दुतं । अद्भ्‌तसागरे खाथव्वेणाद्धुतवचनं । प्रति
विरुद्धमद्भूतमापरदः प्राक्‌ प्रबोधाय देवाः खज-
न्तीति । तेन आपन्‌ ज्ञानाय शरम्बादीनां पव्बं
खभावपर्वोदेवकटकेऽद्धुत इति। ण्वश्च बुधो
दयपव्बग्रहणादीनां गणितागतत्वेन प्रक्छतानामपि
यदुत्पातल्वं तद्भाक्तं ।
तत्कारणच्च गर्गसंदितावारस्यत्ययोः ॥
“इखतिलोभादसत्यादा नास्तिकधाबाप्यधम्भतः ।

# 1
ॐ कषप

नरापचारान्नियतमु पसगंः प्वत्तते॥

ततोऽपचारात्नियतमपवज्नं न्ति देवताः ।

ताः ख जन्त्यद्धतां स्तां स्त दिव्यनाभसमभूमिजान्‌॥

त ख चिविधा लोके उत्पाता देवनिम्मिताः।

विचरन्ति विनाश्राव रूपेः सम्बोधयन्ति च"? ॥
तांख परः न दश्रेयेदिव्यादइ विष्णः॥ नेत्पातं
द्रयेदिति॥ *॥ तच वेलानच्तच्रसण्ड़लनि रूपगा ।
यथा दीपिकायां ॥

^प्राकदिचिचतुभागेव दयुनिशोरद्ध तेष स्वेषु ।

ऋअनिलाभिग्रक्रवरुणर मण्डलपतयः शुभागुभेशच ।
बेलामर्डलं ॥ * ॥

“खय्यन्ना दि चतुष्क चन््रतुरगा दि येष वायभंवेत्‌ ।
देवेज्याजविश्खयाम्यय गले भिचदये चानलः॥
विश्वादिचयधाटटमंचयगलेष्विन््रो भवेन्म गडलः ।
सप्रापन्त्यग्टगान्त्यमूलयगलेदनेव्वपा मीखरः ॥
पवनदहनो नेष्टौ योगसयोरति दुव्करः ।
सुरपवरुणौ शस्तौ योगस्तयोर तिश्ोभनः ॥
सवरुगसरुन्मिश्रः शकस्तघाभिसमायुतः ।
फलविरदहितः सेन्ो वायस्तथाभ्निय तोऽम्ब्‌ पः।
यन्मण्डले ऽद्ुतं जातं श्रान्तिस्तदेवताश्चया ।
तथा शान्तिद्रयं काय्य मण्डलदयजाट्ुते'" ॥ * ॥

विष्णधम्मात्तरे ।

प्रहच्तवछछतं दियं अन्तरीत्तं निबोध मे ।
उल्कापातो दिशां दाहः परिवेशस्तथेव च ॥
गन्धव्वनगरदचैव ढष्टिख विरता तथा ।
रवमादीनि लोकेऽस्मिन्‌ नाभसानि विनि्दिशेत्‌।
चरस्थिरभवं मौमं भूकम्प्मपि भूमिजं ।
जलाशयानां वेलं मौ मं तदपि कीर्तितं ॥
मौमञ्चाल्यफलं जेयं चिरेण परिपच्यते ।
नाभसं मध्यफलदं मध्यकालफलप्दं ॥
दियं तत्रफलं जेयं ्रीत्रकारि तच्चैव च ॥*॥
शौतोष्छता विपय्थी सक्तूनां रिएजं भयं ॥
परष्ये फले च विरते राज्ञो ग्रं तथादिशेत्‌ ।
ऋकालपभवा नार्य्यः कालातीताः प्रजास्तथा ।
विद्ताः प्रसवाञ्चैव युग्मप्रसवनं था ।
इोनाङ् अधिकाङ्ाञ्च जायन्ते यदि वा चयः॥
पश्वः पल्िश्ैव तयैव च सरीदटपाः।
विनाशं तस्य देहस्य कुलस्य च विनिदिं शेत्‌॥*॥
परदोषे कुकटारावो हेमन्ते चापि कोकिलाः ।
अकेौदयेऽर्काभिमुखश्ारावो मयं दि येत्‌ ॥
उलूको वसते यत्र निपतेद्रा तथा हे ।
च्ेयो ग्टहपतेग्टत्यधननाशस्तथेव च ॥
ग्टभरः कङ्कः कपोत उलूकः श्येन रव च ।
विक्लव चम्भ चि्वख भासः पाण्डर खव च ।
गहे यस्य पतन्त्येते गेद्दं तस्य विपद्यते ।
मत्तन्मासात्तथा वबान्म॒त्यः स्यादुग्टहमेधिनः ॥
पत्राः एच्लस्य वा ग्रद्यदव्यश्चापि विनश्यति ।
ब्राह्मणाय गदं दत्वा दत्त्वा तन्मूल्यमेव वा ॥
सद्य ददि रोचेत शन्तिश्ेमां प्रयोजयेत्‌ ।
मांसास्थीनि समादाय भसशानादुरटभ्रवायसाः ॥
शवा भ्रटगालोऽथ वा मध्ये पुरस्य पविशरन्ति चेत्‌।
विकिरन्तिग्टहादौ च ्सश्ानं सामदही मवेत्‌।

भहु
चौरेण इन्धते लोकः पर चक्रसमागमः ।
संग्रामख महाघोसो दुर्भि मरकं तथा ॥
अट्रुतानि प्रङ्यन्ते तर देशस्य विद्रवः ।
अकाले फलयपुष्याथि देशविद्रवकारणं'” ॥ * ॥
मद्यएराण ।
“अतिृद्टिरनाङृचिरदर्भि्तादिभयं मतं ।
अन्तौ तु दिनादृद्ध डष्िर्घेया भयाय च ॥
निरम्ने बाथ रात्रौ वा खतं याग्बोत्तरेण तु ।
इनद्रायभरं ततो दृषा उच्कापातं तथेव च ॥
दिग्दादहइपरिवेश्ो च गन्धन्वेनगरं तथा |
परुचक्रमयं विद्यात्‌ देशो पद्रवभमेव च”
भासो वनकुकुटः॥*॥ कंसनि धन द्ध चने हरि वंशः,
^वक्रमङ्कारकञ्चक्रे चिचायां घोरदशनः
चलव्यपव्वेणि मही गिरीणां शिखसराणिच"॥ *॥
बागोत्पाते स ण्व)
“दच्िशां दिशमास्थाय धुमक्घेतुः स्थितो मवेत्‌।
वक्रमङ्गारकक्रे छत्तिकामु भयङ्करः” ॥ * ॥
छत्यविन्तामणौ ।

“खक्ताप्रौ च विवेकतत्ववसुधा लोकाः चुधापौीडिताः।
विप्रा वेदहतास्तथा प्रचलिता बङ्काशििनो दुःखिताः,
च्तौणी मन्दफला पाश्च विकलाःसंय्रामघोरा महौ
पेताघातदुरन्तपोडितितरा देवेज्यराोयैतौ ॥
रक्त शस्त्रोद्योगो मांसास्थिवसादिभि्मरकः ।
धान्यदिरणत्वकफलकुख मादय वर्षिते भयं विद्यात्‌ ॥
अक्कार पांशुवर्षे विनाशमुपयाति तन्नगरं ।
उपलं विना जलधरर्विंज्ृता वा यदा प्राणिनो ङच्ा ॥
च्छं वाप्यतिडृद्टि शस्यानामीतिसंजननं' ॥ * ॥

बुधको शिकसम्बादे ।
^“पह्लगः प्रपाते च फलं शरटस्य परोहणे ।
शरीरय राजथियोऽव्यात्िमीत्े चेश्र्यमेव च ।
कणंयोभं षणावाभिर्गेचवो ईद प्रानं ॥
नासिकायाच्च सगन्धं वक्ते मिद्ात्रमोजनं ।
करे चेव ियेाऽवाभिख्ं जयो विभवो मवेत्‌ ॥
धनलाभो बाङ्कमूले करयोधंनर दयः ।
क्तनमून्ञे च सोभाग्यं इदि सौस्यविवद्नं ॥
ट निच्यं मदोलामः पाश्ंयोबेन्धुद शनं ।
कटिदये व््रलाभो गुच्छे ग्टव्यसमागमः ॥
जङ्घ चयच्तयो निद्यं गुदे रोगभयं मवेत्‌ ।
उन्वस्त वाइनावाभिर्जादुजद्धेऽथं सं चयः
वामदत्तिखयेःः पादे ्नमेणं नियतं भवेत्‌ ।
प्ल प्ररोहमे चव पतने शरटस्य च।॥
अन्यासाच फलद्धेव.तददे वं पजायते ।
पल्ला: प्रयाणं राच शरटस्य प्रपातनं ॥
निधनार्थाय मवति व्याधिपोड़ाविपर््यये ।
पतनानन्तर वारो इणं यदि जायते ॥
पतने फलमुत्कष्टं रोदगोऽन्यत्‌ फलं भवेत्‌ ।
ारोइगश्चोद्धवक्ते अधोवक्त च पातनं ॥
भवेदिष्टफलं तस्य तत्फलं जायते शरव ।
स्ु्माज्रेय यः सद्यः सचेलं जलमाविशेत्‌ ॥
पञ्चगयप्राश्नश्च कुग्ादकंवलोकनं |
पद्धोखूपं वकस्य रक्तवस्त्रेय वेदयेत्‌
य्‌जयेदन्धपण्पाच्तदये पृश कुम्भके ।

३५
अद्‌

पञ्चगव्यं पश्चरत्रं पञ्चाम्टतं सपल्लवं ॥
पञ्चरच्तकघायद्च निःच्विप्यावाइयेत्‌ ततः
पूजयेदरन्धपष्या च लाकपालां स्तथा यहान्‌ ॥
ग्टदयञ्जयेन मन्त्रेण समिद्भिः खादिरः खुभेः
तिलेव्यादइतिभिदहौममष्टोत्तरसडखक'” ॥

पल्ली ग्रह गोधिका । ग्टुञ्चय मन्लस्तराम्बकमन्ल्ः ।
इति विद्याकरः ॥ ५ ॥ ग्म संडितावारस्यत्ययोः।

ध्ये तेषु शान्तिं कुवन्ति न ते यान्ति पराभवं ।
ये तु न प्रतिकुव्वैन्ति कियया खडयान्विताः ॥
दाम्भिक्ादा विमोद्धादा विनश्यन््येव दे ऽचिरात्‌*॥*॥
अच निमित्तनिश्यवतोऽधिकारः | अन्यथा
दोषः | डत्याह मल्छएराण,

““भिन्नमणडलवेलायां ये भवन्तयदभुताः क्वचित्‌ ।
तच शान्तिदयं क्षय्यं निमित्ते सति नान्यथा ।
निर्निमित्तकृता शान्तिनिंमित्तमुपपादयेत्‌ ।

रतच्च तत्तदि शेषविद्ित शन्तिविषयं । अन्यधा
वेलामण्डलसन्देहे श्ान्तिने स्यात्‌ साधारण-
शान्ति निर्विंबया स्यात्‌ । अतर्वोक्तं योगिः
यान्वल्केान,--

“यच यत्र च संकी मात्मानं मन्धते दिजः।
तच्र तत्र तिजामो गायत्रा समुदाहृतः ॥
गायन्या प्रयतः खडः सव्वं पायः प्रमुच्यते ।
शान्तिकामच्च जुयात्‌ गायचोमक्ततः खुचिः ॥
न्तु काम न्टपतेषटेतेन जुड्यात्‌ खचिः।
साविव्या श्रान्तो मां कुग्यात्‌ न्वं नित्यशः॥
प्रणवव्या हतिभ्याच्च खाहान्ता होमकम्भणि ।
प्रतिलोमा पयोक्तव्या फट्‌ कारान्ताभिचारके ॥*॥

विश्वामितरेणापि निभिनत्तसन्देहे छच्छादीन्धुक्तानि।

वथा,--

““छृच्छचान््रायणादीनि खुद्धभ्युदयकारणं ।
पकाशे च रस्ये च संशयेऽनुक्तकेऽस्फटे ॥ * ॥

मार्कग्डेयपराणं ।

“दिग्देश जनसामान्यं पसामान्यमात्मनि ।
नच्तच्रय्रहसामान्यं नशो सुद्धे खुभाखभं ॥
परस्पराभिवादञ् ग्रहदोषेषु जायते" ॥

तथा,--

““वस्माच्छान्तिपरः प्राज्ञो लोकवादरतस्तथा ॥
लोकवादांख शान्तो ग्रइपोडास कारयेत्‌ ।
भूदोहानुपवासांख् शस्तं चेत्याभिवन्दनं ॥
कुब्धात्‌ होमं तथा दानं आद्धं कोधविव
अनो हं सन्वैभूतेषु में कुग्याच पण्डितः
वजयेदुषर्तीं वाचमतिवादांस्तथव च । *
महपूजाच कुर्व्वीत सव्व॑पोडासु मानवः
र्वं शाभ्यन्त्यञचेषाणि घोराणि दिजसत्तम ।
परयतानां मनुष्याणां य्रच्ीव्यान्यनेकशः?॥ * ॥

लाकवादाख ततैवोक्ताः । यथा,

“श्ाकाश्रादेवतानाचच देव्यादीनाख सौ दात्‌ ।
एथिव्यां परतिलेके च जलेकवादा इति सप्रताः ॥”

से च सर्ववभूतडाकिन्धाद्यभिमवशान्यधं लौकि-

मन्लादयः विषदहरीमङ्कलचरणिडिकागोतादय
चेयङक्तादौ चे्रपालदेवतापूजा च। तथा-
चापर्तम्बः। स््भ्योऽवरवरयेभ्यो धम्मग्रेषान्‌

परतीयादि्येक इति । धम्मंशेषान्‌ श्रतिरुति-

सदाचारेष्वप्रसिद्धानिति नारायणोपाध्यायाः।

भूद पाच्च विना भूमौ . स्तनं निष्योखय
दुग्धोत्सगेः। च्यः युज्यत्वेन स्यालो यामस्य
ङच्तः । तथा च बागोत्याते हरि वं शः,--

“अनेक शाखचचै्यख निपपात महहीतक्ते।

अर्चितः सव्वकन्धाभिदं नवानां महात्मनां ॥'»
उषतीमकल्याणीं । अतिवादश्च यृन्यमतिकरम्य
भाषणं ॥ * ॥ मत्छएराण,-

«“काकस्येकरवश्रावः परभाते दुःखदायकः ।
काको मेधनकासक्तः रेतो वा यदि दृश्यते ॥

उलूको वसते यत्र निपतेदा तथा पटहे ।
सेये परटहपतेम्टत्यधननाशस्तयेव च ॥ ५॥
वराइ सदहितायां,

कोडानुरक्तो रतिमांसलुब्धो

भीतो रुजात्तः पतितो विहङ्गः ।

नासौ ग्टस्यस्य विना शदेतु-

दौषः समुत्पद्यत अडराय्थाः ॥ *॥

दुमुतशान्तिमाद माव्छे,

“ग्रहे पत्िविकारेष कुग्याच्दामरतयंं ।

देवाः कपोता इति वा जप्तव्यं सप्ततिर्दिजैः
गावश्च देया दिविधा दिजानां
सकाञ्चना वस्त्रयुगोत्तरौयाः ।
र्वं छते पापमुपैति शान्ति
म्टगोदिजेव्वै विनिवेदिवं वत्‌ ।'?

दिजः पत्िभिः। अपिवा अन्धेरपि ॥ * ॥ सज

बलभीमे ।

«र्करो डषस्त्रयो गावः सप्ताश्वा नव दन्तिनः ।

सिं हप्र तिका गावः कथिताः खामिधातकाः॥*॥

मव्छएसाणे ।

“अङ्गे दच्तिणभागे तु शस्तं विष्फुरणं भवेत्‌ ।
अप्रशस्तं तथा वामे ष्टस्य इदयस्य च ॥
लाञ्छनं पिटकं चैव चेयं विष्यूजिंतं तथा ।
विपर्ययेण विदितं स्वै स्रीणां पलं तथा"? ॥*॥

अनिदटचिङ्कोपगमे दिजानां काय्यं सुवर्येन च

तपेगं स्यात्‌ । शद्धः । “दुःख्रानि्टदश्ंनादौ तं

दिरण्थञ्च दद्यात्‌” इति । मात्छे ।

“नमन्ते सन्व॑लेकेश्रा नमस्ते भ्टगुनन्दन ।
कवे सब्बे थंसिद्यथं ग्ट हा णां नभे ऽस्तते ॥
णवं शुक्रोदये कुव्वेन्‌ याचादिष च भारत।

सव्वान्‌ कामानवाश्नोति विष्णुलोके महोयते ॥ `

नमस्तऽङ्किरसां नाथ वाकपते$य ङस्पते ।
करय्रङः पीड़तानामम्टताय नमो नमः
संकरान्तादपि कौन्तेय याचराखभ्यदयेष च ॥
कुव्बन्‌ डहस्पतेः पूजां सव्वन्‌ कामान्‌ समच्ते?॥

वेष्णवाग्टते वासः

“्रहवन्ञः शान्तिक ख किं जिश्यन्ति नरा दिज।
महाश्ान्तिकरः ओरमांस्तलस्या पु जितो इरिः॥
उत्पातान्‌ दारुणान्‌ एसां दु निं मित्ताननेकशः ।
तुलस्या पूजितो भक्तया महाश्रान्तिकरेा इरिः॥”

अच ब्रद्मएराणीयो मनः |

“नमन्ते बड्धरूपाय विष्णवे परमात्मने खाहा'?

अह,

इति ॥*॥ इन्दोगपरिशिष्ट । अयातो रज-
खलाभिगमने गोऽशवभार्य्यास्च गमने यमजजनने
विजातीयज्ञनने वा काककङ्ट्रबकश्येनमास-
चिह्नकपोतानां ग्ट हप्रवेशे मानुषस्योपरि विखा-
मण खषामेव क्रियमाणे रदारारोादहणे वाद्भु
तेष कल्पदृष्टेन विधिनाभिमुपसमाधःय प्राय-
चित्ताज्याङतीच्नुहोति अद्भुताय अभये खादहा
सोमाय विष्शवे शुद्धाय वायवे ग्य ग्टत्यवे
विभ्यो देवेभ्यः खाहेति स्थालीपाकढतान्य
दिति॥ + ॥ कपोतं विशेषयति श्ौनकः।
“रक्तपादः कपोताख्यः अररणरौकाः युकच्छविः ।

स चेच्छालां वि रेच्छालासमोपञ्च ब्रजेदुयदि ॥

न्येष टद मध्ये वा वल्मरीकस्यो द्मा दिष्‌" ।
कल्पदृरेन विधिना ग्द्योक्तेन। पायशित्ताः
ज्याडतीः खदुमुतदेषप्रशमनाय सप्राज्याङ्तौः।
ऋद्धताय अभये खाहा इत्यादिमन्तेः। तच
ख्यालोपाकेतिकत्ते्यतायां पायसचरुभिरेतेभ्यो
देवेभ्यो जुड्धयात्‌ । न्दोगपरिशिद्ं । पात्‌
छतपायसेन ब्राद्मणान्‌ भोजयित्वा गोवर दत्त्वा
श्रान्तिभैवतीति । गोवरं गोचरं दच्तिणां तां गां
कृत्वा दाषश्रान्तिभंवतीति । तथाचोक्त,-
“गौव शितमा लीके वेदेष्वपि निगद्यते ।

न ततोऽन्धदयं यस्मात्‌ तस्माद्रौव॑रमु्यते'” ॥ + ॥
इन्दोगपरिशिद्ं ¦ यस्तेषामन्यतममापद्नः पाय-
च्वत्तं न कुर्यात्‌ तस्य ग्टपतेभ्भरणं सव्बखनाशा
बा भवति तस्मात्‌ प्रायखित्तं क्त्यं कन्भापवें
वामदेव्यगानं शन्तिः शान्तिरिति । अपवगे
समाहौ । वामदेव्यगानं शान्तिः कर्तव्या आढत्ति-
प्रकरणसमाग्यथे । वाहं स्यते । शमयन्त्यासप्ना-
हात्‌ कम्पादिद्छतं निभित्तमाश्रेव । अतिव्ष॑णो
पवासत्रतदौच्ताजप्यदवनानि ॥*॥ वरादः।
ये चन दषं जनयन्यत्पातांस्ता्टतुखभावद्शतान्‌
ऋषिषएन्तरतेः स्चोकविं यदेभिः समासोक्तेः ॥
तथा च मव्छएराणं ।
“वच्चाशनिमहीकम्प्रसन्धयानिषातनिखनाः ।

परिवेशरजोधुमरक्घाकोस्तमयोदयाः |

दुमेभ्योऽथ रसखेह मधृषएष्यफलो दमाः ।
गोषच्िमदढदधिचख शिवाय मधुमाधवे ॥ *॥
तारोल्कापातकलुषं कपिलाकेन्द्‌मबडलं ।
ऋअनभिज्वलनं स्फोटः धूमरेग निराकुलं ॥
रक्तपद्यारणा सन्या नभः चतुव्धागवे पमं ।
सर्तिा्चान्वसशेषं दृहा गरी्चे शरभं वदेत्‌ ॥ * ॥
श्करायुधपरीवेश्रौ बिचुच्छव्कविरोदगं।
कम्पोदत्तेनपवयं रसनं दरं चितेः ॥
नद्युदपानसरसां ङश भवनश्नवाः।
पतनश्चाद्निगेदानां वषास न भयावद'” |
इरिव शे वषावय॑नायां,-
“क्रचित्‌ कन्दर हासाच्यं शिलग्ध्ाभरयां क्षचित्‌”'।
इति दशनात्‌ वषाद शिलौग्ोद्धमो न भया-
बः ॥ * ॥
“दिव्यस्न्ोभूतगन्धन्बेविमानाद्भुतदशं ।
ग्रइनच्त्रताराशां दर्रनख् दिवाम्बरे ॥

-

२५

द्य

गौतवादित्रनिधौषो वनपन्बेत सानुषु ।
शस्यदधिरसोत्यत्तिरपापाः शरदि ताः ॥*॥
ष्रीतानीलतुघारत्वं ननं म्टगपच्िणां ।
रत्तोयक्तादिसत्त्वानां दशरनं वागमानुषो।-
दिष्टो धमान्धक्राराश्च शलभा वनपव्ब॑ताः ।
उश्च नौदयास्ततवं हेमन्ते ्रोभना मताः॥ * ॥
हिमयातानिलोत्मातविरूपाद् तदशन ।
दृङ्टाञ्जनाभमाकाशं तारोल्कापातपिद्चरं ॥
चिरा गमीद्धवाः स््रीषं गोऽजाश्चनम्टगपत्तिणां ।
प्रचाङ्करलतानाञ्च विकाराः शिशिरे खुभा
ऋतुखभावजा देते दृष्टाः खत्तौ खुभावदहाः।
ऋतावन्धच्र चौत्पाता दृष्टास्ते ग्टशदारुणाः?? ॥*]
उन्मत्तानाञ्च या गाधाः शिग्रूनाद्धेष्टितच्च यत्‌ ।
च्ियो यच्च पभाषन्ते तच नास्ति व्यतिक्रमः ॥
पूजे चरति देवेषु प्ाद्रच्छति निषान्‌ ।
नादेशिता वाग्वदति सव्या छेषा सरखती ॥*॥

ठदस्पतिः,-

“ज्योतिन्नानं तथोत्पातमविदित्वा तुये णां ।
श्रावयन्त्यधंलोभेन विनेयास्तेऽपि यत्नतः ॥

विनेया दशण्डनौयाः। इति ज्योतिस्त्वं ॥

ष्मद्धतः, पै, ष्टक्ारादिनवबरसानां मध्ये रसविेषः।

तस्य श्यायिभावो विस्मयः । देवता गन्धन्बः ।
वशः परीतः । आलम्बनं लोकातीतवस्त । उदीपनं
तद्गुणमदिमा । अनुभावाः स्तम्भखेदशोमा्च-
गद्धदखरविभ्मनेचविकाशादयः । अस्य वभि-
चारिभावाः वितकौवेगसम्भ्रान्तिहिषादयः। इति
साहिव्यद्ंणं |

खद्धुतखनः, ए, (खअद्भतः अतिश्रयितः खनः शब्दो

यस्य सः।) महादेवः। इति चिकारडशेषः |
(खद्धतः खन इति कश्भधारये खचखय्येशब्दः) ।

च्छट्तसारः, पै, (अद्धतः अतिकठिनः सारः स्थिरां

यस्थ सः।) खदिरसारः। इति केचित्‌ ॥

अद्रनिः, पु, (अत्ति मच्तयति सव्वान्‌ अदेमुट्‌

चेत्य नेः। ) अभिः । इव्युणादिकेाषः ॥

ऋद्मरः, चि, ( खद्‌ भच्तणे, घस्यदः क्मरच्‌ । )

भवच्तकः । भच्तगपरः | इत्यमरः ॥

खद्यव्य, (सद्यपरत्‌ परायैषम इति इदभेऽश-

भावे द्य निपात्यते ॥) वत्तंभानदिनं। अजि
इति भाषा । इत्यमरः ॥

अद्यतनः, प, (साय्चिरमि्यादिना श्युखयुलौ तुटच्‌।)

कालविष्टेषः। स च भाग्यमते दुर्गसिंइमते च
पव्बेराविग्रोघदण्डचतुद्धयावधिकपर राचिसाद्धया-
भपय्यन्तः। पव्बराचिशषाद्धावधिपरराचिप्रयमा-
डंपय्येन्तो वा। ट दरिक्रमदीशरमते पुब्बेराचि
ेषप्रहरावधिपरराचिप्रथमप्रहरपय्यंन्तः । अद्य
जातवस्तनि चि ॥

अद्यश्वीनं, चि, (अद्य शस्‌ + ख तस्य दैन टिखलोप)

्ासन्नमरणादि । खद्य खो वा भवति अद्यश्वीनं
मरणं । इति संचतिप्तसारव्याकरगपरि शि ङ ॥

खद्यशचोना, स्त्रो, ( अद्यखस्‌ + “खद्यश्ीनावर्ग्धे''

इति सवेण ख तस्य दरंग टिशोपख स्तिया
टाप्‌।) खासब्रपरसवा अद्यश्चो वा इते खद्यश्चीना-

अददि
गौः इति संत्िप्तसारपरिशिदटः।
अद्यावधि, ज्ञी, (अच्च अवधिः सोमा यस्य तत्‌|) ख-
द्यारभ्य । याजि इस्तक । इति भाषा । वत्तमान-
दिवसपर््न्तं । अजि नागादत इति मावा ॥

अदिः, ठ, (अदिश्दीति किन्‌ ॥ ) य्यः । प्बेतः ।

क्तः । इत्यमरः॥ परिमाणविशेषः । इति शब्द-
रलावली ॥ ( शाखी । मानभेदः । सप्ताङ्कः ।
पन्बेतमूषिका ॥)

गरिकर्णी, स्तौ, ( पन्बेतमूषिकायाः कयंवत्‌ पुष्य-

मध्यस्थ पचं यस्याः सा स्त्रियां डीप्‌।) अपराजिता ।
इति राजनिषंरटः ॥

अद्िकौला, स्त्री, (अद्रयः कौलाः स्तम्भवत्‌ यस्या

सा एधिवौ।) भूमिः । इति चिकाण्डक्ेषः ॥

च्यद्विजं, ज्ञी, (द्रौ जातं इति जनेः ।) शिलाजतु

इति रुलमाला ॥ पब्बेतजातवस्तनि चि ॥

अनजा, स्री, ( अदेजाता इति जनेडं तत्प्‌,

पातौ ।) दुग । इति हेम चन्द्रः॥ तेंहलीडनच्लः ।
इति राजनिधंयटः ॥

ऋअदितनया, स्त्री, ( अदेः तनया। ) पान्बेतौ । वथा-

खषोऽदमितनयासुखपद्मजन्मेति काव्यप्रकाशः ॥
( अयैनमगरेस्तनया ष्टो च ॥ इति रः ॥)

खननिनन्दिनी, स्त्री, (अबेनंन्दिनौ । पान्बेती |) दुगो॥

हिमालयाद्भिजातत्वात्‌ ॥

च्मदिभिर्‌, पै, ( अद्रीन्‌ पव्बतान्‌ भिनत्ति अदि +

भिद्‌ + किप्‌ तुक्‌ ।) इन्द्रः । इति चिकाड्धेषः ॥

अनरिभूः, पै, ( चि, अनौ भवति अदि + भू + क्षिप्‌ ।

पन्बैतजातमाचे ।) अआखुकणलिता । इति राज-

निघण्टः ॥

ऋअदिराजः, पु, (अद्रीनां राजा इति समासे राजादइ।॥

खखिभ्यष्टच |) हिमालयपन्बेतः। इति हेमचन्द्रः ।

अद्विसारः, पै, (खद्रः सारः स्थिरांशः ।) लोहः ।

इति रलमाला ॥

अद्री शः, पै, (खदरेः इशः ) शिवः । हिमालयः । इति

शरणी ॥

अद्वयः, पै, ( नालति इयं हित्वं यस्य । ) बद्धः ।

इति हेमचन्द्रः । (आत्मा । खदेतवादौ।)

अदयवादी, [न्‌ ] पै, (अदयं स्वेनेव चिव्‌-

खरूपं नात्मनोऽन्धत्‌ किञ्चनेति वदति अदय +
वद्‌ + णिनि । वरैदान्तिकः ।) बुडः। इत्यमरः ॥

अद्वार, ज्ञी, (प्रशस्तं प्रवे शायेगग्यं दारं |) इार-

वअतिरिक्षप्रदेशः । यथा-
“चदवारेग च नातीयाद्‌ ग्रामं वा वेभ्स बाडतं ।
रा्ौ च न्तमूलानि दूरतः परिवव्लैयेत्‌ ॥'”
इति मानवे 8 खध्याये ७ई श्लोकः ॥ प्राचीराया-
इतं ग्रामं गश्च इारव्यतिरिक्तपदेशेन प्राका-
सादिलङ्कनं शत्वा न विशेत्‌ । रातौ च र्त-
मूलावस्धानं दूरतस्त्यजेत्‌ । इति तदट्ौकायां
कुष्कुः ॥ दाररद्िते चि ॥

ऋदितौयः, वि, ( न विद्यते दितौयं यस्य ।) दितौयः

रदितः। (सदेव सौम्येदमय्रव्यासौदेकमेवा-
हितीयं इति श्रतेः।) अवुख्यः। यथा,
श्कमेवादितोयं तद्य ¦ इति वेदान्तः ॥ नचाश्ि-

अधः
नेयः सहि नादितोयः। इति नेषधं ॥
अरेः, चि, ( दिधामेदमितः प्राप्तः । दित +खार्थे
अश्‌ न देते । दितीयरदहितः।) खकः। यथा,--
यद दतं ब्रद्धो पनिषदि वदेष्यस्य तनुभा । इति
श्रोचैतन्धचरिताग्दतं ॥
अ्रदेतः, ए, (दिधामेदमितः पापतः ढतीयातत्‌, प्र्ना-
दित्वात्‌ खार्ये ण ततोभिन्रः गन्‌सलमासः ।) देत-
रहितः विष्णः | यथा,- ॥
(^विष्णुमान न्दमदेतं विन्ञानं सव्येगं प्रभुं ।
प्रणमाभि सदा भङ्गा चेतसा इदयालयं ॥'”
इति गारुडे २३८ ऋध्यायः॥ * ॥ शिवावतार-
विद्रेषः। यथा,--
““जिन्यागन्दो भक्तरूपो ब्रज यः ओ्रीइलायुधः।
भक्तावतार च्याचाग्थीऽदेतो यः ओीसदाशि व”
तत्पि्रादिविवरणं यथा,-
“मडादेवस्य भिचं यः कुवेरो गुद्धकेश्वरः ।
कुवेर पण्डितः सोऽद्य जनकोऽस्य विदां वरः ॥
एरा कुवेरः केलासे सिथ्यसाध्यनिघेविति ।
जजाप प्रमं मन्तं रवं ओ्रोशिववक्लभः॥
लतो दयालुभेगवान्‌ वरः डरिवति सोऽनरवत्‌ ।
ततः कुविरो वरयामास त्वं मे चतो भव ॥
प्राधिंतस्तेन देवेशे वरदेशः सदाशिवः ।
जन्मजन्मान्तरे एच प्राशयामि एतां तव ॥
इति प्राप्य वरं कटं कियन्तं कालमास्थितः।
काय्योदो्र वशात्‌ सोऽद्यादेतस्य जनकोऽभवत्‌ ॥
येागमाया भगवती ग्टह्िणी तस्य साग्मतं ।
सौतारूपेणावतीण ओ्रीनान्नी ततप्रक्षाशतः ॥
तस्य एच्नोऽचयुतानन्दः छृष्शचैतन्धवल्लमः।
ओ्रीमत्पण्डितगोखामिशिष्यपरिय इति श्रतं ॥
यः कार्तिकेयः प्रागासीदिति। जल्पन्ति केचन” ।
इति गौरगणोदेशदीपिका ॥
अदेतवादी, [ न्‌ ] चि, ( अद्वैतं ““चिदेव सद्यं नान्यत
किञ्चिन" इति वदति, अदत + वद + शिनि उप-
पदसमासः ।) रखकन्रद्मवादौ । तस्य मतं यथा,-
्रद्मीव सव्यं पर्च्तादिसिदधं बिं जद्यणि ्ारो-
पितं । यथा रज्नुः रल्नुखरूपाज्ञानात्‌ स्वत्‌
प्रतिभाति । तथा विशं
वस्तवत्‌ प्रतिभाति प्ररृतिर्व्नोविश्वाभि पर्य्यवसाने
द्यैव त्रह्मान्यत्‌ सदसत नास्ति । अच प्रमायं
शारीौरिकखचस्य शरङ्राचाग्धेद्लतभाव्यतटरोकाक
ल्पतरुभाषरलपमादि ॥
अधः[स्‌ ] ख, (अधरस्य अधादेशः ततः असिच्‌ |)
तलं । नौचं । अधोभागः! यथा,
“लोकानुपगपय्येसतेऽधोऽधोऽध्यधि च माधवः" ।
इति वेपदेवः॥ पातालं । योनिः। इति चिकार -
शेषः ॥
अधःपुष्पी. स्री, ( खधः अधोमुखं पुष्यं यस्याः |
अधस्‌ + एष्य + डीप्‌ । ) गोजिा । इति राज-
निधयः ॥ दयविग्रेषः। हेठाङली । चोर-
खडका। मदु इति भाषा । तत्पय्यौयः। अवाक्‌-
पष्य २ मङ्ल्या ३ अमरपएष्पिका ४। इति रन्न ।
माला ॥

३६

अध
अधःदिप्तः, चि, (अधः अधोभागे क्तिप्तः प्रतितः )
अधस्तयक्तवत्त्‌ । इति जटाधरः ॥
अधमः, नि, (खव पालने + अम, वस्य धादेशः । )
नयृनः। निन्दितः । अपटः । तत्पश्यायः। निृष्टःर्‌
प्रति्टः ३ अन्बौ ४ रेफः ५ याप्यः ६ अवमः 9
कुत्वितः < अवद्यः < कृपूयः१० खेटः ११ गच्चः श्‌
अणकः९३। इत्यमरः | रोपः१४ अरमः १५
आशकः १६ अनकः १७ । इति तद्ीका ॥ (या-
च्‌जा मोघा वरमधिगुणे नाधमे लब्धकामा । इति
मेघदूते )॥
अधमः, ए, (खव पालने + अम, वस्य धादेशः ।) उप-
परतिमेदः। तस्य लच्तणं । भयद यालव्नाशरन्यत्वं ।
कामक्रीडाविषये कर्तव्याकन्तव्याविचारकत्वश्च
इति रसमञ्जरी ॥
अधमभ्टतकः, चि, (अधम +भ्ट +क्त + खार्ये कन्‌)
(अधमः । निद्छद्ट;। भ्टतकः । भ्टव्यः |) अधम-
भ्रयः । नोचदासः | दौव।रिकभारवाइकादयः॥
अधमं, चि, (अधम +ऋण ऋणविषये अवश्य -
देयविषये अधमः निन्दितः राजदन्तादित्वात्‌
परनिपातः वा अधम ऋणमवश्यदेयत्वेन विद्यते
यस्य । ) ऋणग्होता | ऋणी । इत्यमरः ॥ खा.
तक इति भाषा |
(“खधमर्णाधं सिद्यर्थमुत्तमर्णेन चोदितः।
दापयेत्‌ धनिकस्यायैमधमर्णात्‌ विभावितं ॥
पङ्वेऽधमगेस्य दे हौदयक्तस्य संसदि ।
अभियोक्ता दिशेदेश्यं करणं वान्यदु दि शेत्‌”" ॥
इति मनुः । )
अधम्णिंकः, चि, (अधममवश्यदेयत्वेन निन्दितं
ऋणं । तदेव दात्वेन विद्यते अस्य । धमं +
छत इनिठनाविति ठन्‌। तस्य इक |) अधमणंः।
यथा,--
“ग्रहीतानुक्रमाद्दाप्यो धनिनामधमणिंकः।
दत्त्वा तु ब्राद्यणायैव पतेस्तदनन्तरः ॥"'
इति मिताच्तरा ॥
( “चै वैरुपायेर थं खं प्राप्यादुत्तमणिंकः।
तैस्तेरपायेः संह दापयेदधमणिकं" ॥
इति मनुः । )॥
अधमा, स्त्री, ( अधम + च्नियां टाप्‌ ।) खीयाखन्त-
गंतनायिकामेदः। अस्या लक्तणं । हितकारि-
परियतमे अदहितकारित्वं । अस्याः क्रिया अधमा ।
अस्या निष्कारणकेपत्वात्‌ चण्डौति नाम । इति
रसमन्नरौ ॥
अधमाङ्ग, ङी, ( अधमम्‌ अङ्क कम्भधारयः।)
पादः । चरणः । इति शब्दचन्द्रिका ॥
अधर, सौ ए, (न भियते कामुकस्य धेयेन तिति
यत्र, न+ + एसि संज्ञायां घः प्रायेणेति
अधिकरणे घः | ) सरागा | रतिग्टह । यानि
र्ति यावत्‌। इति शब्दरनावलो विकाण्ड-
ओष ॥
अधरः, प, (न भरियतेऽसौ छ +अच्‌ तते नज्‌-
समासः |) मुखावयवविद्धेषः। नावे ॐँट। इति
भाषा। आओद्ः। उपर ँट। इति भाषा। तयाः

अध

म्योयः। रदनच्छदः २ दश्रनवासः ३ । इलमरः ॥
परन्तु दयेरपि ओष्ाधरप्योगः यथा । रदन-
च्छटौ दश्रननवाससी उभयचर वर्तेते तथा ओष्ा-
धरावपि उभयेति नयनानन्दः । रायमुकुटि-
ऽप्याइ उपरिवर्तौ खधोवर्ती च चोः अधरा-
श्येवं । एरषस्य रक्ताधरः प्रशस्तः । यथा,--

“पाणिपादतलौ रक्तौ नेचरान्तरनेखानि च ।
तालुकोऽधरजिा च सप्त रक्तं प्रशस्यते ।”

च्िवास्त यथा,--

“पाटलावक्तुलः लिग्धो रेखाभूषितमध्यभूः ।
सौमन्तिनीनामधरो राज्ञां चैव भिये भषेत्‌ ॥
श्यामः स्यलेाऽधरेोखः स्यात्‌ वैधव्यकल्रदः ।
मद्टणो मत्तकाशिन्याश्चोत्तरोद्ः सुभोगदः ॥'”

इति सामुकं ॥

अधरः, चि, (न धरः नज्समासः । नोचः।) अधः।
तलं । इौीनः। अपञ्लदः । इति मेदिनी ॥ हौन-
वादी। इति हेमचन्द्रः ॥ ( यथा शाकुन्तले ।
पिबसि रतिस्व॑खमधरः । ) ॥
अधरतः, व्य, [स्‌ ] (अधर + तसिल्‌ प्रथमापञ्चमीसप्त-
म्यध॑टत्तौ ।) अधन्तात्‌ । अधोभागः । इति
इलायुधः।
अधरमधु, ज्ञौ, (अधरस्य मधु षटौतत्‌ |) वक्रासवः।
ऋअधराग्टतं | अधररसः । इति चिकार्डशेवः ॥
अधरस्तात्‌ व्य, अधरतः। इति इलायुधः॥
अधरस्मात्‌, य, (खधर + अस्ताति विकल्पे अधरस्य
अधादेशः ।) अधस्तात्‌ । अधरात्‌ । दिग्बाचक-
शब्दात्‌ दिग्देशकालवाच्ये पथमापश्चमीसप्तमीनां
स्थाने तात्‌ पत्ययोभवति । इति व्ाकरणं ॥
अधरा, स्त्री, ( न धरा नज्समासः ।) अधोदिक्‌ ।
इति याकरणं ॥ नीचा । यथा। अधराथ क्ता
यथैव सा । इति नैषधं ॥
अधरात्‌, य, अधरतः। अधरे । अधरस्तात्‌ ।
इत्यमरटीका ॥
अधराग्टतं, की, ( अधरस्य अम्टतम्‌ ।) अखधरसुधा ।
यथा,--
“सिश्चाङ्ग नस्वदधराग्टतपुरकेय
इासावलेाककलगोतजहच्छयाभिं ।
नो चेदयं विरदजनागन्युपयुक्तदेहा
ध्यानेन याम पदयोः पदवीं सखे ते ॥'”
इति श्रीभागवते १० खन्धे २९ अध्यायः ॥
अधरौणः, चि, ( अधरःतः तिरस्कुतः अधर +
ख तस्य दन |) धिकूक्लतः। विरस्कुतः । इति
जटाधरः ॥
अधरेण, व्य, (अधरे देशे अधरस्यां दिशि वा
अधर +ण्नप्‌ । ) अधोदिग्देशकालः। अधो-
दिक्देशकाले। इति थाकरणं ॥
अधरोदु, [स्‌ ] य, ( अधरे परे दिवसे अधर +
ख्ययुस्‌ ।) अधरदिवसः। परदिनं । इति शग्द्‌-
रलावलौ ॥
खधम्भः, प, ( जियतेऽनेन छ + मनिन्‌ तते नम्‌-

समासः, नजच विरोधाः । ) धम्भविरोधो । स

तु ब्रह्मणः एष्व्जातः। इति ओमागवतं ॥ पाषं।

अधि
अपराधः । अतिद्धति विरुडाचारः । यथा,
` “अधन््रैधते राजन्‌ ततो भदाणि पश्यति ।
ततः सपनान्‌ जयति समू ल्त विनश्यति ॥
इति महाभारतम्‌ ।
( “अध प्नभिदम्न्तं कथं भौश्रोऽनुमन्यते'' ।
इति महाभारतं ।)
अधर्मो, [ न्‌ ] चि, ( अधभ्भः पायं विद्यतेऽस्य |)

अधाभ्िकः। खधम्भात्मा। अधम्भब्दादस्रये

दन्‌ ॥
अधरः, प, (अधखरति इति अधस्‌ + चर + खच्‌ |)
चौरः। इति हारावली ॥ अधोगामिनि चि ॥
अधचोरः, ४, ( अधः चौरः अधस्‌ + चुर +
अच्‌ + खाये अण्‌ ) नीचचौरः। सिंदालचोर
इति भाषा । इति केचित्‌।
अधस्तात्‌ व्य, ( अधर + अस्ताति |) अधोभागः।
इति हलायुधः ॥ (तस्याधस्तात्‌ वयमपि रता
श्लेष पणौटजेष । इति उत्तरचरितं | ) ( तथा
“निमज्नतेाऽधन्तादच्चौ दाढपतीच्छकौ"" ॥ इति
मनुः ।) पञ्चाद्भागः। इत्यमरटीका ॥ रतिग्टहं ।
भगं । इति चिकागडगेषः ।
अधामागंवः, पै, (न धीयतेऽसौ अधाः न+धा+
किप्‌। तादृशं मार्ग वाति गच्छति। अधा + मागं +
वा+कः।) (अपामार्गः। इति त्तषीरखामी । )
धामार्गवडच्चः । इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥
अधाभ्भिकः, चि, ( धम्भै चरति । धम्म + ठक्‌।
न धाभ्िकः। ) धर्म्मा । अधम्भात्मा । पापी |
तत्यय्यौयः । आधाभ्निकः २। इति चिकाण-
शेषः ॥ यथा,-
“यन्त॒ पञ्च महायज्ञविद्दीनः स निराङ्घतः।
अधाभ्भिकः स्याबुषलः अवकीर्णो च्तत्रती"' ॥
` इति जटाधरः ॥ अतो नाधाभ्भिके वशेद्गरामे ।
इति कुल्लृकभ टु ख ॥
अधि श्च, (न धीयते धाय्थेते। नञ्‌+धा+कि।)
प्रादिविंशव्पसर्गंमध्ये उपसगविशेषः। अ-
च्याः । उपरिभागः। इति दुर्गादासः ॥ अधि
कारः | इश्रः। इति मेदिनी ॥ अधिकं। यथा
अधिमासः अधिको मासः दइत्यरथः। इति स्तिः।
अधिः, ४, आधिः। मनःपीडा । इत्यमरटीकायां
भरतः॥
अधिकं, ज्ञी, ( अधि + लाय कन्‌ ।) काव्थालङ्खार-
भेदः। तस्य लच्तगं । अधिकं एथुलाधारादाधे-
याधिक्यवयेनं। उदाहरणं यथा । ब्रह्माण्डानि
जले यच तच्च मान्तिन ते गुणांः। इति कुंव-
लयानन्दे अप्येयदौच्ितः।
अधिकः, चि, (खध्यारूए़ रव अधि + खार्थे कन्‌ |)
अतिरिक्तः । अनेकः । इति हेमचन््रः । ( एमान्‌
पैचाऽधिके शुके । सनो भवत्यधिके स्तियाः। इति
मनुः)
अधिकरणं, की, ( अधि + श + अधिकरयो ल्युट्‌ |)
शकन्धायोपपादनं । इति हेमचश़्ः ॥ अधि-
क्रियते अचर | विषयादिपश्चादयवविवेचनोपेत-
म्र्धः। यया,

29
अधि
“विषयो विश्धजैव युवे चस्तधो त्तरः ।
निरयेति परश्चाङक शरासत्ेःधिकरणं सतं ” ।
विषथो विचारादहंवाक्यं। विश्रयोऽस्यायमयी न
वैति संश्रयः । पूव्बैपच्तः पञ्चतां विशोधितकतौष-
न्यासः । उत्तरं सिडधान्तानुक्रलतकपन्धासः |
नियो महावाक्धाथंतात्पय्यं निश्चयः । णवं कमेण
विवैचनमक्राधिक्रियते इ्यधिकरणं । इति ति-
श्यादितत््वं ॥ धिक्रियतेऽथोादि चारोऽस्िन्नने-
नेति वा अधिकरणं वेदविचारयरन्थात्मिका मी.
मासा। सा च दिधा कभ्नमीमांसा ब्रद्यमी-
मांसा चेति । कम्भकागडवेदविचारग्रन्थः कभ्भ-
मीमांसा जैमिनिप्रणीता सैव मोमांसात्वेन प-
सिद्धा पुव्बेमौमांसा इत्यच्यते । त्रह्मकाणडवेद-

, विचारयन्यच् ब्रह्ममीमांसा बेदव्यासप्रणीता सा

च वेदान्तत्वेन परसिद्धा उत्तरमीमांसा इयुच्यते ।
इत्यञ्च मीमांसापदमपि करणाधिकरगब्यत्पत्या
्रश्यपरः ज्ञेय । भावब्युत्पत्या तु विचारपुव्बक-
नियेयपरमिति । यत्त अधिक्रियते विचारौऽसते
इति व्युत्पत्या अधिकरणं मी्मांसानिदान्त
इत्यदीच्येनाभिदितं तन्न । सिदधान्तस्याधिकरण-
चरमावयवत्वेनाधिक्ररगाङ्त्वात्‌ अधिकरगत्वा-
नुपपत्तेः । यथा न्यायमते निगमनस्य न्यायाव-
यवत्वं न तन्मात्रस्य न्यायत्वं तथेहापीति सुधीभि
भाव्यं । तस्य चाधिकरणस्य पञ्चाङ्गानि । तदुक्त,
“विषयो ऽविषयचचैव पून्वेष च्स्तथोत्तरः ।
निणयश्ेति पञ्चाङ्ग शास्त्रेधिकरणं खतः ॥
विषयो विचाराहवाक्छं। यथा । खादिरे पं
क्नाति खादिरं वीग्धेकामस्य युपं क्ब
इत्यादि संयोगटथक्राधिकरणादेः। रवं विषयो
निश्वयस्तद्धि्स्तदिरोधी वा अविषयः संश्रयः ।
तदुक्घं,--

“विशब्द्ख्च विशेषार्थः सिनो तिर्बन्धनार्थकः ।
विशेषेण सिनोतीति विषयोऽर्थ नियामकः, ॥
नियामकः कोटिनिश्चायकतया वि रषद शंनात्मक-
व्याप्यवक््वादिनिश्चय ख्व । रख्वभेव न्यायगुर-
न्धायवागीश्रभट्ाचाय्य॑चरणाः ॥ चन्ये तु विशय
इति विपुन्बेस्य शेतेः संशशरयाथंकत्वमालो् ता-
लब्यमध्यपाठं वदन्तः विशयः सश्रयः इति वाच
चते तच्च विपुत्बेशेतेः संग्रया्थकत्वे मानमनु
सन्धेयं । संश्रयः अस्यायमथा न वेत्याकारकः ।
पूव्बेपक्ः सिद्धान्तविरडतके यन्धासेन सिधान्त
विगडसंशयैकको टिव्यवस्थापनं । उत्तरः प्रजत-
सिद्धान्तातुक्रलतक्गौ न्धासेन प्रृतसिड्धान्तसिडध-
संश्रयापरकोटिव्यवश्यापनं। निगय, सिडान्तसिद-
विचार्यवाक्छतात्यय्धौवधारणं । कम्ममीमांसा-
धिकरणानि सह खसंस्यकानि जैमिनिप्रणौतानि
श्रासत्रदीपिकादौ पार्थ॑सारयिमिश्रादिभि्ैडधा
विडतानि। इति चन्र शेखर छत तत्त्वसम्बो धिनी ॥५॥
श्थाकरणमते आधाररूपकाग्कं । तश्चतुन्विधं ।
सामीप्यं ६ यथा गङ्गायां घोषः। कालिन्द्यां
रेने । आद्षेषः २ यथा दिवि देवाः। कानने
रेमे । विषयः द यथा शाखे निएुकः। केलौ

अधि

कुष्रलः ॥ व्यानिः 9 यथा तिलेषु तैलं । सकले
स्थितः ॥ + ॥

अधिकर्हिः, चि, ( अधिका ऋद्धिः सम्पत्तियेस्य

सः।) अतिश्रयसम्यत्तिय॒क्तः । तत्पथ्योयः । स-
गडः २। इत्यमरः ॥

अधिकम्मिकः, ठ, (अधित्य इटं कम्मेणि प्रभवति

अधिकर्मन्‌ + ठन्‌ तस्य इक) इटराध्यत्तः। इति
हेमचन्द्रः ॥ इाटेर दारोगा इति भाषा।

अधिका, ज्ञी, (अङ्गादधिकं मयरव्यंसकादित्वात्‌

समासः |) सकश्चुकाः मध्ये यद्वभन्ति तत्‌ । क-
चुकादिदारया ध मररैमेध्यकाये निबध्यपट्टिकादि ।
तत्प्थीयः। सारसनं २। इत्यमरः ॥ विंशरच-
इुल्यादयतिरिक्ताङ्विशिष्टे चि, (थथा मनुः।--
“नोददेत्‌ कपिलां कन्यां
नाधिकाङ्गीं न रोगिणौ ॥ )

अधिकारः, पै, (अधि + +घञ्‌ |) राजादीनां

चामरधूननच्छचधारणादिव्यापारः। तत्पथ्यायः।
परक्रिया २। इत्यमरः ॥ प्रकरणं । यथा नैभि-
त्तिकाऽयं पायश्ित्ताधिकार ति भिताच्तरा ॥
खामितवं । यथा “सर्व स्युरधिकारिणः" इति
सतिः ॥ अधिङछलतदेशादिः। यथा निजाधिकारः
भित्राधिकारः दादि बहवः शिष्टप्रयोगाः ॥
(यथा मनुः।-
““तस्य शाल््ेऽधिकारोऽस्िन्‌
चयो नान्यस्य कस्यचित्‌” ॥)

अधिकारी, [न्‌ ] चि, (अधिकरोति अधि ++

नन्द्यादित्वात्‌ णिनि ।) प्रशः। खामी अधि-
पतिः । अधिकारविशिद्छः। खत्ववान्‌ । शति
खतिः ॥ यचा,
दृष्तं दिजातीनां धम्मेः सामान्य उच्यते ।
अधिकारी भवेत्‌ शदः पृक्ते धर्मे न वर दिके”
इति मलमासतत्त्वं ॥ अपिच्च ।
“ज्ञातोऽधिकारी मवति दैवे ये च कम्मैणि"” ।
इत्याङ्िकाचारतत््वं ॥ वेदान्तमते विधिवदधीत-
वेदाङ्त्वेन आपाततोऽधिगताखिलवेदाथौऽस्मिन्‌
जम्भनि जन्मान्तरे वा काम्यनिभिडवणंगएरःसर
नि्यनैमित्तिकप्रायञ्ित्तापासनानुष्ानेग निग॑त-
निखिलकस््मषतया नितान्तनिन्भलखान्तः साधन-
चतुद्धयसन्पन्नः प्रमाता । इति वेदान्तसारः ॥ * ॥
धनाधिकारिणो दायभागणशब्दे अश्याः ॥ ज ॥
ओमूच्योदौनां वेशकत्तौ । इति लोकप्रसिडं ॥

अधिकारी, [न्‌] प, (अधिकरोति अधि ++

नन्द्यादित्वात्‌ शिनि ।) वेदान्त शास्त्रवेत्ता । अधि-
गताखिलवेदाथंनितान्तनिम्मलखन्तः साधनचतु-
छयसम्पन्नः प्रमाता। इति वेदान्तसारः ॥ एषः ।
इति शाजनिधंगटः ॥

अधित, प, (अधि + छ + क्तः ।) खध्यत्तः । अआय-

आधयावेच्तकः । इयमरः ॥ (आचार इथधिहतेन
मया ग्ट्ौता या वे्यद्धिरवरोधग्डहेषु राच्ः।
इति शाकुन्तले ।) रताधिकारजरव्ये वाच्चलिक्ः ।

अधिक्रमः, ए, ( अधि + क्रम्‌ + घम्‌ इड्यभावः |)

आक्रमणं | इति हेमचन््ः ॥

अधि

अधित्यका, सी, ( खधिरूए़ा पन्बेतोपरिभागम्‌
अधि + तअकन्‌ स्तिया टाप्‌ |) पन्बेतापरिभरूमिः।
इत्यमरः ॥ ( उपत्कानेरासन्ना भूमिरूदधंमधि-
व्यका ॥ अमरकेषः। यथा रघुवंशे, ““खधि-
त्यकायामिव धातुमय्यां लेघ्रदरुमं सानुमतः प्र
प्ल ॥ )

अधिपः, चि, (खधिपाति रच्तति अधि~+पा+क।)
अधिपतिः। खामौ । इत्यमरः ॥ राजा। इति
चिकाग्डश्चेषः ॥ ( यथा रघुवंशे --अथ प्रना-
नामधिपः प्रभाते ॥)

अधिपतिः, ए, ( खधिपाति रत्तति अधि ~+पा+
डति ।) प्रस॒ः। खामो । इति इलायधः ॥ (यथा
रघवंडे। ““दचो निश्न्याधिपतिदिंवौकसां'” ॥ )

अधिभूः, पै, ( अधि + भू + कत्तरि किप। ) खामी ।
परञः। इत्यमरः ॥

अधिमासः, ए, (मासात्‌ रविसंक्रान्तिमासादधिक
मयुरव्यंसकादित्वात्‌ समासः । ) रविसंक्रान्ति
इयमध्यवत्तिचान्रमासः । रविसं कान्तिशन्यखुक्त-
प्रतिपदादिदश्रौन्तमासः । तत्पग्धायः। अधिक-
मासः २ असंक्रन्तमासः २ मलमासः 9 मलि-
सुचः ५ विनामकः ई नसकः 9 । इति मल-
मासतन््वं ॥

अधिमांसकः, ए, (अधिकं मांसं यच सः, समासान्तः
कः । ) दन्तरोगविशेषः। यथा,

“दन्तरुक परञ्िमे दन्ते
महान्‌ शधो मद्धान्‌ सूनः ।
लालाखावी कपो
विच्धेयः साऽधिमांसकः"” ॥

इति भावप्रकाशः ॥ अस्य चिकित्सा दन्तराग-
शब्दे दर्व्या ॥

च्धिरथः, ए, (रथमधिरूएः अल्यादीति समासः |)
कंपिता । स तु खतजातिः। तस्य कम्म
सारथ्यं । यथा । विवेशाधिरथो रङ्गं यद्िप्रागो
कयत्रिव । इति महाभारतं ॥ ( यथा इरिवंे ।
““सत्यकम्भ॑सु तापि दतस्वधिर धस्त वे ।

खः कणं प्रतिजग्राह तेन कणस्त तजः |)

अधिरान्यभाक्‌, पै, (अधिकं राज्यं कम्मेधारयः, तत्‌-
भजते अधिराज्य + भज्‌ + रिव उपपदसमासः | )
अधिराट्‌ । यथा। अव्यन्यान्‌ एथिवीपालान्‌
एधिव्यामधिराज्यभाक्‌ । इति मदाभारतं।

खधिराट्‌, [ ज्‌ ] ए, ( आधिक्येन राजते अधि +
राज्‌ + कन्तेरि क्किप्‌ । ) सम्नाट्‌ । चक्रवत्तो । इति
महामारतं ॥ ( यथा रेवं । इति पगल्म
एरुषाधिराजो मटगाधिराजस्य वचो निश्रम्य |)

अधिरोहण, सती, ( अधिरोहः आरोादणं तदेव
साधनत्वेन विद्यदेऽस्य अधि + रेड + इन्‌ स्त्रियां
खीप्‌ |) (अधिरोहइणी इति पाठे अधिश्यते
नया आधि + रुह + करणे स्व॒ट्‌ स्त्रियां खोप |)
वंश्रकाष्ादिनिभ्नितारोाहइणमागंः। सिंडि इति
भाषा । तत्पग्धायः। निःश्रेणि: २। इत्यमरः
निमेये | इति ट्रका । अधिरोहणो इन्यपि
भाठः॥

डे | ~
अधि

ऋअधिवचनं, क्ती, ( अधि + वच्‌ + खट्‌ । पद्चपातेन

कथनं। “अधिकं व चनं पच्तषातेन वच्रनं'” इति
माधवाचार्यः |) नाम । संज्ञा। इति चिकाणड-
पेषः ॥

ऋधिवासः, पै, (अधि + वस्‌ + घञ्‌ । ) निवासः ।

भूपनादिभिः संख्कारः। इति मेदिनी ॥ तद्‌-
बव्याणि। ग्टत्तिका १ गन्धः २ शिला ३ धान्यं 8
टृव्वौ ५ एषं द फलं ७ दधि ८ तं € खलतिकं
१० सिन्दूर १९ शड्धः ९२ कव्जलं१द रोचना १४
खेतसषपः ९५ खणं ९६ सैष्यं १७ तासं १८
चामर १६ दपं २० दौपः २९१ परशस्तपाचं २२।
इति भवदेवः॥ कचित्‌ पुस्तके खओेतसबेषस्थाने
सिद्धान्नं किच चामरख्थाने। तचानुखानं ।
“दुगा पूजादोलयात्रायागादौ पन्बैदिने सायंकाले
अचारात्‌ सक्कारकम्मणि तददिने पन्बाङ़े मन्त
पटित्वा करमेणोक्तनव्याणि अदौ देवादीनां ललाटे
पचचाद्धमौ स्यशंयित्वा पशस्तपाजे स्थापयित्वा
तत्या पुव्वाक्क्रमेण वारचयं स्पशंयेत्‌ । व्य-

विष्ेषेय संस्कारः | तच यजर्ववेदाक्तमन््ा
स्त्रयाविशतिद्रदयाणि च यथया । वतेलदइरिडां
ग्टहीत्वा,--

«५ कोसि कतमोसि कसम त्वा काय त्वा सुश्लोक
मङ्गलः सत्यराजन्‌ । अनया तैलदरिदया
खस्य खुभाधिवासनमस्त्‌ । णवं सव्व॑च'? । १ ।
गन्धं गटहौत्वा,--

^^ गन्धद्यारां दुराधषो नित्यएुष्णां करीषिणीं ।
दश्री सन्वधरूतानां त्वामिहापाहृये धियं”।२।
महीं ग्ौत्वा,--

^ भररसि भूमिरस्य दितिरसि विधाया
विश्वस्य सवनस्य धों एथिवीं यच्छ एथिवीं
दृह एथिवौं मादिःसौः? । ३।

एनगेन्धेन गन्धदवारामिति ।

शिलां ग्हीला,--

५ प्रपन्बैतस्य टषभस्य एष्टान्नावश्वरन्ति खसि
च इयानाः ता अद्र नधरा गुदक्ता अहि
बुश्रामनुरौयमानाः । विष्णो विंक्रमणमसि विष्णो-
विंक्ान्तमसि विष्णोः कान्तमसि"” | ४।

धान्यं ग्टदहौत्वा,-

^^& धान्यमसि धिनुहि देवान्‌ धिनुहि यज्ञं
धिनुहि यज्ञपतिं धिनि मां यज्ञन्यं”” । ५।
दृव्वा ग्टहीत्वा,

^^ काण्डात्‌ काण्डात्‌ प्रोदन्तौ परषः परुषः
परिणवाने दूब प्रतनु सङखेण शतेन च” । द ।
एष्पं रदीत्वा,--

५4 ओीख ते लच्छीखच पला अहरा पाशवं
नच्तचाणि रूपमश्विनौ वापं इष्णु्िश्ान सुम्म-
इशान सव्वैलोकम्मड रान" । ७ ।

फल गरहौत्वा,

क याः फलिनीर्या अफला पुष्या याश्च
एष्पिणौः इदस्पतिप्रखूतस्ता नो सुन्व
हसः? | < |

द्धि गटहोत्वा,

अधि
^^ दधिक्रावनोऽकाभे जिष्शोरश्चस्य वाजिनः |
खरभिगो मुखाकरोत्‌ पशतायुश्‌?षिता्त्‌” |< ।
तं ग्टङ्धौत्वा,
^^ॐ# तेजोसि अक्रमस्यम्टतमसि धामनामासि
परियं देवानामनाषटष्टं देवयजनमसि' । १० ।
खलतिकं टहौत्वा,
“ॐ खत्तिन इन्द्रो इद्धश्चवाः खस्तिनः पू
विश्ववेदाः खस्तिन स्ताच्छी रिनेमिः खल्ति-
नो ङदस्पतिदंधातु" । १९ ।
सिन्दूर डोला,--
५५ सिन्धोरिव प्राध्वने शूघनासो वातप्रमौय
पतयन्त॒ तस्य धारा अरुषो वाजो काडा-
भिन्दनरुतिमिभिः पिन्नमानः” । खच “वातप्रमौय
पतयन्ति ङ्का” । इत्यपि पठन्ति । १२
शधं ग्टहौत्वा,--
५ प्रतिश्रुत्काया अत्तनं घोषाय भयमन्ताय
बवादिनमनन्ताय मूक? शब्दायाङ्ग्बराघातं
महसे वीणावादं कोशाय तूणबद्धमवरस्यराय
शद्धध्वं वनाय वनपमन्यतोऽरखयाय दावं" । ९३।
कच्जलं ग्टहोत्वा,
५५ समिधोऽन्नन कदरः मतीनां टतमम्रे मध-
मत्‌ पिन्नमानः वाजौवहइन्‌ वाजिनं जातवेदा
देवानां व्िपियमासधस्थं'” । ९४।
रोचनां गहीत्वा,
^ यञ्जन्त त्रभ्रमरुषं चरन्तं परि तस्थुषः रोचन्ते
रोचना दिवि"।११५।
सिद्धान्नं ग्यदौत्वा,
५५ अत्र पते अन्नस्य ने धेद्यनमौवस्य खुद्धिगः।
पदातारं ताय्धेऊजं ने धेहि दिपदे शं चतु-
ष्यदे । सिद्ान्नमच अत पतण्डलाः'” । १६1
काञ्चनं ग्यहोत्वा, --
ङ हिरण्यगभेः समवरत्तताये भूतस्य जातः
पतिरेक असीत्‌ । सदाधारः एथिवीं द्ामु-
तैषां कस्ते देवाय इविषा विधेम । १७ ।»
रजतं ग्टहीत्वा,

“८ ङ तेजोसि खक्रमस्यम्टतमसि धामनामासि

प्रियं देवानामनाषट्टं देवयजनं" । १८ ।

तामं ग्टहौत्वा,

«4 असौ यस्ताम्नोरण उतवभः सुमङ्गलः ये
चन रद्रा अभितो दित चिताः सहख्श्रो
वेषा हेलद्महहे'" । १९ ।

सिद्धां ग्रहत्व,

५ रत्तो दनो बलग इनः पोत्तामि वेष्णवान्‌
रच्तोहनो बलगहनो बलयामि वेष्णवान्‌ रत्तो
इनो बलगदनोऽवस्तणामि वैष्णवान्‌ रच्तोहनौ
वनगना उपधामि प्ैष्णवी रत्तोहगौ वनगनौ
प्ंहामि वैष्णवो वैष्णवमसि वष्णवाख्ध” ।२०।
दपं र्टहोत्वा,

५ आह्ृष्येन रजसा वन्तमानो निवेश्यन्नन्टतं
मन्यंञ्च हिरण्ययेन सविता रथेना रदेवोयाति
वनानि पश्यन्‌” । २९ ।

दपं ग्टदडौत्वा+--

१ अ काक न कछ क का प क कच

अभि

५५ अभ्न आयाहि वीतये गटणानो इव्यदातये
निहोता सत्स विभि" । २२।
सव्वद्रव्ययुत्तोडल्लकं ग्ट होत्वा,

^^ प्रतिपदसि पतिपदे त्वा खनुपदसि अनुपदे
त्वा सम्यदसि सम्पदे त्वा तेजोसि तेजस त्वा । ₹ङ्‌
इति यजु्बेदोयदुगेत्सवपड्तिः ॥ * ॥ सामवेदि
नामधिवासमन्लास्तत्तदूद्रव्याणि च यथा| प्रजमं
गन्धेन,

५ क भद्रा इन्द्रख रातयः योऽस्य कामं विधतो
नरोषति मनोदानाय दयन्‌» । १।

“ॐ महित्रीणामवरकत दयुच्तमिचस्थायन्नः दुरा-
धं वरुणस्य” । २ ।

इति मद्या ।

एनमंन्धेन,--

^^ दक भद्रा इन्द्रस्य रातयः इत्यादि” । ३।

५4 वित्वदापो न प्बलस्य एषादुक्येभिरमे
जनयन्त देवाः तत्वागिरः || सुष्टतयो वाजयव्या
जिन्गगिन्बेवंडो जिग्युरखाः'” । 8 ।

इति शिलया ।

५. धानावन्तं करम्भिख मपुप्यवन्तसुकूचिनं
इन््रपरातजवखनः” । ५ ।

इति धान्येन ।

५ जच्नायथा मपुन्बेप मघवन्‌ ठचशत्याय ।
ततृष्टयिवी मपरथयस्तदत्तश्ना उतो दिवम्‌" । ई ।
इति दूव्बेया ।

^ पवमान व्न्रुहि रभ्सिभिन्बोजसातमः।
दधवस्तोत्रे सवीग्येम्‌” । ७ ।

इति एष्येण ।

^^ इज्रजनरोने मधिता वन्ते यत्पायौ यज्ते
धियस्ताः श्रूरो बाता श्रवसश्च कामत्वा गामति
व्रजे भजात्वन्नः” । < ।

इति फलेन ।

^^ दधिक्रावनोऽकारिषं जिष्णोर ्स्य वाजिन
खरभिणो सुखाकरेत्‌ प्रणतायुंषि तारित्‌” । €।
इति दज्ना।

^^ तवती श्चवनानामधिभियेर्न्वीं एथ्वी म-
धुदुधे सुपेशसा द्यावा एयिवी वरुणस्य धम्भणा
विष्कभिते$जरे भ्ररिरेतसा?। ९० ।

दति तेन ।

^^ खत्ि सोमोऽयं एतः पिबन्त्यस्य मर्तः
उतखराजेऽश्धिना०।१९१ ।

इति खस्तिकेन ।

“क सिन्धोरुच्छासे पतयन्तमुच्तणं दिररयपावा
पञ्चमष्म रन्नते' । १२ ।

इति सिन्दूरे ।

“^ खसुन्वयेा वद्धनां यो राया मानेता य इ-
डानां सेमे यः सएच्ितीनां'” । १३।

इति शद्धेन ।

^“ अन्ते यज्ते समन्ते कतु रिषन्ति मध्वा-
भ्यञ्नते" । १४ ।

डति कच्जल्तेन ।

५५ आयन्त इव खव्ये विच्ेदिन््रस्य मचत वदनि

३९
अधि

जातो जनिमान्योजसा प्रतिभागव्रदीधिमः"।१५
इति रोचनया ।

^ पणौडषा अपुन्वै स्ुत्ति प्रिया दिवस्तषे
वा मज्िना ङहत्‌” ।९६ ।

इति सिद्धार्थेन ।

“ॐ सदसस्यतिमड तं परियमिन्द्रस्य काम्यं । सनिं
मेधामयासिषं" । १७ ।

इति काञ्चनेन ।

^. यदर्चौ हिररवस्य बद्धा व्च गवामुत। सस्य
ज्रह्मयो वचं्तेन मा संख्जामसि"” । १८।

इति रौप्येण ।

^ ङ्क रन्महांसि ख्ये वड़ादित्य महां असि
मदृते सता मदहिमापगिदटः समङ्गा देवमहां
असिः"?। १९ ॥

इति ताने ।

५ मनज्यातिञुषतामाज्यस्य ड दस्यति्यक्ञभिमं
तनोत्वरिष्टं । यन्न समिमं दधातु विश्वे देवाः स
इह मादयन्ता में प्रतिष्ध” । २० ।

इति दीपेन ।

^^ आदित्य प्रयतस्य वेत्तसो ज्येातिः पश्यन्ति
वासर पावाय दियं तोदिवि"" । २९ ।

इति दपंणेन ।

^ उग्यज्ञोकानरोचय प्रभश्ूतमरो चय होट
इमान्‌ लोक्ानरोचय होड विश्वभूतमरो चय ।
होहा णेवात्र धम्म ज्योतीषि" ¦ २२।

इति परशस्तपात्रेण । परशस्त माच पुन्बाक्तसव्वडव्य-
स्थापितेकपाचं । इति सामवेदीयदुगेत्सव

पद्धतिः॥

अधिवासनं, ज्ञी, (अधिवासयति स्थापयति देवता

अनेन अधि + वस्‌ + णिच्‌ + करे स्यद्‌ ।) अधि-
वासः । गन्धमाल्यादिभिः संस्कारकरणं । इत्य-
मरः ॥ (अनया तेलहइरिदया अस्याः अखभाधि-
वासनमस्त ॥ इति दुगेत्सवपडतिः॥)

अधिविन्ना, सनी, (अधिविद्यते लभ्यतेऽसौ, अधि +

विड्‌ + कम्मणि क्तः च्ियां टाप्‌।) खध्यू एन । परथमः
विवाहिता स्त्री । कतानेकविवादइखामिनः आ-
पेत्तिकप्रयमोषएा मायौ । इतमरः ॥
(“अधिविद्नस्तियै द द्यादाधिपेदनिकं समं” ॥
इति मनुः |)

अधिश्रयणो, स्री, (अधि भियते पच्यते$च अधि +

भि + अधिकरणे स्युट्‌ च्लियां ङीप्‌। ) चुल्ली ।
इत्यमरः ॥ चुला इति भाषा ।

अधिष्ठानं, ज्ञी, ( अधिष्टौयतेऽच्र अधि+स्यः+

अधिकरणे ल्युट्‌ ।) नगरः । चक्रं । प्रभावः । ख-

ध्यासनं । अवस्थानं । इत्यमरः ॥ (यथा रामा-

यये,

“यद्भयात्‌ सम्परित्यज्य खमधिष्ानम्टडिमत्‌ ।
कोलासं पब्बत्रेटमध्यास्ते नर वाइनः'” ॥)

अधिल्तिप्तः, ति, (खधि+ त्विष्‌ + कम्भणि क्तः ।)

प्रति्िप्तः। इयमरः ॥ प्रेरितः । इति भरत, ॥
प्रणिहितः । सख््रापितः। कुत्सितः । भद्विः । इति
मेदिनी ।

च
अधीतः, चि, (अधि+इ + कम्भणि क्तः।) सता-
च्ययनः । पठितः | यथा,--
“अधीते शतसाइखमनन्तं बेदपारगे"? ।
इति सतिः ॥ पटितश्ास्त्नं । पाटे ज्ञी ॥
अधीतिः, स्त्री, (अधि + इख्‌+भावे क्तिन्‌।) खध्य-
यनं । पठनं । इति जटाधरः ॥
अधोतौ, [न्‌] चि, ( खधीतमनेन खधौत + इन्‌।)
अध्ययनवबिशिष्टः । छशताध्ययनः । ईति वबाक-
[द|
अधीनः, चि, (इनं पञ्चमधिगतः अल्यादौति समासः।)
परवशः । तत्पायः । निघ्नः २ आयत्तः इ
अचखच्छन्दः 8 ग्द्यकः ५ । इत्यमरः ॥ (यचा
कुमारसम्भवे,-
^त्वदधौनं खलु देहिनां इख" ॥)
अधीरः, चि, (न धौरः स्थिरः नजृसमासः।) चञ्चलः।
इति इलायुधः ॥ कातरः । इयमरः ॥ (यथा
नागानन्दे--
“निब्यजं विधुरेव्बधीर इति
मां येनाभिधत्ते भवान्‌" ॥)
अधीरा, स्री, (न धोरा च्तणस्थायिनौ, नज्‌समासः।)
विद्यत्‌ । इति हारावली ॥ मानावस्थायां मध्या-
प्रगल््नाविकयोभेदः ॥ तस्या लच्तणं । अव्यङ्‌-
कोपपकाशकत्वं । मध्याधीरायाः परुषवाक्‌ कोप-
प्रकाशिका ॥ पौणएाधौरायासतच्लंनताडनादिकं
कोपपकाशं। सा दिधा। व्या कनिद्धाच।
इति रसमञ्जरी ॥
अधोश्ः, चि, (अधिक दशः कम्भधारयः।) अधि-
पतिः। प्रञ्ः। इति इलायुधः॥ (यथा पञ्चतन्त्रे,
“चन्द्रे मग्डलसस्थे विग्रद्यते राडणा दिनाधीशः॥)
अधीरः, चि, (अधिक दश्वरः कम्भधारयः|) प्रण-
ताश्रेषसामन्तः। महाराजः । चक्रवत्तीं । इद्य-
मरः ॥
अधुतं, चि, अकम्पितं । धुज्‌नकम्पे इव्स्मात्‌
कम्भणि क्तः, पञ्ान्नन्‌लमासः। दीर्ष॑मध्योऽपि ॥
अधुना, य, (अस्मिन्‌ काले इदम्‌शब्दस्य रूपमिति
निपातनात्‌ ।) अस्मिन्‌काले । सदानं । सम्मति ।
इत्यमरः ॥
अधुनातनं, चि, (अधुना भवम्‌ अधना + चु तुट्‌च |)
इदानीन्तनं । वत्तेमानकालडत्ति । रुतत्कालोनं ।
इति व्याकरया ॥
अष्टतः, ए, (ट क्तः, न टतः नज्‌समासः ।) विष्णुः ।
इति तस्य सदखनाममध्ये पठितः। अकतधारण-
वनि लि॥
अष्टकः, चि, (ष्‌ + क्तः, न ट्टः नज्‌समासः |)
सलब्नः । तत्प्य्ौयः । अप्रगस्भः २। इति शब्द्‌-
रनावली ॥ शारदः द खप्रतिभः 8 | इति जटा-
धरः ॥ शालीनः ५ । इतमरः ॥
अटव्यः, चि, ( ष्‌ + कम्भणि क्यप्‌ । ) प्रगख्ः |
अधर्षणीयः । इति मेदिनो ॥ (यथा रघवे,
«मौमकान्तेचटंमरुगैः स वभ्रूवोपजीविनां ।
अदव्यश्वाभिगम्यश्च यादोरनेरि वायवः” 1)
अटव्या, स्त्री, (न + एष्‌ + सज्ञायां क्यप्‌ । यस्यां

अच्च
खाने पराभवो न भवति तादृशौ नदी।) नदी-
विदेषः | इति मेदिनी ।
असरः, चि, (गान्ति चैशे यस्य सः!) धारताशरन्धः।
ते्ीभावे ज्ञी | यथा,--
“चेच मरि पहयदिलयोरेगौदृश्णोः पीतये" ।
इति भानुभडुः॥
अधोऽ युकं, क्तो, (अधः नीचदेश्रस्धम्‌ अंक वदं,
कम्मधारयः |) परिधानवस््ं । इत्यमरः ॥
अधोघण्टा, स्त्रो, (अधः अधोदेश्रादारभ्य घण्टेव
कलं यस्याः सा ।) अपामार्गः । इति रनमाला ॥
अधोजिङिका, खनो, (अल्पा जि कन्‌ स्यां टाब्‌,
अधः अधरा जिङिका कम्भधारयः |) तालु-
मूलख्धच्चु्जिङ्ा । इति हारावली ॥ आल्‌निव
इति भाषा ।
अधोशवनं, जी, (अधः नोचदेशस्थं भवनं लोकः
कम्भधारयः ।) पातालं । इतमरः ॥
अधोमन्भे, [न्‌ ] जी, ( अधः अधरः ममं दिग । )
अद्चदयारं । इति डेमचनश्ः॥
अधोमुखः, चि, (अधोमुखं य्य सः |) अधोवदनः।
पातालमुखः। तत्यग्यौवः। अवादमुखः २। दइ
मरः ॥ अवाचीनः ३ । इति जटाधरः । अधो-
मुखनच्तचगणो यचा,--
“अन्ोषवङ्ियम पिव्य विश्ाखयुक्चा
भृववेचयं शतभिथा च नवाप्युडूनि ।
शतान्यधोमुखगणानि शुभानि निचयं
विदयाष्येथ्‌ भिखननेषु च शोभितानि" ॥
डति ज्योतिःसारसंयरहः।
अधोमुखाः, सती, ( अधोमुखं यस्याः सा, चनिया
टाप्‌) गोलिङाडच्चः । इति राजनिधंयटः ॥
अधोवायुः, ए, (अधः अधरः वायुः कम्नधारयः
अपानवायुः । यथा,--
“चुतेऽधोवायुगमने "म्भे जपसुत्बनेत्‌” ।
इति तन्लसारे योगिनौ दयं ॥
ऋअधोच्तनः, ठै, (अधः चाटत्वाभावात्‌ होनम्‌ अच्तजं
भरथच्त्चानं यस्य सः । अच्चात्‌ इश्ियात्‌ जायते
अन्त + जन्‌ ड, पञ्चमीतत्‌ ।) विष्णुः । इत्यमरः ॥
(यथा महाभारते । अधो न च्ौयते नातु यस्ना-
त्द्भादधोच्चनः |)
अध्यभि, लौ, (अमेः समीपे अययीभावः ।) विवाह.
काले अभिसमीपे च्िये दत्तं धनादि । यथा,
““बिवाहइकाले यत्‌ खनौभ्यो दीयते छभिसव्रिधौ ।
वदध्यभि्ञतं सद्भिः स्ीधनन्तु प्रकीतितं ॥
इति दायभागे कात्यायनः ॥
अध्यगा, सनी, ( अधिकमख्ं वीजं यस्याः सा,
च्ियां टाप्‌ ) कपिकच्छः | इव्मरः। चाल्वश्ौ
इति भाषा । भून्यामलकौ । इति रनमाला
अध्ययनं, जी, (अधि + इद्‌ + भावे च्युट्‌) रखसुखा-
दाजुपूरन्बीशिवशं । पठनं । ब्राद्ययस्य षट्कम्भा-
न्तगंतमिदं । इति शब्दरलप्वली ॥
अध्यवसायः, पै, (अधि + अव + से + भावे धम्‌ |)
उत्घाङइः । इत्यमरः । कम्भ सुकरः प्रद्ययः ।
इति मधुः । कम्भ दृएयतकारकोा भावः| इति

अध्य
रमानाथः ॥ कम्प्र प्र्ययः इति नयनानन्दः ॥
अशक्ये बलादयमः । इति केचित्‌ । उद्योगोद्यमौ
चाच | इति भरतः ।
अध्यशनं, लौ, ( अधिकमश्रनं भोजनं कम्भधारयः।)
अजौ मोजनं। यथा । अजौ सज्यते यत्त॒
तदध्यशनमुच्यते । इति भावप्रकाशः ॥
अध्यत्तः, प, ( खध्यच्णोति समन्तात्‌ व्या्नोति
अधि + अत्त + अच्‌ ।) (कवधार णादि यवहारे.
स्बधिहछतः । वथापकः। ) सौरिकाडच्तः । इति
शब्द्रलावली ॥
अध्यदः, चि, ( खच्तमिन्रियमधिगतः
समासः । ) प्रत्च्तः । इन्ियजन्यन्ञानं ।
( यदध्यक्ेब जगतां वयमारापिताश्लया ॥
इति कृमार सम्भवे | ) अधिशृतः ।
आयव्ययादिनिरौच्तकः । इत्यमरः ॥
अध्यापकः, चि, (अधि + इषं + णिच्‌ + रबुल्‌ । )
खध्यापनकला । पाठगुरः। खध्यापयिता । तत्य-
स्थायः । उपाध्यायः २। इत्थमरः ॥
अध्यापनं, जी, (अधि + इय्‌ + णिच्‌ + भावे च्युट्‌ ।)
पाठनं । विद्यादानं । ब्राद्चणानां बद्कम्भान्तगं त-
कर्मेदं । इति शब्दरलावली । (यथा मनुः,
““खध्यापनसध्ययनं यजनं याजनं तचा ।
दानं प्रतिग्रञ्चेव षटकम्भा रयय्रजन्मनः' |)
अध्यायः, ठ, (अधि + इष्‌ + भावे घन्‌ अध्ययनम्‌ ।)
वेदएराशादि परिच्छेदः ग्रज्यवैन्धिः । तत्नामान्त-
सराणि यथा । सर्गैः । वगः । परिच्छेदः । उद्भातः।
अङ्कः । संग्रहः । उच्छासः । परिवर्तः । पटलः।
कारं | शयानं । प्रकरणं । पर्वं । आहिक । इति
चिकाखशेवः। खन्धः । स्तवकः । उल्लासः |
पादः । उद्योतः विरचनं । इधाद्यपि ।
यदुक्तम्‌ ।
(“सगौ बमं परि हैदाहाताध्यायाङ्कसं यर हाः ।
उच्छासः परिवर्तश्च पटलः कागडमेव च ।
स्यानं प्रकरणं चेव पव्वीक्लासाङ्िकानि च ।
एरायादौ परिच्छेदा अनेके परिकौततिताः।»)
अध्यारूपएः, चि, (अधि +आय्‌ + रद्‌ + क्तः)
समारूएः । छतारोइशः । अभ्यधिकः । अति-
श्यः । इति मेदिनी ।
खध्यारेपः,दै,(अधि + आ + रद्‌ + शिच्‌भावे अच्‌।)
वस्न्यवस्तत्वारो पः । सच्िदानन्दाबन्तादयत्रद्मयि
अच्चानादिसकलजडङ़समू हस्यारापयमित्यथः । ख-
स्भूतरव्नौ सधरोपवत्‌ । इति वेदान्तसारः ।
अध्यावाहनिकं, जी, ( अध्यावाहनं पिदग्हात्‌
खामिग्टागमनं तत्काले लब्धं अध्यावाइन +
सन्धा ठन्‌ तस्य इकः । अधि + अ + वद्‌ +
णिच्‌ च्य॒द्‌ ।) स्ीधनगवि्ेषः | यथा,-
५दत्‌ पगलेभते नारी नीयमाना हि पकात्‌ ।
अध्यावाहनिकं नाम तत्‌ सीधनसुदाहइतं ॥'”
इति दायभागे काव्यायनः ॥
खध्याहर्यं, जी, (अधि + शा + द + भावे च्युट्‌।)
ष्याहारः। तं । ऊनं । इति शब्द.
रुन्नावली ॥

पादि-

अश्न

सध्याद्ारः, पै, ( अधि + खा + इ + भावे घञ्‌ । )
तकः । ऊहः । इत्यमरः ॥ अस्य ङाचंस्य शन्दा-
न्तरे स्पङीकरयं। श्याकाङ्कासमापकपदानु-
सन्धानं । वा्धसम्पृाधं पदयेजनं। युक्तिपराप्रस्य
पदान्तरमुदाहत्य व्यक्तीकरगं । इति तद्रौक्षा ॥

अध्य्॒टः, चि, (अधि + वस्‌ + क्तः, आगमशास-
विषेरनित्वात्‌ इडागमाभावः । छत्तदधितसमा-
साश्च अभिधाननियामक्षा इति प्रसिद्धेः ।) साञ-
जिस्य । द॥ साडे तिन इति भाषा ।
यचा,
अवाप्य खां भूमिं सजगनिभमध्यु वलयं ।
इति आनन्दलहरी ॥

ध्यु, प, ( उद्रमधिगतः प्रादिसमासः ।) उद्र-
युक्तरथः । उद्रवाह्यपेश्का । इति हारावली ।

अष्यएः, ए, ( अधि + वह +क्तः।) महेश्वरः । इति
नेदिनौ ॥ ( अधिरोपितः। सग्टडः । अभ्युदेय-
शाली | )

ऋअध्युएः, चि, (आधिक्येन इदं गतः अधि + वड +
क्तः |) अधिकडद्धियुक्तः। सम्टडः। इति धरय ॥

अध्या, सती, (अधि + वद + कन्णि छः, स्त्रियां
टाप्‌ ।) प्रथमदिवाडिता सनी, छतसापलिका ।
छत नेकविवाइस्य पथमाएा स््ी। इत्यमर-
भेदिनीकरौ ।

अध्येषया, सती, (अधि + इष्‌ + णिच्‌+ भावे युचः
च्तरियां टाप्‌) याचना । इति हेमचन्नः। अाराध्य-
स्यादरपून्वैकं कम्मंणि नियुक्षकरयं । शव्वोदेः
सत्कार पुनबैकं कचिद्थे नियेजनं । तत्पायः ।
सनिः २ । इयमरः ॥ सनो ३ । इति तद्धीका ॥

अध्वगः, पै, (अध्वना पथा गच्छति खध्वन्‌ + गम्‌ +
डः, उपपदसमासः) पथिकः दव्यमरः॥ उदः ।
ति चिकाखशेषः॥ खय्यैः। इति हेमचन्ः ॥
खेसरः । इति राजनिषैरटः ॥ खचर इति भाषा |

खष्वगभोग्यः, दै, (अध्वगेन पथिकेन भोग्यः, अना-
यासलभ्यफलत्वात्‌, ढतीयातत्‌एरषः । ) अामा-
तकडच्तः । इति चिक्षाणडशेषः ॥

अध्वगा, स्त, (खष्वन्‌ + गम्‌ + डः, उपपरदसमासः।
च्नियां टाप्‌ ।) गक्गा। इति लिकाणशेषः॥ `

अध्वना, सौ, ( खष्वनि नायते खध्वन्‌ + जन्‌ + डः,
उपपदसमासः, च्नियां टाप्‌ ।) ख्ुलोडच्तः ।
इति राजनिर्ष॑गटः॥

अध्वनीनः, चि, (खभ्वनि साधुः अध्वन्‌ + ख तस्य
है|) पथिकः । इत्यमरः ॥

अध्वन्यः, चि, ( अध्वनि साधः अध्वन्‌ + यत्‌ । )
पथिकः शयमरः। (अध्वन्येन विसुक्तकणठम खिला
राचिं तथा कन्दितं॥ इति अमरशतकं॥)

अध्वरः, ठै, (खध्वानं सन्भागे राति ददाति अध्वन्‌ +
गा +कः उपपदसमासः | ) यज्ञः । वदभेदः।
सावधानः। इति भेदिनौ ॥ (“तमध्वरे विशचनिति
चितौ" । इति रघुवर |)

अध्वरथः, पै, ( अध्वैव रथो गमनसाधनं यस्य सः |)
पथरथः । अध्वगमनेपयुक्तर थः । तत्यय्यौयः ।
परिघातिकः ९। इति हेमचश्रः॥

अन

अध्वः, पु, (अध्वर यज्नं यौति सम्पादयति अध्वर +
थु +कत्तंरि किप्‌, एषोदरादित्वात्‌ तुम्भावः
रस्याकारल्तापः, हैमकारौ ऋत्षिक्‌ । ) यनुेद-
बेत्ता। इत्यमरः ॥ (यचा कुमारसम्भवे,-

“विवाय वितते यय-
मध्वग्यवः बुब्बेडता मयेति" | )

अष्वशल्यः, ए, (अध्वनि पथि शख्यमिव आचरति
सकागटकतया अध्वशक्य + किप्‌ ततेाऽच्‌ |) अपा-
मागेः। इति राजनिधंखटः ॥

अध्वा [न्‌] पे, (अत्ति गमनेन बलं नाशयति, अद्‌ +
बाल्यात्‌ बनिप्‌,एषोदरादित्वात्‌ दकारस्य धः।)
पर्थाः । कालः । संश्यानं । अवखान्द्‌ः। इति
मेदिनी ॥ शास्त्रं । खन्धः । इति च पाठान्तर ।
अध्वगमनजन्धगुखः । मेदकपस्पूनतासौ कुमा य्य
नाशित्वं । इति राजवल्लभः ॥

अध्वान्तशाचवः, पै, ( अध्वान्तस्य वत्म॑सोमायाः
शाचवः शचुवत्‌, ब्ोतत्‌एरवः। ) ्योनाक-
ङच्तः। इति शब्दचज्िका ॥

अनधघलु प्राबने। जौवने। इति कविकल्पदुमः॥
लु निति लेका जोवति इव्यर्ध॑ः | इति दुगा.
दासः॥

अन ख्य प्राणने। जौवने। इति कविकल्यनतुमः॥
य ख खन्यते । इति दुगादासः ॥

अनंखुमत्याला, स्री, ( न अंशुमत्‌ मे चान्तव्व्॑ति-
तया दय्यैकिरणश्रन्यं फलं यस्याः सा |) खंखु-
मत्फला । कदली । इति जटाधरः ॥

खनः [स्‌] जी, (अनिति जीवत्यनेन जीविके-
परायत्वात्‌ खन्‌ + अस॒न्‌ |) शकटं । इत्यमरः ॥
(यथा मनुः,--
“हाता वापि इरेदश्मुद्राता चाप्यनःकये"” ।)
अन्नं । इत्यणादिकषः ॥ जननी । जन्म । जन्मी ।
इति केषान्तर ॥

अनकः, चि, (अन्‌ +अच्‌ + कुत्सायां कन्‌ |) अणकः।
अधमः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥ `

अनगारः, प, ( नात्ति अगारं उरं यस्य सः, ग्टद-
स्थाख्रमश्रन्वः।) ऋभिः। मुनिः । इति हेम चन्द्रः ॥
अगार र्ये वाच्यलिङ्कः ॥

नमिः, ए, (नालति श्रौतः समात्ती वा अभिर्वस्य

सः।) ओओौतस््ात्तम्महीनः ॥ इति महाभारते
दानधरम्मैः | {चना दहिताभित्रीद्यणः। यचा मनुः,
“खम्मीनात्मनि बेतानान्‌ समारोप्य यथाविधि ।
अनभिरनिकेतः स्यान्मुनिमलफलाशरनः'” ॥ )}
अनघः, चि, (नास्ति खघ पपं यस्य सः |) अपापः ।
निम्भलः। मनेोच्ञः । द्रति मेदिनी ॥ (यथा
शाकुन्तले -
“अखण्ड पुरानां फलमिव च तद्रुषमनघं'” |)
अनङ्ग, की, (नात्ति अङ्गमवयवे यस्य तत्‌ |)
काश । मनः | इति मेदिनी ।
अनङ्कः, प, (नास्ति अद कायो यस्यसः 1) कामदेवः ।
इत्यमरः ॥ ( यथा मेदिनी । “अनका मदने$नङ्क-
माकाश मनचारपि” |) खङुर हिते वाच्यणिकुः ॥
खनङ्कं, क्री, ( नास्ति अक्माकारो यस्य तत्‌,

्

४१
अन

ततः खाँ कः।) चित्तं। मनः । इति शब्द |

रलावली ॥

अनक्खुदेत्‌ [ द्‌ ] ठै, (अनङ्स्य कामदेवस्य असु-

इत्‌ शतुः श्िवललाटाभिना तदेहभसलीकर.
णात्‌ |) शिवः । इति हेमचन््रः॥

अगच्छः, चि, (न अच्छः निभ्भलः।) अविलः। अनि-
म्मैलः । इत्यमरः ॥ ।

अनञ्जनं, जी, ( नात्ति अञ्जनं खम ति प्रकाशो यस्य |
तत्‌, निराक्नारत्वाव्‌, खन्‌न + भावे ल्यट्‌ ।) ्ा-
कां । इति शब्दचन्द्रिका ॥ अञ्जनमून्ये चि ॥
(यथा सादि्यदपेये,--
“नेर दूरमनञ्जने एलकिता तन्वी तवेयं तनुः"? |)

अनड्च्निका, स्त्री, (अनडुहे ढबभस्य जिङेव जिका
पतं यस्याः सा खियां टाप्‌ |) गोजिङाडच्तः।
इति राजनिघ॑रटः ॥

अननडौ, सती, (अनडु इ + गौरादित्वात्‌ डौष्‌ पके
च्छाम्‌।) ऋअनङ्ादही। इति हेमचन्द्रः ॥ गाद इति
भाषा ।

अनङ्गान्‌, [ डर्‌ ] ए, (अनङ्‌ ह्‌ + प्रयमेकवचनम्‌ !)
इषः । रुंडे इति भाषा । तत्पय्ीयः। गौः र्‌
भद्रः इ बलीवदः 8 दम्यः ५ दान्तः ई स्थिरः ऽ
बली < उत्ता € ककुद्मान्‌ १० ऋषभः ११
षभः १२ इषः १६ धुखैः १९ धुरीयः १५
धौरेयः १९६ शाङ्करः१७ शिववाइनः९८ रोहिणी
रमणः १९ वोएा २० गोनाथः २९ सौरमेयकः २२।
इति राजनिघरटः ॥ ( यथा मनुः,
“खअजमेभावन ङ्गा हं खरः इविकहायनम्‌'' ॥)

अनद्गादी, स्री, ( अनङ्‌ + गौरादित्वात्‌ खीष्‌,
आअमागमख अआमभावपत्ते केवलं खोष्‌ |) अन-
ड्ध । स्त्रीगवौ । इति हेमचन्द्रः ॥ गाद इति
भाषा।

अनद्यः, प, (अद्‌ + कम्भ णि णत्‌ सं ज्ापुव्वेकविधेः
रनित्यत्वात्‌ डद्यभावः, न अद्यः अपरशस्तखाद्यः,
नज्‌समासः, नजच शअप्राशस्ता |) गौरसर्षपः ।
इति राजनिघंरटः ॥

अनधिगतः, चि, (अधि + गम्‌ +कम्मणि क्तः, न
अधिगतः ज्ञातः, नञसमासः । गतभिन्नः पाप्त-
भिन्नः ।) खनवगतः। यथा, “रे विदन्मन्या- |
ह्यनधिगतबेदा्ंविभवाः' । इति भगवदाक्य. |
मिति प्रामाणिकाः।

अनध्यच्तः, चि, ( अत्तमिद्धियमधिगतः षादि-
समासः, पन्यत्तः तद्धिज्नः नज्‌समासः। ) अप-
त्त्तः। इत्यमरटीकायां रमागायः॥ खध्यच्तमिन्नः॥

अनन्तं, ज्ञी, ( नाक्ति अन्तः सीमा यस्य तव्‌ ।)
आकाशं । इत्यमरः ॥ अश्वक । इति राज-
निधेणटः॥

अनन्तः, पै, (नास्ति खन्तः विनाशो यस्य सः, तथाहि
भागवते “लोके नष्टे दिपराईावसाने भवानेकः
शिष्यते गेषसं जः"? ।) विश्शुः। इति मेदिनी ॥ बल-
देवः। अनन्तजिन्नाम जिनः। इति हेमचन्द्रः ॥
श्ोषनागः। इत्यमरः । वादकः । इति न्द्‌

माला ॥ सिन्दुवारढच्चः । इति राजनिधंटः ॥

अन
अनन्तः, चि, (नात्ति न्तः सोमा विनाशो वा
यस्य सः |) अन्तरदितः। अनवधिः । अशेषः |
असमः | इश्यमरो मेदिनी च । (वधा कुमार-
सम्भवे --““अनन्तर लेप्रभवस्य यस्य''।)

| अनन्तजित्‌, ए, (जयतीति जि + क्तरि किप्‌,

गन्तो नाम नित्‌ शयो बौडविशेषः शाकपार्थि
वादित्वात्‌ समासः मध्यपदशोपञ्च |) जिनागां
चतुभ्विंशत्यन्तगंत चतु रजिनः । तत्पययौयः। अ
नन्तः २। इति हेमचन्द्रः

अनन्ततीधंडत्‌, ए, (अनन्तानि अस्यानि तीनि
शास्त्राणि कम्धारयः, तानि छतवान्‌ अनन्त-
तीं + छा + किप्‌, उपमषदसमासः।) अनन्तजित्‌ ।
इति हेमचन््रः ॥ (अनन्तजित्‌ नाम जिनः ॥ )

अनन्तर, चि, (नाति अन्तरमव काशो यस्य तत्‌ ।)
अनवकाशं । अन्तररदहितं । तत्पय्थीयः ॥ अचय
वहितं २ संसक्तं ३ अखपटान्तरं 8 । इति हेम
चन््रः। पश्चाद्ये ज्ञी ॥ (पञ्वात्‌ । ततःपर' । यधा
रघवे, -““ितुरनन्तरसुत्तरकोशलान्‌' |)

अनन्तविजयः, ए, (विजयते$नेन वि +जि + करणो
अच्‌, ततोऽनन्तानामसह्यानां श्च्रुणां शब्देन
विजयः विजयसाधनम्‌ षषीतत्परुषः |) युधिष्िर-
राजस्य शङ्खः । इति ओ्रौभगवद्गीता ॥

अनन्तवीर्यः ए, (अनन्तमसीमं वीयं तेजो यस्य सः।)
भाविकल्पे जिनानां चतुध्विश्यन्तगंत चयो विंश-
तीथेकरजिनः। इति हेमचग्ः॥

अगन्तव्रतं, चि, (अनन्तस्य तन्नामकदेवस्य व्रतं ष-
तत्परुषः ।) भादगुक्ञचतुदं शौकान्तद्यमनन्तदेवस्य
त्रतं। तदिधिर्वंथा । मविष्ये,-
“अनन्तत्रतमेतद्धि सर्वपापहरं खुं ।
सन्वैकामपरद द्टुणां खलोणाङ्धेव यधिष्टिर।
तथा युक्ञचतुदच्छां मासि भाग्रषदे भवेत्‌ ।
तस्थानुष्ानमाजेश सव्वेषापं प्रणश्यति” ॥ * ॥
ब्रतारम्भयतिष्योवंञज्यं कालमाइ ज्योतिषे,
“शुरोग्डेगोरस्तबाल्ये वाके सिंदगे गरौ ।
वक्रिजीवा विं शेऽङि गाव्बोदितये दश्राहिके ॥
प्बैराश्रावनायातातिचारिगुरुवत्सरे ।
प्रा्माशि गन्तजीवस्य चाति चारे चिपक्के ॥
कम्प्रा दद्ध त सप्राहे नौ चस्थेक्ये मलिस्लचे ।
भानुलङ्कितके मासि चये राड्युते गुसौ ॥
पौवादिकचतुम्भासे चरणाङ्कितवर्षणे
शकेनाङा चैकदिने दितीयेन दिनधये ।
इतीयेन तु सप्ताहे माङ्गल्यानि चभान्विताः ।
विद्यारम्भकशेवेधौ चूडोपनयनोदहान्‌ ॥
तीर्थख्ञानमनाडन्तं तथानादि सुरेच्तणं ।
परीच्तारामयच्ञां खच एर ञ्चरणदीच्तरे ॥
त्रतारम्भपतिष्धे च गहारम्भ प्रवेशने ।
परतिद्धारम्भणे देवकूषादे व॑ज्नेयन्ति हि ॥ `
इाचिंशदिवसाखात्ते जीवस्य भागं वस्य च ।
हासप्ततिम्भैदव्यस्ते पादाक्ते दादशक्रमात्‌ ॥
अन्तात्‌ प्राक्‌ परयोः पत्तं गुरोवे डेकबालते ।

ङडो महस्ते तु भ्यययुबोलो दशाष्िकः॥

पादा्ते तु दशाहानि डोबाल दिनचयं” ॥ *॥

अनम
““मध्याङे भोज्यवेलायां समुत्तोयये सरित्तटे ।
ददश श्रौला सा ख्लोशां समूहं रङ्ञवाससां ॥
चतुदश्या मश यन्तं महया देवं एथक्‌ एथक्‌ '
इति भविष्योत्तरौयाग्मध्याङब्यापिनो तिथि-
ग्ोद्येति वाचं । पुब्बाङो वे देवानामिति श्व्या-
दिभिः पृन्बाकक देवह्ल्यविधानात्‌ । विष्वसम-
भिव्याताचेवादेन तद्भाधायेगात्‌ किन्त्‌ तस्येव
मौ खुकाशनेधकं तत्‌ ¦ कालमाधवौयोऽप्येबं ।
भविष्येऽपि पुजाविधायक्ा मध्याङो नोक्घः।
यया,--
“हत्वा दभमयानन्तं वारिधान्धां निवेश्य च ।
पूजयेद्न्धपव्याय वेयि वि्ैरपि ॥
चतु श पलेमेलेज लजैः कुसुमेरपि ।
यदगेाधुमश्लीनां चूँ नेकतरस्व च \
छृत्वा पुपद्य तस्म दद्यादक इतान्वितं ।
खयमे कन्त सुज्ञीत करे बद्धा सुडारकं॥
चतुद श्रनि युक्त बुङ्कुमेन विल्ेपितं ।
छविन्बस्त विश्णु नामप्रतिग्र्थिसमन्वितं ।
चतुदं शद्धचमयं खनं कापासमेव च” ॥ * ॥
पूजाडोरकबन्धनमन््र्त रलाकरे,--
“खनन्तसंसारमदासमुतर
मभ्रान्‌ समभ्युद्धर वाद्देव ।
आअनन्तरूपिन्‌ विनियोजयस
अनन्तरूपाय गमे नमस्ते” ॥
इति गन्छसुक्ला ।
“अनेन डोरकं बद्धा मोक्तथं सुस्थमानसैः'› ।
इदे भविष्योत्तरीयं कालकौसुद्यां लिखित-
मिति॥ * ॥ तथा,-
“पापोऽहं पापकम्भाइं पापात्मा पापसम्भवः ।
चाडि मां ए्डरीकाच्त सन्बैपापहरो भव ॥
अद्य मे सफलं जन्म जीवितच सुजीवितं ।
यत्तवाङ्कियुगाश्नाये मूडधा मे भ्रमरायते"?
इत्याभ्यां नमख्ुग्यात्‌ । अनन्कथामप्यतच्र इट-
रन्ति । इति तिश्यादितत््वं ॥ *॥*॥ थय
पयोगः । आअचन्य खल्तिवा् सङ्कल कुयात्‌,
“अद्य भाद्रे मासि गुक्गे पत्ते चतुर्दश्यां तिषा-
वार्य अमुकगोतचः खोख्यमुकः धनधान्यपुल्त-
पौला्नवच्छि्सन्ततिप्रापनिकामः ` ्रौविषणुः
भीतिकामो वा चतुदंशरवभपर्यन्तं भगवदनन्त-
भट्ारकपुजाचतुदश्ग्रन्धियुक्तडोरकरमूलबन्धन-
कथाञ्रवखव्राद्मणस प्रदानकातप्रसिततशग्डलप्रश्यः
इयचटितपुपा कटं कभोजन-
रूपमनन्तत्रतम दं करिग्ये'" इति सङ्ख्य सुल
पठेत्‌ ॥* ॥ ततो गुण्डिका अङ्दलपदुरं निम्भाय
तन्मध्ये वटमारोप्य श्रालयामं वा चतुर्दि्त
ध्वजां निश्च यथोक्तविधिना गरेश्नवग्र दिष्‌
पालश्रिवदुगाल्ीनाराययपूजां छतवा शरक ध्या-
येत्‌,“ महेन्रं मन्तेरावतस्छन्धख्धं सखनयः
नोज्वशं । मणिकाञ्चनघटितनानालङ्कारश्चषितं

वष्यहत्तं शच्न्बितं देवगन्धर्वगंबैडतं मुनिगरीः |

सत्यमान” ॥ णवं ध्यात्वा महेशाय नमः रवं
कमे सं पृज्य प्रबनेत्‌,

४२

अश्‌
^^ शकः रपतिख्धेव वच्यशस्तो महावलः ।
रोरावतगजारूएः सइसाच्तो नमोऽस्त ते” ॥
ततो इत्याज जलं संस्थाप्य हस्तं दत्वा समुद्ध-
मावाहयेत्‌,-
ङ गङ्ेचे्यादिनावाद्य ससुनरं पूजयेत्‌ ॥ * ॥
तता भूतखुद्यादिप्राणायामान्तं छत्वा अनन्ते
ध्यायेत्‌,--
५५ दिद्यसिंहासनासीनं देवेश गरूडध्वजं ।
ुक्तवरं चतु कं नागयच्नोपवीतिनं ॥
शद्धचक्रगदापद्मधर' पीताम्बरं विमु ।
सिवा वार्या च संञ्िष्टं किरीटादिसमुञ्ज्जलं ॥
फणाशतसमायुक्तं जगन्नाथं जगद्गुरुं ।
अनन्तं चिन्तयेदेवं नारदादैरुपस्ततं'› ॥
र्वं ध्यात्वा खशिरसि शष्पं दत्वा मानसाषचारे
संपूज्य अध्य संस्थाप्य ।
च्छं हृदयाय नमः खवं षडङ्गानि बिन्धस्य धन-
ध्यात्वावाइयेत्‌ ।
९५ खागच्छानन्त देवेश पलीभ्यां बाह नाज्वित ।
गन्धन्बादिगणोपेत साच्निध्यमिह कल्षय' ॥
ततः पूजयेत्‌ ।
पाद्यं गहौत्वा,--
५५ ङक पाद्यं ग्टहाण देवेश सुरास्ुरमनोहरं ।

वुद्धो मे भव देवेश नरसिंह नमोऽस्त ते" ॥

ब्य गटहोतवा,--
“ष्ये रहाय देवेश सुगन्धिवुद्कमाग्धितं ।
दूव्वीच्ततसमायुक्तं नमस्ते विच्रमू तेये” ॥
आचमनीयं ग्ह्धीतवा,-
५५" इदमा चमनीयन्ते दिव्यतेयेोद्धवं प्रभो ।
भक्गया दत्तं मयानन्त नमन्ते पत्नगाधिष', ॥
र्वं मधुपक एनराचमनीयं लानीयं व्नयुम्मञ्च
दद्यात्‌ ॥ *॥
गन्धः+--
^ गन्धोऽयं देवदेवेश कु्‌मागुरसम्भवः ।

यथाश्त्वा मया दत्तो देवेश प्रतिग्टद्यतां'” ॥
एष्प,--
^^ पुष्यं ग्टहाण भोऽनन्त शगन्धिद्मु समं ।
पद्मनाभ नमस्तेऽस्तु कुशलं कुरु सन्बंदा"” ॥
५.५५ 36
^^ धूपोऽयं ते महाभाग दज्चाङ्गोऽगश्का सइ ।
मया दत्तः प्रभो विष्णो ग्छ्यतां सुरनायक)”
दीपः,
^^ दीपं ग्टहाण भोऽनन्त जाञ्ज्वल्यमागमद्भ तं ।
ल्व षटहाय सदा देव रक्त मां घोरसागरात्‌” ॥
यज्चोपवीतं,--
क ऋग्‌ यजुःसाममन्त्रेण चित्तं पञ्चय निना ।
साविच्रौग्रथिसंयक्कमुपवोतं तवानघ" ॥

नैवेदं,

५५ नानामच्छसमाय्तं चतु शकलेुतं ।
भक्गया सम्पादितं देव सपुपं र्टद्यतां विभो" ॥*॥
तते बलभद्रं संपूज्य स्ततिं कुम्बोत्‌+
^ बलभद्रं महात्मानं इलिनं लाङ्लायुधं ।
कादम्बरौमदेान्मत्तं नमामि बशदेवकं"› ॥

अम्‌
तत अवर कषदेवताः षुजयेत्‌ ।
ॐ गणे्चाय नमः । रवं लाकपालेभ्बः । नव-
महभ्यः । चङ्वसुभ्यः। रकाद शरद्भ्यः । दाद शा-
दिव्येभ्यः । अनन्तादिनागेभ्यः। मव्छादिदशाव-
तारेभ्यः। मसभ्ः। ऋतुभ्यः। बत्सरेभ्यः ।
धम्माय। अधम्माय । च्ञानाय। अन्चानाय ।
वैराग्याय । खतैराग्याय । शेशर्ाय । अमि्य्धाय ।
शिवाय । दुगाय । एधियये । गङ्गाये । यसुनाय ।
महालष्छो । सरखब्ये । गरुडाय । शद्भाय । चक्राय।
मदधये। पद्माय । कौस्तभाय । सूर्यमश्धलाय ।
खाममग्डलाय। वङ्किमद्डलाय । वायमण्डलाय ।
सर्वेभ्यो देवेभ्यः । सर्मबभ्यो देवीभ्यः ॥ ५ ॥
ततः सतति पठेत्‌;
^^ अनन्तसंसारमङासमुतरे
मम्रं समभ्युद्धर बाख्देव ।
अनन्तरूपिन्‌ विनियेजयख
अनन्तरूपाय नमो नमस्ते ॥
नमोऽस्नन्ताय सडख्मू तये
सहस्तपादाच्िश्िरारुबाहवे ।
सहखनान्ने एुरुषाय ज्ञाखते
सइखङा्टौबुगधारिो नमः ॥
दिस्य सरबदेवाभां इद्धियाणां गुशातिगं ।
सव्वपापहरं देवं प्रणमामि जनादंनं ॥
ऋनन्तकूपेख निभमिं एथ्वीं
अनन्तलष्छीं विदधासि तुष्टः |
अनन्तभोगान्‌ प्रददाचि तुदः
अनन्तमो चतं एरुषे पः |
प्रणमामि इषीकेशं वाञ्खदेवं जग दुगुरुं ।
खृद्धिख्ितिविनाश्रानां कन्तारः प्रणमाम्यहं ॥
राक्तसानामरि नौमि नौमि दै बविमद॑कं ।
जगतां दितकन्तारं नौमि पङ्ेर्हेच्तरं ॥
जन्मजन्मज्ञतं यच्च बार्ययौ बनवांके ।
इडिमाभ्नोतु तत्‌ एख्ं पपं इर इलायुध ॥
भक्तिहौनं कियाहोनं मन्त्रहीनं यदर्बित |
यथोदिद्ामिमां पृजां परिषुणे कुरुग्ब मे ॥
पाषोऽहं पाषकर्मांडं पापात्ला पापसम्भवः ।
जारि मां एषडरौोकाच्त इरे ससारसागरात्‌””॥
ततो शटद्यजल्लेग संप्रो् करमूले डोरकं
सज्नधेेत्‌ ।
ङ इदं डोरमगन्ता स्वं चतुद शरु साकं ।
सन्नैदेबमयं बिष्शो खकरे धारयाम्यदह')
तलो भोज्यमुत्‌षटजेत्‌ ॥* ॥
ततः कथां उटब्मयात्‌ ।
यथा,
अररधवासमुजितो यधिद्धिरदपो वश्ौ ।
शराप्स्ेलो कयना येन छ्छेन पर मात्मना ॥
कथोपकथनं जातं तयोस्त प्रिय।पियं ।
विष्धेषेय च गोविन्दं पपच्छ च युधिषिरः ॥*॥
युधिषिर उवाच ।
केन व्रतेन देवेश वाञ्छितं प्राप्यते कलं ।
निष्यापाः सकल! लोकाः भवन्ति जन्मजन्मनि ॥*#॥
ओक्ृष्छ बाच ।

अन
अस्ति व्रतमनन्ताख्यं यत्कतं सुरसद्मनि ।
इन्द्रा ्यैलौकपालेख्च तन्मे कथयतः दण ॥

` शुक्ञपत्ते चतुदश्यां मासि भद्रपदे तथा ।

तस्यानुष्ानमाचेण सव्वैपापं प्रणश्यति ॥ * ॥
युधिषिर उवाच।
क्षा कोऽयं त्वयाख्यातो योऽनन्त इति सं ज्लितः।
कोऽयं रेषख नागश्च अनन्तस्तच्तकः र्तः ॥
परमश्चोत्तमं वापि उताहो ब्रह्य उच्यते।
क रघोऽनन्तसं्ो वै तन्म ब्रूहि जनादन ॥ *॥
ओीश्चव्ण उवाच ।
अनन्त इदं पायै मम रूपं निबोध तत्‌ ।
ऋदित्यगतिरूपेण यः काल उपपद्यते ॥
कलाकाछासुह्ृत्तादिदिनरादिव्यवस्थया ।
पचतो मास ऋतुव्वैषै युगकल्पव्यवस्थया ॥
सोऽहं कालोऽवतीशीऽस्ि सवो भारावतारणात्‌।
दानवानां विनाशाय वसुदेवतन्‌ द्वं ॥
अनन्तं विद्धि मां पाथ छृष्ं विष्‌! दरि शिवं ।
ब्रह्माणं भास्करः रषं सरव्वव्यापिनमी खरः ॥
प्रत्ययां मया पा विश्वरूपं निबोध तत्‌ ।
पबेमेव महाबाहो यो गिध्येयमनुत्तमं ॥ * ॥
यधिष्िर उवाच)
अनन्तत्रतमादाव्य विधिं विधिविदां वर।
किं एरं किं फलं तस्य अनुदानञ्च तस्य किं ॥
केन वा तत्कृतं पृब्बं लोके केन प्रकाशितं ।
तन्छब्बे बड़ विताय ब्रुद्धि नाराय प्रमो ॥*॥
श्रीकृष्ण उवाच ।
च्ासीत्यरा छृतयुगे समन्तुर्नांम वे दिजः।
वशिषगोचजो विद्वान्‌ श्रौलवान्‌ विजितेन्धियः॥
पत्नौ तस्याभवदीच्ता सती सत्यव्रते स्थिता ।
चारि्रशौलसम्पन्ना सुरूपा भ्टगुवंशजा ॥
तस्याः कालेन संजाता दुदिता सर्व्वैलच्तणा ।
श्रौला नान्ना सुशीला सा वदधते पिदटवेष्मनि ॥
माता तस्यासत कालेन ज्वर दाद पपीडिता ।
समागत्य नदीतोये ग्टता खर्गपुरं ययौ ॥
छृतं सुमन्तुगा तस्याः कश यत्‌ पारलौकिकं ।
ततः मन्तु : संत्यज्य दुःखं एकं कमात्‌ एनः ।
नापनीको ग्णहौ धम्मे वत्त॑महंति वे क्वचित्‌ ।
इति सञ्चिन्त्य मनसा विवादोत्सुकमानसः ॥
देवलस्य मुनेः कन्यां कवं शां परिणीतवान्‌ ।
सा ककंश्रातिदुः्रीला सदा निष्ुरभाषिणी ॥
कोपना प्रतिकूला च निल्लै्ना कलदप्रिया।
दत्ता ग्टहव्येषु दच्ता भो जनकम्मंरि ॥
कलहेन तु सन्तुष्टा रुढा बन्धृजनान्‌ प्रति ।
सातु शीला पितुर्गेहे वद्धिंता च दिने दिने।
करोति सखिभिः सादे शिखुक्रोडामनुत्तमां ।
ग्टदहान्तरख्यलद्वारदेद्लीतोर यादिष ॥
चतुरङकवरयशच रक्तपीत सितासितैः ।
खस्तिकं पद्म्रष्ौ च मण्डयन्ती एनः पुनः ॥
कु््ब॑न्ती प्रत्य बाला देवतातिधिपृजनं ।
ग्टह्य सदा दच्ता पितुरत्यन्तवल्लभा ॥
काञेन कियता विप्स्तां दृष्टा यौ वनो द्भतां ।
कक्ष देया मया कन्धा इति चिन्तान्विती ऽभवत्‌ ॥

र

४२
अन
ततो दैववश्रात्त् कौण्डिन्यः समुपागतः ।
सुनिशरेषो महाभागः कुलीनो धर्मतत्परः ॥
मनसा चिन्तयामास सुमन्तुः स॒तपाः सधीः ।
अस भाग्यवश्राच्छोला पतिपाद्या पयतनतः॥
इति छत्वा मतिं विपो ददौ कन्यां सुमे दिने ।
कन्धामलङ्कतां साध्वीं शौलां चन्द्रनिभाननां ॥
ग्ह्योक्तवेदविधिना विवाइमकरोत्तदा ।
ततो होमादिकं कम्म समाप्य समये सुनिः॥
समन्तुः ककांशां पाह जामात्रे देहि दच्िणां ।
सफलं कुरु मे दानं पिये मुनिकुलोद्धवे ।
दत्िणारदितं कम्भ निष्फलं जायते यतः ।
सातु तद्वचनं श्रुत्वा ककंशा कुपिताभवत्‌ ॥
सुमन्तुं मत्संयामास कवोशव्वचनैः पतिं ।
अलङ्कारं समानीय खकौयञ्चापि बन्धनं |
निच्िप्य निभ्टते स्थाने कवांशान्यग्यहं ययौ ।
मन्तु श्वातिदीनात्मः लज्नितख्चाभवन्तदा ॥
यक्िच्चिदर्थयोग्यद्च दव्यमानीय यौतुकं ।
जामा प्रददौ विपः परिचाय्य एनः पुनः ॥
ततो विवादं निर्न्वत्ै कौ ण्डिन्योऽपि निजा्रमं ।
गोयाने तां समारोप्य श्रीलामादाय वरै ययौ ॥
ततः सा प्रथि गच्छन्ती शौला चन्ननिभानना ।
मध्या मोज्येलायां समुत्तीय्यं सरित्तटे ॥
ददश श्रौला नारीणां समूहं व्रतचारिणां ।
एसां डन्द्ञ्च तत्रव रक्तपीताम्बरासनं |
चतुद श्याम चयन्तं भक्यानन्तं ए चक्‌ एधक्‌ ।
दृष समूहं नारौणां सतौ पप्रच्छ सादरं |
विनयावनता साध्वी परणिपत्य सुरे्रं ।
किमिदं क्रियते कार्थं भवतीभिस्तदु्यतां ॥ *॥
स्रिय ऊचुः ।
भा्रे मासि सिते प्ते उत्थिते वासवध्वजे ।
आराधिते महेन्द्रे च ध्वजाकारासु यद्िष्‌ ॥
नत्वा सरसि यः खात्वा अनन्ताचनमारमत्‌ |
कत्वा दभेमयं देवं वारिवाजसमन्वितं ।
अनन्तं देवदेवे ग्रं चतुन्बाड्धं किरीटिनं ।
अतसीएष्यसंकाश्ं काञ्चनाङ्दभूषणं |
शक्धचकरगदा ङ विविधायुधधारिणं ।
र्द्येदि भगवन्‌ छष्ण तव यज्ञः पवत्तेते ॥
वारिधान्यां तथानन्तं भगवन्तं नियोजयेत्‌ ।
मण्डले एव्यनेवेदयं धूपवस््रानुलेषनं ॥
दत्त्वा च यजयेद्धत्या अनन्तं विश रूपिणं ।
पिटकां ब्रीदिचूगे यवगोधुमयोख वा
ख्तेषां प्राप्यते यत्त तदुाद्चं प्रसख्यसं जनितं ।
ऋद्ध विप्राय दातव्यम ङंमात्मनि योजयेत्‌ ॥
पूजयित्वा तथा देवं गन्धएष्पेययाकमं ।
श्रत्वा कथां ततस्तस्य कुङ्कमाक्तं स॒डोरकं ॥
चतुद शग्रस्थियुक्तं नारौ वामकरे न्टसेत्‌।
एमां दच्िणे बाहौ तदानन्तं प्रपूजयेत्‌ ॥
निब्वेत्ये पूजां देवस्य पुं सक्ता यथाद्धखं ।
विदटज्य दच्िणां दत्त्वा प्रणम्य च यथां ।
श्रौला श्रत्वा वचस्तासां यथा ताभिर्दाद्तं ।
वरतं चकार सा बाद्धौ बद्धा डोरकमुत्तमं ॥
पूपप्रस्यञ्च सा हत्वा सका चैव तथैव च ।

अन

एनजगाम केनैव गोरथेन समन्विता ॥
तेनानन्तपरसादेन गहं गोधनसङ्कलं ।
तदाश्रमं सिया यक्तं धनधान्यसमन्वितं ॥
विविधातिधिसम्परयो नानारले विभूषितं ।
वराश्रमत्तमातङ्गम दितरैगौधनान्वितं ॥
शौला च मणिकाद्चीभिमुक्ताभरणथूषिता।
दिव्याङ्ो शीलसम्पन्ना साविच्रीप्रतिमा यथा॥
कदाचिदुपविष्ा सा बह्िकुण्ड समागता ।
कौर्डिन्धोऽपि विनो षात्‌ दा डोरमनन्तकं ।
शोलायाः करमूले च बद्धमेव प्रयलतः
प्रच्छ कोधवचसा भ्टकुटौकुटिलं मुखं ॥
किभिदं डोरकं हस्ते बद्धा भार्ये तिरसि ।
मेयः कस्य देवस्य दुबे ब्रू सत्वर ‰॥

श्रौलोबाच |
अनन्तं देवदेवस्य पमेयं डोरकं खुभं ।
करे बडधं विधानेन ष्टण मे वचनं प्रभो ॥
पसादाद्‌ यस्य देवस्य सख्क्ते सुविएलं धनं ।
न जानासि कथं नाथ तदेवं जगदोखरः ॥
प्रौलावाक्छं ततः शरुला कौष्िन्यः कुपितोऽमवत्‌।
कोऽसावनन्तसंज्ञो वे न श्रतोऽपि वरानने ।
इश्यक्राष्य कुपितो स्॒जाडोरमनन्तकं ।
च्तिप्तं ज्वालाकुले वद्ौ निभत्छं बधा परियां ।
ततः सा संभ्नमात्‌ शोला इादा छत्वा पाविता ।
वङ्कः खतं समादाय च्तौरमध्ये ततोऽच्तिपत्‌ ॥
ततस्तया करे वामे एनबंडं सुडोरकं ।
अनन्ताच्तेपदोषेण दारि पतितं ग्हे॥
न कचित्‌ व्यैते लोकैः सोऽपि विप्रो युधिषिर ¦
गात्रे मलिनता पाप्ता चच्त॒निदां तथेव च ॥
शून्यानि ग्टहरूपाणि दग्धानि बह्धिना कचित्‌ |
निर्य खपुर विप्रखिन्तयामास चेतसा ॥
अथ शौला विवग सा दुःखिता पतिदोषतः।
विचचार धरो सन्म शून्यागारसमन्वितां ॥
अथ कौण्डिन्यविप्रस्य संजाता बुदिरत्तमा ।
ममापि दुब्कुं कम्भ छतं वा मे विगददितं ॥
अनन्तात्तेपदोषेण ममापि गतिरौदृशौ |
अनन्तं यच पश्यामि तच्च यास्यामि दुम्मतिः॥
ततो जगाम कौौणिडन्धो वनं व्याजनादिसङ्कलं ।
ब्रतस्यान्वेषणं करत पादौ बुः तथा इरेः ॥
विह्ृलः स ययौ मागे जनजन्तु विवच्निंते ।
तच्रापश्यच्च तं इच्त फलपुष्यसमन्वितं ॥
वच्नितं पक्छिसङ्कातः कीटदैव विशेषतः)
तमष्टच्छत्‌ त्वयानन्तः क्चिदुटश्टो महाम ॥
स चोवाच महाटच्तो नानन्तं वद्धि भो दिन ।
ततो गच्छन्‌ ददशोग्रे टणमध्ये सवत्छिकां ॥
मध्ये पधावन्तो न खादति न जिघ्रति ।
हे मदहाधेलके ब्रुहि किमनन्तर््येचितः ॥
सवत्सा तमुवाचाथ नानन्तं वेद्ध हे दिज ।
ततो गच्छन्‌ ददश्रौये टबश्ेषं वने स्थित ॥
तमष्टच्छदयं विप्रः अनन्तो वीचितस्वया ।
ङषभस्तमुवाचेदः विषं ब्राद्यशं प्रति ॥
यद्यनन्तमडं नाने तदा मे गतिरौकृौ ।
ततो ब्रनन्‌ ददम गदभ कुञ्जरं तथा ॥

अन
नानामायाप्रचरन्तं मदगव्नंनद पितं ।
स तं दृष्टा दिजोऽटच्छदनन्तं दृष्टवान्‌ किमु ॥
प्रयत्तरसुवाचेदः नान्तं वेश्च हे दिज ।
लतो त्रजन्‌ ददशोये र्यं एुव्करिणोदयं ।
अन्धोन्यजलसं घतिर््वचिभिरुपशोभितं ।
शनैः कुमुदकङारैः कमलोत्यलशोभितं ॥
ममरेशचकवाके ख इंसकारण्डवै त ।
तमण्च्छत्‌ दिजोऽनन्तो भवतीभ्याञ्च लच्ितः ॥
पएष्करिण्धाव्चतुक्तं न जानीवो इरि कचित्‌ ।
निपपात ततो विप्रौ हाहा छत्वा रुदन्‌ मुवि ॥
किंकरोमि क्र गच्छामि कथे पश्यामि तं विख
ततः छपालुृदयो देवेशो देवपूजितः ॥
ततृच्तणाद्धगवान्‌ विष्णुदिंजपरद्यच्तमागतः ।
ङद्धत्राद्यणरूपेण प्रोवाच वचनं दिज ॥
उन्तिष्टोत्ति विपेन्र त्यज दुःखं सुखी भव ।
अनन्तं दशंयिव्यामि रषं विष्णुं इरि शिवं ॥
ब्राह्मणं तं समादाय पातालवत्मेना एरोँ ।
तां एरौँ दश्र॑यामास ततश्चान्तर्दधे दिजः ॥ `
स तां ददश्रं कौण्डिन्यः परीं चैलोक्यदुल्लैभां ॥
दिव्यनारीनरवैक्तां मणिरलविभरूषितां ॥
सुवणरचितां सव्वां वेष्ितां तत्तकादिभिः
तत्रापश्यत्‌ स कौणिन्धो देवदेवमनन्तकं ॥
जिच्रूपं जगन्नाथं चतुन्बाड्धं किरीटिनं ।
शद्धचक्रगदापद्मधारिगं गरुडध्वजं ॥
दत्िणे विलसल्लच्छं वामे करीडत्सरखतीरं ।
सप्नफणासमायुक्तं दि्यसिं हासनेस्थितं ॥
र्वं रूपं जगब्र'थं दृष्टा भक्तया स्ततिः छता ।
जगाम भूमौ शिरसा अनन्तस्य समीपतः ॥
नमोऽस्वनन्ताय सखमू तेये
सहखपादात्िशिरोरुबाहवं ।
सडइखनाम्ने एरषाय शाते
सखकोटौयुगधारिणे नमः ॥
अन्ञानेन मया देव यत्‌ छतं पापकभ्मेणा ।
तनत्ये छपया शंस च्तमख मधन ॥ * ॥
अथ कौणडन्यविपरस्य स्ततिं श्ुत्वा जनाद्‌नः ।
प्रसन्नो भगवान्देवच्चानन्तो ऽनन्तरूपष्टक्‌ ॥
कथं मे परियम स्यातमिहागच्छेति भूसुर ॥*॥
अनन्त उवाच ।
तु्टोऽदहं ब्राद्यणश्रे भक्रया तव वि्रेषतः ।
वरं खदाण विपन्न तुष्टोऽस्मि ज विस्मयं | * ॥
कौ णिडन्ध उवाच ।
खकम्मफलभोगेन यां यां योनिं ब्रजाम्बहं ।
तस्यां तस्यां दषोकेश इरिभक्तिदृएास्त्‌ मे ॥
अतिप्रमादान्मो इदा यन्मया दकं शलं ।
तदागः च्म्यतां नाथ प्रगमामि एनः एनः ॥
अत्वानन्तत्त तदाक्छं ददौ तस्त वरचयं ।
दार्डिनाशन धम्मं विष्णुलोकं तथाच्तयं ॥%॥
कौ णिन्य उवाच ।
पणा मनोरथो देव मम चाद्य विश्धेषतः
किञ्चित्‌ एच्छ(मि देवेश तन्मे ब्ूदि जगत्यते ॥
कञ्चतःको टषः क] गोः किन्तत्‌ पुष्करिणौदयं ।
कः खरः कुञ्मरः कोवाकोवा ङडददिजोत्तमः

४४

अन्‌
छृपया कथयखाद्य पयि दृष्टो मया विभो ।
आञखनन्त उवाच ।
यच्चाजटक्तो दृष्टो हि विप्रो विद्यासु गव्वितः ।
उपस्थिताय शिष्याय विद्यां यस्मान्न दत्तवान्‌ ॥
तेन कभ्मविपाक्तेन ङच्त्वं प्राप्य तिति ।
ङषभो यस्वया दृष्टो लोभकम्भेकतः एरा ॥
दत्तं पञ्ैषितं दरव्यं खादु शक्तं खय यतः ।
ङषभत्वं समासाद्य तत्तिष्ति नि्लंने ॥
दिप्राय वसुधां दत्त्वा निष्पालां शस्यवच्ितां ।
तेनासौ गोत्वमासाद्य ढणमध्ये पधावति ॥
धम्मौधम्मौँ विजानीया दुयत्तत्‌ एष्करिणोदयं ।
गर्दभोऽज्ञानसभ्यन्नः कुञ्चरो मद गव्वितः ॥
बराद्यणो ऽसावनन्तोऽदहं यस्या दशितो मुने ।
ख्तत्ते कथितं सरै गच्छ विप्र निजाश्नमं॥
एनः सम्टद्धि्ते विप्र भविष्यति न संशयः ।
सुक्वा भोगांश्च विपुलान्‌ सं प्राप्यसि मत्‌ पदं ॥
इति दत्त्वा वर वदै तचेवान्तरधीयत ।
क्तैखिन्धोऽपि ग्यहं तत्वा करोति व्रतमुत्तमं ॥
अनन्ताख्यं महापुरं वषाणाच्च चतुद शं ।
श्नीलया सदह धम्मात्मा सुख सक्ता मनोरथान्‌ ॥
विष्णुलोकं समासाद्य रराज शीलया सह्‌ ।
अनन्ताख्यतव्रतेनेद् समापतेनेव पाथिव ॥
सव्वं पापविनिर्म्भ॑क्ता यास्यन्ति परमां गति ।
ख्वमेवं दि नियमात्‌ स्त्रियो ऽनन्तत्रतान्नुप ॥
एच्तपौचधने्यक्ता भक्ता मो गान्‌ मनोरयान्‌ ।
विष्णुलोकमाप्रवन्ति यावदन््रदिवाकरौ'”
, इति भविष्यएराे अनन्तत्रत समाप्त ॥

अनन्तशीषा, स्तौ, ( अनन्तानि बहनि श्रीषोणि
शिरांसि यस्याः सा|) वासुकिपली। इति
शब्दमाला ॥

अनन्ता, स्त्री, (नालि अन्तो यस्याः सा |) पाव्वेतो ।
थिवी । अभिश्रिखाच्तः । श्यामालता । दृल्मै ।
पिष्यली । दुरालभा । इरीतको । आमलक ।
ग॒डचो । इति मेदिनी ॥ यवासः। शेतदृव्वो ।
नोलदूव्वा । अभिमन्थदच्तः। इति राजनिधेष्टः ॥
ऋअनन्तमू लं । तत्प्ग्यायः । गोपवल्ली २ कारालाडे
सुगन्धा 9 भदरवल्िका ५ मद्वा र्‌ नागजिह्ा 9 |
इति रुलनमाला ॥ गोपी < श्यामा € शारिवा १०
उत्यलशारिवा १९ । इत्यमरः ॥ गोप्यादि-
पञ्चश्यामलतायां नागजिह्कायां इति केचित्‌ ।
गोप्यादिच्रयं श्यामलतायां अनन्तोत्पलणारिवेति
दयं अनन्तमूले इति केचित्‌ इति तद्धौकायां
भरतः ॥ तस्या गुणाः । मलबन्धकारित्वं । रक्त
पित्तनाशित्वं। शौतलत्वश्च । इति राजवल्लभः ॥

अनन्यगतिकः, चि, (नास्ति अन्धा गतिः यस्य।
समासान्तः कः | ) गव्यन्तररदहितः। रकाशखयः।
“अनन्यगतिके जने विगतपातके चातके
यथारुचि तथा कुर परिय तथापि नान्धं मजे"? ।
इयुद्धटः ॥

अनन्धजः, घ, ( नान्ति अन्यत्‌ यस्मात्‌ सः अनन्यो
विष्ः, तस्मात्‌ ज(त इति, अनन्य + जन्‌ +ड । )
कामदेवः। इयमरः ॥

अन

| अनन्यटत्तिः, चि, (न अन्या त्तिरस्य इति । )

रखकमाचत्तिः । तत्पथ्यायः। रकतानःर खकायः इ
खकायनः 8 एकसगेः ५ रकाग्रःः ट कायन
गतः ७ । इत्यमरः ॥
अनपायी, [न्‌ ] ति, (नान्ति खपायः विनाशणोऽस्य
इति, न +अपाय + इनि । ) निश्चलः । खपाय-
न्यः । अनछरः । वथा,-
“अनपायिभिरस्माभिगग्ायाख्च रहे पभो" ।
इति श्रीभागवतं ॥
(“अनपायिनि संश्रयद्रुमे गजमभ्ने पतनाय व्नरी"” ।
इति कुमारे ॥ )
अनभिज्ञः, चि, (अभि जानाति इति अभिज्ञः,
अभि+ज्ञा+कः, न अभिज्ञ इति नज्समासः)
मूखेः । पज्ञारदितः । बुदधिद्धीनः । यथा+--
“धिक्‌ त्वां चूततरो परापरपरिज्ञानानभिन्नो भवान्‌”
इति भ्नमराङ्कं ॥
अनभिलाषः, पै, (न अभिलाष इति नज्‌समासः |)
अरुचिः । इति राजनिरधैरटः ॥ अनिच्छा ॥ (चि,
नात्ति अभिलाबो यस्य इति समासे अभिलाष-
शून्यः ।)
अनमः, पै, (नमति प्रणमति इति नमः, नम्‌ +
पचाद्यच्‌, न नमः अनम इति नज्समासः ।)
ब्राह्मणः । इति चिकार षः ॥
ऋअनमितम्पचः, चि, (नितं परिमितं पचति इति,
मित + पच्‌ + खच्‌, न मितम्परच इति अमित-
म्प्रचः, न ऋअमितम्परच इति ऋअनमितम्पमचः, नज्‌-
समासः |) मितम्पचः । कछपणः । इत्यमरटीकायां
रमानाथः॥
अनम्बरः, प, ( (नालति अम्बरः परिधेयं यस्य सः! )
बौडविशेषः । इति सिद्धान्तशिरोमणौ गो-
लाध्यायः ॥
अनयः, ठै, (खयः शुभावहो विधिस्तद्धिज्नः नञ्‌-
समासः |) दृवं1 अशुभं । असनं । विपद्‌ । इति
मेदिनी ।
(“अनयो नयसम्पन्ने यत्र ते विछछलता मतिः? ।
इति रामायणे |)
अनलं, चरि, (नात्ति अगं लं प्रतिबन्धो यस्य तत्‌ ।)
निरगेलं । परतिबन्धकर दितं । तत्यखीयः। अवाधंर्‌

उनच्छहलं र उद्वाम £ नियन्तितं ५ निरङ्कुशं € ।

इति हेमचन््रः ॥
(“ततः परं तेन मखाय यज्वना
तुरुङसुत्सु टमनगंलं एनः ।
इति रघवे ।)
अनथकं, क्तो, (नात्ति अथः यस्य तत्‌, समासान्त
कः |) निरयकं । अथ ून्यवाक्यं । तत्पायः ।
अबद्धं २। इत्यमरः । अबध्यं २। इति तद्रीका ॥

=

अनलः, पु, ( नात्ति अलः बडधदाद्यवस्तदहनेऽपि

हृिर्यस्य सः, छत्तिकानच्तचे, वत्सरे भगवति
वासुदेवे |) अधिः । वस्॒भेदः । इति मेदिनो ॥

। र क्वचिच्रकः। भल्लातकः | पित्तं । इति `

राजनिधर्टः ॥

अनलप्रभा, स्त्री, (अनलस्य वद्ध प्रमेव पभा यस्या,
५

अन
सा|) ज्योतिष्मतीलता । इति राजनिर्धशटः ॥
अनलपिया, सी, (अनलस्य अपनः परिया षष्टोतत्‌ ।)
अभिभाय्या । आम्नेयी । इति जटाधरः ॥
अनलिः, प, (अनिति अन्‌ + पचाद्यच्‌ अनः तन्मधु-
पानेन जीवनधारयिता अलिः भ्रमो यत्र सः।)
वकटच्तः | इति चिकाण्डग्रेषः ॥
अनवधानं, ङ्गी, (न अवधानं मनोयोगः नञ्‌-
समासः |) चित्तस्याविक्तेपः । अमनोयोगः। अ-
पिधानं । इति इलायुधः ॥ तदिशिे चि ।
अनवधानता, सी, (नास्ति अवधानं मनोयोगो
यस्य सः, तस्य भावः ततस्तल्‌ चस््ियां टाप्‌ । )
सनोयो गश्रन्यता । चित्तस्यानन्यविषयाभावत्व ।
कारे अनवदधितत्वं । तत्पय्यायः। प्रमादः ₹ ।
इत्यमरः ॥
“कत्तव्याकरणं यच समथेस्य ब्ाचिद्‌भवेत्‌ ।
उच्यते दितयं तच प्रमादोऽनवधानता"?॥
दरति शब्दरत्नावली ॥
अनवरः, चि, (न अवरः, नज्‌समासः ।) अकनिष्टः ।
अन्यूनः । श्रेष्टः । प्रधानः । यथा,--
“सोऽयमिनद््धादनवरो वासुदेवाच मारतः |
इति बिराटपव्वं॥
अनवरतं, क्ती, (अव + रम्‌ + भावे क्तः, नात्ति खव-
रतं विरतियंच तत्‌ ।) निरन्तरं । तत्पय्धायः ।
सततं २ अनारतं ९ अश्रान्तं ४ सन्ततं ५ अवि-
स्तं अनिश्रं 9 नित्यं < अजखं € प्रसक्तं १०
असक्तं १९ अनद्धं १२ । इति जटाधरः ॥
तदिशरि टे वाच्यलिङ्गं । इत्यमरः ॥
(“अनवरत धनुज्योस्फालनकूरकम्भा'? ।
इति शकुन्तले ।)
खपनवराद्यैः, चि, (अवरमद्ध, कम्भधारयः, तत्र भवः,
. अवरा + यत्‌, ततो नज्‌समासः |) उत्तमः ।
पधानः। इत्यमरः ॥
अनवलम्बः, चि, (नास्ति अवलम्बः आश्रयो यस्य
सः । ) अवलम्बनग्रून्यः । निराखयः । यथा,+-
“न पर पथि पत्तपातिता-
नवलम्बे किमु मादृशेऽपि सा ।
इति नैषधं |
अनवसरः, चि, (नास्ति अवसरः अवकाशो यस्य
सः।) निरवकाशः। अवसराभावे पं । यचा,
“अतर त्व्यनवसरदुःख्था हतधियः", ।
इति मदिक्नः स्तोचं॥
अनवस्कर, चि, (अव अधोवर्त्मना कीर्यते त्विष्यते
अव+ +अप्‌, “वच्वस्कोऽवस्कर इति स॒डा-
गमः" नात्ति अवस्करो मलं यस्य तत्‌|)
निभ्भलं । शोधितं । इत्यमरः ॥
अनवस्थाःस््ी, (अव + स्था भावे अर्‌, न अवस्था अव-
स्थानं नज्‌समासः ।) तकं विशेषः । तस्य लच्तणं ।
अप्रामाणिकानन्त प्रवाहमूलकप्रसङ्गत्व । यथा,--
“घटत्वं यदि यावद्गटडेतुत्ति स्यात्‌ घटान्यडत्ति
स्यात्‌” । इति ताकिकाः॥ उपपाद्योपपाद-
कयोरदिखान्तिः। इति मीमां सकाः। दशाभावः ।
स्थिद्यमावः ॥

|
|
|
|
|

९५

अना

(“रवमप्यनवस्या स्याद्‌ या मूलच्ततिकारिणो'" ।
इति काव्यप्रकारे |)

अनवस्थानः, पु, (न अवस्थानमवस्थितियंस्य सः |)
वायुः | इति राजनिघेर्टः ॥ अवस्थितिग्रन्ये चि ॥
(चञ्चलः । अव्यवस्थितः |) |

अनवस्थितिः, स्त्री, (न अवस्थितिः अवस्थानं नज्‌-
समासः । ) चापल्यं । चाच्वल्यं । अस्थिरता ।
अथय । इति हेमचन्द्रः |

अनशनं, ज्ञी, (अश्र भावे ल्युट्‌, न अशनं भो जनं,
नजसमासः ।) भोजनाभावः । उपवासः । इति
इलायुधः॥ बदति चि ॥ (प्रायोपवेशनं । “तद इ-
मनष्रनं छत्वा प्रातः प्राणानुत्सजामि?! इति
पञ्चतन्त्रे । )

अनर, चि, (नण्र्‌ + क्तरि वरच्‌ न नश्वर, नज्‌-
समासः ।) सनातनं। निव्यं । घरुवं। शाश्वतं ।
इति हेमचन्द्रः ॥
(“मत्वा विश्मनश्रं निविशते संसार कारागटदे"'।
इति व्रैराग्यशतके |)

अनद्धया, स्तरो, (असु कगङ्गादित्वात्‌ यक +भावे ख,
च्ियां टाप्‌, न अद्धया नज्समासः । ) अद्धया-
भावः । तस्या लच्तणं यथा छदस्पतिः ।
“न गुणान्‌ गुणिनो दन्ति स्तौति मन्दगुणानपि ।
नान्यदोषेषु रमते सानसूया पकौत्तिता"” ॥
ङ्काद णत्वं ॥ अविसुनिपली । इति गारुडे
२९ अध्यायः ॥ कदंमसुनिकन्या। इति शओ्रीभा-

- गवतं ॥ अद्यान्य चि ॥

अनहंवादी, [न्‌ ] वि, (अहमिति गव्ये वदति यः,
अदं + वद्‌ + शिनि, उपपदसमासः, ततो नञ्‌-
समासः । अहमिव्यव्ययं |) ग्वैरद्दितः
“मुक्तसङ्गोऽनदवादी एत्यत्साहसमन्वितः।
सिद्यसिद्योनिव्विकारः कत्ता सातिक उच्यते” ।
इति श्रीभगवद्गौता । अनहंवादी गव्वेरद्ितः
इव्याङ्िकतत्तवं ॥

अनचङ्कुतिः, स्त्री, ( न अङ्कतिः अहङ्कारः नज्‌-
समासः।) अदङ्कारामावः। तत्यस्धायः । खशोचः
२। इति चिकाण्डश्ेषः ॥ (चि नास्ति अङ्कतिः
यस्य इति समासे अदङ्कार रन्धयः ।)

अनच्तः, चि, अत्तिद्ीनः। अन्धः। न विद्येते
अच्तिणी वस्य इत्यर्ये ष प्रत्ययः । अत्तभिन्नः ॥

अनच्तर, जली, (न सन्ति प्रशस्तानि अच्तराणि
यत्र तत्‌ ।) दुर्वचनं । इति भरतः ॥ खवचनाङे।
इति मधुः ॥ गालिपरभ्टति ! गुणात्तेपकदोघावि-
व्कारिवाव्यं । इति केचित्‌| तत्पय्ायः । अवाथ
२। इत्यमरः ॥

अनल्ति, क्री, ( अप्रशस्तमच्ि नेच, नज्‌ समासः | )
कुत्सित चन्तुः । तत्प्ायः। असौम्बाच्ि २ । इति
हेमचन्द्रः ॥

अनाकुलः, चि, (न आकुलः नज्‌समासः ।) स्थिरः ।
रकामग्रः। अबयाकुलः । अव्यग्रः। इति जटाघधरः।
(“अनाकुलाऽविक्वा च सुसम्भू न्ता चमे मतिः'।
ति रामायणे ))

अनाक्रान्त, स्री, (कौर पिन आक्रान्ता आकमितुम-

अना

योग्धा कणटकव्याप्तत्वात्‌, नज्‌समासः।) करट
कारीरन्तः। इति रलमाला । अनाक्रमणवि-
श्ि्िचि।

अनागतं, चि, (अड्‌ + गम्‌ + कत्तेरि क्तः, न आगतं
नज्‌ समासः ।) भविष्यत्‌ । इति राजनिधंगटः ॥
अनायातं । अनुपस्थितं । खन्ञातं । यथा-
(“तावद्भयस्य भेतव्यं यावद्भयमनागतं” ।
इति पश्चतन्ते ।)
^नागतादिलिङ्धेन न स्यादनुमितितदा” ।
इति भाषापरिच्छेदः ॥

अनागतात्तंवा, स्त्री, (न आगतमप्ाप्तमात्तेवं स्ी-
एष्यविकाशनं यस्याः सा, स्त्रियां टाप्‌। ऋतु +
अग्‌ ।) अपाप्रऋतुका । अरज्का । तत्पग्धाय; ।
गौरी र नभिका ३) इव्मरः॥

अनाचारः, पै, (न कुलित चाचारः नज्‌समासः।
नजच्र अप्राशस्त्ये अभावार्थे तु आचाराभावः ।)
कदाचारः । अखुद्धाचारः । श्रुतिख्तिविरुड-
कम्मकरणं । यथा,--
“सब्बे शेव्वनाचारः पथि ताम्बुलच वैण" ॥
इति र्तिः ॥ तदि चि ॥ ॥

अनातपः, पु,(खाङ्‌ + तप्‌ + खच्‌, आतपस्य सौदस्या-
भावः नजसमासः। ) रौद्रामावः । काया । इति
राजनिघर्टः ॥ ( चि कायाविशिष्टे।
““खल्वाटोदि चेश्वरस्य किरणैः सन्तापिते मस्तके ।
वाञ्छन्‌ देशमनातपं विधिवश्चाव्‌ विल्वस्य मूलं
गतः” ॥ इति नीतिशतक । )

अनातुरः, चि, (न आतुरः रोगो नज्‌समासः। }
अरोगौ । वधा,-
“तेषामनातुराः यून वातलाद्याः सदातुराः”
इति चरकः। ( “भेजे धर्ममनातुरः” । इति
सुवंशे।)

अनाथः, वि, (नास्ति नाथः खआश्रयो यस्य सः)
परञदहीनः । नायश्रून्यः । यथा,-
“वना वना वनाथवत्‌ खजौवना वनाभवत्‌”” ।
इति नलोदयः ।
(“नाधवन्तस्बया लेकारमनाथा विपद्यसे” ।
इति उन्तरचरिते।)

अनादरः, पै, (खा +दृ + मावे अप्‌, न दरः नज्‌-
समासः । ) निरादरः । तत्‌मय्थायः । परिभवः
परिभावः ₹ेतिरख्िया रीएा ५ अवमानना
वक्ता ७ अवदहेलं ८ अद्धच्तण € । इत्यमरः ॥
असुच्तगं १० यथुच्ेणं १९ अदच्तेणं ९२ । इति
भरतः ॥ (“गुणेषु रागो व्यसनेव्बनादरः”” । इति
पञ्चतन्त्रं । )

अनादिः, चि, ( नास्ति अदिः कारणं यस्य
सः | ) आदिरदितः। उत्पत्तिग्रून्यः! खयम्भूः ।
यथा,--
“खना दिरा दिरग विन्दः सर्व्वकारणकारणं? ।
इति ब्रद्यसं हिता ॥

अनादृतः, चि, (अआ + दू + कम्भणि क्तः, न भ्रादृतः
नज्‌समासः । ) निरादरः। खवक्ञातः । खव
मानितः । इति हेमचन्द्रः ॥

अना

^ सव्व तस्यादृता धम्भा यस्येते चय अदृताः ।
अनादृतास्त यस्यैते सव्वास्तस्याफलाः क्रियाः'” ॥
इति मनुः)

आनामकं, ज्ञी, (अनम्‌ अन्‌ + घञर्थे कः, अनं
जवनं अ!मयति, रोगग्रस्तं करोति, अम्‌ + णिच
+ यवल्‌ अनस्य आमक घष्ोतत्यंरषः ।) अशा-
रोगः । इति शब्दरलावलो ॥ मलमासे पु । इति
मलमासतत्त्वं ॥ दुनामकं निनामके च चि।

अनामयं, जो, (खा + अम्‌ + मावे घञ्‌, आमं रुम्ा-
वश्यां याति प्राप्नोत्नेन, अमं +या क, अम-
यद्य अभावः अब्योभावः।) रोागाभावः आरोग्यं ।
इवद्यमरः ॥
(“ब्राद्यणं कुश्ल'एच्छेत्‌ च्चबन्धूमनामयं” ।
इति मनुः। ) तदिशिरटचि।

अनामा,[न्‌ ] पै, ( नात्ति ब्रद्मशिरभ्डेदनसाधन-
तथा अप्रशत्तं नाम यस्य सः। अनया अङल्या
शिवेन ब्र्मशिरभ्डितनं। इति पुराणे । ) अना-
भिकाङ्गली । इति शब्द्रलावली ॥

अनामिका, स्त्री, (नात्ति ब्र्यशिरन्डेदनसाधनतया
प्रशस्तं नाम यस्याः सा | ख्यां डाप्‌ ततः
खाये कन्‌ टाप्‌ च।) कनिष्टामध्यमयोमध्य-
वच्ै्ुली । इत्यमरः ॥ (“८ वस्त्रान्तानामिकाकेश-
नखरोमदशरास्पुश्ः” । इति सुते ॥)

अनायत्तः, नि, (खा + यत्‌ + क्तः, न आयत्तः नज्‌-
समासः । ) अवशौभूतः । अनधीनः । यचा,-
““र्तावच्जन्मसाफल्ये यदनायत्तङत्तिता ।'”
इति हितोपदेशः॥

अनायासः, प, (खा + यस्‌ + घञ्‌ ततो नज्समासः)
अक्ञेशः । तस्य लच्तणं यथा । डहस्पतिः।॥
“शरीर पौखयते येन सुुभेनापि कम्भणा ।
अत्यन्तं तन्न कुव्वति अनायासः स उच्यते" ॥
इ्येकाद शीतत्वं | अमव्यतिरेकः। यल्नाभावः |
यथा,-
“खछनायासेन मरणं विना दैन्येन जीवनं ।
अनाराधितगो विन्दचरगस्य कथं भवेत्‌” ॥
इति प्रामाणिकाः ॥

अनायासछ्लतं, ति, ( अनायासेन अक्ञेशेन छतं
ढतौयातत्‌एरुषः। ) अनायासेन यत्‌ क्रियते ख

तत्‌ । विना यजनेन छतं । तत्पययौयः। फार २ ।
स्यमरः॥
अनारतं, क्ली, (आ + रम्‌ + क्तः, तता नजसमासः।)

अनवरतं । सततं | नित्य | इत्यमरः॥
(“खनारतं तेन पदेषु लम्भिताः ।
विभज्य सम्बग्‌विनियोगसत्‌ क्रिया"
इति किराताव्लनोये।)
अनारम्भः, पै, (खा +रम्‌ + मावे घञ्‌, ततो नज्‌-
समानः । ) अारम्भाभावः। यथा,-
^न कर्मेणामनारम्मतरव्कन्े एरषोऽद्रते" ।
इति भगवद्धौता ॥
अनाजवं, क्ती, (ऋजोर्भावः ऋजु + भावे अश्‌, ततो
गभ्समासः। ) रोगः । इति राजनिर्घण्टः ॥
ऋ जत्वाभावः |

#

४

अना

अनाः, चि, ( ऋ + णत्‌, न आय्येःजेष्टः, नज्‌-
समासः ।) अश्रेः । यचा,--
“अनारयेजु ङ्म खग्धंमकोल्तिकर मच्छ न'” ।
इति ओभगवद्गौता ॥

अनाय्थैकं, क्ली, (नात्ति अग्यौ यत्र देशे तादृशय्थो-
वर्तभिन्नदे शे भवं खनाय्यै + कन्‌ । ) अगुरुका्ं ।
ईति राजनि्घंरटः ॥

अनार्यजं, को, (नात्ति आययौ यत्र देष तादृशाखीा-
वत्तभिन्रदे शे जायते यत्‌, अनाययं + जन्‌ + ड,
उपपदसमासः । ) अगुरु । इति हेमचन्द्रः ॥

अनाख्ैतिक्तः, प, ( अनार्य॑परियश्चासौ तिक्त्ेति
श्राकपार्धिवादिः।) भूनिम्बः । इत्यमरः | चिराता
इति भाषा |

ऋअनालोचितः, चि, (न आलोचितः कर्तव्यतया अव-
धारितः।) अङछलतालोचनः। इतिकत्तव्यतयान-
वधारितः। अविवेचितः। यथा,-
“किं करोमि प्रतिज्ञा मे यदनालोचिता पुरा” ¦
इति देवीमाहाढ्य' ॥

अनाविलः, चि, (न आविलः, नज्समासः |)
च्ाविलगरन्यः। निम्मेलः। इति इलायुधः ॥ (खच्छः,
सखास्थाकरः | )
(“पद्मगन्धि शिं वारि सुखं शीतमनाविलं'" |
इति रामायणे।
५जाङ्गलं शस्यसम्न्नमायैप्रायमनाविलम्‌"' ।
इति मनुः ।)

अनाटृतः, चि, ( आ + + कम्भगि क्तः न अटतः,
नज्समासः । ) अआवरणश्रून्यः। अनाच्छादितः।
यथा । “अनाडृतत्वाददिरन्तरं न ते” । इति
श्रीभागवतं ॥

अनाढद्टिः, स्त्री, (न आरद्धिव॑र्षणं, नज्‌समासः ! )
इतिविश्वः । वर्षणाभावः | इति सप्तिः ॥ खका
इति भाषा |
(“ऋतिद्िरनांडृष्टिः शलभा मूषिकाः खगाः ।

प्रत्यासन्नाश्च राजानः षडेता इतयः स्ताः” ॥

इति प्रसिद्धम्‌| )

अनाश्यः, चि, (पाणिनिमते तु नशर + णिच्‌ कम्मैणि
यत्‌ ततो नज्समासः!) नाशायोग्यः । नशधातो-
ष्यैणि नञ्‌ समासः ॥

अनासिकः, चि, (नास्ति नासिका यस्य सः।)
नासिकार हितः । तत्पय्योयः । विखः २ विखुः इ
विग्रः 8! इति हेमचन्द्रः ॥

अनाहतं, ज्ञी, (अ +न्‌ + क्तः नास्ति अहतं
दो यस्य तत्‌ । ) दन्तोक्तषट्‌ चक्रान्तगं तचतुधं-
चक्रं । तत्त॒ ददयस्थकादिठान्तवगेयुक्तो ्यदादि्-
सन्निभद्वादशदलपद्माकारः। तन्मध्ये अयुत -
समप्रभशन्दनब्रद्ममयबाणलिङ्मस्ति | इति तन्त्र
सारः॥

अनादतं, चि, (खा +न्‌ +भावे क्तः, न सन्ति
आहतानि छैदच्तालनभोगा यस्य तत्‌|) नूतन-
वस्त्रे । छद च्तालनभोगरडितवस्तरं , इत्यमरः ॥
गुणित । इत्यङ्गश्रास्रं । खछ्ताघातं ॥ (अच्ततः |

अनि

ग तचतुर्थचक्रं, तत्‌ तु हदयस्थकादिटान्तवशं
यक्तोद्यदादित्यसच्निभदादशदलपद्माकार, तन्मध्ये
अयुत ख्य समप्रभ शब्दब्रद्ममयबालिङ्मत्ति ।
““शब्दोत्रद्ममयः शब्दो ऽनादइतो यत्र दृश्यते ।
अनाहताख्यं तत्पद्मं मुनिभिः परिकीर्तितं" ॥

अनाहारः, ए, (खा + ह +भावे घज्‌ ततो नज्‌-
समासः। ) भोजनाभावः । यथा,-
“ऋ तावनाहारतया भयेनेति?” चरकः ॥

अनादृतः, चि, (खा + ङे +कम्भणि क्तः ततो नज्‌-
समासः। ) खछ्लताङानः। अनिमन्तितः। यथा,-
“अनाद्धतरेत्य प्रचरगुणलोभेन भवतः" ।
इत्यद्धटः॥ ङखमध्योऽपि यथा--
“अनाडता अप्यभियान्ति सौद” ।
इति श्रीभागवतं ॥

अनिगीशेः, चि, (नि + ष्ट + क्तः ततो नज्समासः |)
अनुक्तः । यथा,
“विषयस्यानिगौ णस्यान्यतादब्यप्रतीति क्त्‌"
इति साहित्यदपण ॥

अनिच्छः, चि, (इष्‌ + कत्तेरि उ विन्दुरिच्छुरिति
खतरेण निपातनात्‌ साधु |) अनिच्छाविशिष्टः।
अनाकाङ्ो । अस्पृहः । इच्छतीति इच्छुः ततो
नञ्‌ समासः ॥

अनित्यः, चि, (नि+त्यष्‌ ततो नज्समासः | )
नश्वरः । अस्थायी । जन्यवस्त्‌ । यथा,--
“म्नौ नित्यः सुखदुःखेऽप्यनिव्ये ।
जीवो नित्यो हेतुरस्याप्यजित्यः'" ।
इति महाभारते भारतसाविची ॥

अनिन्दितः, चि, (निदि +कम्मेणि क्तः ततो नज्‌-
समासः ।) निन्दारददितः। अगदहहिंतः। तत्यथ्यीयः।
प्रणाय्यः र साधः ३। इति चिकाण्डपोषः ॥
(“अनन्दितेः स््रीविवाहेरनिन्द्या भवति प्रजा ।
निन्दितेनिन्दिता न्णां तस्छाननिन्द्ान्‌ दिवजंयेत्‌”"
इति मनुः॥)

अनिपुणः, चि, (न निपुणः पदुः नज्‌समासः।)
ख प्रवीणः । अविक्ञः। खपदुः । यथा,-
“यः शरास्त्रादिव्वनिएणः अद्धावान्‌ स तु मध्यमः"? ।
इति भक्तिरसाम्टतसिन्धुः ॥

अनिमिषः, पै, स्री, (नास्ति निमिषः निमेषः चदु

स्यन्दनं यस्य सः | ) देवता । मव्छः। इत्यमरः ॥
(निमेषरदितः। स्थिरदृष्िः। सावधानः । अप.
मत्तः।

“रेष नाप्यदवैच्तताच्शो

छपे निमेषं निजसम्मखे सति”

इति नैषधे । )

अनिमिषाचार्यंः, पु, (अखनिमिषाणां देवानां आचाग्यैः ।

गरः ब्टीतत्‌ । ) डहस्पतिः। देवगुरुः । इति
शब्द्रन्नावलौ ॥

अनिभमेषः, पै, (नात्ति निमेषः चच्ुःस्पन्दनं यस्य॒ `

सः |) देवता । मद्छयः। इति हेमचन्द्रः ॥
अनियतं, ति, (नि+यम्‌ + क्तः, न नियतं नञ्‌-
समासः | ) अनिद्यं । अस्थायि । यथा,-

अआघातरदितः। अच्तन्धः। तन्त्ोक्तषटचक्रान्त- ¦

“रत्यादयो ऽप्यनियते रसे स्यु्य॑भिचारिणः”

अनि

इति साहित्यदर्पण | “रि ष्ट चिविधं सुनयो निय-

तमनिवतं योगजञ्च"' । इति ज्योतिषं ॥
अनियमः, प, (न नियमः, नज्समासः । ) नियमा-
भावः| अनिखयः । अनिद्धारः । यथा,-
““गुरुषच्च पादानां ेषेष्वनियमो मतः" ।
इति छन्दोमञ्जरी । तदिशि्ि चि ॥
अनिरारतः, चि, (निर्‌+आ+छ कम्मणि क्तः,
ततो नज्‌समासः । ) अनिवारितः । यथा,--
““अनिराक्षततापसम्पदं
पलदीनां सुमनोभिरुच्मि ता" ।
इति माघः॥
अनिरुद्धं, जो, (नि + रुध्‌ +भावे क्ताः, नास्ति निरुडं
यस्मात्‌ तत्‌ । ) सन्दानं । पश्चादिबन्धनरन्नुः ।
इति चिकारडप्रषः ॥
अनिरुद्धः, पु, (न निरुध्यतेऽसौ नि + रुध + कम्म॑णि
कः, ततो नजूसमासः । ) कामदेवः । त्‌
पय्यायः। उषापतिः २ ब्रह्मदः ३ विश्वकेतुः ४।
इयमरः ॥ स तु भगवतच्छतुु हान्तगेवादिव्ू हः |
तस्मात्‌ खद्धिभिवति यथा,
“तमसो ब्रद्मसम्भृतं तमोमूलाग्टतात्मकं |
तदिश्वभावसंज्ञान्तं पौरुषीं तनुमाधितं ॥
सोऽनिरुड इति पोक्त्तत्‌ प्रधानं प्रचच्तते ।
तदबयक्तमिति केयं चिगुणं पसत्तम ॥
विद्यासदहायवान्‌ देवो विश्वक्सेनो इरः प्रथः।
अष्वेव ए्रयनद्चक्र निद्रायोगसुपागतः॥
जगतचिन्तयन्‌ खष्ि महानात्मगुणः खतः” ।
इति मद्धाभारते मोत्तधम्मः।
अनिरुद्धः, चि, ( नि +रुध्‌ + कम्मणि क्तः, ततो
नज्‌समासः । ) रोधमरून्यः । खप्रतिबड्धः । चरः ।
इति विशः ॥
अनिरुूडपथं, ज्ञी, (अनिरुद्धः परतिबन्धरहितः पन्था
यच्र सः।) आकाशं इति शब्दचन्द्रिका ॥ अर्डध-
वते |
अनिरुड्धभाविनी, स्री, ( अनिरुद्धस्य कामधएच्स्य
भाविनी पषली, ष्छीतत्‌ । ) उषा । साच काम-
एल्नपल्नी । बाणराजकन्धा । इति शब्दरत्नावली ॥
अनि्यः, पु, ( निर्‌ +नी + मावे खच्‌, ततो नज्‌-
समासः |) अनिडधारः । अनिश्चयः । निर्‌ पुब्बेक-
नोज्‌धातोरलि नज्‌समासः ॥
अनिधोरितः, चि, (निर्‌ + ट + णिच्‌ कम्मणि क्त
तते नज्‌समासः। ) अहछतनिधारणः। नि-
खितः । यथा । “अनिधोरितेकत्वानेकत्व वि शेषस्य

य्बरूपमाचस्य व्यक्तस्य वओाधिलिङ्तव" । इति
रोगपब्बेरूपलच्तगे रच्तितः ॥
अनि्म्मलः, चि, (न निम्मेल परिष्कुत नज-

समासः | ) मलिनः । आविलः ऋपरिष्वुत 1.

निम्मलाभवे ज्ञी ।
अनिम्मौल्या, स्त्री, (निर्‌ + मल्‌ + ण्यत्‌ स्तिया टाप्‌,

ततो नजसमासः। ) एक्तानामकौ षधिः । इति |

शब्द्रलावलो ॥
अनिरन्वचनीयः, चि, ( निर्‌ + वच्‌ + कम्मेणि अनीयः,
ततो नज्‌समासः । ) निर्व्वचनायोग्यः। अनि-

४9
अनि

न्यीच्यः। वाक्यागभ्यः । यथा, “सदसद्धयाम निन्च-
नौयं चिगुणात्मक्ं भावरूपं ज्ञानविरोधि यत्‌-
किञ्चिदिति वदन्ति" । इत्यज्ञानलच्तरे वेदान्त-
सारः ॥

अनिव्वैदः, ए, ( निर्‌ + वह्‌ +भावे घन्‌, ततो
नज्‌समासः । ) निव्वाहाभावः। अनिष्यत्तिः ।
ऋअसङ्तिः । यथा । मुख्यायंबाधे तद्योगे इति
कारिकायां मुख्या्थस्थान्वयबाधोऽपि तात्पर्य
विषयस्यान्वयस्य सुख्यार्थंतावच्छेद करूपे णानिव्वाह
र्व । इति काव्यपरकाश्टीकायां महेश्चरः ॥

अनिव्विसः, चि, ( निर्‌ + विद्‌ + क्तः, ततो नन्‌.
समासः । ) निर्व्वदग्यून्यः। वत्रे निव्विखमानस
इत्च निव्विसं विरक्तं इति देवीमाहान्यटीका
तद्धिज्नः अविरक्तः विषयासक्त॒ इति यावत्‌ ॥
निन्विखोतिममत्वेन इच नि्न्विखो दुःखितः
इति देवीमाहाम्यटौका तद्भिन्नः अखदुःखितः॥
ब्गव्रीहो तु अतिदुःखितः ॥

अनिति, स्त्री, (नि निरतिः, खाच्छन्द्, नज्‌-
समासः | ) निरेत्यभावः। दरिद्रता । यथा ।
““अनिदेतिनिश्ाचरो मम श्टहान्तरालं गता" ।
इ््द्धटः॥

अनिलः, प, ( अनिति जीवत्यनेन अन्‌ + इलच्‌ । )
वायुः । इ्यमरः ॥ वद्धविष्ेषः। इति मेदिनी ॥
( शरीर खप्राणादिवायः। वातशोगः। खाति-
नच्तचं | }

ऋअनिलघ्नकः, प, ( अनिलं वातरोगं दन्ति इति,
अनिल + इन्‌ + टक्‌ + खाये कन्‌ । ) विभीतक-
इक्तः । इति राजनिधेरटः ॥

अनिलसखः, पै, (खनिलस्य सखा इति राजाहः-
सखिभ्यद्टच्‌ इति समासान्तः टच्‌ । ). अभिः ।
इति हेमचन्द्रः ॥

ऋअनिलान्तकः, प, (अनिलस्य अन्तकः । ) डइङकुदा-

| इति राजनिघेरटः ॥

ऋअनिलामयः, पु, (अनिलः वात रव आमयः रोगः,
रूप्रकसमासः।) वातरोगः । इति राजनिधंगटः॥

अनिलाचितः, चि, (न निलीचित इति नज्‌समासः,
निर्‌ +लोचि+क्त।) अनालोचितः। अविवे-
चितः। यथा,
“अनिलौ चितकास्य वाग्‌जालं वाग्मिनो था? ।
इति माघः।

ऋनि, जी, (निश्रा राचिः, उपचारात्‌ व्यापार
साहित्यम्‌, नास्ति निशा यस्मिन्‌ तत्‌, करिया-
विश्रेषणत्वे अस्य क्तीवत्व, डव्यविग्ेषणत्वे तु
चिलिङ्कत्वं । ) अनवरतं । सततं । इत्यमरः ॥
(“निजनैच्ि मन्दमनिशं निशितैः क्रशितं रीर-
मशरीर शरः”। इति मावे | )

च्निश्ितः, चि, (निर्‌ +चि+कर्म्मयि क्तः, न
निश्चित इति नज्‌समासः । ) निखयरदहितः।
च्छनिरूपितः। अनिर्गीतिः। यया, “कवय
आअनतकन्धर चित्ताः कश्लं यय॒रनिखिततत्त्वाः”” ।
दति श्रीभागवतं ॥

अनिः, चि, (इष्‌ +कम्मणिक्तः,न इष इति नन्‌-

अनु

समासः।) अनभिलषितः। अवाज्डितिः। यथा,
^ददटनाशादनिद्धापेः करुणाख्यो रसो भवेत्‌"' ।
इति सादि्यदपंणं ॥

अनिद, स्त्री, (इष्‌ +क्त,+टाप्‌, नज्समासः )
नागबला । इति राजनिधेरटः ॥

अनिष्णातः, नि, (नि+चञा+ क्तरि क्तः, न
निष्णात इति नज्‌समासः। ) अकुशलः । अप्र
बीणः। अनभिज्ञः । अद्लती | निपुव्बोत्‌ खाल
श्रोधने इत्यस्मात्‌ कत्तरि क्तं नज्समासः ॥

ऋअनिष्यन्नः, चि, (पाणिनिमतेतु नि+खा+ क्तरि
क्षः, निनदीभ्यां खातेः कौशले इति षत्वं, ततो
नज्‌सभासः । ) निष्पत्तिरद्ितः। असमाप्त: ।
असम्युरंः। निर्‌ पुन्ेकपदधातोः कम्मेणि क्तं
निष्न्रः पश्वाच्नज्‌ समासः ॥

अनित, (इ्तसदृ शः नज्‌समासः, नजत्र साष्टे ।
““तत्सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता ।
अप्राशस्त्यं विसो धच नजथाः षट्‌ प्रकोत्तिताः"॥
इति कारिकायां ।)
इच्तुविशेषः। खानाखु । खाकड़ा इति ख्यातः ।
तत्पय्यायः | इच्तुल्या २ इच्तुरालिका ३ इष्वा
लिका | इति रत्नमाला ॥

अनीकः, ए, की, ( नात्ति नीः खगं प्रापको यस्मात्‌।
कप्‌, अद्धचोादित्वात्‌ यसं ज्ञौवत्वद्च । ) यदं,
सन्धं । इति मेदिनी ॥

अनीकस्थः, ए, ( अनौके युद्धे तिति, अनीक +
स्था + क्तरि डः, उपपदसमासः।) रणगतः।
सं ग्रामस्थः । इ स्तिशिच्ताविचच्तणः। राजरच्तकः।
चिङ्कं । वीरमर्दलकः । इति मेदिनी ॥ जयएाक
इति भाषा।

अनीकिनी, स्री, ( अनीको रुणोऽस्ति प्रयोजनत्वेन
अस्या इति, अनीक + इनि + स्तियाम्‌ । ) सैन्य-
संख्याविश्नेषः। तद्यथा । ६५९१ अश्वाः । २१६८७
इस्तिनः । १०९३५ परदातयः। २१८७ रथाः।
समुदायेन सप्त्यधिकाटटशताधिकसहखाधिका-
यतदयं । २९८७० अच्तौ दिगोदश्मां शेयं । इत्य-
मरुभरतौ ॥

अनीचिदर्शो, [न्‌ ] ए, ( नीचात्‌ नौचकाय्योत्‌
अन्यत्‌, नन्‌समासः, तदेव विद्यतेऽस्य अनीच +
इन्‌, तादृशसत्कम्मश्रालिजनवत्‌ पश्यति खनीची
+ कृश + णिनि, उपपदसमासः।) बुद्धभेदः।
इति चिकाण्डशेषः ॥

अनीतिः, स्री, (न नौतिः, नज्‌समासः । ) दुनंतिः।
अन्यायः । अत्याचारः । यथा,
“विद्धयो अति पाता ये चान्येऽनौतिसम्भवाः'' ।
इति वामनपुराणं ॥

अनोश्रः, पै, (नास्ति दंशः नियन्ता यस्य सः। )
विष्णः। इति तस्य सहखनाममध्ये पठितः॥
दरभित्रे चि । यथा,-
“नीषते वा कुय्यद्ध वनजनने कः परिकर” ।
इति पुष्पदन्तः ॥

अनु, व्य, उपसगंविशरेषः। शस्याथाः। पञ्चात्‌ ।
सादृश्यं । लच्तणं । वोघ्चा । इत्यम्भावः। भागः ।

अनु

हनः । सहाधैः। आयामः समीपं । परिपाटी ।
इति मेदिनो ॥ एनरथः! इति मुग्धबोधटीकायां
दुगादासः ॥

्नुकः, चि, (अनु कामयते, अनु + कन्‌ । का-
मुकः | कामौ । इन्यमरः ॥

अनुकम्पा, स्त्री, ( अनु + कम्य + भावे अः, च्ियां
टाप्‌ |) दया| छपा । इत्यमरः | (“श्ूतानुकम्पा
तव चेदियं गौरेका भवेत्‌ खत्तिमती त्वदन्ते" ।
इति रघुवंशे |)

अनुकम्पः, चिः ( अनुकम्यामरंति अनुकम्पा +

अहये यत्‌ । अथवा अनु + कम्प्‌ णिच्‌ + कर्मणि |

यत्‌ |) तरख । वेगवान्‌ । इति हारावलो ॥
छपायोग्यः । दयापाचं ।
“अनुकम्प्योऽनुकम्प्यश्च स जातः स च जीवति"
इति कीाव्यष्काश्रः॥
(“दुहितरमनुकम्प्यामद्विरादाय दोभ्धौ""। )
इति कुमारसम्भवे | )

अनुकरण, की, (अनु + छ + ल्यट्‌ । ) अनुकारः ।
सदृ्रौकरणं। व्याकेरगमते तत्‌ दिदिधं। यच्राथ
रददितकेवलश्ब्दस्य सदृशषकरणं तत्‌ श्ब्दान-
करण १। यत्राथविशिषस्य सदृश्रकरणं तदथान्‌-
करणां ₹। इति गोयीचन््रटौकोपरि विद्यालङ्कार-
टीष्यनौ ॥

अनुकर्ः, प, (अनुङृष्यते खसम्बद्धेन चक्रेण, अनु +
सष + घज ) रथाधःस्थितकाष्टं । इयमरः ॥
शयेर तला इति भाषा | रधस्याधस्तनभागे यद्रा

श्धार गकार तिति यतो$धश्क्रं उपरि पटू- ।

कम्मं यच चक्रं तदनुक्ष॑श्ब्दवा्यं | इति भरतः।
आअकर्थणं | इति मेदिनी॥
शै +
ऋअनुकषग, क्ती, ( अनु + छृष्‌ +भावे ल्युट्‌ । ) अव-
कर्षणं । अकर्षगं | इति मेदिनी ॥

खनुकषो, [न्‌ ] प, (अनु + छष्‌ + अन्‌ । ) अनु- |

कर्षः । रयाधःखितकाष्ं ।
रायमुकुटः ॥

अनुकल्पः, पु, ( अनुकल्यते गौगतवेन विधीय ते,
अनु + छप्‌ + णिच्‌ +अच्‌ ।) मुख्यकल्पादधमः।
गौरकल्पः । मुख्यस्थानापन्नप्रतिनिधिः । यथया,
“व्रीद्यमावे नीवार वैजेत" । इन्यमरभरतौ ॥
(“प्रभः प्रयमकन्पग्य योऽनुकल्पेन वर्तते ।

न साम्पराविकं तस्व दुम््तेर्विद्यते फलं" |

इति मनुः)

अनुकामीनः, ति, (कामस्य इच्छायाः सद, सादृ
श्वाय अव्ययीभावः, ततो गच्छतीतयर्ये खः तस्व

इत्यमरटीकायां

द्नः।) कामङ्गामी। खेच्छागमन्रीलः। इत्य |

मरः
अनुकारः, ए, (अनु + कछ + चन्‌ |) सटृशौकरणं ।
सटषारूपवेशभाषाद्याविष्करणं । तत्पायः ।

अनुद्धारः २ इत्यमरः} उपमा ¦ इति हेम-
चन्द्रः॥

(““भवेदभिनयोऽवस्धानुकारः स चतुर्व्विधः ' ।
शति साहित्यदर्चणे\)

ऋअनुकरलः, चि, (अनुकूलं करोति, अनु कूल + कर- ।

धटः
अनु

सहायः । यथा,. “मयानुकूलेन नभखतेरितं” ।
इति श्रीभागवतं ॥

अनुकूलः, पए, (अनुकूलयति केवलखप लीं सुखयति
अनुकूल + करो र्ये णिच अच्‌ । ) पतिभेदः ¦
तस्य लच्तं ।
“सदा पराङ्गनापराखमुखत्वे सति खस्त्रानुर क्ततवं' ।
इति रसमञ्जरी ॥ (यथा साहित्यदपंणे,--
“रकस्यामेव नायिकायामासक्तो ऽनुकूलनायकः ।
किन्त्वन्येऽपि जना वदन्ति सुभगोऽप्यस्याः पियो
नान्छतो दृ ष्टं नित्िपतौति विश्चमिवता मन्या-
महे दुस्थितं"? |)

अनुकूलता, स्त्री, (अनुकरलस्य भावः, अनुकूल +
भे तल्‌ स्वियां टाप्‌ ।) आनुकूल्यं । तत्यग्योयः ।
दाच्तिरय २ । इति हेमचन्द्रः ॥ ( अनुग्रहः ।
दया । प्रसादः । “सुदछदिव प्रकटय्य सुखपदां
प्रथममेकरसामनुक्रूलतां'” । इति उत्तर चरिते।)

अनुकूला, स्त्री, (अनुकूल + स्त्रियां टाप्‌ ।) दन्ती-
चतः । इति राजनिर्टः ॥

अनुक्रमः, पै, (कममनुगतः, प्रादिसमासः |) यथा-
क्रमं । तत्पग्धायः। अनुपुव्वीं २ परिपाटी ३
आदत्‌ 8 पय्यायः ५ । इद्यमरः॥ पतिसंक्रमणं ।
अनुक्रमणिका । यथा,-
्दादषे तु एराणोक्तसर्व्वार्यानुक्रमः छतः ।
प्रथमस्कन्धमारभ्य प्राधान्येन समासतः" ॥
इति ओरीभागवते १२ स्कन्धे १२ अध्यायटीकायां
श्रीधरसखामी ॥
(“कनिखदेशिन्यङ्गष्टमूलान्यग्रं करस्य च ।

प्रजापति पिदटत्रद्मटे वतीयान्यनुक्रमात्‌"”

इति याज्ञवल्काः |)

| अनुक्रमणिका, स्त्री, (अनुक्र्यते उत्तरोत्तरं परि

प्राच्या अरभ्यतेऽनया, अनु + करम + करगे ल्यट्‌,

च्रियां खीप्‌, ततः खा्थै कन्‌ च्तियां टाप्‌ |)

शणस्य संच्तेपेण पनः कथनं | इति परागं ॥

(“अन्‌क्रमणिकाध्यायं छत्तान्तानां सपन्वंणाम्‌'” ।

इति महाभारते |)

अनुक्रोशः, प, (अन्‌ + कंप्र + घञ्‌ ।) करूणा । दया।

| इत्यमरः ॥ (““सौहाददा विधुर इति वा मख्यनु-

. कोशबुद्या' | इति मेघदूते ।)

| अनुगः, चि, (अनुगच्छति, अनु + गम्‌ +डः} )

पञ्ाद्धामी । अनुचरः । अनुसरः । तत्पय्थायः

अन्वक्‌ २ अन्वच्तः इ अनुपदः ४ । इत्यमरः।

। सेवकः ५। दासः द। इति हलायुधः ॥

| (“येषां शास्त्रानुगा बुद्धि ते मुद्धन्ति भारत ।
इति महाभारते।)

अनुगतः, चि, ( अनुगच्छति अनु + गम्‌ + कत्तरि

क्तः ।) अनुगः । आसितः । अधीनः | पश्चादूतः ।

। यथा,-
। “च्ागच्छद्‌ यत्र काकुत्स्थः खगं य समुपस्थितः ।
| विमानवरकोटीभिरद रैर नुगतस्तदा"” ॥

दरति रामायशं ॥ नियतः! यथा, “न च तदनु-

त्ये णिच्‌ पचाद्यच्‌ । ) अप्रतिकूलः । दच्तिणः | |

भूमिका । ग्रग्यादेमेखवबन्धः | पएरागादेरुक्तविव-

अनु

इति पञ्चमोज्ञासे काव्यपकाशकारः ॥

अनुगवीनः, प, (गोः पश्चात्‌ अव्ययीभावः अनुगु +
खः, तस्य इनः) गोपः । गोरत्तकः । गोः पञ्चात्‌
यथेद्धगामौ । इति संज्तिप्तसारव्याकरगपरि शि

अनुगमः, पै, (अनु + गम्‌+ भावे अप्‌ ।) पञ्चाद्‌
मनं । उपसर्पणं । यथा,--

“छते तु दीयते गत्वा चेतायामाडताय तरै ।
दापरे याचमानाय कलौ त्वनुगमान्विते" ॥

इति स्तिः ॥ न्यायमते येन रूपेण तावत्पदार्थ-
ग्रहः तदेव रूपं तावत्मदाथानुगमकं तस्य
क्रिया ॥

अनुगमनं, ज्ञी, (अनु साहिन्धयेन गमनं,अनु + गम्‌ +
भावे ल्युट्‌ । ) सहगमनं । यथा, “अणौ लोक-
पाला अआदित्यचन््रानिलाग्न्याकाशभ्रूभिजलृद
यावस्थितान्तयामिपरुषयमदिनराचिसन्याधम्भाः!
यूयं साच्तिणो भवत ज्वलबिताशो हणेन भट
श्रारीरानुगमनमदं करोमि" | इति खुधितत्तं ॥

अनुगामी, [न्‌ ] चि, (अनुगच्छति, अनु + गम्‌ +
शिनि।) कामंगामी ¡ इति हेमचन्द्रः ॥ सदह
चरः २। पश्वाद्भामी २। यथा,-

“्ष्ा िवमिवायान्तौंब्रद्यारमनुगाभिनीं "|
इति रामायणं ॥

अनुगः, ए, (अनु + ग्रह्‌ +अप्‌ ।) दुःखदूरकर-
शेच्छा। अनिष्टवारणपूव्वेके्टसाधनं | तत्पस्धौीयः।
अभ्युपपत्तिः २ । इव्यमरः ॥
(“विजपोन्मत्तनिःखानामक्ुत्सापुव्येकं दि यत्‌ ।
पुरं दानमानाभ्यामनुग्रह उदाहतः" ॥
इन्युक्तलच्तणा दारिद्रादिजनितदुःखद्रणेच्छा ¦
(“मदाननुग्रहो मे स्यादाज्प्तस्य महात्मना" ।
इति रामायणे |)

अनुचरः, ति, (अनु सादित्येन चरति गच्छति,
अनु +चर +ट |) सहचरः। सदाय: । इ्य-
मरः ॥ दासः । इति इलायुधः ॥ (“अनुचरेण
धनाधिपतेरथयो? | इति भारविः।

“पेटक वाज्छतो राज्यं पा्थस्यानुचरा व्यधुः” ।
इति रामायणं |}

अनुच्छिष्ट, चि, (उत्‌ + शिष्‌ +क्त, नज्‌समासः।)
उच्छछिष्टभिन्नः। पविचः। इति इलावधः॥
(““लच्छप्रा निमन्वाच्चक्रो तमनुच्छिदटसम्पदा”
इति रघवंडे |)

अनुज, की, पपौरडरीकनामसुगन्धिदच् । इति

| राजनिषंगटः ॥

। अनुजः, पै, (अनु पश्चात्‌ जायते, अनु + जन्‌ + ड ।)
कनिष्टुभ्राता । तत्पय्थायः। जघन्यजः २ कनिष्टुः३
यवीयान्‌ 8 अवरजः ५। इत्यमरः ॥ कनीयान्‌ ६
यविष्डः ऽ । इति जटाधरः | जघन्यः ८। इति
श्रब्द्रलावली ॥

अनुना, स्त्री, (अनु पञ्चात्‌ जाता, अनु + जन्‌ + ड +
च्ियां टाप्‌ ।) कनिष्ठा भगिनी । यधाः--
“श्नातस्तवानुजातादहं सख्च्व भक्तमिद पयः'”
इति तिश्यादितन््वं ॥

गतमेव अभिधावलम्बने नपि तस्य भावात्‌" ।

अनु
अनुजीवी, [न्‌ ] चि, (अनुजोवति, अनु + जीव्‌ + ,
रणिनि।) दासः। तत्पग्यायः । सेवकः २ अर्थो ३।
इत्यमरः ॥ अनुचरः । इति हलायुधः ॥ (“अनु- |

जोविना पराधिकारचच्चा न क्त्या” । इति | अनुरदुतं, क्रो, (अनु + द + क्घः।) तालविश्रेषः। स |

हितोपदेशः ।) ।

अनु्ञा, स्त्री, (अनु + ज्ञा + मावे अख ।) चा्ला ||
अनुमतिः । यया, “नाग्न्योन ब्राद्मणयोनं गुरु- ।
श्ष्ययोर न्तरा व्यपेयात्‌ अनुक्लया तु खपेयात्‌”। ,
इति तिश्यादितच्ं ॥

अनु+द्‌ +म्‌ |) आतरः | तरपण्यं । इत्यमरः

टीकायां रायमुकुटः ॥ पारागौ कड । इति |

भाषा |

अनुतषेः, पै, (अनु +ढष्‌ + भावे घञ्‌ | ) टव्णा |

अभिलाषः । मद्यपानमाचं । इति मेदिनो ॥

४९
अनु

“प्रारावत खलु शिलाकगमाच्रभोगौ
कामौ मतरेदलुदिनं वद कोऽत्र हेतुः" ।
इति श्रीचतन्यदेवः॥

तु इुताद्धा मा्राचतुथेभागो वा । यथा,
“अद्धमाच दुत ज्ञयं द्‌ ताद्धश्चाप्यनुदतं”
इति शन्द्रलावली ॥ अनुधाविते चि । यथा,--
“नुतः संयति येन केवलं
बलस्य शतुः प्रशा्रास श्रो व्रतां'" ।

| |

अनुतर, क्ती, (अनुतीर्यते नदी उन्तो्॑ते अनेन, |

इति माघः॥
अनुधावन, ज्ञ, (खनु + धाव्‌ + भावे ल्यट्‌ ।) पञा-
धावनं । अनुसन्धानं । यथा, ।
तस्मिन्‌ कुरङ्गश्रावाच्तौ सुङच्ित्त निवारय । ।
न तन्मनस्तवाधीनं डया तच्रानुधावनं'” ॥ |
इ्युद्धटः ॥ |

्नुतषणं, ज्ञ, (अनु + ष्‌ + करे ल्यट्‌ |) चषकः। | अनुनयः, ए, (अनु + नी + मावे अच्‌ ।) विनयः ।

सुरापान पातं | इत्यमरः ॥ |
अनुतापः, पै, ( अनु + तप्‌ + मवे घञ्‌) पञ्चा- |

त्तापः | इत्यमरः ॥ पस्तान इति भाषा | |

(“चिरसम्मेइश्यनादु्थितस्य य आत्मनः ।

|
दा हाकारोऽलुतामः स्यात्‌ खकम्भेरप्तिसम्भवः?॥ | = पनयः ।

इति सद्भावे ।)
(“ख्यापनेनानुतापेन तपसाध्ययनेन च|
पापछछन्मृच्यते पापात्‌ तथा दानेन चापदि" ॥
इति मनुः|)

अनुत्तमः, चि, (नास्ति उत्तमः उत्कृष्टा यस्मात्‌ सः।)
खे्ः। प्रधानः । इत्यमरः ॥
(“्रुतिर््य दितं धम्ममनुति न्‌ हि मानवः ।
इह कोत्तिंमवाभ्रोति परेत्य चानुत्तमं सुखम्‌ ।
इति मनुः।) नञ्‌समासे तु अखधमः॥

अनुत्तर, चि, (नास्ति उत्तरं प्रधानं यस्मात्‌, न
उत्तर इति नज्‌समासो वा |) मुख्यं | इति
हेमचन्द्रः ॥ च्रं । प्रतिजल्यविव्जितं । पयत्तर-
हीनं । इति मेदिनौ ॥ स्थिर । इति धरणी ।
अधः। दच्तिणदिक्‌ | इव्मरटीकायां खामी ।
प्युत्तराभावे क्गी । यथा, “भवत्यवन्ञा च भव-
त्यनुत्तरात्‌” । इति नैषधं

अनुद ग्रः, चि, (नास्ति उदग्रं उन्नतं यस्मात्‌, न उदग्र
इति वा|) अनुः । ब्धत्रीहो तु ख्यः

अनुदात्तः, पु, (उत्‌ +आ+दा+क्त, न उदात्तः
इति नज्समासः ।) वेदगाने नौचखरः । यथा,
““उदात्तश्वानुदात्तश्च खरितख् चयः खराः? |
इति शब्दरन्नावली ॥
(“उबैरदात्तः, नी चैर नुदात्तः, समादरः स्वरितः”
इति पाणिनिः।)

अनुदारः, चि, ( न उदार इति नज्‌समासः नास्ति
उदारो यस्मात्‌ इति वा।) अतिश्रयदाता।
अदाता । अतिमहान्‌ । अमदान्‌ । अनुगत-
दारः । यथा, “वस्षिन्‌ पसौदसि पनः स भव-
व्युदारोऽनुदारखख'। इति मम्मटभद्रः॥

अनुदिनं, क्री, ` ( दिने दिने इनि वीष्ायाभव्ययी-

भावः ।) प्रतिदिनं । प्रत्यहं । यथा,-

नि

(“कथं नु शक्योऽनुनयोम हर्षे

विंशरानाचवान्यपयखिनीनाम्‌', ।
इति रघुवंशे । ) तत्पय्थायः। प्रणिपातः ₹ प्र- |
तिः द । इति हेमचन्द्रः ॥ (सदाचारः। क्रोधो- |

“श्वं रामवचः शरुत्वा लच्यरणानुनयं तथा” ।
इति रामायणं |)
अनुपदं, जी, (अनु प्श्ात्‌ पद्यते गच्छति, अनु + |
पद्‌ + पचाद्यच्‌ । ) अनुगः । पश्ाद्रामी । श्य |
मरः ॥ (च्य, पदस्य परश्ात्‌ इति अव्ययीभावे
अन्वक्‌ । अनन्तर । अव्यवदहितोत्तर कालं ।
“अमोघाः परतिग्रहृन्तावध्यानुपदमाशिषः।
अशिषामनुपद समस्पृशत्‌ |
दभेषाटिततलेन पाणिना?"
इति रघवे |) |
अनुपदी, [ न्‌ ] चि (अनुपदमन्वेदधां अनुपद + इन्‌ |) |
अन्वेष्टा । खन्वेषशकत्ता । इति इलायधः ॥
अनुपदीना, स्त्री, (अनुपद + अनुपद बदा इर्ये
खः तस्य इनः स्त्रियां टाप्‌ ।) पदायतोपानत्‌ ।
इत्यमरः ॥ वट्‌ इत्यादिभाषा।
अनुपमः, चि, (नास्ति उपमा सादृश्यं यस्य सः )
उपमाश्रन्यः । उत्तमः । इति भम दिनी ॥ (सब्बीत्‌- |
| छदः । सादृश्यर दितः । ।
“बलं प्रमाणं शक्तिश्च परैरनुपमं मम ।
इति रामायणे |)
अनुपमा, स्त्री, (नात्ति उपमा सादृश्यं यस्याः सा |)
कुसुदनामदिग्गजयोषा । इत्यमरः ॥ सुप्रतीक -
नामदिगजस््री । “भवेदनुपमा सुप्रतीकिन्यां
स्त्री चिषृत्तमे" | इति भेदिनौ ॥
अनुपातः, प, (खनु + पत्‌ +भावे घज्‌, अनुरूप
चैराशिकेन पातः। पाटिगणितोक्तेन चैराशिकेन
युक्तः सख्य।यातः |) पख्ात्यतनं । पन्बोङ्कपातानु
सारेण अपराङ्गपातः। यथा,
“परान्तरं चेदिदमुत्तरं स्यात्‌

तदच्तविश्चेषलपरस्तदा किं ।
चक्रां शकरिव्यनुपातयु्रया

अतु

यक्तं निरुक्तं परिधेः पमाणं" ॥
इति सिडधान्तश्िरोमणौ गोलाध्यायः ॥
अनुपातक, क्ती, (पातयति निरयं प्रेरयति, पत्‌ +
पातक ब्रह्महत्यादि तत्सदृशं
वेदनिन्दादिजन्धमापविषेषः

णिच्‌ + रल्‌ ।
पादिसमासः ।

1

तानि च विष्णुना दशितानि, यथा,--“वागस्थस्य
च्तल्ियस्य वैश्यस्य च रजखलायाश्चान्तन्व॑नपाखखा-
चिगोत्रायाश्चाविन्ञातस्य गर्भस्य शरणागतस्य च
घातनं ब्रह्महव्यासमानमिति"" । ) महापातक-

सदृशपापविष्ेषः।

तत्‌ पञ्चक्तिशत्रकारः, यथा,--
समुत्कर्षे मिण्यावचनं

तत्‌ दिविधं । खात्मगामि ।
अदूयापरन्बेकपरगामि च ।
राजगामि प्रश्ुन्य
पितुभिंश्यादोषकथनं

खतच्तय ब्रह्महत्यासमं ॥

बेदत्यागः। सतु अधीतवेदविस्मरणं।

वेदनिन्दा
कोोटसाच्छं

> र = © | „न

तद्विधं । ज्ातस्याकथनं । मि्याकथनच्च ¦

खदद्रधः

सतु ब्राह्मण्यतिरिक्तमिचनधः ;

॥

४५ ५५ ५
जानपुन्बेकाभ्यासेन गर्हितान्नस्य अथोत्‌ न्य -

जाच्नस्य भच्तशं

४1

च्ानपुन्बकाभ्यासेन गह्हिताद्यस्य अथात्‌ कचा -

कादेभेच्तगं

रख्तत्‌ षड्विधं सुरापानसमं!

निच्तेपहरयां
नरद्रणं
ऋखहरणं
रजतदरणं
भरूमिहरण
इोरकहरणां
मणिदरणं

ण्लानि सप्त खशंस्तेयसमःनि ॥

सपोरइस्त्रीगमनं
कुमारौगमनं
अन्त्यनागमनं

सख्यः स््रौगमनं
खोरसेतरपन्तस्त्रीगमनं
एच्चस्थासवणेस्त्लीगमनं

रतानि षट्‌ विमाद्गमनसमानि॥

माटय्वरटगमनं
पिदष्व्टग मनं
खग्रुगमनं
मातुलानौगमनं
शिव्यस्त्रीगमनं

ॐ 9 2 ॐ कक = 9 ॐ = मि |. [#

क „2 ^ ॐ ^> = पम | (^ , न, £

अनु
भगिनोगमनं
ऋअाचा्ययभाय्यागमनं
श्रारणागतागमनं
गाज्ञीगमनं
प्रत्रजितागमनं
धाचौगमनं
साध्वोगमनं
वर्ात्तमागमनं
रतानि चयोदश गव्वङ्ना-
गमनसमानि॥

| ^ „न „^ ~^ ^ ^ ~

---

इति प्रायङ्ित्तविवेकसङ्खहः ॥ ३५

अनुपान, ज्ञी, (खनु +पा + कम्भणि ल्युट्‌ ।) अष
धाङ्गपेयविशेषः, आौषधेन सह तत्यश्चादा
पीयते यत्‌ । यथा,--
“आअनुपानविेषेण करोति विविधान्‌ गुणान्‌” ।
इति वेद्यकं ॥

अनुएष्यः, प, (पष्यमनुगतः तत्पष्यविकसनेनेव तत्म-
काशात्‌ प्रादिसमासः |) शरः । इति शब्द
चद्दिका॥

शनुप्रासः, प, (र साद्यनुरतत्वेन प्रकर्षेण वशानामासः
न्यासः, ्यनु + प्र +- अस्‌ + घन्‌ । ) तुख्यवयं-
विन्यासः । यथा, ““वशेसाम्यमनुपासः” इति
काव्यप्रकाशः ॥
“वशेढत्तिरनुप्रासः पदे पारे विधीयते"” ।
इति काव्यचन्द्रिका । अस्य विवरणं ्‌
शब्दे बद््यम्‌ ॥ (““व्ंसाम्यरूपः शब्दालङ्कार -
विश्चेषः, अत्र व्ानामेव सादृ्यं जेयं, खर-
माचरेऽपि सादृश्यं प्रैचिन्याभावात्‌ न गणितं । स
तु पञ्चविधः, ैकानुप्रासो इत्यनुप्रासः श्त्यनु-
भ्रासोऽन्यानुप्रासो लाटानुप्रासञ्ेति । अनुप्रासः
शब्दसाम्यं पेषम्येऽपि खरस्य यत्‌” । इति सा-
हित्यदर्पे ।)

नुञ्ञवः, पै, (अनु साहित्येन जवते गच्छति, अनु +
+ पचाद्यच ।) सहायः। अनुचरः । इत्यमरः ॥
(“सानुक्चवः प्रशचरपि च्षणदाचराणाम्‌"”। इति
रघुवंशे । )

अनुबन्धः, पै, (अनु + बन्धं + यथासम्भवं भावादौ
घञ्‌ ।) दोषोत्पत्तिः । परञ्न्यादिः। आदिशब्देन
प्र्ययागमादेशाः । विनश्वरः। उच्वरितपध्वंसी
शत्सं्को वय॑ः । मुसख्यानुयायिशिगशरुः । विवाहा-
मन्लणयाचरादिषु मुःख्यं पिच्रादिकमनुयाति यः।
मुख्यानुयायी शि खखेति दयं खतन््मिति खामी ।
प्रहृतस्यानुवत्तनं । प्रकान्तस्य अनिवन्तंनं । इत्य-
मरभरतौ । दोषोत्पादे यथा,--
“अनुबन्धं बुद्धास्य दग्डो विधीयतामिति" ।
विनखरे यथा। ्ौट्‌ टकारानुबन्धे लोपः ॥
प्रकृतस्यानुवर्तने यथा । भोक्तमनुबन्धः छतः ।

शिशौ यथा । “बालकानुबन्धेन ,या्रामङ्ने
मण्‌" । इव्यमरटीकासारसुन्द्रो ॥ + ॥ बन्धः |
इति मेदिनो + आरम्भः । इति श्ब्दरलावकी ॥ |
लेशः, ति चिकाण्डरेषः ॥ « ॥ वेदान्तमते

¦ 4 9
चनु

खधिकारि विषयसम्बन्धपयो जनानि । वैद्यकमते
बातादिदोषाणामप्राधान्यं ॥ |

अनुबन्धी, स्त्री, ( अनुबध्यते खतिनिश्वासेन वयापरि- |
यतेऽनया, खनु + बन्ध + करणे घञ्‌, ततो गौरा- |
दित्वात्‌ खीष्‌ ।) हिक्का | टव्णा । इति मेदिनी ॥
(“अनुबन्धः शिश्रौ दोषे पादे मुख्यानुयायिनि ।
विनखखरे प्रक्यादौ प्रडत्तस्यानुवन्तेने ॥
नुबन्धी तु दिक्रायां टष्णायामपि योषिति" ।
इति मेदिनी)

अनुबोधः, प, (अनु + बुध्‌ + णिच्‌ + भावे अच्‌ ।)
गन्धोदीपनं न्यृनपुत्वेगन्धस्य चन्दनादेः प्रयल-
विशेषेण एनः पूव्बसौ गन्धोत्मादनं । तत्पग्यीयः ।
प्रबोधनं २ । इत्यमरः । पञ्ाद्रोधः ॥

अनुभवः, ए, (अनु + भू + भावे अप्‌ |) सढतिभिन्न-
चानं । अनु मानादि । धारावादिक्ानं । तत्य-
य्थोयः । उपलम्भः २ इत्यमरः ॥

अनुभावः, ए, (अनुभावयति बो धयन्यनेन, अनु + भू
+ णिच्‌ करणे ऋच्‌ । ) प्रभावः! कोषदण्डजं
तेजः । सतां मतिनिञ्चयः। सतां अभिप्रायस्य
निखयः। निखयमातरेऽपि । भावबोधकः | रत्यादि-
सचक्गुगक्रियादिः। स च लोचनचातुरेभनच्तेष-
मुखरागादिरूपः। एवमन्यत्रापि । इत्यमरभरतौ ॥
(च्थिस्ता। निदधरः। अवश्यम्भाविता । तेजः।
यथा,--
“नरपति कुलभूये गं भ॑माधत्त राज्ञी
गरुभिरभिनिविष्टं लोकपालानुभावैः? ।
स्ति रघुवंशे।)

अनुभूतिः, स्त्री, (अनुभवनं अनु + भू + क्तिन्‌ |)
अनुभवः । सा चतुव्विधा । प्रयतं ९ अनुमितिः
उपमितिः दे शान्दबोधः४। इति भाषापरिच्छेदः॥

अनुशरूताद्यविस्तिः, स्त्री, (अनुभूतादौीनि व्याकरणा-
दीनां पदपदार्थप्रभ्टतीनि न विस्मर्न्तेऽनया, न
+वि+स+करणे क्तिन्‌ ।) संस्कारः । अनु-
भूतानां सढतानाञ्च अविरतियेसूमात्‌ स॒ भाव-
नास्यसंस्कार इति यावत्‌ ॥

अनुमतकम्भकारी, [न्‌] चि, (अनुमतमनुन्ञातं
कम्भ कम्भधारयः, तत्करोति यः अनुमतकम्भ +
छ + णिनि उपपदसमासः । ) लिखितपत्राद्यनु-
सारेय कम्मेकत्ता । आच्या काय्यकत्ता च ॥ इति
वयवहारकाण्डं ॥ अकी इति आरवी भाषा ।

अनुमतिः, स्त्री, (अनु + मन्‌ + भावे क्विन्‌ । कला-
होनल्वेपि पृकिंमाविदहितयागादिकरणाय खनु-
्ायतेऽस्यां अनु + मन्‌ +अधिकररे क्तिन्‌ |)
सम्मतिः । अनुन्ना । न्यनन्दुकला पृणिमा । चतु-
दंोयक्ता पुरिमा । इति मेदिनी ॥
(कु चैवालुमघ्ये च प्रजापतय खव च ।
सदद्यावाटथिव्योश्च तया खिष्ट्तेऽन्ततः' ॥
इति मनुः)

अनुमरणं, क्ली, (अनु + म्र +भावे ल्यट्‌ ।) पचा-
रगं । मत्तंरि ग्टते तत्ादुकादिकमादाय ज्वल-
चितारोहगपुब्बेकं च्त्रिया मरणं । यथा--
“दे शान्तरम्टते पत्यौ साध्वो तत्पाद कायं ।

अनु

निधायोरसि संशुद्धा प्रविशेत्‌ जातवेदसं” ॥
इति ब्रद्यएरागं ॥ ब्राद्यखा निषेधमाङ, सतिः ।
“एक्‌ चितिं समारुह्य न विप्रा गन्तु महति” ॥
सहमरण । म्टतभच्ला सह ज्वलबितारोदहणः
पूवकं स्त्रिया मरणं । यथा,--
“मकौनुमरस्णं काले याः कुर्वन्ति तथाविधाः ।
कामात्करोधाद्भयान्मो हात्सन्वौः पूता भवन्ति ताः”॥
इति महाभारतं ॥

अनुमा, स्त्री, ( अनु + मा + भावे अद्‌ | )
मितिः । अनुमानं । इति चिकाणडश्नेषः ॥

अनुमानं, ज्ञी, ( अनु + मा + ल्युट्‌ ।) अनुमिति-
करयं । अनुभितिः। इति चिन्तामणिः॥ वत्यौ -
यः। अनुमार्‌ इति चिकाण्डश्रेषः॥

अनुमानोक्तिः, स्त्री, ( अनुमानेन उक्तिः कथनं तत्‌-
एरुषः। ) तकः । ऊः । इति इलायुधः ॥

अनुमितिः, स्त्री, ( अनु +मा + क्तिन्‌ । ) खनुभव-
विश्ेषः। व्यापिविशि्टपच्तधम्भेताज्ञानजन्यच्नानं ।
यथा,--“धुमद ्रनादङकिमान्‌ पर्वत इत्याकार
ज्ञानं । अस्या व्यापारकारणं परामशः । अस्याः
कारयां व्यातषि्ञानं'" । इति भाषापरिच्छेदः ॥

अनुमोदित, चि, (अनु + मुद्‌ + णिच्‌+ कर्मणि
क्तः । ) कछतानुमोदनं । अनुमतं । वचा,-
“भवता वद्यवसितं तन्मे साध्वनुमोदितं? |
दति ओ्रीभागवतं ॥
(“गान्धर्वे विवाहेन बङ्गो$य सुनिकन्यकाः ।
शरयन्ते परिणीतास्ताः पिढभिश्चानुमो दिताः? ॥
इति शाकुन्तले । )

अनुयायी, [नु ] चि, (अनुयाति पञ्चात्‌ गच्छति,
अनु +या+गिनि।) सदृशः। पश्वाद्भामी ।
यथा । मुख्यानुयायिनि शिश्ावित्धनुबन्धशन्दार्ये
अमरः ॥

अनुयुक्तः, पै, (अनु + युज्‌ + क्तः। ) भ्तकाध्येता।
इति महाभारत । (अभियुक्तः। निन्दितः । जिन्ञा-
सितपदाधेः । छ्तप्रश्ः। )

चनु-

अनुयोक्ता, [ ऋ ] ए, ( अनु + युज्‌ + च्‌ । ) ग्टत-

काध्यापकः । इति महाभारतं ॥ (परश्रकन्ता । )
अनुयोगः, पै, ( अनु + युज्‌ + घञ्‌।) प्रश्रः इत्यमरः॥
अनुयो गत्‌, ए, (अनुयोगं पञ्नदिषयसन्देहं छन्तति

द्िनित्ति, अनुयोग + छत्‌ + क्िप.। ) चाः ।

इति हेमचन्द्रः ॥

अनुयोजनं, ज्ञी, (खनु + यज्‌ + णिच्‌ + ल्यट्‌ ।) पञ्चः।
इति हेमचन्द्रः ॥

अनुयोज्य, चि, ( अनुयुज्यते नियुज्यते, अनु +
युज्‌ + शक्यां रत्‌ । ) निन्दा । व्यनुपूनबेक-
निन्दाधयुजधातोः कम्मयि यप्रत्ययः ॥ ( प्रयः ।
जिन्ञास्यः।
“ममेदमिति यो ब्रूयात्‌ सोऽनुयोज्यो यथाविधिः"?
इति मनुः। }

अनुरक्तः, चि, ( खनु + रन्‌ज + क्तरि क्तः!) अआ-

सक्तः। अनुरागयुक्तः । यथा,--
“अनुरक्तो गुणान्‌ ब्रुते विरक्ता दूषणानि च ।

स्खुदधटः ॥

अतु

अनुरञ्जन, क्ती, (खनु +रन्‌ज +भावे ल्यट्‌ । )
अनुरागः । द्ंजननं। यथा,--विन्वेषामनु-
रञ्जनेन जनयन्नानन्दभिन्दौवरेति जयदेवः ॥
( प्रोतिजननं । आङूादनं । आराधनं । “युक्ता
प्रजानामनुरञ्चने स्यान्तम्मात्‌ यश्रो यत्‌ परमं धनं
वः" | इति उत्तर चरिते |)

अनुरतः, चि, (अनु +रम्‌ + कत्तेरि क्तः । ) अनु-

रागविश्िषटः। पीतः। अनुरक्तः । अनुपुव्वैरम- |

धातोः क्तरि क्तः ॥
(“म्भानुरतमत्यथे श्रान्तं द्टतभाषिणम्‌” ।
इति भारते) ॥
अनुरतिः, स्त्रो, (खनु + रम्‌ +भावे क्तिन्‌ । ) खनु-
रागः । इति हेमचन््रः ॥
अनुरागः, पै, (खनु + रन्‌ज + मावे घञ्‌ ।) परीतिः।
आसक्तिः । तत्पग्यीयः। रतिः २ रागः इ नु-
तिः । इति हेमचन््रः ।
{ “करटकितेन प्रथयति मय्यनुरागं कपोलेन" ।
इति शाकुन्तले । )
अनुरागौ, [ न्‌ ] चि, (अनु + रन्‌ ज + क्तरि धिनु
कुत्वं नि पातनात्‌ नलो पञ्च । ) अनुरागविशि्टः।
ष्मनुरक्तः | इति शब्द्रलावलौ ॥
अनुराधा, स्रौ, ( राधां विशखामनुगता, कुगति-
प्रादयदति खचरेण समासः । ) सप्तद शनच्तचं
तस्या रूपं । सपाछृतिसप्ततारामयं। इति कालि-
दासः । “बलिनिभताराचतुद्धयात्मकंः? । इति
दौपिकाटीका ॥ अस्या अधिदेवता भिचः। तच
जातफलं । यया,--
५“सत्वौत्तिंकान्तिख् सदोत्सवःस्य-
च्जेता रिपुणाच्च कलाप्रवीगः।
स्यात्सम्भवे यस्य किलानुराधा
सम्पत्ममादौ विविधौ भवेतां ॥'”
इति कोडौप्रदीपः।
अनुरूपः, चि, ( रूपमनुगतः प्रादिसमासः |) तुल्य-
रूपः । सदृशः । यथा,
“धदेबानामनुरूपा हि चरन्त्येते मदह्धौतले"” ।
इति रामायणं ॥ ( तुल्यगुणः । योग्यः ।
“तस्यामात्मानु रूपायामात्मजन्मसमुत्सु कः'' ।
इति रघुवंशे । ) ॥
अनुरोधः, पै, (अनु + रध्‌ + घञ्‌ । ) खाराध्या-
देरि्टसम्यादनं । उपरोधः। ( “तदनुशोधात्‌
कठोरगभामपि बधूं जानकीं विसुच्य गुरुजन
स्तच गतः” । इति उत्तरचरिते । ) तत्मय्धायः ।
नुवत्तनं २ । इत्यमरः ॥
अनुलापः, ठ, (अनु वारं वार लपनं, अनु + लप्‌ +
भावे घञ्‌ |) एनः एनः कथनं । पएुनरक्िः ।
इत्यमरः ॥
अनुलेपनं, क्ती, ( अनु + लिप्‌ +भावे ल्युट्‌ । ) पारे
गन्धद्र्यादिलेषन । तद्दब्यच्च । तस्य गुणाः ।
प्रीत्योजःखुकटदधिकारित्वं। चम दौगंन्यतन््रा-
तापश्रमनाशिित्वश्च । इति राजवल्लभः ॥ (““निर-
स्तमाल्याभरणानुलेपनाः'” । इति ऋतुसंहार ।)
अनुलोमः, (अन्वोत्‌ लामशरनदात्‌ खच्‌, प्रयन्-
।* 7 ८

५१

अनु
बेति अच्‌ ।) यथाकमं । अविलोमः । यथा,--
“वयंमाला समाख्याता अनुलोमविलोभिका?
डति तन्लसारे नारदवचनं | (क्रमानुगतः। अनु-
क्लः |
““जड्ानप्यनुलोमा्थान्‌ प्रवाचः छतिनां गिरः" ।
इति शिख॒पालबधे | )

अनुलोमजः, चि, (अनुलोमेन यथाक्रमेण जातः,

अनुलोम + जन + डः, उपपदसमासः)! अनु-
लोभजातः । अप्रतिलोमजः। यथा । ब्राह्मणात्‌

च्तलियागभ जातः । चतछियात्‌ वेश्यायां जातः ।
इव्यादि उत्तमादधमायां जातः। वथा,
“सङ्कोर्खयोनयो ये तु प्रतिलोमानुलोमजाः ।
अन्योऽन्यव्यतिषक्ताश्च तान्‌ प्रवच्छाग्यद्रेवतः'” ॥
इति मनुः ॥

अनुवत्सरः, पै, (अनुकूलो वत्छ रः, दानादिविशेषाय ।)

वषः | इति हेमचन््रः॥ संवत्सरादिपश्चकान्तगंत-
वत्सर विशेषः । अस्मिन्‌ वधं धान्यदाने महाफलं ।
शकान्दात्‌ पञ्चभि्धंते यः शेषस्तिर्ति तेन
रकादिकमेग सं-परि.-ददा-अनु-उदा-पुववंकवत्सर-
संका वत्सरा भवन्ति | इति मलमासतत्त्वं ॥

अनुवत्तनं, ो, ( अनु + टत्‌ + भावे स्युट्‌ ।) अनु-

रोधः। इत्यमरः ॥ व्याकरणमते पव्बेलच्त
स्थितपदादेर्नुढत्तिः। (पश्ाद्‌गमनं । अनुसरणं ।
“इदानीं तदाज्ञानुवत्तनं उचितम्‌" । इति हि-
तोपदेशः। )

अनुवाकः, ए, ( अनुच्यते खनु + वच्‌ + घञ्‌, कुत्वं |}

ऋग्यजुःसामसमूहः। इत्यमरः ॥ वेदविशेषः।
इति स॒भरूतिः॥ (“जेतुः जेचानथ खल्‌ जपन्‌ दकता
सामानुवाकान्‌'”। इति महावीरचरिते | )

अनुवाद, प, (खनु + वद्‌ + घञ्‌। ) कुत्षितार्थ॑वाकं |

इति शब्दरन्नावली ॥ एनसक्तिः। उक्तस्य पुनः.

कथनं । यथा,

“विरोधे गुणवादः स्यादनुवादोऽवधारिते ।

भूतार्थवादस्तद्धानादधेवादस्िधा मतः” ॥

इति खुदधितत्चटीका ॥ वाचारम्भनमाचं। यथा,--
^भविनानुवादं न च तन्मनीषितं
सम्यग्‌यतस्यक्तमुपाददत्‌ एनान्‌" !

इति ओीभागवतं ॥

अनुवासनं, ज्ञो, (अनु + वास + सौरभ्ये भावे च्य॒ट्‌ |)

खेहनं । धुपनं । इति हेमचन्द्रः ॥ खेहवत्तिः |
यथा,

“अथानुवासनं लेह वस्तिधपनयोरपि”

इति मेदिनी ॥

“द्धा वत्तिः परि ेयो नि रूदखानुवासनं ।
कषाया्येनिरूहः स्यात्‌ खेहाद्यरनुवासनं"”

इति वेद्यक ॥

अनुढत्तिः स्त्री, ( अनु + डत्‌ + क्तिन्‌ । अनुवत्तनं ।

अनुरोधः दइति। हेम चन््रः। व्याकरणमते,--
^“ून्बेचस्थितपदस्य परखचेधूपस्धितिःः? । तत्य-
य्थायः । अधिकारः ₹। सा चिविधा यथा,
^“सिंङावलोकिताख्यख मण्डुकङ्गुतिरेव च ।
गङ्ाखोत इति ख्यातः अधिकारास्नयो मताः” ॥

अतु

सिंहावलोकितो यथा । वावगोदन्ति स्स्माव्‌
दान्त इति पदस्थ टक्यगिद्यन्तेषुपस्थितिः॥
मखूकञचुतियधा । टः भित्‌ ई उसस्‌
ञ्जत इति पदस्य आक्तिमभवोत्यवोपद्ितिः॥
गङ्गाखोतो यथा। तेः सि प्रौ जसित्स्माव्‌
लेरिति पदस्य वद्धितपय्धन्तेषुपस्खितिः ॥ दति
मुग्धो धटोकायां दुगंदासः ॥ (खनुवत्तनं । अनु -
सरणं । अनुमोदनं । अनुरञ्जन ।

“अमङ्गलाभ्यासरतिं विचिन्तयतं

तबानुत्तिं न च क्तशुत्सहे"”
इति कुमारसम्भवे । अनुकरणं । “धयासां सत्धपि
सङ्गुणानुसरणे दोषानुडत्तिः परा” ¦ इति सा
हिग्यदपंे।
“कान्तानुदत्तिचातुग्येमपि अनुशिध्ितं वसेन" ।
इति उत्तर चरिते ¦ )

नुत्रजनं, ज्ञी, ( अनु + व्रज + भावे ल्यट्‌ । ) । £

ज्रज्या । ग्रटहागतानां शिद्ानां गमनसमये किय-

दुदूरपयेन्तपच्चाद्रमनरूपशि डाचारः। आग वा-

डान इति भाषा । यथा,

आयान्तमग्रतो गच्छेत्‌ गच्छन्तं तमनुत्रजेत्‌”
इति तन्लसारे निगमकल्पदुमः ॥

अनुशयः, ए, (अनु + शौ + भावे खच्‌, शयं इस्त

मन॒गतः प्रादिसमासः, इश्तानुगते चि |) दौै-
इवः । पून्बवेरता । अनुतापः । इत्यमरः । (““खअनु-
श्यादनुखोदिमि चोलकः" ! “अनुशयदुःखायेदं
इतदहृदयं सम्प्रति विबुद्धम्‌” । इति शाकुन्तले | )
देषः । अनुबन्धः । इति मेदिनी ॥ (शोधः । पा-
त्तापादिकारणात्‌ विप्रतिपत्तिः। यधा,
“कयविक्रयानु श्यो विवादः खामिपालयोः?” !
इति मनुः 1)

अनुश्रयाना, स्त्री, (अनु + शौ + शागच्‌, अनुतापः

कत्तरि ति ।) परकोयान्तगैतनायिकामेदः।
तस्या लच्तण । ई ङहानिजनितानुतापवती । सा
चिधा। वत्तमानसङ्गेतस्थानविधटनेन ९ भावि-

सङ्गतस्थानाभाव शङ्कया ₹ खागधिष्ठितसङ्ेतस्थाने
भतुगेमनानुमानेन द । इति रसमञ्जरी ।

अनुशयी, स्र, (अनु शय्यते अनुतप्यतेऽनया, अनु +

शौ +अच्‌, गौरादित्वात्‌ खीब।) चुदशोगान्ते-
गतपादरोगविदेषः। तस्य छच्तशं ।

यथा,

“गम्भौरामल्पसंरम्भां सवकोमुपरि श्धितां।
पादसानुशयीं तान्तु विद्यादन्तःप्रपाकिर्नौः' ॥
इति माधवकरः ॥ तल्धिकित्या यथा,-
“इरेदनुश्ं पद्यः भिया स्ेद्मविभधेः” ।

इति भावप्रकाशः ॥

च्यनुश्यी, [न्‌ ) नि, ( श्वन्‌ +शी +इनि।) दय्ड-

वल्मणाम खरणमूले शेते यः। यया । “यं संपद्य

जराद्यजामनुशयी सप्तः कलायं यथाः । इति
श्रीमागवतं॥ (अत्यधंमासक्तः । खतुरक्ः। प-
त्ापयुक्तः । अनु श्टोचनपरः | )

कनुशरः, पै, ( अनुष्टणाति हिनस्ति, अनु + इट +

पर्ाद्यच्‌ । ) राच्तसः । इति एब्दमाना ॥

अनु

अनुशासनं, कतो, (अनु + शस्‌ + मावे ल्यट्‌ । ) आ-

देषः । आज्ञा । यथा,
इत्येते ब्रह्मणः एला खरुत्यात्मानुशासर्न

इति श्रीमागवतं ॥ बयुत्मादनं । यथा नामलिङ्गानु-
श्ासनमित्यमरः ॥ ( उपदेशः । नियोगकरणं ।
-"अदिसयैव भूतानां कायं अेयोनु शासनम्‌" ।
इति मनुः |)

अनुश्रीलनं, क्तो, (अनु पौनःपुन्येन शौलनमभ्यासः,
अनु +शौलि +भावे ल्युट्‌ । ) एनःपनरभ्यासः ।
मुड्धः सेवनं । वथा,-
“आनुकूल्येन छष्णानुशौलनं भक्तिरुत्तमा" ।
इति भक्तिरसाम्टतसिन्धः ॥

अनु शो चनं, क्ती, (अनु + खच्‌ + भावे च्यृट्‌ । )
अनु शोचना । तत्पय्थायः। मन्यः २ शोकः इ
शुक्‌ ४ | इति जटाधरः॥

अनुषङ्गः, पै, (अनु + सन्‌ज + भावे घञ्‌।) कारुण्य ।
दया । इति हलायुधः ॥ रकचान्वितिपदस्थान्य-
चान्वयः। यथा । कोषोबलच्चापदतमित्यादौ
बलान्वितापडृतस्य कोषेऽन्वयः ॥ न्धाये उपनय-
स्थायम्पदस्य निगमनेऽनु षङ्गः । यथा । बहधिव्याप्य-
धुमवां खयं तस्मादङकिमान्‌॥ प्रसङ्कः। अन्योदेशेन
पडत्तावन्धस्यापि सिदिः। यथा,-
“नित्यक्रियां तथा चान्ये ह्यनु षङ्पलां श्रुतिं?” ।
इति स्तिः ।

श्नुदधप्‌, [म्‌] स्त्री, (अनु सततं स्तभ्यतेऽनया,
अनु +स्तन्‌भ + किप्‌ षत्वं । ) सरखतौ ) इति
शब्दर लावली ॥ अष्टात्तरपदं छन्दः। सा तु
समादैसमविषमडत्तमेदेन चिधा तच्च शेषस्य
पायिकप्रथोगः । तस्य लच्तणं ।
“पञ्चमं लघु सवत्र सप्तमं दिचतुधयोः ।
यर बष्न्तु पादानां श्रोषेब्बनियमो मतः" ॥
इति कन्दोमञ्नरी । अस्याः प्रस्ताराः २५६ । इति
पिङ्कलः ॥

अनुदानं, क्ती, ( खनु + स्था + भावे ल्यट्‌ )। कम्भा-
रम्भः । करणं । यथा,
(“छता ओौमवदेवेन कम्भानुखानपडती? ।
(उपपादनं । व्यवश्यापनं । उपयोगिता । आनु-
रूप्यं । क य्यैकरगां । अभ्यासः । अनुशीलनं ।
चश्च] ।
^ङपपत्तिपरि क्त गास््रानुानमो दितेः? ।
इति राजतरङ्किणी |
“अस्य नित्यमनुष्छानं सम्यक्‌ कुग्धादतन्द्ितः
इति मनुः। शास््रविहितकन्त॑वादिसम्पादनम्‌ ।
““किन्त्वनुखाननित्यत्वं खातन्ल्ामपकरषंति?' |
इति उन्तरचरिते | )

अनुं, क्ती, (न उष्य, नज्‌समासः। ). उत्पलं |
इति राजनिधंगटः ॥

अनुष्णः, चि, ( न उष्णः, नञ्‌ समासः । ) अलसः ।
इ्यमरः ॥ उष्णभिन्रः। ्रीतलः। बडब्रोहौ तु
अन्युव्याः ॥

खनुब्यावद्िका, स्न, (अनुष्णा शीतला वक्ञोव, कम्भ
धारयः | ) नीलदूर्वा । इति राजनिर्घरटः ॥

४र

अनुसन्धानं, को, ( अनु + सम्‌ + धा मावे ल्युट्‌ । )
अन्वेषणं । चेदा । इत्यादिकाव्यानुसन्धानबला-
दिति काव्यप्रकाशः ॥

अनुसारः, ए, (अनु + ट + भावे घञ्‌ ।) अनुसरणं ।

अनुयानं । अनुक्रमः । यथा,

“अथ लौ हविधिं वच्छे लौ इ शास्त्रानुसारतः" ।
इति वेद्यकसखबोधः

अनु हार,प, (अनु + ह + घञ्‌ ।) अनुकारः । सटृशो-
करणां । सदृशरूपवेशभाषाद्याविष्करणं । इव्य-
मरः ॥ उपमा । इति हेमचन्द्रः ॥
(“वदपाननुदारस्त्‌ हेतौ सत्यप्यत द्‌ गुणः” ।
इति साहित्यदपंणे । )

अनुच्तणं, ज्ञी, (च्तणे च्तण वी प्ायामव्ययीभावः | )
प्रतिच्तणं। स्वेदा | अनवरतं । च्तग शब्दस्य
वीष्यार्थानु पसगेणाव्यीमावसमासः ॥

अनूकः, ली, (खनु + उच्‌ + घजथे कः, न्य ्क्वादोनाच्च
इति कुत्वम्‌ । ) कुलं । वं शः । भ्रलं । खभावः।
इति मेदिनी ।

खनूकः,ै, (अनु + उच्‌ + घजर्थे कः, न्धख्क्वादीनाच्च
इति कृत्वम्‌ । ) गतजन्म । प ्बेजन्म । इति मेदिनी |
(वंशः । कुलं । खभावः । शलं ।
“अनूकं तु कुले शले एसि स्यात्‌ गतजन्मनि” ।
इति मेदिनी ।)

अनूचानः, ए, ( अनु +न + लिट्‌ तस्य कानच्‌। )
साङ्वेद विचच्तणः। शित्तादिषड्ङ्सदहितवेद-
वेत्ता । इत्यमरः ॥
(“इदमूचुरनूचानाः प्रतिक गटकितत्वचः” ।
इति कुमारसम्भवे ।
“च षयश्छत्रिरे धम्मं योऽनूचानः स नो महान्‌” ।

डति मनुः।)

अनू चानः, चि, ( अनु + वच्‌ + लिट्‌ तस्य कानच्‌ |
वेदस्यानुवचनं छतवान्‌, उपेथिवानित्यादिना
साधु। ) विनीतः। सविनयः। इति मेदिनी ॥
(साङ्बेदवि चत्त

अनूचान विनोते स्यत्‌ साङ्वेदविचच्तणेः”

इति मेदिनी
श््त्ताकल्यादिषड्क्सदहितवेदाध्ययनकारी, यथा,
“इदमूचुरनूचानाः प्रोतिकरठकितत्व चः”? ।
इनि कुमारसम्भवे ।
“ऋषयश्चक्रिरे धम्मे योऽनूचानः स गो महान्‌” ।
इति मनुः) |

अनूएः, चि, (वह +कम्भणि क्तः संप्रसारणं ततो
नज्‌समासः। ) अविवादहितः। खादवड्‌ इति
भाषा । यथा,-
“परिवेत्तानुजोऽनूप् व्ये दारपरिग्रहात्‌ ।
इत्मरः।॥

अनूद्य, चि, (अनु + वद्‌ + क्यप्‌ संप्रसारणं |) खनु-
वाद्यं । अनुवदनीयं । अवदनीये कखमध्यं । इति
संक्तिप्रसारव्याकरणं |

खनूनं,चि (न ऊनं, नन्‌समासः। ) अखण्डं । समगं ।
पूरे । इति जटाधरः । ( खद्टोनः । अन्नः ।

“इमामनूनां रमेरवेडि” । इति रघवे )

अन्द
नू नकं,चि, (न ऊनं, नज्‌समासः, ततः खार्थे कन्‌ ।)
सकलं । पुय । अखण्डं । इयमरः ॥
अनूषं, चि, ( अनुगता खापोऽच, समासान्त खच्‌,

अस्य उत्वं | ) जलबड्ल्दे शः । जलक्ञावितश्यानं ।

तत्प्योयः । जलप्रायं र्‌। इत्यमर: ॥ अस्य गुणाः ।
शौ तलत्वं । लिगधत्वं । वातक्ेश्रकारित्वं । गुरुतवश्च ।
इति राजवल्लभः ॥ रतदेशौयजलगुणाः । गुरुत्वं ॥
घनत्वं । पिच्छिलत्वं। मधुरत्वं । सलेश्रजनकलवं |
ख्िग्धत्वं। अभिनाशित्वं । पमेहगलगग्डश्लीप-
दच्छरदिंपश्टतिरोगकारित्वञ्च। इति राजनिधंगटः।
अनूपः, ए, (अनुगता खपेाऽच, प्रादिभ्य धातुजस्य
वाच्यव चोत्तरपदलेपश्वेति बह्धत्रीदिः) मददिषः।
इति चिकाणड शेषः ॥ (जलप्रायः । जलबडलः |
बङृ्बयुक्तः । “अनूपो मद्दषे नान्बुप्रायदेशे तु
वाच्यवत्‌” । इति मेदिनी ॥) ॥
अनू पजं, जी, (अनूपे जलपायदे शे जायते, अनूप +

जन्‌ + डः उपपदसमासः ।) आ्रकं । इति राज- `

निधेरटः ॥

खनू पदेश, ठ, ( अनूपः जलप्रायः देशः कम्भधारयः।)
जलप्रायदेशः । तस्य लक्तणं यथा,--
“नदौपल्वलदेलाद्फल्लोत्मलकुलेयतः ।
इंससारसकार ण्डचक्रवाकादि सेवितः ॥
सरोवराइमदहिषरुररो हिकुलाकुलः ।
परभूतदर ममुख्याच्छो नानाशस्यफलान्वितः ॥
अनेकग्रालिकेदारकदली च्ृचिग्चूषितः।
अनू पदेशो ज्ञातव्यो वातश्चे्रमयात्तिमान्‌?” ॥
इति भावपकाशः ॥

अनू रः, पु, (नात्ति ऊरू यस्य सः।) रय्यंसारयिः।
अरुणः | इव्यमरः ॥ ( ऊरुहोनः ।) ॥

अनूरसारयथिः, प, (अनूरः अरुणः सारथिः रथ-

चालको यस्य सः ।) ख्य्यैः । यथा,
“गतं तिरुश्चीनमनूरुसारयेः? ।
इति माघः ॥

अन्टजुः चि, (न ऋजुः सरलः, नज्‌समासः |) अस- `

रलः | शठः । इत्यमरः
(“न पाणिपादचपलो न नेच चपलोऽन्जुः? ।
इति मनुः |)

अन्टणो, [न्‌ ] चि, (ऋणं विद्यते$स्य, टश + इनि
चऋटगी,नज्‌समास्‌ः |) खचक्णी । धारी । यथा,
““रकमप्यच्तर यस्तु गुरः शिष्ये निवेदयेत्‌ ।
एधिच्यां नात्ति तदुत्र्यं यदत्त्वा सोऽन्टणो भवेत्‌”
इत्या ह्िकतत््वं ॥ ऋणाभावविशडिः । यथा
यत्त उवाच ।

“को मोदते किमाख्य्धं कः पन्थाः का च वार्तिका `

बद मे चतुरः पन्नान्‌ ग्रता जीवन्तु बान्धवाः" ॥
युधिषिर उवाच ।
“पञ्चमेऽहनि षष्टे वा शाकं पचति खे गहे ।
अन्टणो चाप्रवासौ च स वारिचर मोदते।॥
खअदन्यद्टनि भूतानि गच्छन्तीह यमालये ।
षाः स्थिर त्वमिच्छन्ति किमाश्चग्य॑मतःपर ॥
तकौऽपतिष्ः श्तयो विभिन्ना
नेको मुनिय॑स्य मतं प्रमाणं ।

क क

त)

्

अन
धम्म॑स्य तत्त्वं निहितं गुहायां
महाजनो येन गतः स पन्थाः ॥
अस्मिन्‌ महामोहमये कटाहे
खर्यानिना राचिदिवेन्धनेन ।
मासन्तुदन्वीपरि घटनेन
भूतानि कालः पचतोति वात! ॥ .
इति मुदाङ्कितमहाभारते वनपर्वणि ३१२ अ-
ध्यायः ॥ अपि च।
“देवानामन्टणौ जन्त॒यंचेभेवति मानवः” ।
इत्धादि शुद्धतत्त्वं |
अन्तं, क्ती, (न ऋतं नज्समासः | ) छधिः ।

मिथा। इत्यमरः ॥ विवाहादिपञ्चकेष्वन्टतं न

पापजनकं । यथा,--
“विवाहकाले रतिसंप्रयोगे
प्राणात्यये सव्वं धनापडारे ।
विप्रस्य चां ह्यन्टतं वदेत
पञ्चा्तान्यारपातकानिः' ॥
इति महाभारते कंपन्बेि अनं पति श्ौहव्ण-
वचन ॥
अनेकं, चि, (रकसात्‌ न्यत्‌ नज्‌समासः |) खक-
त्वातिरिक्तस ख्यानं तदश्च । बड । यथा,-
“अनेकराजन्धर यासङ्खलं
इति भारुविः॥
अनेकजः, प, ( अनेकं जायते, अनेक + जन्‌ + ड.
उपपदसमासः ।) पच्ती । इति चिकाणष्रोषः
बड्डजाते चि ॥
अनेकधा, व्य, (अनेक + प्रकारार्थे धा ।) अनेक-
पकारं । बधा | यथा,
“पराटीदधचोपम वौजं गएमित्यवभाषते ।
नास्ति गृष्टुमगृएानां नैव षोएठ्यने कधा” ॥
इति लोलावती ॥ अनेकवारार्थे$पि कचित्मयोगः
्नेकपः, ठै, ( खनेककाभ्यां मुखश्रग्डाभ्यां पिबति,
अनेक + पा +कः, उपपदसमासः |) इतौ
इत्यमरः ॥ ।
अनेकाञितशुणः, पै, (अनेकानि अधिः, दितौया-
श्ितातीव इत्यादिना समासः, तादृशः गुणः
कम्भधारयः।) बड्धनिद्गुणः । तद्यथा । संयोगः ९
विभागः २ दिषएटथक्‌त्वादिः ₹ रकत्वान्यसष्या 8 ।
इति सिडधान्तमुक्तावलो ॥
(““संयोगख्च वियोग सह्या दित्वादिकास्तथा ।
दि्टयक्‌त्वादयस्तददेतेऽनेकाञचिता गुणाः” ।
इति भाषापरिच्छेद ।)
अनेडमूकः, चि, (नास्ति ण्डः वधिरः मूकः वाक्‌-
श्रक्षिरदितख्च यस्मात्‌ सः।) धुत्तः। शठः ।
श्रुतिवाग्बिषौनः। इति भेदिनी । काला वोवा
इति भाषा ।
अनेहाः, [स्‌] पए, (न इन्यते, न + दन्‌ + खचन्‌
एषोदरादित्वात्‌ इन्‌ स्थाने रुादेश्ः, ततः
सौते अनखादेश्रः।) कालः । समयः । इलमरः ॥
(““वश्यस्तस्यान्तिे बो इज्डि ने इःप्रतीच्तिफः"' ।
इति राजतरङ्किणौ ।)

अनव, ली, (न रक मावे व्यन्‌ ।) रोकधामावः। खने-

४२

अन्त
कता । णकस्य भावः रेक्यं पृखान्नज्‌ समासः ॥
अनो, ख, (न नी डो) निषेधाथंः। अभावः इत्य-
मरटीकायां नीलकरठः ॥
अनोकहः, पै, (अनसः शकटस्य अकं गमनं षरी-
तत्‌, तत्‌ न्ति अनोक + इन्‌ + डः ।) टच्तः।
इत्यमरः ॥
(“एक्तसतवार गिं रि निभ्केराणा-
मनोकहाकम्परितपुष्यगन्धी? ।
इति रघवे |)
च्यन्‌च उ गतिपजनयोः। इति सुग्धबोधे वोपदेवः ॥
अन्‌च उ पृजने। गमने । ल्लिदटोक्तौ । इति कवि-
कल्यद्र मः॥ उ अच्ित्वा अख्क्रा । ज्िदोक्तिर-
व्यक्तशब्दः | इति दुगादासः।
| अन्‌च क व्यक्तौ । इति कविकल्यदुमः॥ वयक्तिरिद
| विषेषणं । क अश्वयति बुद्धिं सधीः । विशिनष्टौ-
। अधेः | इति दुगौदासः ॥
| अन्‌ज उ ध जि व्यक्तौ । गतौ । सक्तणे । इति कवि-
कंल्पद्मः॥ उ अञ्िष्यति अङ्खति । ध अनक्ति ।
जि अक्तोत्ि। व्यक्तिः स्फटौकरणं ।
““शसैरभाजां मवदीयदशंनं
। व्यर्ना ङ्घ कालचितयेऽपि योग्यतां" ।
इति माघः॥ अनक्ति गात्रं तैलेन जनः। इति
दुगेदासः ॥
अन्तं, क्ली, (अम्‌ + तन्‌ ।) खरूपं । खभावः । इति
मेदिनी चिकाण्डष्येषख् ॥
अन्तं, ङती, पै, (खम्‌ + तन्‌ ।) शेषः । इति मेदिनी।
तत्प्धीयः। जघन्यं २ चरमं ३ अन्यं 8 पाखाग्यं ५
पञ्िमं ई । इव्यमरः॥
अन्तः, पै, (खम्‌+ तन्‌ |) नाशः इ्मरः॥ खरूपः ।

हेमचन्द्रः ॥
अन्तः, चि, (खम्‌ + तन्‌ ।) अन्तिकः । निकटः ।
इति मेदिनी ॥ अतिमनोहरः । इति विशः
अन्तःकरणं, क्ली, (अन्तरमध्यवत्ति करणं ज्ञानसाधनं,
कम्भधारयः, छ + करे ल्युट्‌ ।) अन्तरिन्चियं ।
शोन्धियं । तत्पायः । मनः २ निद्ुःर। इति
विकाण्श्ेषः ॥ अस्य का्धेमेदान्नामचतुदधयं,
यथा,--
“मनो बुदिर दङ्कारख्ित्तं करणमान्तरं
संशयो निखयो गव्वैः सरणं विषया अमी?" ॥

इति वेदान्तः ॥ (खअस्योत्यत्तियधा,-“मिलितेस्त
अन्तःकरणमेकं स्यात्‌” इति । तेः पञ्चभूतस्थ-

सत्त्वा शे मिलितेः अन्तःकरणं भवतीः ।)
“श्नुग्टतोऽप्यस्य दयाद्रंभाव-
माख्यातमन्तःकररी वि शः ।
इति रघुवंशे |)
अन्तःकुटिलः, ए, (खन्तरभ्यन्तरे कुटिलः वक्रः ।)
शदः इति राजनिघंटः॥ कुटिलान्तःकरणे चि ॥
खन्तःएर, जी, (खअन्तमेध्यवत्ति एर ग्ट, कम्भ-
धास्यः।) राज्ञः स््नीग्टदं। तत्पय्थायः। अव-
रोधनं २ अवरोधः द्‌ खुद्धान्तः ४। इत्मरः।
अन्तःएरादयो राजदरेग्वपि तात्‌ स्थात्‌ वन्तनते ।

पान्तः । सीमा । निचयः । अवयवः । इति,

अन्त

यथा । “खुद्धान्तसम्भोगनितान्ततु्टे'" | इति
नैषधम्‌। इति भरतः ॥ “'दाच्छि्येन ददाति
वाचमुचितामन्तःएरेभ्यो यदा०। इत्यभिज्ञान
श कुन्तलम्‌ ॥

अन्तःए राध्यच्तः, पे, (अन्तःपुरस्य खध्यत्तः र च्तकः,
षौतत्‌एरुषः । ) राक्ञामन्तःएररच्तकः । तल्ल-
च्तणं यथा,--
“इडः कुलोद्धतः शक्तः पिदपेतामदः खुचिः।
राक्ञामन्तःएराध्यच्तो विनीतश्च तथेष्यते ॥
इति युक्तिकल्पत रः॥

अन्तःसत्वा, स्त्री, (अन्तमध्ये सत्त्वं पाणी सारो वा
यस्याः सा, च््ियां टाप्‌ | ) भल्लातकः । इति
शब्दचन्द्रिका ॥ गर्भवती । अन्तरुदरमच्ये सत्व
माणी यस्याः सा॥

अन्तःखेदः, फ, (अन्तः मध्ये खेदः मदजलं यस्य सः |)
इस्तौ इति चिकारडश्ेषः ॥

अन्तकः, पै, (अन्तं विनाशं करोति, +करो
व्यर्थे णिच्‌ ततो खल । ) यमः। इत्यमरः ।
(“ऋषिप्रभावात्‌ मयि नान्तको$पि पञ्चः प्रतु
किसुतान्यदिंखाः'? । इति रघुवंशे । )

अन्तगः,चि, (अन्तं पारं गच्छति, अन्त + गम्‌ + डः,
उपपदसमासः । ) अन्तगामी । पारगः । यथा;
“वेदान्तगो व्राद्धणः स्यात्‌ चचियो विजयौ भवेत्‌”
इति महाभारते विष्णुसदखनामफलं ॥ ग्रतः ।
अन्तं नाशं गच्छतीति ॥

खन्ततः, [स्‌] व्य, (अन्त + तस्‌ । ) सम्भावना ।
ऋअवयवः। पञ्चम्यथे । शासनं । इति विच्धः॥
(शषादारभ्य । प्रान्तभागेन । अ्रभागेन ।
केश्यो ऽद्भिः पाश्िताभिच्श्रूडः सपुदाभिरन्ततः”
इति मनुः । )

अन्तर्‌, य, ( अम्‌ + अरन्‌ तुड़ागमख । ) मध्यं ।
पान्तं । खौकारः | इति विश्वः ॥

अन्तर, ज्ञी, (अन्तं राति ददाति, अन्त + रा + कः,
उप्रपदसमासः | ) अवकाशः । अवधिः । परि-
धानं । अन्तधंनं । भेदः । ताद्य । खवसरः ।
मध्यं । अन्तरात्मा । दिनं । आत्मीयः । विना ।
वहिः । इत्यमरः॥ सदृशः । इति तदङ्धोका मेदिनौ
च ॥*॥ अवकाशे यथा। “म्टणालद्चान्तरमप्य-
लभं", । इति कुमारसम्भवे ॥ अवधौ यथा ।
“निरन्तराभ्यन्तरवातङक्प्षि” ॥ परि धाने यथा ।
अन्तरे ए्टकाः परिधानौया इवर्थः ॥ अन्तो
यथा, ““पन्बतान्तरितो रविः”? ॥ मेदे यथा,

“यदन्तरं सर्बपङैलराजयो-
यैदन्तरः वायसवैनतेययोः” ।

इति रामायणं ॥ ताद्य यथा । त्वामन्तरेण ऋणं
गहीतं तदथेभिव्थंः ॥ च्छि यथा । “प्रहरेदन्तरे
रिषि" ॥ खात्मोये यथा । “खयमत्बन्तरो मम” ॥
विनार्थे यथा । “इरे त्वदालोकनमन्तरेख"? |
वद्िरथेँ यथा । अन्तरे चर्डारग्टहा वाद्या
इत्यर्थः ॥ अवसरे यथा । “खच्रान्तरे च कुलटा
कुलवत्मातेत्यादि"” ॥ मध्ये यथा । “जरावयोर-
न्तरे जाताः पर्वताः परितो दरुमाः ॥ सदृ

अन्त

यथा “इकारस्य घकारोन्तरतमः” ।
भरतः ॥
श्यन्तर ङः, चि, ( अन्तः सदृशं खक थस्य सः | )
श्ात्मोयः। खयम्यकंः। वथा,-
“चरमगिरिकुरङ्ो शरटङ्कण्ड्यनेन
खपिति सुखमिदानोमन्तरङ्ः कुर ङ्कः"? ।
इति कालिदासः ॥
अन्तरा,ख, (अन्तरेति अन्तर + इन्‌ + डा, टिभाग-
लोपः। ) व्ननं । विना। यथा,--
(“न बच्छामः एनजं तु धार्मिकं राममन्तरा” ।
इति रामायणे । ) मध्यं । निकटं । इति मेदिनौ।
अन्तरापत्था, स्त्रो, ग्गो । अन्तरे उदरमध्य
अपव्यं यस्याः सा।
अन्तरायः, पै, ( अन्तर व्यवधानं रति, अन्त + इन्‌
+ खच्‌, षद्ोतत्‌एरुषः । ) विन्नः । इत्यमरः ॥
(““स चेत्‌ खयं कम्मेसु धम्मे चारियां
त्वमन्तरायो भवसि अतो विधिः” ।
इति रघ्वशे । )
खन्तरालं, करी, (अन्तरा मध्यं लाति, अन्तरा +ला
+कः। ) मध्यप्रदेशः। अभ्यन्तरं । इत्यमरः ॥
(“मुडरन्तरालसुवमस्तगिरिः सवितुश्च योषिद -
मिमीत दृशा"? । इति माघः। “उदेति भानुग-
गनान्तराले”। इति पद्यमाला 1}
शअन्तरालकं, क्ती, ( अन्तराल +खार्थे कन्‌ |)
अभ्यन्तर । इति राजनिधंटः ॥
अन्तरितं, चि, (अन्तरं इतं प्राप्तं दितीयातत्‌;
अथवा! अन्तरं यवधानं जातमस्य, अन्तर + तार-
कादित्वात्‌ इतच्‌ । ) अन्तद्धानप्ाप्तं। व्यवदितं।
तत्पग्ययः। प्तं २। इति चिकाण्डश्ेषः।
व्वकलिताङ्कः । वाकि इति भाषा । इति लोला.
वतौ ॥
अन्तरि क्त, ज्ो,(अन्तर्मध्ये ऋच्तारि, नच्तचाणि यस्य
वत्‌,षोदरादित्वात्‌ ऋकारस्य इकारः । अन्त-
सीच्तमिति पारे ऋकारस्य ईकारः । ) अन्त-
रौच्तं । अकाशं । इति छान्दसं | इत्मरटीकायां
परुषोत्तमजातरूपसुभूतिरायादयः ॥
(“अन्तरिता खव सुनीन्‌ देवां ख पीड्येत्‌” ।
इति मनुः । )
अन्तरीपं , क्ली, पै, ( अन्तगंता पोऽ) तत्‌, समा-
सान्तः श्यः, इन्तरपसर्गेभ्य इति अपट्रदादेशः | )
दपं | इत्यमरः ॥
च्यन्तरीयं, को, ( अन्तरस्य परिधानस्य इदं अन्तर्‌
+कः तस्य दइंयः । ) अधोवस्त्र । पररिधानवस्र।
इतमरः ॥
(“नाभौ एतच्च यदस्त्रं अच्छादयति जानुनी ।
न्तरोयं प्रशस्तं तत्‌ अच्छिव्रमुभयोस्तयोः'" ॥
इत्येवं लच्तशं )
ष्यन्तरीच्तं, को, (अन्तमध्ये ऋच्तायि नच्तचाणि यस्य
तत्‌, बोदरादित्वात्‌ ऋकारस्य रकारः । )
गगनं । इत्यमरः 1 अभ्नकधातुः । इति राज-
निर्धैरटः ॥
अन्तरौ्तजलं, ज्ञी, (अन्तरीच्तस्य आकाशस्य जलं

इति

६.

अन्त

षष्टोतत्‌ |) आअकाशजलं।
राजनिधंराटः ॥

अन्तरे, य (अन्तरेति अन्तर + इण्‌ + विच्‌ तस्य
लोपः ।) मध्यं । अभ्यन्तरं । इत्यमरः ॥

अन्तरेण, य ( अन्तरेति अन्तर + इण + यः तस्य
नेत्वं एषोदरादित्वात्‌ । ) मध्यं। विना। व्यति-
रेकः | इत्यमरः ॥

अन्तगंडः, चि, (अन्तमंध्ये गडुः यरोवाप्रदे शजातगल-
मांसपिण्डमिव निरथंकः |) निरर्थकः। था ।
इति हेम चन्द्रः ॥
(“काव्यान्तगेडभ्ूता या सा तु नेइ प्रशस्यते” ।
इति सादित्यदपणे।)

अन्तगतं, चि, (अन्तः अन्तकरणात्‌ गतं, अथवा
चखन्तमध्ये गतं प्राप्तम्‌ । ) विदतं । मध्यप्राप्नं ।
इति हेमचन्द्रः। (“अन्तगे तशवे रामे" इति मलुः।
“सागरान्तगेताः केचित्‌ केचित्‌ पव्बेतमाधिताः'।
इति रामायणम्‌ । अभ्यन्तरः! इदयमध्यस्थितः।
अन्तःकर गस्थः । “अन्तगंत पाथंनमन्तिकस्थं', ।
इति शाकुन्तले ।
“अकारे रिङ्कितैगत्या चेदधया भाषितेन च ।
नेचवक्विकारीच हयतेऽन्तगंतं मनः” ॥
इति मनुः | )

अन्तर्ह, क्तो, (गस्य मध्ये, अव्ययीभावः । ) ग्यह-
मध्यं । इति नानार्थेकोखशन्दारथे अमरः ॥ घरोर
भितर इति भाषा । (वाराणसीये सप्तावरणवति
स्थानविशेषे ।
“अन्यस्थाने छतः पापं वाराणस्यां विनश्यति ।
वाराणस्यां छतं पापं पञ्चक्रोश्यां विनश्यति॥
पञ्चक्रोश्यां छतं पप्र चन्त हे विनश्यति! ।
इति काशोमाडहात्यम्‌। )

अन्तजैठरः, क्तो, (जठरस्य उदरस्य मध्ये अब्ययो-
भावः। ) कुच्तिमध्यं । कोर । इद्मरः॥

अन्तदं धनं, क्ती, (अन्तमध्ये दध्यते मत्तता क्ियते-
जनेन, अन्तर्‌ + दध्‌ + करणे ल्यट्‌ । ) सुरावीजं ।
इति शब्दचन्द्रिका ॥

अन्तदोहः,पै, (खन्तमेष्ये दाहः सन्तापः।) कोटसन्ता-
पः । शरीराभ्यन्तरज्वाला। इति राजनिर्धटः ॥

अन्तद्धा, स्त्री, ( अन्तद्धीनं, अन्तर्‌ + धा +भावे
ख्‌ च्तरियां टाप्‌ । ) अन्तङ्जानं । इत्यमरः ॥

अन्तद्धाने, ली, (अन्तर्धानं, अन्तर्‌ + धा +
भावे ल्युट्‌ । ) आच्छादनं । इति शन्दरलावली ॥
तत्प्योयः। अन्तद्धा र व्यवधा इ अन्तदिः ४
ऋअपवारणं ५ अपिधानं ई तिरोधानं ७ पिधानं <
छदनं € । इत्यमरः ॥
(“अन्तङधानं स्तिः कान्तिकृ द्धिः श्रोतज्ञता वथा"?
इति याज्ञवल्कयः | )

अन्तद्धिः, पे, (अन्तद्धानम्‌ च्न्तर्‌ + धा + भावे कि |)
अन्तद्धानं । इ मरः ॥

अन्दर, की, (अन्तरं ह मध्यस्थं दारः । ) प्रको-
दारं । इति भर्तः ॥ ग्टहाभ्यन्तर दार | ग्यहा-
भ्यन्तर पको ादिदारं जालद्वारः वा। इति खामौ ॥
तत्मग्थोयः। प्रच्छ्रं २। इत्यमरः ॥ प्र्तदारं

दिब्योदकं। इति |

अन्त

खड्किकाद्वार । यथा,--
^प्रच्छ्रमन्तदारच्च प्तदारं तदुच्यते", ।
इति शवरसखामौ ॥

खन्तथरंतः, ति, (अन्तर्मध्ये भूतः स्थितः, सन्तर्‌ +
भू + कर्तरि क्तः।) गुणौभूतः । अन्तःस्थः । अन्त-
रसः । न्तरगतः । यथा,--
“स ख्व भगवान्‌ विष्णुर न्तभरंतः सनातनः?” ।
इति पद्मएराणे माधमाहाम्य ॥

अन्तम्मनाः, [ स्‌ ] वि, (वाह्ययापारशरन्यतया खन्त-
गमनः चेतो यस्य सः। ) दुम्भेनाः । विमनाः ।
व्याकुलवचेताः। इत्यमरः ॥

अन्तयामी, [न्‌ ] पै, (अन्तमेध्ये यमयति खसख-
कार्येषु इन्द्रियादीनि नियोजयति, अन्तर्‌ +
यम्‌ + णिच्‌ + उपपदसमासः । ) आअन्तःकरण-
नियामकः। तत्पग्यायः। आत्मा र जीवः ई एरुषः ४
एद्रलः ५ इरः १। इति चिकाणशेषः ॥ विखु-
डसत्वप्रधानाक्ञानोपदहित चेतन्यं । इति वेदान्त-
सारः | मनोगतच्े चि ॥
(“न्तरा विश्य भूतानि योबिभच्योत्मक्ेतुभिः ।
अन्तयामौखरः साच्तात्‌ पातु ने यदश स्फटम्‌'

अन्तवैशिकः, प, (व्रः खावलम्बनयद्िविदयतेऽस्य,
वंश +ठक्‌ तस्य इकः, अन्तः पान्तःपुरे वंशिक
यद्टिधारौ नियुक्तः एरुषः। ) अन्तःपुराधिद्तः ।
अन्तःपुराध्यत्तः । इत्यमरः ॥

अन्तव्व॑ली, स्तो, ( अन्तगं भमध्यस्थमपत्यं विद्यते
ऽस्याः, अन्तर्‌ + मतुप्‌, अन्तन्वैत्यतिवतोर्नक्‌
इति खीपनुगागमौ । ) गर्भिणी । इत्यमरः ॥
(“तस्यामेवास्य यामिन्यामन्तवली प्रजावतौ ।
छतावद्धल सम्यन्नौ कोषादण्डाविव चितिः” ॥
इति रघुवंशे। )

अन्तव्वेभिः, पैः (अन्तः कुल्तिमध्यात्‌ वमयति उद्रार-
यति अन्तर्‌ + वम्‌ + णिच्‌ + इक छष्यादिभ्य
इति बाडस्यात्‌ इक्‌। ) अपाकः । अजीशैः ।
इति चि काण्डश्ेषः॥

अन्तव्वाणिः, चि, (अन्तः अन्तःकरणे वागी शास्त्र-
विदिता वाक्‌ यस्य सः, कखः । ) शास्त्रवित्‌ ।
शास्त्रज्ञः । इत्यमरः ॥

च्यन्तव्विगाइनं, क्ती, (अन्तर्मध्ये विगानं पवेश,
अन्तर्‌ + वि + गाइ +ल्युट्‌ । ) प्रवेशनं । इति
हेमचन्द्रः ॥ *

अन्तर्न्वेदी, स्त्री, (अन्तः एथ्वीमध्यस्थतया वेदीव ।
अन्तर्वेदि इति पाठे अन्तमेध्ये वेदिव देशे सः।)
बरद्मावत्तदे्रः। गङ्गयमुनयोग्भध्यदेशः। चआ-
प्रयागहरि दार परन्तदे शः। दोयाव इति पञ्िम-
देशे ख्याता । तत्पग्यायः। शशखली र| इति
चिकाखष्रोषः ॥

अन्तहासः, पै, (अन्तर ग्क्तो हासः दास्यं । ) अबयक्त-
हासः । गृ़हास्यं । तत्पयः । उदनं २ । इति
चिकाखशेषः॥ तदति चि (“ततोऽन्तदसविका-
समुखः स तदुचितमाचचार"› | इति पञ्चतन्त्रं ।

“सान्तसं कथित मसछत्‌ एच्छतश्च त्वया मे” ।

इति मेघदूतम्‌ ।)

कका ० चक क

क का क क क कक्कर

१ ५ -+ +

अन्ति

अन्तरिंतं, चि, (अन्तर्‌ + धा + क्तः । ) लक्ता यितं |
ग॒तं । तत्पय्धीयः। संवीतं २ र्डधं ३ आर्तं ¢
संतं ५ पिदितंद छत्रं ऽ स्थगितं < अपवारितं
€ तिसेधानं ९० । इति हेमचन्द्रः ॥ (^अन्तद्दिते
शशिनि सेव कुसुदतीमे दृष्टं न नन्दयति संस्मर-
णयश्णोभा"? । इति शकुन्तले । )

अन्तवासी, [न्‌ ] पै, ( अन्तेऽष्येतुमध्यापकसमीपे
वसति, अन्त + वस्‌ + णिनि उपपदसमासः । )
अन्तेवासी । शिव्यः। इत्यमरटीकायां भरतः ॥

अन्तशय्था, स्त्री, (अन्ताय नाशाय शव्या ्रयनं शी
+भावे क्यप्‌ । च्ियां टाप्‌) ूमिशय्या । ग्टद्यः ।
शसश्रानं । इति मेदिनी |
(“अन्तशव्या स्तौ भूमिशग्यायां पिटटकानने” ।
इति मेदिनौ । )

अन्तावश्ायी, [ न्‌ ] पै, ( अन्ते नीचजातितया ग्राम-
सौमायामवष्ते तिरति, अन्त +अव + शौ +
णिनि उपपदसमासः। ) चण्डालः | सुनिविशेषः।
इति हेमचन्द्रः ॥ नापितः । इत्यमरः ॥

अन्तिः, स्त्री, (अन्त्यते ज्येभ गिनीत्वेन सम्बध्यते
ऽसौ, अन्त + कोय शिच्‌ + इक्‌ । अन्तिकेति
पाठे खार्थे कन्‌ च्ियां टाप्‌ । ) नाद्योक्तौ व्ये
भगिनी । इति शब्दरलावली ॥ (अन्तिका भगिनी
व्येष्धेद्यमरः |) समीपे व्य । यथा । “मुगधप्रमौत-
वदुपेयतुरन्तिमाचरोः'" । इति ओ्रोभागवतं ॥

अन्तिकं, चि, (अन्तः सामीप्येन विद्यतेऽस्य, अन्त +
ठन्‌ तस्य इकः |) निकटं । इत्यमरः ॥ सामीप्ये
ज्ञी। इति धरणी ॥ ( “अन्तगं त प्ार्थनमन्ति-
करस्थं, । ““खनसि ग्टदुकणान्तिकचरः”। इति
श्राकुन्तले। “ननु मां प्रापय पत्यरन्तिकम्‌'” ।
इति कुमारसम्भवे ।)

अन्तिकतमः, चि, (अनिश्येन अन्तिकः, अन्तिक +
तम ।) अतिनिकटः । तत्पय्ायः। नेदिष्ः २।
इत्यमरः ॥ नेदीयान्‌ ३ ऋन्तितमः ४ । इति
जटाधरः ॥

अन्तिका, स्त्री, (अन्तः नाद्याय अभिनेट सामौष्य-
मस्याः अस्ति, अन्त + ठन्‌ तस्य इकः च्तियां
टाप्‌ ।) नाच्योक्तौ व्यधा भगिनी । इयमरः ॥
तत्पय्धायः । अत्तिका र अर्तिका ३ । इति
तद्धीका । चुल्ली । शतलानामौषधं | इति मे-
दिनी ॥ चामारकषा इति स्याता।
(“अन्तिकं निकटे वालिकं स्री शतलौ षधौ ।
चल्यां ज्येभगिन्याचच नाद्या कश्यतेऽन्तिका'? ॥
इति मेदिनी।)

अन्तिकाशखयः, पै, (अन्तिकस्य आश्रयः खवलम्बनं,
षण़ोतत्‌पएुरुषः।) निकटाश्रयः। समी पस्थावल-
म्बनं | तत्पर्यायः । उपघ्नः २। इत्यमरः॥

अन्तिमः, चि, ( अन्त + डिमच्‌ । ) न्ते भवः ।
चरमः । अन्त्यः । इति जटाधरः ॥
(““अजातग्टतमूखौणां वरमाद्यौ न चान्तिमः ।
स्त दुःखकरावाद्यावन्तिमस्त॒ पदे पदे”, ॥
इति हितोपदेशः | ) अतिनिकटः। इत्धमर-

टीकायां नीलकण्ठः ॥

अन्तेवासी, [ न्‌ ] पै, ( अन्ते विद्यामध्येणुमध्यापक-

अन्त्य, क्ल, (अन्ते भव, चन्त +यत्‌ ।) दश्रसागर-

अन्यः, चि, (अन्ते भवः, अन्त + यत्‌ ।) अन्ते भवः।

अन्त्यः, ठ, (अन्ते भवः अन्त +यत्‌ ।) मुस्ता । इति

अन्त्यजः, ए, ( अन्त्यो भूत्वा जाते, अन्त्य + जन्‌ +

अन्त्यजन्मा, [ न्‌ ] ए, (अन्त्यं ब्राद्यणच्तलियविशां

अन्यभ, क्ली ( अन्त्यं शेषस्थितं भं नच्तचं कम्भ-

अन्त्यवणंः, पु, ( अन्यः व॑ः जातिः कम्भधारयः।) |

अन््यावसायी, [न्‌ ] ठै, ( अन्यः सन्‌ अवस्यति, |

५५
अन्त्या

समीपे वसति । चण्डालपक्ते तु नोचजातितया
ग्रामपान्ते वसति श्रयवासेव्यलक्‌, अन्त + वस्‌
+ णिनि ।) श्ष्यिः।

(“ल्ृशाशान्तेवासी कुशिकपतिराच्ञापयति वः ।
ईति महावीर चर्ति।

«तात ! प्राचेतसान्तेवासौ लवो$भिवादयते!” ¦
इति उत्तरचरिते ।) चण्डालः। इत्यमरः ॥ पान्त
स्थायिनि चि॥ इति विचः ॥

संख्या । सहखलच्तकोटिः । इति लीलावती ॥
दादश्लम्रं । इति ज्योतिषं |

शेषोत्यन्नः। अधमः । जघन्धः । इति मेदिनो ॥
(अन्तिमः । चरमः । षषः ।

“असह्यपौडं भगवन्‌ ऋशणमन्यमवेदहि मे"? ।
इति रघु्व॑े ।)

मेदिनी ॥ सुता घास इति भाषा । खेच्छः । इति
पायश्ित्ततत्तवं ॥

डः॥) श्रूढः। इति हलायुधः ॥ रजकादिसप्त-
जातयः । यथा,-

“रजकख्म्भकार ख नटो वरुड णव च ।
कवत्त॑मेदभिल्लाश्च सतैते अन्यजाः रुताः?” ॥
इति यमवचनं ॥ जघन्यजे चि ॥

जन्मानन्तरः जन्म यस्य सः |) चतुथं वशैः । गूढः ।
इति रल्नावली ॥

(““प्रतियदस्त्‌ क्रियते अूडादप्यन््यजन्मनः'” ।
इति मनुः।)

अन्यजातिः, पै, (अन्त्या जातिज॑न्म यस्य सः ।) |

चाण्डःलादिः । यथापस्तम्बः ।

“न्तजातिर विज्ञातो निवसेद्यस्य वेश्मनि ।
स त ज्ञात्वा तु कालेन कु्धत्तच विष्टोधनं ॥
चान्रायणं पराको वा दिजातौनां विश्रोधनं ।
प्राजापव्यन्त्‌ खूदाणां तथा संसर्गदूषणे ॥
चेस्तच भुक्तं पकात्नं छ्छ' तेषां विनिर्दिशेत्‌ ।
तेषामपि च वैरग्तं तेषामदधं विधीयते"" ॥ |
इति प्रायशित्ततत्त्वं ॥

धारयः |) रेवतीनच्तचं । मीनराशििः । इति |
ज्योतिषं |

शूद्ः। इति हेमचन्रः ॥

अन्त्य + खव + सो + णिनि उपपदसमासः | ) |
चारडालादिसप्तजातयः। यथा,-
>,
“चाण्डालः पचः च्तत्ता खतो वदेहकस्तथा ।
= । = 3१
मागधायोगवौ चैव सनतेऽन््यावसायिनः'' ॥

इति खङ्किरःः ॥ (निवादच्त्ियां चण्डालजातो ।
मुदाफरास इति ख्यातः संकौगंनातिविद्ेषः। ।

क
अन्त्य
“निषादस्त्री तु चण्डालात्‌ ए्रमन्त्यावसायिनं ।
श्मशानगोचरं छते वाद्यानामपि गदितम्‌" ॥
इति मनुः |)

अण्येद्धिः, स्त्री, ( अन्त्या अन्ते भवा इष्टिः, कम्भ-

धारयः।) चरमसंस्कारः। सतु शवदादादि-
रूपः । यया,--
“सपिणडादि भिदाश्चौ चसं तेषो ऽन््ेषटिप डतिः? ।
इति खदधितक्वपतिज्ञायां सनासेभटधा चान्धः ॥ तत्‌-
पयोगो दादश्न्दे ददव्यः ॥ तदनन्तरं पुरकपिग्ड-
परमाणं पिख्शब्दे द्व्य ॥ तस्य प्रयोगोऽत्र
लिख्यते । ततः पिण्डदानं तच कमः। तण्डुल
प्रटतिदयं दिः परच्ताल्य रशनां दिशि खितं
पचेत्‌ । ततः पविच्र पाणिः प्राचौनावोतौ पातित-
बामजानुदं च्तिणामुखो इस्तपमाणां चतुरङरुलो

च्छायां दच्तिशक्चवां पिण्डिकां हत्वा तदुपरि
रेखां छत्वा दभीानास्तीय्यै तिलान्‌ प्रत्तिष्य ।
ॐ खमुकगो चपर तासुकटे वश्म्भन्नवनेनिच्छ इत्या-
स्तीगकुशोपरि सतिलजलेनावनेजयेत्‌ । तत-
स्तिलमधु्टतादिभिश्रं तप्तपिण्ड रहीत्वा खद्या-
सुकगोचस्य पेतस्यासुकदेवशम्भ॑णः र्तत्‌. पयम-
पिण्डं पूरकं इत्यवने जनस्थाने दद्यात्‌ । ततः
पिरडपाचत्ञालनजनेन एनरवनेजये त्‌ । @" खसुक-
गोचपरेतासुकदेव शम्भत्ेत त्ते ऊणेतन्तुमयं वासः।
ततः अआमग्ण्मयपाचे जलाञ्जलिं पिण्डसमोपे
स्थापयेत्‌ । गन्धं माल्यञ्च यथाश्रक्ति दद्यात्‌ ।
वाष्यपच्छन्तं पिण्ड पश्यित । ततः पिण्डा-
दिकं जले स्िपेत्‌ । कालेऽप्यक्नतचूड़ो पनयनानां
अनू एकन्धानाश्च कुश्ास्तरणं विनेति शेषः । णवं
छृतचूडानासुपनयनकालात्‌ पाक्‌ दभाषरि पिण्ड-
दानं । उपनयनकाले आगते त्वतो पनयनानां
दरीपरि पिण्डदानं । वं अष्टवषं विवाहकाले
अगते ऊ्सरीणां दभौपरि पिण्डदानं । राचा-
वाचम्य दच्िणासुखः प्राचीनावीती पातितवाम-
जानुः चिकाष्िकोपरि ग्टण्मयपा्रे उदकं तथा
पात्रान्तरे त्तरं निधाय पेता्र खाहि पिब
चेदं च्तौरमिति ब्रूयात्‌ । तदेकरा्रमावश्यकं
दश्राचं फलभूयस्वायेमिति । दितीयपिर्डादिष
दितीयं परिण पूरकं इत्यादिविष्ेषः। दितीय-
पिण्डे ग्टण्मयपाच्रदये जलाञ्जलिदयं । टतीयादि
पिण्डे पाचरादिरृदधिः। येन पचपद्चाशत्‌ पा-
चारथन्चलथख्च तावन्ति । यदाश्नौचपरथमदिने
पिण्डानां चयं । दितौयदिने चतुद्धयं । टतीये
चयं । पथमभेकं दितोये चतुद्धयं । टतीये पञ्चमं
वा कल्यः । चतुर हाश्च परथमचतुथंयो दौ ।
दितीयदटवीययोस्रयस््रयः । पञ्चादहाश्टौवेतु प-
चमपश्चमदिनयोरेककड्रः पिण्डः । दितीयचतु-
योद दौ । ठतीये चत्वारः । षड्हाशौचे दि-
तीयचतुर्धदिनयोखरयस्त्रयः । शषेष्ेककः। सप्ता-
हाश्रौचे ढतीयचतुर्थं पञ्चमदिनेष दो दौ । रेषे-
येकैकः । अदाहाश्तैचे चतु्ंपञ्चमदिगयो
दौ। शेषेष्येकीकः। नवादाश्रौचे तु पञ्चमदिने
दौ । रेषेषेकेकः । पचिणोद्यहाश्तौ चयोर

अन्त

ऋद्यदितौयदिनयोः पञ्च पञ्च पिण्डाः । दादश-
हाद्यश्रौ चे नवदिनेष नव पिण्डाः । शेषदिने दश्रमः।
सद्यः शनौ चेका हयोरेकाह णव दशपिण्डाः। श्यौ
चान्तमध्ये पिण्डो देयः रात्रावपि ॥ *॥

गद्कगम्भस्यस्थिप्र्तेपप्रयोगस्त । ततः खात्वा-
चम्य उदङ्मुखः कुशचयजलान्यादाय @ तत्सदिव्य्‌-
चाग्य अद्यासुकेत्यादि अमुकस्य रखतदस्थिसम-
सं स्थकव्ंसहखावच्छित्नखगाधिकरणकमदहौय-
मानत्वकामोऽमुकस्यैतान्यस्थिखण्डानि गङ्गायां घ-
च्विपामौति सङ्खन्ल्यापसब्यं छत्वास्ीनि पञ्चगव्येन
लिका हिररयमध्याज्यतिकैः संयोज्य म्टत्तिकापटे
ख्यापयित्वा दच्तिणदस्तेन तत्यटकमादाय दत्तिणां
दिशं पश्यन्‌ ॐ नमोऽस्त धम्भराजायेति वदन्‌
जलं प्रविश्य स मे पीतो भवतिव्यक्वास्थि पत्ति
पेत्‌ । ततो मच्ननं छ्त्वोत्थाय य्थं दृष्टा दच्वि
शामुत्सृजेत्‌। इति खुदत ॥ *! किञ्च शातातपः ।
“जलमेकाहमाकाशे स्थाप्यं च्तीर ञ्च ग्टरमये"।

पारस्करः । म्टण्मये तां राति च्तीरोदके विदा- '

यसि निदध्यः। परेता खाहौद्यदकं पिब चेद
च्लोर | शदः रात्राविति गौडाः । गारुड तु ।
“चअपङ्घे म्टण्मये पाते दुग्धं दद्यात्‌ दिनच्रयम्‌?” ।
श्यक्तं । हेमाद्रौ पायो तु दशाहमुक्तं ।
““तस्मात्रिधेयमाकाशे दशरात्रं पयो जलं ।
सन्बतापोपशान्त्ययंमध्वश्रमविनाशनं'” ॥
देवजानौये कारिकायां ।
“तच प्रेतो पक्तये दशरा्रमखणिडितं ।
कयात्‌ प्रदीपं तैलेन वारिपाचश्च मार्कं ॥
भोज्यात्‌ भोजनकाले तु भक्तमु रिच निन्व॑पेत्‌ ।
नामगो तेण सम्बध्य धरन्यां पिदटयक्ञवत्‌”' ॥
इति निसंयसिन्धौ ५ परिच्छेदः ॥

अन्तं, जो, (अन्त्यते कायः सम्बध्यते$नेन अति बन्धने
करणे द्रन्‌ |) पुरीतत्‌ { इत्यमरः ॥ ओंत्ड़ी
(त्‌ इति भाषा । अत्‌ इति स्यातः देबन्धको
नाडीमेदः ।
उक्ताः साद्धास््रयो वामाः पुसामन्लाणि दखरिभिः।

अदधव्यामेन होनानि श््रोणामन्लाणि निरदिशत्‌ ॥ |

इति प्रशचकम्‌ ।)

अनग्धङडिः, स्त्री, पै, ( अन्नजन्या ङदडिः, शाक-
पार्चिवादित्वात्‌ समासः मध्यपदलोषख्ं ।} रोग-
वि्धेषः। तच्निदाबादि यथा,
“वातको पिभिरा हरेः शौततोयावगाइनैः।
चारणे रणमाराध्वविषमाङ्पवत्तनेः ॥
च्लोभगैः च्लोभितान्येख चुदरान्तावयवं यदा ।
पवनो दिगुणौरछ्य खनिवेश्ादधो नयेत्‌ ॥
कुरा दंच्तणसन्धस्थो ग्ग्धााभ ऋय तदा
चारखं उपस्थितस्य वेगस्य । इरण अनुपख्धितस्यं
वेगस्य प्रेरां ,
^भविषमाङ्प्वत्षनं वक्रत्वेनाङ्मो टन!” ।
अन्यानि च्तोमणानि च बलवद्िग्रहकटोरधनुरा-
कं यादौनि। तेः चोभितः संदूष्य सञ्चालिलः
पवनः यदा च्द्रा्लावयवं दिगुगौरछत्य खनिवेशा

दधो नयेत्‌ । तदा वंच्तणसन्धिस्यः सन्‌ वंच्तण- |

५६

अन्ल

सन्धौ ग्रन्थिरूपं खयथुः वुव्यात्‌ इयर्थः ॥ + ॥
उपेक्िताया अन््रडद्धेर वस्थामा इ ।

““उपेत्तमाणस्य मरुदिृद्धि-

माश्रानरुक्‌ स्तम्भ वती कुय्थात्‌।

स पौडितोऽन्तः खनवान्‌ प्रयाति

प्रध्मापयन्नेति एनश्च मुक्तः ॥
उपेच्तमागस्य ङृदधिभिव्य्थैः । मरुददिं सुष्क-
डि । अआशध्रानरुक्‌ स्तम्भवतीं कुग्यात्‌ । तच्रा-
ध्रानमुदरे रुक्‌ छड्धयोसुष्कयोः स्तम्भो गारे तद्‌-
य॒क्तां कुग्धोत्‌ इत्यथः । भोजो प्याह ।
“न्त्रं दिगुणमादाय वातो नयति वंच्तगं ।
वंत णात्तदुजा यक्तं फलकोय्यां प्रपद्यते"” ॥
स मुष्करः । अन्तः उदरे पश्चापयन्‌ अग-
मनमागंमुच्छनं कुव्वेन्‌ ति प्रयाति ॥ * ॥ ख-
साध्यमाह ।
““यश्चान्तावयवञ्जिदटान्मुष्कयोव्वोतसञ्चयात्‌ ।
स्यादन््रदडधिः सोऽसाध्यो वात डद्धिसमाङ्लतिः” ॥
स कोदृक्‌ स्यादिव्याकाङ्कगयामाह । वातढडि-
समाङ्लतिः ॥ * ॥ सामीप्यादजरैव ब्रभ्रमाहइ ।
“अत्यभिव्यन्दगुव्वनरसुष्कप्यामिषाश्रनात्‌ ।
करोति ग्रभ्थिवच्छोधं दोषो वच्तणसन्धिष ॥
ज्वर ्रलाङ्गसादाच्यं त ब्रभ्रमिति निदिशेत्‌”"॥*1
खथ ठद्धेशिकित्सा ।
“द्धावत्ासनं मागसुपवासं गुरूणि च ।
वेगाघातं एयानं व्यायामं मंथनं त्यजेत्‌ ॥
वातद्द्धौ पिबेत्‌ खिग्धं यथाप्राप्तं विरेचनं ।
सच्तीरं वा पिबेत्‌ तलं मासमेरण्डसम्भवं ॥
गुगगुल््ेर ग्डजं तेलं गोमू चरेण पिबेन्नरः ।
वातृदडधिं जयत्या चिरकालानुबन्धिनीं ॥
पित्तय्स्िक्रमेणेनं पित्तटृदधिसुपाचरेत्‌ ।
जलो काभिररेदक्तं डौ पित्तसमुद्धे ॥
चन्दनं मधुकं पद्ममुशोर नीलमुत्पलं ॥
च्तीर पि द्परलेपेन दाइशोथरुजापद्ं ॥
तिकदुः चि फलाक्राथं सच्तारः लवं पिबेत्‌ ।
विरेचनभिदं अष्टं कफड्ड्धिविनाशनं ॥
लेपनं कटु तीच्ठणोष्णं खेदनं रूच्तमेव च ।
परिषेको पनादौ च स्वैमुष्णमि हेव्यते ॥
मुङमुं डजंलोकाभिः शो गितं रक्तन इरेत्‌ ।
पिबेदिरेचनं वापि शकंराच्तौदसं यतं ॥
श्रौतमालेपनं सव्वं सव्वं पित्तदरः तया ।
पित्तङदिकमं कुय्यौदामे पक्षे च रक्तजे ॥
खेदोभेदः समुल्ये तु लेपयेत्‌ सुरसादिना ।
शसि विरेचनद्र्येः सुखोष्णं चसंयतेः ॥
संसुद्य मूचप्रभवं वस््रपट्रन वेदयेत्‌ ।
सौवन्धाः पाच्ेतोऽधस्तात्‌ विध्यद्रीदिमुखेन वे ॥
मुव्कश्योधमगच्छन्त्यामन्तरडद्धौ दि चच्तशः'” ।
ब्रोडिमुखेन शस््रविश्ेषेग । अगच्छन्त्यां ख-
(1.4
“तैलमेरण्डजं पीत्वा बलासिडधं पयोन्वितं ।
आअश्रानश्रलो पचितामन्लडडधिं जयेन्नरः ॥
साक्ञायश्छम्टतेरण्डवलारग्वधगो दुरः ।
पटोलेन इषेणापि विधिना विहितं श्तं ।

।

रुवतिलेन सं युक्तमन्लढ डि व्यपोहति" ।
राखलादिक्वायः॥*॥
“गन्धन्वेदस्ततेलेन ठषेणापि युतं पिबेत्‌ ।
विश्ालामूलजं चूं दिं दन्यान्न संश्रयः"? ।
विशाला इन्द्रवारुणी ॥ * ॥
““वचासषं पक ल्वीन प्रलेपः यना एनः ।
श्ुत्वकसषपैः पिष्टैः शो धद्ेश्रानिलापदः ॥
खुद्धखूतं दिधागन्धं तान्येतानि योजयेत्‌ ।
लोहं रङ्ग तथा तामं कांस्यश्चाथ विशोधितं ॥
तालक तुत्थकं वापि तथा शङ वराटक ॥
चिकटु चिफला चव्यं विडं ड्धदारकं ॥
कच्चर मागधौमूलं पाठां सवषां वचां ।
`खलावौजं देवकाष्ं तथा लवशपञ्चुकं ॥
ख्लादिसमभागानि चूयेदथ कारयेत्‌ ।
कषायेण इरोतक्या वटिकां टङ्कसम्मितां ॥
रकां तां वटिकां यस्त निगिकलेदारिणा सह ।
अशण्डद्धिरसाध्योऽपि तस्य नश्यति सत्वरं?”
इदधिवाधिका वटौ ॥ * ॥ खय ब्रभरस्य चिकित्सा ,
भ्यङ्खेरण्डतलेन सम्यक कल्कोऽभयाभवः ।
छष्णासेन्धवसंयक्तो ब्रभररोगदरः परः
अजाजी हवुषाकुं गोमेदवदरान्वितं ।
काञ्जिकेन तु सपिष्टं तल्लेपो ब्रभ्रजित्‌ परः"? ॥
गोमेदं पकं । तथा च नि्ेरटौ धन्वन्तरिः ।
““पच्रं इलाहृयं रामं गोमेदं वसनाहृयं”
डतिटद्धत्रभ्रधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥
अन्दिका, स्त्रो, ( अन्दति नाद्याय व्येष्धभगिनोत्वं
सम्बश्राति, अदि + रखुल्‌ स्तयां टाप्‌। नाच्योक्तौ
ज्येमगिनौ इत्यमरटीकायां । ) अन्तिका ।
चल्ली। इत्यमरटीकायां नीलकरः ॥ चुला
इति भाषा।
अन्दुः, स्त्रो, (अन्द्यते बध्यते$नेन, अदि + करयो
उशबाङ्ल्यात्‌ | ) इत्िनिगङ्ः । आंदुया इति
भाषा | स्नीपादभूषणं। इति हेमचन्द्रो भूरिप्रयो-
गख ॥ मल पञ्चम इत्यादि भाषा।

अन्दुकः, ए, (अन्द्यते बध्यतेऽनेन, अदि + करणे

उण्‌, ततः खार्थे कन्‌ |) इत्ति पादबन्धन ्दद्धलः ।
तत्मब्धायः । निगडः २ । इत्यमरः ॥ पादालङ्खार-
विशेषः । तत्पब्थायः। पादकटकः२। इति चि-
काण्डशेषः ॥

अन्दुः, स्री, (खन्यते वध्यतेऽनेन, अदि + उण्‌ ततः
ऊत इति च्त्रियां ऊङ्‌ |) इस्तिपादवन्धन-
लौहनिगडः । आन्द्या इति माषा । स््पाद्‌-
भूषजं। भल गुजरी इत्यादि भाषा। इति
मेदिनी ॥ ( निगडः । गटच्ुला । वन्धनरच्नः ।
अन्दः स्त्रियां स्थान्निगङ़ प्रमदे भूषणस्य च । इति
मेदिनो |)

अन्दुकः, ए, (अन्द्‌ + खाये कन्‌, एवोदरादित्वा्‌

पच्तेकेषण इति कखाभावः। खाधिंकपत्ययाः

परछृतिलो लिङ्गवचनान्यतिक्रामन्ति इति रल ` ।

व वक "क जाता

मन्यथा अन्द्‌का इति स्यात्‌ । ) अन्दुः । इयमर- ¢

टीकायां खामौ। अन्धत्‌ क दृक्च्तये। इति
कविकल्यदुमः ॥ ( पाणिनिमते तु अन्धदृष्धि

अन्ध
विघाते चुरादि सेट्‌ । ) कृकच्तयो दृष्िरहिती-
भावः। तेनाकम्भकोऽयं । सत्ताजोवनदपंभोति-
शयनक्रोडानिवासच्तयाव्यक्तध्वाननभोगतिख्थिति-
जरालव्नापमरादोदये | मोहे खो टनवेगयुद्धदहन-
ख्यातिच्तरोन्मादके गुदधिखेदपलायनभ्नमणके
शान्तौ श्तौ मच्जने ॥ दृप्तौ जागरशोषवक्रगम-
नोत्साहे टतौ संशये स्नानौ मन्द्गतौ च द्य
पतने चेष्धाकधौ रोदने। डद्धौ इावछृतो च
सिदधिविरतौ धौ पवे षे बले कम्पोद्वेगनिमेषभङ-
यतनाद्ये धातवोऽकम्भकाः। दोब॑र्यादिष चा-
ष॒ वत्तमानार्त धातवः। वाचका भावमात्रस्य
यतच्तस्मादकम्भकाः॥ कौ टिल्यादिष चारयेव पोक्ता
येते तु धातवः। तद्वद्धावेऽकम्भकाः स्युस्तदत्‌-
छत्यां सकम्भकाः ॥ इति । अन्धयति अन्धापरयति
दधः । इति दुगोदासः॥
च्यन्धं, ज्ञी, ( अन्ध + अच्‌ । ) अन्धकारः ।
(““सीदन्न्धे तमसि विधुरो मन्नतीवान्तरात्मा' ।
इति उत्तर चरिते । ) जलं । इति मेदिनी ।
अन्धः, चि, (खन्ध + अच्‌ । ) चन्तुदेयद्ीनः। आन्धा
अंधूला इति हिन्दी भाषा । तत्पयधायः। अ-
दृक्‌ २। इत्यमरः । (““खद्धोऽन्धः पतिरेष मञ्चक-
गतः” । इति साद्दित्यद्पंणे ।
“अन्धो मद्छानिवाच्राति स नरः करटकः सह ।
यो भाषतेऽर्थवैकल्यमप्र् त्तं समाङ्गतः'” ।
दति मनुः । )
अन्धः, [ स्‌ ] ज्ञी, (अन्ध + असुन्‌ । ) अन्नं । इव्य-
मरः ॥
अन्धकः, ए, ( अन्ध + वुल्‌ । ) देशभेदः । इति
शन्दर लावलो ॥ खपभेदः ।
(“सदं च सुचारं च छंषमित्यन्धकास्त्रयः "”
दति इरिवंे |) खशरमेदः । इति मदहाभारतं।
( ५स व्रजव्यन्धवद्यसमादनन्धोऽपि हि भारत ।
तमन्धकोऽयं नान्नेति प्रोचुस्तच्च निवासिनः” ।
इरिवंशे । ) सुनिविरेषः। इति यान्न-
वल्कः ॥ (दृद्धिहीनः । चच्तदेय हीनः ।
“अन्धकः कुलजकख्ेव राजकन्या च चिस्तनी ।
चयोऽप्यन्यावतः सिद्धाः सम्मुखे कम्मंि स्थिते"
इति पञ्चतन्ते ,
खन्धकरि पः, पै, (अन्धकस्य असुरस्य रिपुः नाशक-
तया शकु, षकीतत्‌पुरुषः । ) शिवः । इत्यमरः ॥
श्चेषकाव्यादौ अन्धकारनाश्कत्वात्‌ खग्येोभि
चन्द्रे च वन्तेते ॥
अन्धकारः, पु, ज्ञी, (अन्धमन्धकवत्‌ करोति, अन्ध
+ +अण्‌ ।) तेजःसामान्याभावः। अधिर्‌
इति माषा । तत्यय्थायः । ध्वान्तं २ तमिखं र
तिमिर ४ तमः५। इत्यमरः॥ (“अचान्धकार
गिरिगृराणां” । इति रघवे । ) शच्छायं ६।
इति राजनिघंरटः ॥ म हान्धकारे अन्धतमसं ।
सर्वबव्यापकान्धकारे सन्तमसं । < अर्पान्धकारे
अवतमसं € । इत्यमरः॥ अस्य गुणाः । भयदृद्धि-
तेजोऽवरोधकारित्वं । ति क्तातवं। सव्व॑व्याधिकर-
त्वश्च । इति राजवल्लभः ।

५७
अन्न

अन्धकासुट्‌, ए, (अन्धकस्य अखरस्य असहत्‌,
नाशकतया शत्रुः, षष्ोतत्‌एरषः ।) शिवः । इति
हेम चन्दर: ॥

अन्धकूपः, प, (अन्धमन्धकारः करोति, अन्ध + करो-
वथ णिच्‌ + पचाद्यच्‌, तादृशः करूषः । ) सान्ध-
कारकूपः। इति चिकाग्डप्रोषः ! आंधुया पाल्कया
इति भाषा।
(““मच्नव्यात्मा भक्किदहीनो महामोहमये भवे |
अन्धकूपे निरालम्बभ्कित्ररच्लुयथा घटः'” ॥
इति सद्भावे । )

अन्धतमसं, क्ती, ( अन्धयति, खन्ध + अच्‌, अन्धं
तमः कम्मेधारयः, समासान्त अच्‌ । ) निविड़ा-
न्धकार | इव्यमरः॥
(“्रध्वंसितान्धतमसस्तच्ोदाइरणं रविः" ।
इति शखिपालबधे । )

अन्धतामसं, क्ती, ( तम श्व तामसं प्रज्ञादित्वात्‌
खाये अण ।) निविड्ान्धकारं । महान्धकार ।
इत्यमरटीकायां खामी ॥

अन्धतामिखं, ञी, ( तमिव तामिखं, खाँ अण्‌, |

अन्धं निविडं तामिखं ` कम्मधारयः।) निविडा-

न्धकारमयनरकविग्रोषः | पञ्चपकाराज्ञानान्तगं-

ताज्ञानविश्रोषः । देहनाे यहमेव ग्टतोऽस्मीति
बुद्धिः । इति भारतभागवते,-
( “रक विं शतिविधनरकान्तगं तदितौयनरकवि-
शोषः, स च निविडान्धकारमयः । “तस्यां धम्मै-
पत्नामन्धतामिखमभ्यध्यायत्‌”” । इति महावौर-
चरिते)

अन्धमू धिका, स्त्री, (अन्ध दृष्टिविघाते, अन्ध +भावे
घञ्‌, अन्धं दृष्टिविघातं सृव्छाति तत्सेवनेन नाश-
यति, मुष्‌ + ण्वुल्‌ एषोदरादित्वात्‌ दीधः स्त्रियां
टाप्‌ । ) देवताड्रच्तः | इति शब्दचन्द्रिका ॥

अन्धाहिः, ए, सरी, (अन्धः अदिः सप॑द्व । ) मत्य-
मेदः। इति चिकाणडप्रोषः॥ वुंचिया इति ख्यातः।

अन्धिका, स्त्र, (अन्ध + रल्‌ च्तियां टाप्‌ । ) ब्युत-
विश्रेषः। राचिः। इति मेदिनी । सषपी । इति
हेमचन्द्रः ॥ स्त्रीविशेषः । चच्दुरोगविशषः । इति
श्राब्द्रल्नावली ॥

अन्धुः, पै, ( अन्ध +उश्‌ | ) करूषः । इव्यमरः॥

अन्धुलः, पै, ( अन्ध + उलच्‌ । ) शिरौषटच्तः इति
श्ब्द्‌ चन्द्रिका ॥

अन्धुः, प, ( अन्धयति गीतेन ग्गान्‌ अन्धवत्‌
करोति, अन्ध + कत्तेरि रः | ) द्ाधः । ग्गया-
जौदी। इति कञ्चित्‌ संय्रहकारः। ( प्ैदिदिकात्‌
कारावर्च्तरियां जातो जातिविशेषः, सतु सततं
मामवहिवौसौ गयाजीवी च |
^“कारावरनिषादात्‌ तु चम्मेकारः प्रयते ।
वैदििकादन्धमेदौ वदि्मामपतिश्रयौ'”
इति मनुः | )

अत्रं, की, ( अद्‌ + कम्मेगि लः । ) खिद्नत खुल ।
यथा,-
“शस्यं चे्रगतं प्राः सतुषं धान्यमुच्यते ।
आमं वितुषमिव्यत्तं खि्रमतरमुदा हतं" ॥

# #1

इति आ्राङतत्वष्टतवशिखवचनं ॥ तत्प्थोयः |
भक्तं २ अन्धः ३ भिरा 8 ओदनं ५ दीदिविः 4।
इत्धमरः ॥ भिखूछा ऽ | इति तदरोका ॥ करर 5 ।
इति राजनिधेण्टः ॥ टुं € कसिपुः १० जोवातु
११ । इति जटाधरः ॥ कूर ९२ आपूपिक १३
जीवन्तिः १४ पसादनं १५। इति शब्दरनना-
वलौ ॥ * ॥ अस्य गुणाः । बुदधिखुक्रपीतिपएुष्धि
धाविन्धियबलकारित्वं। गुरुत्वं । च्तधाच्तयशोग-
श्रमकाश्यनाश्ित्च्च ॥ * ॥ नवान्नगुणाः। श्श्च-
कारित्वं । खादुत्वं । सुखिग्धत्वं । ङ हणत्वं । गुर-
त्वञ्च ॥ * ॥ एुराणाच्नगुणाः । विरसत्वं । रूच्तवं ।
पथ्यत्वं । अभ्रिकारित्वञ्च ॥ * ॥ उव्णान्नगुणाः।
प्रशंसनीयत्वं । इ यत्वं । अभरिकारित्वं । वायद्घेश्र-
नाशित्वं । रक्तपित्तप्रकोपकारित्वद्च । * ॥ खग्थ-
खाब्नगुणः। बलनाशित्वं | * ॥ श्रीतसुष्काञ्नयोः
यंगः। दुज्जैरत्वं। *॥ अतिलित्रा्नशुणः । ्लानि-
कारित्वं ॥ * ॥ तग्डलान्वितात्नगुणः ¡ दुजेरत्वं ॥*]
जलधौतसद्योऽबरगुणाः । श्रौघ्रपाकितवं । दिमतव ।
लधुत्वश्च ॥ * । रात्रिस्थितनलयुक्तात्नगुणौ । चि
दोषकोपकारितवं । रूच्तत्व च । * । भ्टट्तरडलान्न-

गणौ । लघत्वं । अभिपदीपनत्वद्च । इति राज-
वह्लभः॥ * ॥ धान्यं । इति राजनिघेरटः॥ विण्ुः ।

ति तस्य सहखनाममध्ये पठितं ॥ अद नौीयन्नय-
मातरं ॥ अन्रसाधनं यथा,
“खधौतांस्ग्डलान्‌ स्फीता तोये पञ्चगुणे पचत्‌ ।
तद्भक्त प्रतं चोष्णं विषदं गुणवन्मतः” ॥
तद्गुणाः
“भक्तं वहिकरं पश्यं तपंशं रोचनं लघु|
अधौतमलुतं रीतं रुरव कपप्रद” ॥
इति भावप्रकाशः । * ॥ तद्‌ानफलं यया,

वारिदन्तपनिमायाति सुखमच्तय्थमन्रदः"" ॥

. अन्नस्य प्रजापतिदेवता। अच्तयसुखपरा्निः फलं ।

प्रतिग्रहे सुधिग्रहणं | इति खुडितत््ं | अपि च,
ब्रह्म हव्याङृतं पापं अन्नदानात्‌ पश्यति ।

अन्नदः पापकम्मापि पतः खग महोयते”

दूति प्रायञ्ित्ततत्त्वं । * ॥ अथ परजापतिरैवतान्न

दानावत्तः। तत्र अन्नदानस्तृतिः । ब्रद्यएुराशे ।

“अन्ने परतिष्िता लोका अन्न माश्रच्तयं पर ।

तस्मादन्नं पशंसन्ति सरव पिटटमानवाः ॥

अन्नस्य डि पदानेन नरो याति परां गतिं।

सन्वेकामसमायुक्तः पेय चेदधिकं शुभ" ॥

तथा,-

“अत्नमूज्नंखलं लोके दत्वो्न॑लौ भवेन्नरः ।

सतां पन्थानमाभित्य सर्वपापैः परमुच्यते" ॥

महाभारते ।

“अन्नदः परमान्‌ एच्लौ धनवान्‌ भोगवानपि ।

प्राणवांश्वापि भवति रूपवां तथा प्‌ः ॥

तथा,-

“अन्नदस्य मनुष्यस्य बलमोजो यशांसि च ।

कीत्ति्च वदधते शश्चलिषु लोकेषु पाणडव ॥

शआापेयपएराये । अदनस्तत्यनन्तर' ।

“तस्मादन्नं सदा देहि अद्धया पसत्तम ।

अन्न

ज्रद्महत्ादिकं पापं अन्नदस्य प्रणश्यति" ॥ |
तथा, |
“अन्नदानात्‌ परं दानं न भूतं न भविष्यति! |
एरय यशस्यमायष्यं बलपुद्िविवद्धन ॥
सर्व्वमन्नस्य दानेन भवतौति विनिश्चयः
महाकाञ्चनचिच्राणि सेवितान्यसरोगणेः ॥
अन्रदस्योपति शन्ति विमानानि सुरालये ।
भच्छभोज्यमयाः रला दिव्यरूपाद्यलङकताः ॥
इषश्एुद्टजना नित्यमुपतिणन्ति चाग्रतः
इस्त्यश्वर थयानै ख कोडमानाख ते नराः” ॥
पद्मएरागे ।
“ऋ पन्वेतनदी वापी एयिवी सन्वकामदा ।
विधिना तेन सा दन्ता योऽन्नं ददाति सब्बैदा। |
च्धिते यः प्रयच्छेत अन्नं अद्धासमन्वितः। |
ब्रद्धणो भवने स वे ब्रह्मणा सइ मोदते ॥
चान््रवारुणलोकाख याम्याः कौतेरकास्तथा ।
गोलोको ब्रद्यलोकख् सर्व्व चान्ने प्रतिष्िताः॥
ददत्‌ कन्धामलङ्त्य इस्तयश्चञ्च महाधनं ।
अन्नदानस्य चेतानि कलां नाहंन्ति षोडशीं"
विष्णुधम्मात्तरे ।
“यावतो ग्रसते ग्रासान्‌ विदान्‌ विप्रः घ॒सस्कुतः।
अद्नपरदस्य तावन्तः कतवः परिकीर्तिताः"? ॥ * ॥
अथाद्नदानधम्भाः । यमः।
(“आखादरेगा च भक्तया च यदन्नसु पदीयते ।
तत्‌ प्रीणयति पात्राणि माग्टतं मानवच्नितं ॥
दुलभर्त सुदा दाता सुदा भोक्ता च दुलभः ।
मुदा दाता च भोक्ताच तावभौ ख्ंगाभिनौ ।
योऽब्रं बह्कमतं भु द्भ यश्चान्नं नावमन्यते ।
यशचाघनं प्रीतितो दद्यात्‌ तस्या्रमु परतिष्ते ॥
प्रीतितोऽत्र्चयो दद्यात्‌ रष्टीयात्‌ योऽभिपुज्य च।
प्रीतितोऽच्तयमन्नाति पूजितः खगेमश्रते ॥
यो दद्यादिप्रियेणात्रं यान्न नाभिनन्दति ।
ताबुभौ नरे ममौ वसतां श्ररदां शतं” ॥ * ॥
अथान्नदानविशेषफलविषरोषपरिभाषा ।
कम्भ पुराणे ।
““गदश्यायान्रदानेन फलं नाप्नोति मानवः ।
आअआममेवास्य दातच्यं दत््वाप्रोति परां गति" ॥
आन्न दानेन पक्राच्नदानेन फलं नाभ्नोति।
इति ग्ण्इस्थायामान्नदानेन यादृशं फलं तादृशं
प्घान्नदानेन नाभ्रोती्थंः । गश्धस्यामाच्रदाने
सति तस्य पञश्चयज्ञनिष्यत्तेः । * ॥

अथय सामान्धाच्नदानं नन्दिपुराणे |
“अब्राद्ूतानि जातानि देवा छन्राद्यकाङ्किशः।
ग तस्य पाचादिविधिन्विना श्राद्ध प्रकोत्तितः" ॥
तचा,--
“आपि कौटपतङ्कानां शुनां चाण्डालयो निनां |
दत्वाघ्नं लोकमाप्नोति प्राजापत्यं समासतः ॥
बान्धवेभ्योऽतिधिभ्यो तरं एततेभ्यो नं प्रयच्छतः ।
दीनान्धङृपणानाश् खगं स्यादन्नदायिनां ॥
ग्रासमाचरं वरो दत्वा अच्रानामन्नग्टरवे |
खगे वसेत्‌ समानान्त्‌ शतं भोगीर्म्मनो रमेः ॥

|

ग्रा ग्रामे फलं छोतददिधिव्त परिकीर्तितं ।

। +
अन्न
ख्तदेवायने घोक्तं दिगुणं एण्यगौर वं ॥
खननं विना छशा ङ्गस्य दत्वान्नं देशकालतः ।
फलं पञ्चगुणं परोक्तं सव्वंभावसमन्वित"' ।

स््वभावसमन्वित इति सम्बोधनं । अच थज- |

मानः प्राणिमातरेभ्यो ग्यहौतोदपगताम्नपाचः
उदङ्खः सङ्कल्य ययेदकालावधि अन्न दद्यात्‌ ।
तद्यथा । @ नन्दिएराणोक्तप्राणिमाचान्नदान-
फलप्रा्भिकामोऽदं प्राणिभ्योऽ्नं दास्ये। तदवधि
यथासम्भवं प्राणिमाचेभ्यः खग्रहे न्यत्र वा
भक्तशालां छत्वा अविच्छिन्नमन्रं देयं। खअतरण्व
धाभ्मिकास्ताख्नपटविलिखितां भूमि समु पकल्य
ऋअचन्द्राकंस्थायिनीं भक्तशालां ददाति॥*॥
वायुएराे।

^“च्तिप्रमत्यव्यमक्िि्टं द खादन्न बुखेचिते ।
सव्यञ्जनं सदा ल्िग्धं भच्छं सत्कृत्य यलतः'” ॥

्तिपरमतिधिपाष्यनन्तरमेव । अक्तिटमनुपदतं । |

भच्यमप्रतिषिडं ।

"तरुणादित्यसङ्कगशं विमानं हसवाइनं ।

अन्नदो लभते तिखः कल्पकोटीस्तयेव च ॥
अन्नदानात्‌ परं दान न भूतं न भविष्यति।
अब्नाद्ुतानि जायन्ते जीवन्ति च न सश्रयः॥
जीवदानात्‌ परं दानँ न किडिदपि विद्यते।
अन्नाच्जीवति चंलोक्यं चेलो क्यस्येह तत्फलं" ॥
बुचतितेभ्धोऽन्ं पुर्ववत्‌ संकल्प्य दद्यात्‌ ।

ॐ वाय पुराणोक्तान्नदानफलप्राप्िकामो ऽहं बुख-
च्ितेभ्यः सव्यञ्जनं खिग्धमन्नं दास्ये । रवं सङ्कल्प्य
बुखत्तितानन्विष्य तेभ्यो यथोक्तमन्नं दद्यात्‌ ॥*॥
महाभारते ।

“श्रान्ताय च्तधितायाच्नं यः प्रयच्छति भूमिप ।
खायम्भवं महत्‌ स्थानं स गच्छति नराधिप" ॥
खरान्ताय च्धितायान्नं पृन्बेवत्‌ सङ्न््य दद्यात्‌ |
& सलायम्भवस्थान प्राभिकामो ऽहं नान्ताय च्तधि
तायान्नं दास्ये। इति सङ्ख्य यथाकाले आन्तं
च्धितमनुसन्धायान्नं तस्मं दद्यात्‌ ॥ *॥ तथा,
“सद्यो ददाति यच्चान्नं सदेकाग्रमना नरः ।
नस दुगारवाभ्रोति देवमा पराशरः” ॥
अमीषटसमये सदुत्राद्यत्तन्ियतरश् ूनेभ्यो ऽन
पुनबैवत्‌ सङ्कल्य दद्यात्‌ । ॐ महाभारतोक्तस-
द्धोचराब्रदानफलप्ाभ्षिकामोऽहं सद्योऽन्ं दास्ये ।
ततः प्रति अभिमतकाले सद्धो ब्राह्मणादि.
भ्योज्रं दद्यात्‌ ! * ॥ तथा,--

“'्यो दद्यादपरिक्किष्टमन्नमध्वनि वर्तते ।
खान्तायादृपृन्बौय तस्य एुरधफलं महत्‌" ॥
अपरिक्िर्मनुपडतं । ययोक्तप्राणिनेऽत्रं पुनव
वत्‌ सङ्कल्पयेत्‌ ! @ महापरयफलप्राप्निकामोऽदं
आन्तायाध्वगाय दृ ट्पन्बायान्नं दास्ये । इति
सङ्कन्य यथाकालमध्वगमन्विष्य ययोक्तमन्रं तसे
दद्यात्‌ । अच्राध्वनि वत्तते इति शढनिर्देश्ात्‌
पथि गच्छते पथिकाय व्लैनि कुटँ छत्वा तर्‌-
तले चान्नं दद्यात्‌ ॥ ° । विष्णुधनम्मीत्तरे ।
“गरद्ान्नं मानवो दक्वा खद्ाद्राथिनि काङ्कितं ।
अच्तयं पलमाप्रोति खगंलोकञ्च गच्छति" ]

न्न
। ग्ट संस्कृतं । सव्यज्ननमन्न पृन्बेवत्‌ सङ्कल्य तद -
चिभ्यो दद्यात्‌ । विष्णुधम्नीत्तरोक्तरटद्ा्नाकाङ्धि-
गोचरग्रद्ाद्वदानफलप्राप्निकामोऽहं यथाशक्ति
ग्र्ाब्रा्थिभ्यो गट्मन्नं दास्ये। इति सङक्य
ग्र्ान्ना्थिंनोऽनुसन्धाय तेभ्यो यथाश्रक्ति ग्ट
दद्यात्‌ ॥ * ॥ तान्नदा प्रकरणे ।
“सहखपरिवेशस्त नरकन्तु न गच्छति ।
विमानेनाकं वशेन खर्गलोकते महीयते” ॥
सहखपरिवेश्ः सखाय मनुष्येभ्यो ऽचरप्रदः । यथा-
सम्भवं सखाय मनुव्येभ्यो नि्यमब्नं पुव्बेवत्‌
सङ्क्य दद्यात्‌ । ॐ विष्णुधम्म्‌। तरोक्तसइ ख-
परिवेशनफलप्राप्निकामो ऽहं यथासम्भवं सहखाय
मनुष्येभ्यो वयञ्चनादिसदहितमन्नं दास्ये। इति
सङ्कख्थ यथाशक्ति नानादिनैः स्खं मन्थान्‌
भोजयेत्‌ । देवलः
“छलत्वापि पातकं कम्मं यो द द्यादन्नमी शितं ।
ब्राद्यणानां विषेण स निइन्त्यात्मनस्तमः', ॥
विश्चेषे इत्यभिधानात्‌ अत्राद्यशेऽपि फलमेतद्‌-
भवत्येव । खवञ्च सामान्येनाज्नदानमिदं । ईंश्ित-
मिव्यर्थिनं स्ह यथायधमभिमतमन्नसुत्याद्य
तभ्यःपृब्बवत्‌ सङ्कल्य दद्यात्‌ । ऊ ब्राद्यप्रमुख-
नानावगेभ्य खात्मोयतमशच्यकामोऽदहं यथासम्भवं
देधितमन्नं दाये । ततः प्रभ्टति यथायथसुष-
स्थितेभ्य इ श्चितमब्रं दद्यात्‌। इत्यादि वल्ञालसेन-
छतदानसागरे अन्नदानावत्तः ॥
¦ अन्नः, पु, ( अनित्यनेन अन + नन्‌, अद्यते इति
अद्‌ + क्तः वा।) दखय्यः। इति सिडान्तकौ-
सुदी॥
च्न्रः, चि, ( अनित्यनेन अन + नन्‌ । ) भुक्तः ।
खादितः । इति मेदिनी ॥
अन्नकोषकः, पै, ( कोद्मिव, कोड + कन्‌ ्यन्नस्य
त ख्लादेः कोष्टकः रच्तणस्थानं ।) तण्डलादि-
रच्तगख्धानं । इति हेमचन्द्रः ।गोला करद्‌
इत्यादि भाषा।
अत्रगन्धिः, ए, (अन्नस्येव अपक्गतया गन्धोयस्य
सः। उपमानाच्च इति पाणिनिद्धचेणय इच्‌
समासान्तः ।) उदरामयरोगः। इति लिकाख्ड-
श्रेषः।
अन्नपुण, सत्री, ( अत्र पू यस्याः रा राजदन्ता-
दित्वात्‌ परनिपातः।) खनामख्यातदेवोवि शेषः ।
तन्मन्लादि यथा,
““माया इट्धगवत्यन्ते माहे रिपद' ततः ।
चबरपुणे ठयु गलं मनुः सप्रदश्ा्रः' ॥
कल्पे च |
“प्रणवाद्या यदा देवी तदा सप्तद शाच्तरी ।
अन्नप्रदा मोच्तदा च सदा विभवदायिनी ॥
मयाद्या च यदा देवौ तदा सा सकलेष्टदा |
श्रौवीजाद्यायदा देवी तदा सुखविवद्धिनी ॥
वाग्बीजाद्या यदा विद्या बागीशत्वप्रदायिनी ।
कामाद्या च यद्‌ विद्या स््वकामप्रदायिनौ ॥
तारमायादिका विद्या भोगमोद्धेकदायिनौ ।
माया खौयम्मवोजाद्या सदा विभवदायिनो ॥

#॥ # 1

ओमायः युम्मवौजाद्या व ५८४ *॥
खां पुजा प्रातः धाय
दत्यद्स्य केश्ररेष मध्येव च सचनेश्रौषोठ-
मन्बन्तं पोठश्कतन्ेस्य ऋग्यादिन्धासं कुत्‌ ।
अथा शिरसि ब्रह्मे ऋषये नमः। मुखे पद्ध
च्छन्दस नमः। ददि अन्रपूणये देवताच नमः ।
त्रैव ।
«रतेषां मन्लराशौनां ऋषित्रंद्या उदातः ।
पद्भिः कन्दः समाख्यातं देवता चाद्नपूिका” ॥ ४
लतः कराङ्न्यासौ । को अङ्ाभ्यां नमः। कीं
दयाय नमः । इ्ादि सन्वेव मायावोजेन
कुग्धोत्‌ । तथा च निबन्धे ।
ङ्गानि मायया कुग्योत्‌ ततो देवौ विचिन्तयेत्‌ ।
कल्ये च ।
“वद्वीजाद्या भवेदिद्या तद्धौजेनाङ्कल्पना?” ॥*॥ ।
ततो ध्यानं ।

“रक्तां विचिच्रवसनां नवचन्द्रचूडा-

मन्रप्रदाननिस्तां सनभारनस्नां ।

त्यन्तमिन्दसकलाभर णं विलोक्य

द्धं भजे भगवतीं मवदुःखडहन्ली'' ॥
वं ध्यात्वा मानसः संपज्य शड्धस्यापनं कुच्धोत्‌ ।
वतः सामान्योक्तपोठपूनां विधाय खवनेश्री-
मन्लोक्तजयादि पौठमन्वन्तां पीठपूजां विधाय एन-
रत्वा आवाहनादि पञ्चएव्याञ्जलिदानपर्यन्तं वि-
ज अावरगपुजामारमेत । यथा केश्ररेव्वभि-
कोरे को" दयाय नमः। नेते छो शिरसे
खा हा । वाये कं शिखायै वट्‌ । रेश्ान्यां
जो कवचाय हं मध्ये नेचचयाय वौषट्‌ । चतु-
च्व ङौ अस्त्रा षट्‌ । अददलेष मुन्योदिष्‌
राद्धः माहेश्व कौ मार्य वेव्यये वारा दना

चासुण्ायै महालच्यय भरणवादिनमोऽन्तेन पूज-

चेत्‌ । तत्रैव । . त

“दलेषु पूजयेदेता ब्राद्छाद्याः मशः सु १ ।
न विन्दुयक्तः॥ कालिका-
धुरा मन्लस्य चेतुकरे उक्तात्वात्‌ । तत इन््रा-
दन्‌ वध्वादीँख पूजयित्वा धूपादि विसच्नेनान्ं

कम्मे समापयेत्‌ ॥ ^ । अस्य एरखरणजयः षोड-

श्रसहखसद्कयः । तथा च ।
«यथाविधि जपेन्मन्त्रं वसुयुग्मस इ खक ।
साव्येनातरेन जुड्धयात्तद्‌ शां शमनन्तर'" ॥

यं मनः घयवादिरदाद श्राच्तरः । मायादिः
ओदीजादिख । तथा मायां विना प्रणवादिः
कामादिः श्रीवीजादिः वाम्भवादिख सप्तदशा-
चरः । कवचे तथा प्रतिपादनात्‌ । विश्वस्त
यदुयदीजादिको मन्तन्तेनेवाङप्रकल्पना ॥ * ॥

ह अयाद्नपूणोस्तोचं ।

«नमः क्याणदे देवि नमः रङ्गरवच्लमे ।

नमो भक्तपिये देवि अत्रपुं नमोऽस्त ते ॥

नमो मायाग्टद्टीताङ्कि नमः शङ्करवह्लमे ।
माेश्ररि नमस्तभ्यमन्नपरखे नमोऽस्तु ते ॥
महामाय शरिवधरम्मपल्नी रूपे इरप्मिये ।
वाज्छादाचि चरेश्ानि अत्रे नमोऽस्तु ते ॥

|
अन्न

उद्यद्धानुसखाभे नयनचयभूषिते ।
चन््रचूडे महादेवि खननपे नमोऽस्तु ते ।
विचिच्रवसने देवि अन्नदानरतेऽनघे ।
शवन्टचश्चतामोदे त्रु नमोऽत्त ते ॥
साधकाभीष्टदे देवि भवदुःखविनाशिनि ।
कूचभारनते देवि अत्रपूे नमोऽस्त ते ॥
बट्कोगपद्ममध्यस्थे षड्ङ्यवतौमये ।
ज्याण्यादिखरूपे च अन्रपुरये नमोऽस्तु ते ॥
देवि चश््र्तापीडे सन्वेसास्नाज्यदायिनि ।
सब्वोनन्दकरे देवि अन्नपरगे नमोऽस्त ते ॥
इद्राद्यश्वितपादाने श्डादिरूपधारिणि ।
सन्वेसम्यत्यदे देवि अन्नपरये नमोऽनत्‌ ते ॥
पूजाकाले पठेद्यस्त स्तोच्रमेवत्‌ समाहितः ।
तस्य गदे स्थिरा लच्छजेयते नात्र संशयः ॥
प्रातःकाले पठेद्यस्त मन््रजायपुर सर ।
तस्थ चान्नसग्टडधिः स्यादड्धमाना दिने दिने।
यस्मै कम न दालब्यं न प्रकाश्यं कदाचन ।
प्रकारात्‌ कायंानिः स्यात्तस्मा लेन गो पयेत्‌”॥
शयत्रपुणेत्तोचं समाप्तं १*॥

अथ अत्रपृणाकवचं ॥

. “कथिताच्ान्नरपणेवा या या विद्याः स॒दुक्ल॑भाः।

ज्ञषया कथिताः स्व शरुताश्चाधिगता मया ॥
साम्मरतं ओतुमिच्छामि कवचं यत्‌ एरोदितं।
चैलोकधरच्तगं नाम कवचं मन्लवियरष ॥
श्वर उवाच ।
“बट पान्बेति च्छामि सावधानावधारय ।
चेलोक्धरत्तणं नाम कवचं ब्रह्मरूपकं ॥
जरह्यविद्याखरूप च्च मर्देच्यदायकां |
पाठना्धारणान्मल सल कयय्ंभाग्भवेत्‌ ॥
जैलोकधर च गस्यास्य कव चस्य ऋषिः शिवः ।
हदो विराडन्नयुणो देवता सन्बैसिदिदा ॥
धम्माधंकाममोच्तेषु विनियोगः पकोत्तितः ।
करो" नमो भगवन्त माहेश्वरिपदं ततः |
अत्रपे ततः खाद चैषा सत्तदश्चा्तरौ ।
प्रातु मामन्नयृख सा या ख्याता सुवनचये।
विमाया पणवाद्यैषा तथा सप्तदशाच्तरी ॥
पात्व सव्वौक र लवुन्भाद्रपाचदा ।
ओीबौजाद्या तथा चैषा दिरन्ायौ तथा सुखं |
परवाद्या भवौ पातु कण्ठं व्वीजनपून्विका ।
कामवोजादिका चेषा हृदयन्तु महेश्वरो ॥
तारं ओरौ कीं नमोऽन्ते च भगवति पदं ततः।
मारि पदं चान्नयुशे खाहेति पातु मे ॥
नाभिमेकोनविं श्ण पायान्माहेखरौ सदा ।
तारं माया रमा कामः बोड्शाणास्ततः्परः ॥
भ्िरख्या सब्वैदा पातु विंशत्यत्मिका च या
करौ पादौ सदा पातु रमा कामोभरवस्तथा ॥
ध्वजश्च सव्वदा पातु विंशव्यणात्मिका च या ।
अद्रपूणो महाविद्या कौ पातु सवनेश्वरी ॥
श्रः श्रीक तथा जौ विष्टा पातुमे ग्ुदं।
बड्दौधैमाजा वौजेन षड्कानि एनन्तु मां ॥
श्रो मां पातु युन च वङिकोगोढनलोरवतु ।
यमो मां दच्िणे पातु नेका निकरैतिख मां ॥

# ॥ 1
पश्चिमे वरणः प्रातु वायव्थां पवनोऽवतु |
ङ्विरखो त्तरे पातु मामेश्ान्या शरिवोऽवतु ॥
ऊद्धाधः सततं पातु ब्रह्मानन्तो यथाक्रमात्‌ ।
वच्याद्याश्चायुधाः प, यथाक्रमात्‌ ॥
इति ते कथितं एर षर ।
यङला पठनादेवाः सर्शचयैमवाशुयुः॥
ब्रह्य विष्णुख रख कवचं धारणाद्यतः।
खजल्यवति इन््येव कल्पे कल्पे एथक्‌ एक्‌ ॥
एष्याज्ञल्यरकं देव्ये मूलेन पठेत्ततः ।
बुगायुतषटतायारत पूजायाः फलमःभ्रयात्‌ ॥
प्रौतिमन्धोन्यतः कत्वा कमला निश्चला ग्ट ।
बाणौ वक्ते वसेत्तस्य सत्यं स्यं न संश्रयः॥
अदो ्तर शतं चास्य एर खग्याविधिः इतः
भूर्जे विलिख्य गुलिकां खणेस्थां धारयेद्यदि ॥
करे वा दच्िणे वाहौ सोऽपि सव्वैतपोमयः।
ब्रह्मास्नादौनि शस्त्राणि तदात्र पाप्य पान्ब॑ति ।
माल्यानि कुसमान्येव भवन्त्येवं न संशयः ”” ॥
इति मेरवलनते परवनरवीसंवादे अन्नपुखौकवचं
समाप्तं । इति तन्तसारः ॥ + ॥ तसाः रूलघन्तरं
यथा | क" नमोऽत्नपुशोयै ।

ड नि्धानन्दकरौ वराभयकरी सौन्द्यरनाकरी
निधंताखिलघोरपावनकरी परयक्तमाहेखरौ ।
प्रालेयाचलवंश पावनकरी काशौएराधौखरी
भिच्तां देहि छपावलम्बनकरी माताब्रपूर्येश्वरी।॥
नानार न्विचिच्रभूषयकरी हेमाम्बराडम्बरौ

।
काश्लीरागुरवासिताङ्स चरौ काश्ौएराधौखरौ ।
भिच्तां देहि छपावलम्बनकरो मातान्पूर्ेशचरी ॥२॥
योगानन्दकरी रि एच्तयकरो धम्मेकनिाकरी
चन्रा्कानलभासमानलदरो जेलोक्यर च्ाकरौ ।
सर्जग्यकरौ तपःपलकरी काश्रीएराधौरौ
भिच्छां देहि छपावलम्बनकरो मातात्रपू्य्रौ ।२॥
कैलासाचलकन्दरालयकरो गौरी उमा शङ्करी
कौमारो निगमा्ंगोचरकरौ ऊकारवीजाच्तरौ |
मोच्चदारकवाटपाटनकरौ काश्ौपुराधीखरौ
भिच्तां देहि छपावलम्बनकरौ माताब्रपरय्चरी ॥9॥
कृश्यादृष्यदिभूतिभावनकरी ब्रह्माणडभाण्डोदरौ
लौलानाटकद्जमेदनकरो विश्चानदौ पाङ्करो ।
विश्वाधोशमनःपमोदमकरी काश्रौएराधीखरौ
भिन्तां देडि शपावलम्बनकरीौ मातान्नपर्यशवरौ ॥५॥
गर्वी सन्बैजनेशवरौ जयकरो मातात्नपर्ेश्वरौ
नारौनोलसमानकृन्तलधरौ नि्धाब्नदानेखरौ ।
सर्व्वानन्दकरौ सदा शिवकरी काशौपराधीचरौ
भिच्तां देडि पावलम्बनकरौ मातान्नपूये्वरी ॥६॥
श्धादिच्तान्तसमस्तवणंनकरी चन््रपभा भास्वरौ
काश्छोरातरिपुरेश्ररौ चिलहरी निव्याङ्घृरौ शब्बैरो|
कामाकाङ्यकरौ महोत्सवकरौ काश्ोएराधौशचसी
भिच्तां देडि कपावलम्बगकरो मालान्नपुगेश्वरी ॥9

चनद्राकौानलके टिपुंवदना बालाकंवशेश्वरी
चअन्द्राक†भिसमानकृयडलधरप चन्द्राकंविम्बाधरी |
मालापएर्लकपाश्रकाङुश धरी काशोपएराधौजरी
भिचा देहि हपावशम्बनकरी माताज्नपुओै्वरी ष्य

अक्र
दर्व्वीपाकसुवशंरलघटिका दत्ते करे संख्थिता |
वामे चारुपयोधरो [रखमरौ सौभाग्यमादेन्री ।
भक्ताभीदखकरी फलप्रदकरी काशोएराधीश्री
निक्तं देडि छषावलम्बनकरौ माता्ूय्री ॥॥
सन्वैचाकरी महाभयहरी माता छपासागरी |
दात्तानन्दकरी निरामयकरी विच्छेश्चरी श्रीधरी । |
सात्तान्मोच्तकरी सदाशिवकरो काशौएुराधीशचरी
भित्तं देडि छपावलम्बनकरो माताच्रपूर्ेशवरी॥९ ० |
अन्नपरगे सदा पृ शङ्कर पाणबल्लमे । |
ज्ञानवेराग्यसिद्यथं भिच्तां देहि नमोऽम्त ते ॥११॥
इति ओौशङ्करा चाय्येविर चितमव्र पूणास्तोचं स-
माप्तं ॥ कचित्‌ पुस्तके शङ राचाय्थस्थाने वेदव्यास
इति पाठः॥ |
अत्रप्राशनं, कौ, ( अद्वस्य पानं भोजनं यस्जिन्‌
तत्‌। चन्न +पर+अश्र +भावे द्दुट्‌ |) बे
मासि अष्टमे वा बालकस्य पद्धमे मासि सप्तमे
वा बालिकायाः प्रथमान्नभच्तणरूप्रस स्कारः इति
सतिः ॥ तस्य क्रमः । शोभनदिने कतानः छत -
इदधिश्रादधः पिता खचिनामानमभननिं संख्थाप्य
विू्पात्तजपान्तां कुशणडिकां समाप्य प्रज्नत-
कम्भारम्भे प्रादेश्पमाणां टताक्तां समिधं तूष्णी
मम्नौ त्वा महाव्याहति होमं कुग्योत्‌ । तत
आज्येन तत्तन्मन्तेः पञ्चाडतीजयात्‌ । ततः |
पश्चप्राणानां होमः । ततो मडहावययाइतिदहोमं |
दत्वा प्रादेशप्रमाणां इताक्तां समिधं तू्णीममौ
त्वा प्रकतं कम्म समाप्य उदौच्ं शाद्यायन-
होमादिवामदेव्यगानान्तं कम्भ निव्व॑त्य मन्तरेण
कुमारस्य मुखे अन्नं दद्यात्‌ । ततः कम्भकार-
चि्न्राद्चणाय दच्िणां दद्यात्‌ । इति भवदेव-
भटः ॥ तस्य विहितदिनादि वथा,-
“'ततोब्रप्राशनं षे मासि काय्यै यथाविधि ।
अद्म वाथ क्त्यं यदेष्टं मङ्गलं कुले", ॥
षर्‌ इति मुख्यः कल्पः प्रागुक्तन्यावात्‌ । छत्ध-
चिन्तामणौ ।
“अन्नस्य प्राश्न काय्य मासि षषटेऽद्मे बुधैः ।
स्ीणान्तु पञ्चमे मासि सप्तमे प्रनगौ मुनिः ॥
दादशौसप्रमीनन्दारिक्तासु पड्पव्बैसु ।
बलमायुर्यश्नो इन्धात्‌ शिगूनामन्रभक्तणं', ॥
मुजबलभीमे ।
“द मासि निशाकरे सुभकरे रिक्तेतरे वा तिथौ
सौमस्यादित्यसितेन्दुजोवदि वे पत्ते च छष्णेतर्‌ ।
प्राजेश्षादिति प्रष्णवेष्णवय गं हेस्तादिषटकोत्तरै-
राग्नेयाप्पति पिच्यभेख नितरामन्नादिभच्तं शुभ"? | |
यगरिति प्राजेशादों प्रद्येकं सम्बध्यते। तथा-
चापि तिश्यादिविद्ध्टदं विदव्नयेत्‌।
““ङषदन्द धनुर्म्मोनिकन्यालस्रऽत्भक्तणं । |
चिकोणाद्कयुकान््यग्रहा वदत्तथाफलं ॥
दुष्टः शशधरो लमात्‌ षद्ार्श्योऽब्रमच्तणे'? ।
माकंग्डेयः।
“देवता पुर तस्तस्य पितुरङ्कगतस्य च ।
शलङ्कतस्य द तव्यमन्नं पाच च काञ्चने ॥

मध्वाज्यकनकोपेत प्राशयेत्‌ पायसं ततः ।

=,
अन्य
छतपाशनमुत्छङ्गे मातुब्बालन्त तं न्यसेत्‌ ॥
देवाग्रतोऽथ विन्यस्य शिल्पभाण्डानि सव्वंशः
शास्त्राणि चैव शस्त्राणि ततः पश्येत लच्तणं ॥
परथमं यत्‌ स्पृशचद्वालः शिल्पभाग्ड खय तथा ।
` जोविका तस्य बालस्य तेनेव तु भविव्यति"”
इति ज्योतिस्त्वं ॥
अन्नमयकोषः, पै, (अघ्नस्य विकारः अन्न + विका-
राथ मवट्‌ । “खानन्दमयोऽभ्वासादिति"' शारीौ-
रके भाव्यकारेगोक्तम्‌ ।) स्थलणरौरः । इति
वेदान्तसारः ॥
अन्नमलं, क्री, ( अन्नस्य मलं षङोतत्यरुषः । ) मद्यं ।
यथा,
“घुरा तरै मलमन्नानां एरौषं मलमुच्यते ।
तस्मादुत्राद्यणराजन्यौ वेश्य न सरां पितेत्‌"' ॥
इति प्रायच्ित्तविवेकः ॥
अन्न विकारः, प, ( अन्नस्य विकारः षोतत्यरषः । )
शुक्रौ । इति राजनिघरटः ॥ (अन्नकृतशोणित
मांसादिपरिणामजख्रमधातुः | रेतः । )
अन्नादः, प, ( अन्नमत्ति सुद्धे अत्र + अद्‌ + अण्‌ ।
विष्णुरब्रमन्रखादकखच जगदभिन्नतया, तथाहि
खतौ “सदेव सौम्येदमग्र आआसीदेकमेवादितीय-
मित्यपक्रम्य तदेच्तत बड स्यां प्रजायेय इत्यादि
शङ्रभावष्ये । “यज्ञान्तकृत्‌ यज्ञग्रद्यमन्नमन्राद
ख्व च|)
विष्णः । इति तस्य सहखनाममध्ये पठितः ॥
्च्नमोक्तरि चि ॥ (परान्नभो जनकारौ ।)

|
अन्यः, चि, (अन्‌ + बाड्ल्यात्‌ यः ।) असदृशः । |

इति मेदिनी ॥ परः ।
(“चातकतापशरर्यो जलधरभिन्नो भवे भवेत्को-
जन्यः'” । इति नौतिमाला ।
““सोऽयमन्येन वेगाद्‌ द्‌ामेन
दिर्दपतिना सन्निपत्याभियुक्तः'' ।
इति उत्तर चरिते |) तत्यग्यायः। भिन्नः। २ खन्य-
तरः । ३ खकः । 8 त्वः।५ इतरः € । इत्यमरः ॥
विलच्तणः। ७ । इति जटाधरः ॥ रखकतरः ८।
नोमः € । इति श्ब्दर लावली ॥
अन्यत्‌, व, (अन्‌ + बाल्यात्‌ यत्‌।) इतर । भिदं ।
यथा देवदत्त आयातो ऽन्य यज्ञदत्तः ।
““अन्यदेवास्य गाम्भीर्य॑मन्य देयं म होयते) ।
इत्यादौ तु ज्ञीवलिङ्गपथमेकवचनान्तान्धश््द-
स्लोकारेयाप्युपपत्तिरिति बोध्यं ।
अन्यतः, [स्‌ ] व्य, (अन्य + “सन्वैविभक्तिभ्यस्तसि-
लिति" तसिल्‌ ।) अन्यच ! अन्यस्मात्‌ । यथा--
“कतो हि धिगमूमगुणन्ञा-
मन्यतः कथमद्‌ःप्रतिलम्भः? । इति नेषधं ॥
अन्यतमः, चि, (अन्ध + डतमच्‌ । ) भिन्नतमः।
बद्भनां मध्ये निद्धारितकः। इति व्याकरणं ॥
अनेकेर मध्ये रक इति भाषा ।
(“रषामन्यतमे खाने यः साच्छमन्धतं वदेत्‌ ।
आसां महभिंचग्याणां यक्वान्यतमवा तनुम्‌" ॥
इति मनुः) न्यायमते अनेकमेदावच्छित्रप्रति-
यौ गिताकमेदः ॥

अन्य

अन्यतरः, चि, (अन्य + डतर च्‌ ।) अन्यः । इतमरः ॥
भिन्नतरः। इयोमध्ये निद्धारितकः। इति व्याक
श्गं॥ दुयेर मध्ये र्कडूति भाषा।
(“धर्म्मेण च यः प्राह यच्छाधर्म्मेण एच्छति ।
तयोरन्यतरः येति विद्ेषं वाधिगच्छति?” ॥
इति मनुः ।) न्यायमते इयावच्छिन्नप्रतियो गिता-
कभेदः॥

अन्यतरद्युः, [ स्‌] व्य, (अन्यतरस्मिन्‌ दिवर्ते निषा-
तनात्‌ रद्युसादे शः।) अन्धतरदिने । दिन द्यययो-
रेकतरदिने । इत्यमरः ॥

अन्यच, व्य, (अन्यस्मिन्‌ + अन्य + चल्‌) उज्लनं ।
विना । वथा,-
"“अन्यत् निधनात्‌ पन्युः पनी केश्ान्न वापयेद्‌"
ति प्राचीनाः। पद्युनिंधनादन्यत्र पतिमर्णं
विनेत्यर्थः । स्थानान्तर । यथा ।

“अन्यच यूयं कुसुमावचायं
कुरुध्वमत्रास्मि करोनि सख्यः” ।

इति काव्यप्रकाशः । (काखान्तरे। कियान्तरे ।
""मधपके च यज्ञे च पिदटदेवतकम्भणि ।
अव पश्वो हिंस्या नान्ये यत्रदीन्मनुः'” ॥
इति मनुः ।
विषयान्तरे । शास्त्रान्तरे ।
“योऽनधोग्य दिजो वेदमन्यत्र कुरुते श्रमं ।
स जीवन्नेव शरूद्त्वमाखु गच्छति सान्वयः"? ॥
ईति मनुः।)

अन्यथा, व्य, ( अन्येन प्रकारेण अन्य + प्रकारार्ये
थाल्‌ ।) परार्थः । भिश्या । इति मेदिनी ॥ दुद्धं।
इति शब्दरलावली ॥ अन्यपकार। इति याक.
स्णं॥
(“खभावो नोपदेशेन शक्ते कत्तंमन्यथा” । -
इति पद्धतन्त्रं । अन्यायेन । शास््रविरोधेन । अय-
यायथम्‌।
अमात्याः प्राङ्जिवाको बा यत्कुखः कायंमन्यथा ।
तत्‌ खयं पतिः कु्थात्‌ तान्‌ सहइखञ्च ”॥
इति मनुः :)

अन्यथासिद्धिःसरौ, (अन्यया अन्यप्रकारोय सिद्धिः)

कान्योव्यवदि त पुन्वेवत्तितवे सति काय्धानुत्पादकत्ं
सा पञ्चविधा । वथा । यत्वाय्धं प्रति कारणस्य
पुन्बेद्तिता येन रूपेण गद्यते तत्का्धं पति
त्द्पमन्यधासिद्धं । यथा घटं पति द डत्वं ॥ १.॥
यस्य खातन्तेण अन्वयव्यतिरेकौ न स्तः किन्त
कारणमादायान्वयव्यतिरेकौ तद्न्धथासिद्धं। यथा
घटं पति द्डरूपं ॥ २ ॥ अन्यं प्रति पुव्वंव्तितां
गटद्धोतिव यस्य यत्का परति प्बैवर्ित्ं गह्यते
तस्य तत्काय्ं प्रति अन्धथासिद्धत्वं । यथा घटा-
दिकं प्रति आकाशस्य । ९॥ यत्काय्यजनकं पति
पव्वेव्तितवं रटदववेव यस्व यत्काय प्रति पव्वव तिव
गण्यते तस्य तत्काग्धं प्रति अन्यथासिद्धत्वं । यथा

कुलालपितुचेटं प्ति ॥ 9 ॥ आअवश्वद्ु्तनियत-.
य्बेवत्तिनण्व कारणत्वसम्भवे तद्धिन्रमन्यथा-

सिद्धं। यथा घट प्रति रासमादिः॥\५॥ इति
सिद्धान्तसुक्तावली ॥

क काककण १ ~ य्‌ 9" त, = 4 "च व्क ड्‌ ५ जातक काक व क चकत क कका क चक्र ९ ककत रक य

+ '

` ` "व्ल

अन्या

अन्यदा, य, (अन्यस्मिन्‌ काले अन्य + दा ¦) काला-

न्तरे । अन्यसमये । वथा,--

“अन्धदा भूषणं पसः च्तमा लज्जेव योषितः ।
५-पररिमवे (भ ष्विव

पराक्रमः परिभवे वेजाव्यं सुर ॥

इति माघः

अन्यपुकः, पै, ( अन्यया खमादटभिन्नया पुष्टः । )

कोकिलः । यथो,
“अप्यन्य पुखाः पतिक्ूलशब्दाः
ओोतुव्वितन्ल्ो रिव ताद्यमानाः'? ।
इति कुमार सम्भवे ॥

अन्धपुन्वी, सी, (अन्यः पुन्वौ यस्याः सा |) पौनमवा

कन्धा । रकस वागादिना दत्ता पुनरन्येन विवा-
डिताकन्या | सा सप्तधा यथा,--

“सप्त पौनभंवाः कन्धा वजैनीयाः कुलाधमाः”? ।
वाचा दत्ता मनोदत्ता तकौतुकमङ्गला ॥
उदकस्पर्टितायाचया च पाणिग्टहीतिक्षा।
ऋं परिगतायातु पुनश्पसवाचया॥
इत्येताः काश्यपेनोक्ता दन्ति कुलभभिवत्‌'” ।
इ्युदा हततत ॥

अन्यभ्त्‌, पै, (अन्धान्‌ कोकिलान्‌ बिभर्ति पालयति

अन्य +म्ट + किप्‌ । ) काकः । इति हेमचन्द्रः ॥
( कोकिलः । ).

अन्यभ्टतः, प, (अन्यया खमाटभिन्नया ग्रतः पालितः

ह
च
1

चट # ~

१
र

>.

4 ॐ
र

ः
4

1

दतीयातत्पृरुषः । ) कोकिलः । इति इलायुधः ॥
(“कलमन्यभ्तासु भाषितं
कलह सषु मदालसं गत" । इति रुघः\)}

श्न्धमनसखः, चि, भिन्नचित्तः। अन्यमनाः। अन्य-

स्मिन्‌ मनो यस्य स इति ब्त्रीद्धौ कपत्थयेन
सिद्धः ॥ ( विषयवान्तरासक्तचित्ततया उपस्थित-

कार्यये$नवदितद्टदयः। अस्थिरः । चञ्चलचित्तः !) |
अन्धव्धितः, चि, (अन्यया योषिता वद्धितः एद्ः |)

अन्धपुष्टः । परधितः । अन्येन पतिपालितः ।
इति जटाधरः ॥

अन्यवादी, [न्‌ ] चि, (अन्धत्‌ पूरन्वखीरतवाक्यात्‌

भिन्नं बदति+अन्य + वद्‌ + णिनि उपपदसमासः)
इतरुवादी । अस्थिर वादी । अन्यधावादी। यथा,--
“अन्यवादी कियादेषी नोपस्थायौ निरुत्तरः ।
आखद्धेतप्रपलायी च इनः पञ्चविधः स्तः” ॥
इति व्यवहारतच्त्वे नारदः ॥

खकः,पै, (अन्या खशाखेतरा शाखा यस्य सः,
समासान्तः कः |) सखवेदश्राखामु्पृज्यापर शाखा-
अयकम्भे कुव्वेणः । तत्पय्थायः । श्राखारण्डः २ ।
इति हेमचन्द्रः

| अन्यादृक्‌, [ श ] चरि, (अन्धमिव पश्यति अन्य +,
` दृश + क्विन्‌, उपपदसमासः। “दृक्‌ टशवतुषु"”
इति आकारः |) अन्यप्रकारः । इति मुग्धबोध-

व्याकरणां ॥

। 7

तद्छादन्यः नज्‌समासः ।) न्धायभिन्नः |
चिवं। अयुक्तिः | वथा,--

अन्यादृशः, चि, (अन्धद्रव पश्यति अन्य + दृश्‌ + कल्‌ |
` आअतवद्ध।) अन्यप्रकारः | इति मुगधनेाधव्याकरणं ॥
१ ^ > चिं
` अन्यायः, ए, ( न्यावः। सङ्गतिः । युक्तिः । खोचिद्य,

६१
अन्व
“अन्यायेनापि यद्भक्तं पिता पूवैतर स्रिभिः र)
न तच्छक्वमपाकक्त कमाचिएरुषागतं ॥
इति व्यवह!रतच््वे नारदः ॥
अन्याच्यः, चि, (न्धायादनपेतः, न्याय + अनपेते |
यत्‌, ततो नज्‌समासः। ) अनुचितः। खयोग्यः।
यथा, दृद्धाेसत्वे ऋदृटकल्पनाया अन्धाय-
त्वादिव्यधिकरणमालायां माधवाचाय्यैः॥ ( अस-
ङ्गतः। गरद्दितः। धम्मेविरुडधः । यक्तिविराधी ।
“न्याय्यं सन्नच्छते कर्तमन्नाय्यं वा करोति यः" |
इति काव्यायनसद्िता ।)
अन्नः, चि, (न नयनः, नज्‌ समासः!) न्यनतारदितः
सम्प्रगोः। इति जटाधरः ॥
अन्येदयु, [स्‌ | व्य, ( अन्यस्मिन्‌ दिवसे निपातनात्‌
सिद्धम्‌ ।) अन्यस्मिन्नहनि । दिवसान्तरे। अन्य-
दिने । इत्यमरः
(“अन्येदुरात्मानुचरस्य भावं
जिच्धासमाना मुनिहोमधेनुः" ।
इति रघवे ।)
अन्योदय्येः, पु स्ती, ( अन्वस्य: खमाटनिन्नविमातु
रुदर जातः अन्योदर्‌ + यत्‌ रखकपिटकः भिन्न-
माटको भ्ाता।) वेमातरेयः। वथा, |
अन्धोद्ये्त संदी नान्योदय्यी धनं हरेत्‌” ! ।
इति वाच्वस्क्यः | (अन्यमादजः |) |
अन्योन्यं, चि, ( अन्य + व्यतिहार दत्व, तत |
|
॥
|
॥

पुव्वपदात्परः सुद्ध |) उभयतः । तत्पय्थायः
इतरेतरः २ परस्प्ररं।३। इति हेमचन््रः
(“अन्योन्यप्रति घातसङ्कलचलत्कल्लोलकोला इलः”
इति उत्तरचरिते।) |
अन्योन्याञ्यः, चि, (अन्योन्यमाश्रयति, अन्धोन्य +

नाख्रयः। इति स्मात्ताः॥ खग्रहसापेत्तय्रह सापेत्त- |
ग्रहकः। इति ताकिकाः॥ तकविशेषः। तस्य
लच्तशं । सखापेच्तापेच्तितत्वनिबन्धन प्रसङ्गत्वं ।
अपेच्ता च प्तौ उत्यत्तौ स्थितौ च याद्या ।
तत्राद्या यथा । घटेायं यद्येतद्गटज्ञानजन्य्ञान-
विषयः स्यात्‌ तदंतङ्टभिन्नः स्यात्‌ । दितीया
यथा । घटेऽयं वद्येतद्ूटजन्धनन्ः स्वात्‌ तदे-
तह्वटजन्यभिन्नः स्यात्‌ । टतीया यथा । घटेोयं
यद्येतहृटढत्तिढत्तिः स्यात्‌ त ात्वनो पलभ्येत | इति
जगदीशः ॥
अन्वक्‌ [ च्‌ ] चि, (अनु पञ्चात्‌ अश्वति गच्छति अनु
+ खञ्च + किन्‌ ) पखाद्धामी । इत्यमरः ॥ (खनु
पदं । पञ्चात्‌ । “तां देवतापिच्रतिधिक्रियाथा-
मन्वक्‌ ययौ मध्यमलेाकपालः"" | इति रघुवंशे ।)
अन्वयः, पु, (खनु + इण्‌ + भावे अच्‌ ।) वं शः । कुलं ।
इत्यमरः॥
(“तदन्वये खुद्धिमति प्रतः खुडिमत्तरः'” ।
इति रघुवंशे। वंश्रपरम्परा ।
“रघुणामन्वयं वच्छे तनुवाग्बिभवोऽपि सन्‌” ।
इति रघवंशे ।
““काव्यदेव्यभिधा खूरबधुः खुद्धान्वयाः?
इति साजतरङ्गिणी । वंशजाताः एचछ्पौ चादयः

अन्वा
“मातुदुं्ितशोऽभावे दुदिदणां तदन्वयः” ।
इति नारदः।
“स जोवद्नेव अूदत्वमाखु गच्छति सान्वयः"? |
इति मनुः !) पदानां परस्राकाद्च्ता येग्यता
च। इति दुगोदासः ॥ परस्परसम्बन्धः । इति
रामतकवागशः ॥

अन्ववायः, ठ, ( खलु + अव + इण्‌ + भावे अच्‌ । )

वंशः। कुलं । इयमरः ॥ (“कथमेकान्ववायोऽय-
मस्माकं"” । इति शाकुन्तले ।)

अन्वटका, सरी, (अष्टौ परिमायान्यस्याः, खदन्‌ +

कन्‌, इत्वाभावः, अद्टकामनुगता प्रादिसमासः |}
अश्टकापच्ात्तिधिः। सा तु गौणचान््रपौषमाघ-
फार्गुनाश्चिनमासानां छष्णनवमी। तच सा-
सम्रौनां माटकखादं । इति आआडविवेकः॥ तत्र
साभिकत्तेव्यमाट पच्तश्राडं । यथा श्भुः ।
“पिचरादिचरिकयनौषु भोज्या माद : प्रतिदिजाः।
सीणामेव तु तद्यस्मान्माटशराडभिदहाचयते"” ॥
खतचान्वर्काश्राडं साभिमाचेण करव्यं ।
तथा च विष्णः अन्वटकाखष्टक।वदमौ इत्वा
मातरे पितामद्ै प्रपितामद्चै पुत्बेवदुत्राद्यणान्‌
भोजयित्वा इति । अच होमत्वादेवाभिप्राप्ेरमि-
ग्रहणं तन्नियमाथं। न चामौ करणद्ामे विप-
पाणयादेव्विधानादच्रापि तथेदि वाचं । प्रहृत.
भूतश्रादविष्यु्तस्याधारान्तरस्छ विङ्लतीभ्रूतश्राद्ध
विशेषविहिताधारेण बाधात्‌। शरमयवदहिषा
कुश्मयवद्िंबाधवत्‌ | न वा लो किकामौ हमः)
५न पेचयक्चियो होमो लौ किकामौ विधीयते” ।
इति मनुवचनेन निषेधात्‌ । श्रादचिन्तामणा-
वप्येवं । इति आदत्तं ॥

आ+ खि + पचाद्यच्‌।) परस्परज्ञानसापेच्तच्ञा- | अन्वच्ः चि, (अनु + अत्त + पचाद्ययच । अक्तमि

दिवमनुगतम्‌,, पादिसमासः, पत्यते, अनुगते
अनुपदे ।) पचाद्भामी । इत्यमरः ॥

अन्वाधिः, ए, (अनु पश्चात्‌ अधीयते न्यस्यते, अनु

+खा+धा+कि।) रखकस्डिन्‌ यदपितं वत्त
तेन एरुषान्तरे ्यसुद्धिन्‌ खामिनि तवं दास्यसीति
जिच्िकषं तत्‌ । इति विवादाणेवसितुः ॥ कार्येषु
वाचनेन अमसुश्धिन्‌ पुरुषे त्वं दद्या इति परिभाव्य
यत्‌ समितं तत्‌ । इति इलायुधः ॥ यथा,--
“अर्थमामेगकार्येबु अन्यस्मिन्‌ वचनान्मम ।
दद्यास्वमिति यो दत्तः स इदान्वाधिरुयते"॥
इति काल्यायनः॥ एनबन्धकः। पश्चान्मानसी
था । खनुयुन्बेकस्य अाधिशब्दस्य इत्य थंदयमपि
. सम्भवति ॥

अन्वाधेयं, ज्ञी, (अनु विवाहानन्तरमाधेयं समर्ण-

योयं, अनु + खा + धा + कम्मेणि यत्‌ । ) बिवा-
इानन्तरपिदढमाटढमटं कुललब्धस्त्री धनं । यथा,
“विवाहात्‌ परतो यत्त लब्धं भत्त कुलात्‌ स्निया।
अन्वाधेयं तदुक्तन्त॒ लब्धं बन्धुकुलात्तथा'” ॥

इति काद्यायनः,

अन्वासनं, करी, (अनु + अस्‌ + स्यट ) खेहव स्तिः ।

अनुशोचनं । उपासना । इति विश्मेदिन्यौ ।
शिल्यादिग्टहं। इति हलायुधः ॥ (अनुवासनं #

मन्वे
पञ्चात्‌ तापः |)

अन्वाह, ली, ( परतिमासमाइरगौयं, खन्‌ +
+ + णत्‌ ।) मासिकश्राङं । इवमरः ॥ तत्त

प्र्मावास्थाविहितं पाव्बशश्राडं खञ्लतसपिखी
कर शस्य वत्सरान्ते प्रतिमासं यत्‌ श्राञ्ं तदिति
केचित्‌ । इति भरतः} गोभिल््छयोङ्घकम्मेगा
माद्यङ्कश्राडं । तदन्ताङ्दचिणा च । यथा,
“बत्‌ श्राङं कम्मणामादौ याचान्ते दच्िणा भवेत्‌।
आमावास्यं दितीयं यदन्वाहाय्यं विदुरब धाः” ॥
इति गोभिलग्टष् ॥

अन्वाहाय्धकं कौ, (प्रतिमासमाहरगौयं, अनु + खा
+ ङ + र्त्‌, ततः सार्थे कम्‌ । ) अन्वा हाय्धं ।
यथा,--
““पिण्डान्वाहायथंकं अङं कुग्यान्मासानुमासिकंः'।
इति मनुः।

च्यन्वाहितं, चि, (अनु + +था + कम्मंणि क्त |)
यदेकस्य इस्ते निदितं व्यं तेनापि पच्ादन्धस्य
इते खाभिने देति निदितं तत्‌। इति
मिताच्तरा ॥
(“'याचितान्वाहितन्यासनि्ेपादिग्बयं विधिः"? ।
इति याच वस्क्धः,--
“र्ब रब विधिं याचितान्वाहितादिषु” ॥
इति नारदः|) गच्छति डव्य वादार खाभिके
दिते अन्यदस्ते अपंणकरा इति भाषा ॥

ऋअन्विनः,चि, (अनु + इग्‌ + क्त ]) युक्तः । भिलितः ।
इति जटाधरः ॥ छतान्वयपदादिः । यथा,
^परदा्ान्तरोरन्वि तानां सङ्केते गद्यते"
इति काव्यपकाशः ॥
( पदानां योग्यताकाड्च्तादिरूपान्वयसदहितः।
परस्परं सम्बद्धः ।
“वाः पदं प्रयोमादहानन्विप्रैकाथं बोधकाः”? ॥
डति साहित्यदपंखे।)

न्वः, चि, (अनु +इष्‌ + क्त। ) अन्वेषितः ।
छतान्वेषशः। इयमरः | (“यदायुरन्वि्छम्टगेः
किराते रासेयते भिन्नशिखणिडिव देः” । इति कुमा-
रसम्भवे |)

अन्वीतः, चि, ( नु + इंड गतौ + कत्त॑रि क्तः । )
अन्वितः। युक्तः | इति जटाधरः॥

अन्वेष, को, (न्‌ + इय्‌ + च्युट्‌ ) अन्वेषणा ।
अनुसन्धानं । यथा । “सुमीवो राममिचं क
जनकतनयान्वेषे प्रेषितो” । इति मदाना
टकम्‌! (““दोषान्वेषयमेव मत्सरयबां नेसर्गिंको
दुग्रहः" । इव्यद्भटः । }

अन्वभखा,स््री, (अनु + इष्‌ + णिच्‌ + भावे यच्‌ तस्य

अनः, ततः टाप्‌।) तकोदिना यथाबोधितधमैद्य
न्वेषयं । अन्वेवयमाचं । तत्पग्यौयः परौष्िः य्‌
पर्येषणा २ गवेषणा 8। इत्थमरः॥

अन्वेषितः, चि, (अन्‌ + इष्‌ + णिच्‌ + कमणि जत |)
छतान्वेबशः। तत्पर यः॥ गपेधितः। २ अन्विद्ः ।
१ मार्भिंवः। ४ग्टगितः।५ इयमरः ॥ ई यरौदः।
ॐ पर्यनितः। इति अन्वेबशापय्ाये परीष्टि
मर्येबखापददश्रीनात्‌ ॥

६२
अप

अन्वेष, (ऋ) चि, (अनु + इष्‌ + टच्‌ । ) अन्वेषण-

कत्ता । तत्पय्यायः । आानुपद्यः २। इति हेम-
चन्द्रः । (““अन्वेद्धारो ब्राद्यणाखच भमन्ति शत-
शोम्ो'' । इति नलोपाख्यानं ।)
अप, अ, (न पाति, ग +पा+ ड “चादयोऽसत्वे
इति निपातसंज्या खरादिनिपातमचखयमिति
अग्यवम्‌।) उपसगेवि शेषः । अस्याः । अनादरः।
शशः । असाकल्यं । वरूप्यं । त्यागः । जर्थः।
, इति -दुगदासः॥ अपदछद्टार्थः । वर्जनार्थः ।
वियोगः । विपर््धयः। विद्जतिः। चौय्ये । निशः
इषः । इति मेदिनी ॥
आपः, [स्‌] ज्ञी, (आप्‌ + अस॒न्‌, एबोदरादित्वात्‌
खः ।) यज्ञकन्भ । इत्यगादिकोबः |
अपकम्भ, क, (अपणं कम्मे ।) दुष्किया । मन्द-
कम्भ । अपकखाधापोपसरगेण कम्भशब्दस्य कम्भ-
अारयसमासः।
अपकारः, पै, (अप+ क्र +भावे घञ्‌ ।) डोः ।
अनु पकारः । मन्द्करणं । इति इलायथधः। (ख-
निङधसाधनं । असद्यव हारः । अत्याचारः । देषः।
““उपकर्चारिणा सन्धिनं मिचेणापकारिणा ।
उपकारापकारौ हि लच्छं लक्तणमेतयोः,, ।
इति माघः |)
अपकारगौः, [र्‌] सी, (अपकारेण गौः वाक्यं |)
अपकार राक्चं । भर्सेनं । इत्यमरः ।
अपकारी, [न्‌] चि, (अपकरोति, अप+ +
णिनि।) अपकारकः। गोहकः । यथा,--
“अपकारिणि चेत्‌ कोधः कोधः कोधे कथंनते।
धरम्माथैकाममोच्ताणां चतु परियभ्थिनि"”॥
इत्यद्भटः । ( अदितकारी । अनिटसाधकः ।
पौडकः । दु ठेत्तः । कृकम्भकारौ ।
“किं भक्तेनासमर्थेन किं श त्ोनापकारिशा"” ।
इति पञ्चतन्त्रम्‌ ।}
अपरद, चि, (अप + छाष्‌ + क्तः ।) जघन्धं । तत्‌-
पय्यायः । अधमं । २ निरं । ३ अणक | 8 ग्धं |
५ अवद्य । ६ काण्डं । ऽ कुत्सितं । < प्रतिक्लष्टं ।
€ याप्यं । ९ वेषः | १९ अवमं । १२ त्रवं | १द्‌
खेटं । १४ पापं । १५ अपशब्दं । १६ कृषुयं । ९७
चेलं । ९८ र्व्वचं । १६ । इति हेमचन््रः ।
अपक्रमः, ठै, (अप + कम + भावे घञ्‌, “नोदात्तोप-
देशे मान्तस्येव्यादिना डदधिनिषेधः'” |) पलायन ।
इत्यमरः ।
अपक्रिया, स्त्री, (खप्‌ +छ+ भावे श |) गोहः |
अपकारः । इति हेम चन्द्रः ॥ (विपरौतप्योगः ।
“चतु्ौषायसाध्ये तु रिपौ सान्त्वमपक्रिया? । -
इति माघः।)
ऋअयकरोशः, पु, {प्‌ + कश + भावै धञ्‌ |) निन्दनं ।
जुगु यनं । । इति शब्द्र लावली ।
खयक्घः, चि, (न पच्यते, पच्‌ + कर्मणि क्तः, ततो
नज्समासः |) पक्वभिन्नः | कचा इति माषा ।
यथा,--
“तैले विपय्थ॑यं विद्यात्‌ पञ चायक रव च ।
इति वैद्यकपरिभाषा । तत्यययीयः। र असिद्धं ।

अप
श आमं, 8 अरटतं। इति रल्रमाला।
(“खङ्गे लवशं दद्यात्‌ पके दद्यात्‌ मरौचकम्‌"" ॥
इति आप्तवाक्छे ।)
अपगतः, चि, (अप + गम्‌ + कत्तंरि क्तः, अपयाते
पलायिते च |) ग्रतः । इति हेमचन्द्रः । गतः ।

दूरौभूतः । यथा,--^ तापोनायगतस्तृषा न च
छशा धुलो न धौत" तनोः” श्यादि वल्ञालसेनः ।
अपग, (अधोसु खेन गच्छति, खप + गम्‌ +

कर्तरि डः, स्त्रियां टाप्‌ |) आधगा। नदौ ।
इत्यमरटीकायां भरतः। (खोतखतौ
खवन्तो निन्नगापगा इत्यमरः ।)

अपघनः, पै, (अपद मिलित्वा वियुज्यते, अप +
इन्‌ + ““अपघनोऽङ्"*-मिति पाणिनिद्ध्ेण खप्‌ `
इस्थाने घ ।) अवयवः । अङ्क! इत्यमरः | (““टणि-
भिरपधतरेषंघरव्यक्तघोषान्‌"” । इति खरखशतके ।)

अपघातः, ए, अपहननं। अपलदाधापोपसगेत्‌
इनधातोभावि घञ्‌ दस्य घः नस्य तः । अपञ्ञ्ः
म्टत्यफलकव्यापारः | अपदन्यते इति व्यत्पत्या
खपयूव्वेक इन धातोभोवे घज्‌ प्र्ययेन निष्यन्नः ॥

अपचयः, प, (अप + चि +भावे खच । अपरां ।}
च्ततिः । इानिः । तत्पय्थायः ! अपद्ारः २। इत्य
मरः॥ (भुजा सम्मानना । च्तयः। “देस्यापचयोः
मतौ निविश्रते गाए हेषु यदः” । इति शान्ति
शतके |) पूजितः । इत्यमरः ।

अपचायितः, चि, (श्प + चाय + कन्भेणि क्ताः |}

अपचारः, ए, (अप+ चर्‌ +भावे घज्‌, अपथ-
सेवनं ।) अदिताचरणं । यथा, "योनि पदोबषाच्च `
भवन्ति शितरे पञ्चापदःशा विविधापचारैः”
इति माधवकरः ।
(“क्तापचारोऽपि परेरनाविग्कुतविक्रियः ।
असाध्यं कुरुते कोपं प्रापे काले. गदो यथा?” ॥
इति माघः |)

अपचितः, चि, (अप + चाय + पुजार्ये कम्भणि क्तः।
च्छपचितख्ेति पाणिनिखतेन पचते चायस्थाने
चिमावः। प + चि + क्तः। ) हीनः । ययितः।

ऋअवयवाद्यपचययुक्लः। च्तीणः। कशः । “खपवित- . `

मपि गां यायतत्वादलच्छं'' । इति शाकुन्तले ।

अपचितिः, स्त्री, (अप + चि + मावे क्तिन्‌ । हानिः। `
व्ययः । पुजा । निष्कतिः । इति मेदिनी । (च्यः ।
ध्वंसः ¦ सम्मानना | 3
^“ त्वपचितिं भ्रातुः पितुख सकलामिमां”।
इति रामाये ।) ।

खपच्छायः, चि, (अपगता काया यस्मात्‌ सः।)
देवः । उपदेवः । निष्युभः 1 पगता काया
यस्मात्‌ इति बड्रीहौ ङखः । ( अपदरच्छाया-
विशिष्टः । पिशाचादिः।
“अजाखुरः खुरोत्सर्ग माव्ज॑नौरेणुदच्जनेः ।
दौपखङ्ा पच्छायेव व्यज्यते निधंनोजनः” |)

अपद्चौछतं, कौ, (अपश्चात्मकं पचात्मकं छतं, पञ्च +
शश्ूततद्धावे चि छ+ क्तः, ततो नजसमषलः।
खच्यभूतं । पश्चीकृतभिचाकाशादिपश्वभूतं । इतिः `
वेदान्तसारः ।

अप
(“पर्धप्राणमनोबुडधिद शेन्ियसमन्वितं ।
अपद्चोकछतभूतोत्थं खच्छाङ भोगसाधनं! ॥
इति पञ्चदश्यां ।)
अपटान्तरं, चि, (पटेन वस्त्रेण तिरख्वारिरया इति
यावत्‌ अन्तर व्यवधानं यच्र तव्‌, ततो नञ्‌-
समासः ।) आस्रं । संसक्तं) अपदान्तर । खव्य-
वदतं । इत्यमरटीकायां खामौ ॥ `
अपटी, सी, ( अल्पः पटः अल्यारये नन्‌समासः,
गौरादित्वात्‌ डष्‌ ।) `वच््रप्रावरकं । इति हेम
चनः । कानात्‌ । इति भाषा । (यवनिका । पद ।
इत्यादि भावा।)
अपदः, स्त्री, (न दुः, नज्‌समासः |) व्याधितः ।
रोगौ । इत्यमरः । पदुतारहितः । काग्धाच्तमः ।
यथा,
“सा कान्ता जघनस्थजेन गुरुणा गन्तुं न शक्ता वयं
दोषैरन्यजनाश्रयैरपटवो जाताः स दद्धं"
इत्यमरुकविः ॥
ऋअपतपंणं, की, (अप + टप्‌ + भावे ल्युट्‌ । लङ्घनं ।
सोगादौ भोजनाभावः । इति हेमचन्द्रः । (अप-
गतं तर्षशं दृश्यमावो यस्य॒ तत्‌ । गतलोभः।
दभिश्न्यः |)
चप्यं, क्ती, (न पतति वंशो यस्मात्‌, पत + बाड-
` ल्यात्‌ यत्‌, ततो नज्समासः ।) एतः । कन्धा ।
तत्य्थीयः । २ सन्तानः । ३ तोकं । 8 सन्ततिः।
ˆ १ प्रतिः इति जटाधरः ।
(“अस्जिसत्‌ निरं गोते नाप्यसुपजायते”) ।
इति इदितो पदेशे ।
““महौभ्टतः पुच्रवतोऽपि दृष्टि
तस्मिन्नपत्ये न जगाम ट्त” |
इति कुमारसम्भवे ।).
अपत्यदा, स्त्री, (पत्यं गभे ततृसेवनेन ददाति,
अपत्य + दा + कंत्तरि कः, उपपदसमासः |)
गभेदाचीढच्तः। इति राजनिधंगटः ।
अपत्यपथः, पै, (अपत्यस्य गभोत्निःसारणस्य पत्था
मागे, बष्ीतवपशुषः, समासान्त अच्‌ |) भगं ।
योनिः। इति हेमचन्द्रः । |
अपशुः, पै, (अपत्यस्य शचः, षङ्ौतत्‌एरषः |)
कवांटः। इति शन्दचन्दिका । ककड । इति
भाषा।
च्छपचपः, चि, (अप + चप्‌ +भावे खड, |) चपा-
स्ङितः। निलच्जः। अपगता चपा यस्येति
बतरीहौ आकारस्य कखः ॥ (““सापचपः कुल-
अरू्विंशितस्वया नः” । इति धनञ्नयविजय
आआयोगे |)
अप्पा, स्री, (अपगता चपा अन्तो लव्ना
यस्याः सा, च्तियां टाप्‌ लव्नाङौना । -
न्छा ।) अन्यतो लब्ना । परस्मात्‌ लच्ना । इत्य
मरः । लव्नामाच्रं । इति रनरकोषः ।
खषचपिष्णुः, चि, (अप+ चम्‌ + शीलार्थे कत्तैरि
इष्ुच्‌ |) खमावखच्पः | लव्नाश्रौलः । इत्थमरः ।
लाजुक इति भाषा ।
प्रथं, की, य, (न परशस्तः पर्थाः मार्गः, भूस

५४.
अप

अप

मासः! नास्ति पन्थाः प्रशस्तः माग वचर तत्‌। | अपनयन, की, (अप+नी +भावे ल्यट्‌ ।) खण्डनं ।

प्रशस्तवर््ममन्ये नगरादौ । } अपन्थाः । मामं
ख्वयोन भवति तव्‌ । इत्यमरः । योनिः। इति
शब्दरलावली । (विमागैः । कुपथः । सम्मा ।
साधुविगद्दितः पन्थाः । “अपथे पदमपयन्ति
शि श्रुतवन्तोऽपि रजोनिमोलिताः”। इति
रघवे ।

“न कच्चित्‌ वशौनामपथमपछ्ृ्टो$पि भजते" ।
इति शकुन्तले ।)

अपथ्यं, वि, (पथय तरेयोक्तभोजनादिनियमाय नीत्य

क्षाचाराय बा हितं यत्‌ ततो नज्‌संमासः |)
पथ्यभिच्रं । अदितं । यया,

“यत्पथ्यं यद पथ्यश्च वच्यते रक्तपित्तिनां" ।

इति पथ्यापश्यग्रन्यः।

अपदान, ज्ञौ, (अप + दे पशो धने भावे ल्युट्‌, विद्य-

मानार्थे अशं यद्यच्‌ । अथवा अपदायति परि-
खुध्यत्वेन कम्भणा, अप + देष + शोधने करणे
ल्युट्‌ ।) अवदानं । इन्तं कम्म । ठक्तिः पवन्तेनं
खा प्रशस्ता विद्यते यच्च तत्‌ । यत्र कम्भणि
त्तिः सर्वैः भरशस्यते तत्‌ इवर्थः । इ्यमर-
टीकायां खामौ।

(“गणयव्यपदानसम्मितां

भवतः सोऽपि न सत्‌क्रियाभिमां” ।
इति शाकुन्तले ।)

अपदान्तरः, चि, (नास्ति पदान्तरं यवधानं यत्र

सः |) अ्यवदितः । संयुक्तः । इत्यमरः । अभिन्न-
यदे कि । (सबिकबेः । सान्निध्यं । सामीप्य ।
नेकच्यं ।)

अपदिशं, क्ती, य, {दि शोमेध्ये, अव्ययीभावः, समाः

सान्त अच्‌ |) दिक्तोणः। दिशोमेध्यं। तत्‌-
पग्थायः । विदिक्‌ २ इत्यमरः ।

(“्ञीवाब्ययं त्वपदि शं दिशो मेध्ये विदिक्‌ स्तिया” ।
इत्यमरः ।)

अपदेशः, प, (अप + दिश + घन्‌ । स्थानं |) निमित्तं |

शरव्यं । खरूपाच्छादनं । तत्पय्यायः। २ व्याजः.
द लच्यं । इयमरः । परानिषकारिभिन्नश्ठता ।
इति महामारतटीका । ( ख्यातिः । कोरि ।
लं ।

“स्च्तापदे श्ान्मनिहोमधेगोः

बन्धान्‌ विनेष्यतनिद दु सत्त्वान्‌” ।
इति रघवे ।)

चअपष्वंसजः, ए, ( खपध्वस्यतेऽनेन, खपध्वन्‌स +

करणो घञ्‌, अपध्वंसो. जातोनां भिघ्रतासम्पा

सङ्कर स्तस्माज्नायते, अपष्वंख + जन्‌ + ड,
उपपदसमासः |) वशंसङ्खरः । यथा,
“गरूनाणान्त्‌ सधम्भाणः सर्वेऽपध्वंसजाः स्ताः” ।
इति मनुः । (परतिलोमजातः। भिन्नवंसक्म-
जातः करगादिसंकोयं वशैः |)

अपध्वस्तः, चि, (अप + ष्वन्‌स + क्तः ।) परित्यक्तः ।

निन्दितः । चूशीक्ितः। इति मेदिनी । (शति-
दुराऋरः |) परित्यक्तः। “खपध्वसतः परित्यक्तो
निन्दिते ऽप्यवदथिते ' । इति भेदिनी ।

दूरौकषस्णं । यथा,--“'इति ओीश्म्बधुराणे रो
गापनथने शरीदधजथवक्गु विनिग तल्तवराजः समाप्तः"?
इति)
(“नातिओअ्मापनयनाय यथा अमाय
राञ्चं खडस्तष्टेतदर्डभिवातपच्ं'” |

इति शाकुन्तले ।)}

अपनोदनं, की, (अप + नुद्‌ + भावे चट्‌ ।) खब्छनं |
द्रोकरणं । यथा,--“मानापनोदगविगोदमते
गिरीश" । इति ओहबः । (अपनुदति दृरौ-
करेति, अष + नुद्‌ + कत्तेरि बाङल्यात्‌ च्युटि।)
खण्डकः । दूरौकारकः |
““यचाश्मेधः क्ुतुराट्‌ सर्व्वैपापापनोदनः
तथाघमर्षंयं जप्यं सर्व्यपापापगोदनं,) ।
इति मनुः!)

अपन्थाः, [धिन्‌ ] ए, (न पर्थाः, नज्‌समासः,
खमासान्तविधेरनित्यत्वात्‌ खच अजभावः ) ख-
पयं | इत्यमरः ।

ऋअपपाचितः, चि, (खअपलष्टं पात्रं भोजनपाचं यस्य
सः, येन जनेन भक्ते भोजनपात्रमस्पङ्ः भवतोति
यावत्‌ चण्डालादिः, अपपाचः छतः, अपयात +
करोत्यथ णिच्‌ + क्तः) उत्वटदोषेज्ञातिभि-
भिं्ोदकौङ्लतः। यथा,--खपपाचितस्य रिक्थ
पिण्डोदकानि निवत्तन्ते" । इति शखुदितत््वे
गद्धापस्तम्बौ

अपम्नं शः, ए, (अप + नूत + घज्‌ ।) म्राम्यभाषा ।
अपभाषा। तत्यय्धायः । अपशब्दः २। इत्मरः॥
पतनं । वथा,-
“सअद्यारूप्टिमिवति महतामप्यपभ्बं निषा" ।
इत्यभिन्ञानशकृन्तलं ॥ (अधः पतनं। ध्वंसः।
अधोगतिः।)

अपमः, पे, (अपञछदधतया मीयते, अष +मा +
चन्ये कः |) करान्तिः। इति सिद्धान्तशिरोमणौ
गोलाध्यायः॥

अपमानं, ज्ञी, (अप + मा + भावे ल्युट्‌ |) अनादरः,
अम्यौदा । इति शब्द्रलावली ॥ तत्पय्धायः ।
“स्यादवच्ना परीहारः परिहारः पराभवः ।
अपमानं परिभवन्तिरस्कारस्तिरष्कुया ए
अवहहेला च हेला स्यादवहेलनहेलने !
चेषो निकारधिक्षारौ पय्यौयः स्यादनादरे” ।
इति शब्दरलाबली ॥ * ॥ तदय अभ्रकाश्यत्वं
यथा,--
“अर्थनाशं मनस्तापं पटहे दुखरितानि च ।
वच्चगश्चा पमागश्च मतिमान्न प्रका शयेत्‌” ॥ +
इति चायकः ॥ ‡
(“अपमानं एुरस्क त्य मानं छत्वा तु एतः ।
स्लका्येसुडधरेव्‌ पराज्ञः का्यध्वंे हि मू एता") ॥

अपमित्यकं, ज्ञी, (अपमित्य पमानं खीछत्य गद्यते
अप + मेद्‌ परणिमाने + का तस्य च्यप्‌, “मय-
तेरिदन्यवर्स्यामिति आस्थाने इतक्‌, ततः
कन्‌ |) ऋं । इति इलायु घः ॥

अपटुः, पु, (अखपकष्टः रोगेणः विना ग्टव्युः मरणं

प

कम्मधारयः) अपधघातमरणं | विना रोगेण
ममग्य | यथा
“पन्दव्यभयं नात्ति म्टतो मोच्तमवाश्रयात्‌
इति देवीमाहइात्माकीलकं ॥ यत्त खुडितत््वे पोतं
पल्िमव्छम्टगदं दिःष्टङ्किनखिपतनान शनवच्वान्नि
विषबन्धजलपवे शां स्नच्ततादिजन्धमरणं तदेवाप
ग्ट्यरिति सुधोभि्विंभावयं

च्पयने, क्ती, (अपाया +भ स्यट्‌ ) पलायनं
इन्धमरः ॥ प्रमाणं । प्रस्थानं । “मानस्य इत-
मपयानमास्थितस्व'' । इति माघः |)
“खपयानेऽपि च मदान्‌ सम्योलघुविक्रमः" ।
इति रामायणे ।

अपर, कतो, (न पुष्धेते, +अप्‌ तता गन्‌-
समासः |) इस्ति पख्ाट्ागः। गजान्त्यजद्रगदि-
भागः ।इति मेदिनी॥

अपरः, चि, (न एगाति भौणखयति, षु+ पचाद्यच,
ततो नजृसमा सः ¦) अन्यः । इतरः । ब्ब चीनः।
ति मेदिनी

च्यपरत्व, ङ्गी, (अपरम्य भावः भावेत्व |) न्धायमते
तत्‌ दिविधं । देशिकं कालिकाञ्च । दैशिकं
"ऋल्पर्य्यसंयोग कान जन्धगुणः । तस्यासमवायि-
कारणं दिक्संयोगः ॥ कालिकं यथा ॥ अस्प-
सद्ेपरि स्यन्दज्ञानजन्यगुणः। तस्यासमवायि-
कारणं कालपिर्डसंयोगः। तदुभयं अपेच्ताबद्धि
जन्ये । अपेद्ताबुद्धिनाशादेव तदुभयोनौाशः । इति
सिद्धान्तमुक्तावलो ॥

अपरतिः, स्त्री, (अप + रम्‌ + मावे क्तिन्‌ |) नित्त
विस्तिः इति हेमचन्दरः॥ (खयपगता रति
प्रोति्यस्य सः चि, प्रातिरदितः। अप्रा
रतिः प्रीतियेस्य सः चि, कुत्सितभोतियुक्तः । )

अपरपच्तः, पु, (अपरः शेषः पत्तः अथवा अपरः
शुक्गादितरः पत्तः, कम्मधारयः |) छव्णपच्तः ।
सतु पिदटपत्तः। यथा। पव्बैः पच्छो देवानाम-
परः पत्तः पिदणाभिति अरतिः। पच्तौ पन्यौ-
परौ गुक्रष्णो मास्त तावभौ । इत्यमरः ॥

मनुः । जय आद्धममावास्यायां पिढभ्ब दद्यात्‌ |

पञ्चमीप्रभ्टति वापरपच्स्य यद्व सम्पद्यते ।
इति श्र1डतत्त्वम्‌ * ॥

आअपरराचः, पै, (राचः अपरः ेषावयवः, रकदेशि-
समासः, अच्‌ समासान्तः ““राच्राङ्काहाः पसि”
इति पैस्वं ।) राचिषेषः । तत्पग्यायः। उच्चनदरः २ ।
इति जिकाण्डषषः ॥

अपरस्पर, चि, (अपरो च परे च इन्दः, अपर-
स्प्रराः करियासात्े" इति सुडागमः, किया-
वतां सादहिव्ये |) कियासातव्यं । कमैनिरन्तरता ।
इत्यमरः ॥

अपरा, स्त्री, (न पूर्य तेऽस््ात्‌, षु + अपादाने अष्‌,
तलो नन्‌समासः |) जग्प्युः। इति मेदिनी ॥
पश्चिमदिक्‌। इति ङेम चन्द्रः ॥

अप राङ्, जी, (अपरस्य र सादेरङकुम्‌, षद्ोतत्परषः।)
गणौभूतव्य प्रभेद. । यचा अगएमपरस्याङ्कमिति
भरतमुनिः । अस्या्थंः। अपरस्य रसारेवीक्या-

६४

प

योभधूतस्य वा वाच्यस्याश्कं रसादि अनुरणनरूपं

बा। इति का्यप्रकःशः॥ त्रैवोदाहरणं ।

“अयं स रसनोत्कर्षो पीनस्तनविमदेनः । नाभ्युर -

जध्नस्पर्शो नौवीविखंसनः करः” | अत्र उरटङ्ारः

करुणस्याङ्मिति ॥

अपराञ्चखः, प, (परा + खञ्च + किन्‌, पराक्‌ मुख
यस्य स्‌ः, ततो नज्‌समासः ।) अविसुखः । स-
सुखोशूतः। यया, |
“ऋडवेष मिथोऽन्योन्यं जिघांसन्तो महीचितः।
यध्यमानाः पर शत्रा खगे यान्यपराद्नुखाः
इति मानवे ७ ध्याये <€ श्चाकः ॥

च्यराजितः, पै, (परा+जि+क्तः, ततो नञ्‌-
समासः |) शिवः। दिष्णः । ऋषिविश्येषः। अनि
ज्नितेचति। इति मेदिनौ॥

अपराजितः, स्त्री, दुगा । जयन्तीच्तः। अश्न-
पर्ण । इति मेदिनौ ॥ खल्पफला । विष्णुक्रान्ता ।
ति राजनिघंणटः॥ शेफाली । शमीभेदः ।
शद्धिनी। इएषामेदः। इति वै यकं ॥ खनाम-
ख्यातपुष्यलताविषणेषः। शुज्ञनोलमेदेन सा दिधा।
तस्याः पय्थायः। आस्फोता २ गिरिकर्णो!
३ विष्शक्रान्ता ४। इत्यमरः ॥ आस्फोटा ५।
इति तद्धौका ॥ गवाच्तौ ई अश्खुरी ७ शेता
८ ऋेतभणग्डा € गवादनी १० । इति रनमाला ॥
अद्धिकर्णां ९९ कटभी १२ दधिपुष्िका
१९३ गर्दभो ९४ सितपएुष्यी १५ शखेतस्यन्दा १६
भदा १७ खत्री १८ विषदन्त्री १९ नग-
पग्धायकर्णा २० अश्राङ्ादिखरौ२९। अस्या
युणाः। दिमत्वं । तिक्त्वं । पित्तोपद्रवविष-
दोषनाशित्वं । चक्ति तत्वं। चिदोषश्मताका-
रित्वञ्च। इति राजनिषधेग्टः ॥ शो थकासना शित्वं ।
करठदितकाररित्वच्च । इति राजवल्लभः ॥
(“दशम्यां च नरः सम्यक्‌ पजनौयाऽपराजिताः ।
मोच्ताथं विजयाथच्च पन्बाक्तविधिना नरः|
नवमीष्रोषयक्तायां दशम्बामपराजिता ।
ददाति विजयं देवी पूजिता जयवर्धिनी" ॥
इति स्कान्द |)

। अपरार्धएषन्कः, चि, (अपराः लच्छात्‌ चतः एषत्‌-

कोवाणो यस्य सः) लच्यच्युलश्ायकः। यस्य
बाणो लच्ात्‌ चतः सः। इत्यमरः ॥
(“ल्त ्स्तः सुपरयो गविश्रिखः छत एुद्वत्‌ ।
अपर डटबत्वोऽसौ लच्यात्‌ यद्धुतसायकः” ॥
इत्धमरः |)

अपराधः, ए, (अप + राध्‌ + भावे घ्‌!) अका
स्यादिदोबः । तत्पब्यायः ॥ आगः २ मन्तः इ।
इत्यमरः} स च दाचिंशददिधो यथा । आगमे ।
“वानेब्बो पादुकेव्वोपि गमनं भगवद हे ।
देवोत्छवाद्ययेवा च अप्रणामस्तद ग्रतः}
उच्छिष्टः वाथवाश्रौचे भगवदशेनादिकं ।
खकहस्तप्रणामश्च तत्पुरस्तात्‌ प्रदच्िगं ॥
पादप्रसारणं चाये तथा पग्ेङ्गबन्धनम्‌ ।
शयनं मच्तशं वापि मिथ्याभाषशमेव च !

उचेभेषामिधेजल्यो रिदनानि च निग्रः।

यसौ सौनं निजस्तो तरं देवतानिन्दनं ला

अप
नियहानुग्रहे चव षु च ब्रीरभाषणम्‌
कम्बलावरणञ्चेव परनिन्दा परस्ततिः।
स्मी लभाषरं चेव अधो वाय विमोच्तगम्‌ ॥
शक्तौ गौणो पचार अनिवेदितमन्तगां ।
तत्तत्‌ कालोद्धवानाच्च फलादौनामनपंशं ॥
विनियक्तावशिदटस्य प्रदानं बयञ्जनादिके ।
एषोन्यासनं चेव परेषामभिवादनं ॥

अपराधास्तथा विष्णो विंश त्यरिकौत्तिताः॥१॥
वाराहे ।

श्दातिश्दपसाधा ये कौचयंन्ते वसुधे मया ।
वंषणवेन सदा ते तु वर्जनीया: प्रयत्नतः ॥

ये तरे न वजंयन््येतान्‌ अपराधान्‌ मथोदितान्‌ ।
सर्व्वधम्मंपरिभ्नदाः पच्यन्ते नरके चिर ॥ .
राजान्नभक्तगचैकमाप द्यपि भयावहं ।

ष्वान्तागारे इरेः स्यशंः पर सु्तनाशनः ॥
तथेव विधिसुद्लद्य सहसा स्पश्नं इरेः ।
दारोद्वाटो विना वाद्यं कोड़मांसनिबेदनं ॥
पादुकाभ्यां तथा विव्णोमेन्दिरायोपस्पयं ।
कुकरो च्छिटकलनं मौ नभङ्गो ऽचयुताचंने ॥

तथा पुजनकाले च विडुत्स॒गाय सपेशं ।
आद्धादिकमशृत्वा च नवान्नस्य च भकच्तणं ॥ ।
अदत्वा गन्धमाल्यादि धूमनं मधघातिनः।
कम्मरयपदनेन पुजन दरोक्तथा ॥ |
अछछलत्वा दन्तकारख्च छत्वा निधुवनं तथा 1
स्पृष्टा रजखलां दीपं तथा म्टतकमेव च ॥

रक्तं नौलमधौ तञ्च पारक्यं मलिनं पट ।
परिधाय म्खतं दृष्ट्रा विसुचखापानमारुतं ॥

कोधं छत्वा ध्सश्रानञ्च गत्वा भूत्वाप्यजी शंसुक्‌ ।
भक्तयित्वा कोड़मांसं पिण्याकं जालपादकं ॥
तथा कुस॒म्भशाकञ्च रौलाभ्यङ्ग विधाय च ।
इरेः स्प इरेः कम्भकरुणं पातकावहं ॥ * ॥
किञ्च तत्रैव ।

मम शां वहिव्कु्य अस्ाकं यः पपद्यते । |
सुक्का च मम श्राख्राणि शास्त्रमन्यत्‌ प्रमाषते ॥ |
मद्यपस्तु समासाद्य प्रविशेद्धवनं मम ।
योमे कुसुम्भशाकेन प्रापणं कुरुते नरः ॥
अपि च।

“मम दृेरभिमुखं ताम्बृलं चन्वयत्त यः । , `
कुरुवकपलागरसयैः एष्य कुष्धोन्ममाेनं ॥ ‰
ममाचामाखरे काले यः करोति विभूएधीः।
माठाश्नो पविष्धो यः पूजयेद्या निरासनः॥ `
वामहस्तेन मां त्वा खापयेदा विम एधीः।
पुजापयभितेः एषेः वनं गव्वैकल््मनं ॥ = `
ति्येक्‌ पण्डधरो सुत्वा वः करोति ममाचनं।
याचितः पचरएष्याचर्वः करोति ममाच॑नं॥ `
अपच्तालितपादो यः प्रवि शेन्मम मन्दिर ।
रैव्णवस्य पकरान्नं यो मद्यं विनिवेदयेत्‌ ॥
अविष्णवेषु पश्यत्सु मम पूजां करोति यः। =.
अपूजयित्वा विन्नेशं सम्भाय्य च कपालिनं ॥ ` 4
नरः पृजान्त्‌ यः कुय्थात्‌ खपनश्च नखाम्भसा ।
अमनो षभ्भलिपताङ्गो मम पूजां करोति यः॥

1
।
4
1

# 11
छेयाः परेऽपि बहवोऽपराधाः सदसंमतैः।

खचरः शासत्रविद्दितनिषिद्धातिक्रमादिभिः"॥*॥ |

अथापराधशमनं । 9
“संवत्सरस्य मध्ये च तीये श्तौकरके मम ।
छतोपवासः चानेन गङ्गायां चुडिमाश्रयात्‌ ॥
मथरायां तचाप्येवं सा पराधः खुचिर्भवेत्‌ ।
आअनयोस्तीथयोर ङ्गे यः सेवेत्‌ सुती नरः ॥
सहइखजन्मजनितानपराधान्‌ जहाति सः”
स्कान्दे।
“अहन्यहनि यो मन्यौ गौताध्यायन्त संपठेत्‌ ।
दाचिंश्दपराधेत्त अन्यनि मुच्यते”
अच कात्तिंकमाहात्मो ।
“तुलस्या कुरुते यस्त॒ शालग्रामशिला चैनं ।
इाविंश्दपषराधां चख च्तमते तस्थ केशवः" ॥ `
।

“द्वादश्यां जागरे वि्शोयैः पठेत्तु लसीस्तवं ।
इाचिश्रदपराधानि च्तमते तस्य केश्रावः॥

यः करोति इरेः पुजां छष्णशच्त्राङ्खितो नरः ।
अपराधसहखाणि नित्य इरति केशवः” ॥
इति ओहरिभक्तिविलला्षे < विलासः ॥

चआपराहृः, प, (अडः अपरः रकदेशिसमासः,

समासान्तः टच्‌, अदःख्धाने अङादेशः ¦) शेषं

ऋः । दिनशेषमागः। इत्यमरः ।

(“समां रमणीयतां विदधति ग्री श्रापराह्ागमे"”

इति अमरुशतके ।
“तथा डस पुब्बोहणादपराङ्ो विशिष्यते” ।

इति मनुः |) विकाल इति भाषा । तस्य मेदाः ।
दधा विमक्तदिनस्य रेवमागः । विधा विभ-
दिनस्य टदरतौयभागः॥ स तु चिंश्द्ण्डदिन-
माने विंश्तिदग्डात्‌ पर दशदण्डं यावत्‌ । पञ्चधा

विभक्तदिनस्य चतु्थभागः। सतु अदश
दश्डात्‌ पर षड़्‌दग्ं यावत्‌ । इति ्रतिर्रतौ ॥

अपराङ्ृतनं, चि, (अपराहे भवम्‌ सप्त्येकवच
नान्त अपराहृ + चु तुट्‌ च, ““खकालतनेषु काल
नान्न इति" प्ते अलुक्‌ । ) अपराषृभववस्त्‌ |
` शअपराहृजातं । इति सिडान्तकौमुदी ॥
अपराष्ेतनं, चि, (अङोऽपरः रकदेशिसमासः
तत्र भवम्‌ अपरा + द्यु तुट्‌ च, ““खकालवनेष
कालनान्न” इति प्ते खलुक्‌ |) अपराहृतनं |
इति सिडधान्तकौसुदौ ॥

श्यरिकलितः, चि, ( परि +कल + कम्भणि क्तः, |

ततो नज्‌समासः |) अज्ञातः । अदृ: । यथा,
“खपरिकलितपुव्नंः कश्चमत्कारकारी
सरति मम्‌ गरौोयानेष साधुंपुरः ।
अयमदमपि इन्त प्ेच्य यं लुब्धचेताः
` सरभसमुपमोक्त्‌ कामये राधिकेव'”

इति ललितमाधवः ॥

शपरिच्छ्रं, चि, परिच्छदमन्यं । परिपुर्नवकदधातोः
कत्तेरि लो नज्‌समासः ॥

शअपरिच्छ्र, चि, (परि+ द्द्‌ +क्र ततो नज्‌-

समासः) परिच्छेदरद्ितं। असीम । वदिरन्तर-
` अलयं । यथा,-- “किच्च परिच्छिद्य नीडे पच्यादे.-
9

६५
अप

अप

रिव पवेश्टो भवेत्‌ तव त्वनाढतत्वात्‌ अपरि- ` अपर्युषित, ज्ञी, (परि + वस्‌ + क्त, नज्‌समासः |}

च्छित्रतवेन वदिरन्तरभेदो नात्ति कुलः प्रवेशः”
इति ओरौधरखामी ॥

अधरिपक्षं, चि, परिपाकरदितं । किच्चित्यक्कं ||

परिपूव्वंपचधातोः कर्तरि कतो तस्य वत्वे चस्य च
कत्वे परियक्ं ततो नज्‌समासंः ॥

अपरिमितं, ति, (परि+मा~+क्त, ततो नञ्‌-

समासः) परिमाणरदित। मानतुलासंख्यागून्यं ।
यथा, “अपरिमिता भरुवास्तनुभ्टतो यदि सब्वै-
गतान्लदि न शास्यतेति नियमो भरुवनेतरथा?› ।
इति अत्यध्यायः।

अपरिच्छ्ञानः, प, ( परि~+च्ला+क्त तस्य नत्व,
ततो नज्समासः ।) रक्ताक्ञानङनच्तः। इति राज
नि्धण्टः ॥ स््ञानिर दिते वाच्यलिङ्गः ॥ (नूतनः।
अपरि खुव्कः । निम्भिलः |)

अपरिव्कारः, पै, ( ““संपर्थुपिभ्यः करोतौ षणे
इति?” सुडागमः! ) परिव्काराभावः । अनि-
म्मलत्वं । तइति चि । परिपृन्छधातोभवि घलि
नज्‌समासः ।
रि्वुतं, चि, अमानितं । खनिम्मलं । अभूषितं ।
चअनलङ्कतं । परिपव्बेछधातोः कम्मणि क्ते नज्‌-
समासः। यथा,
““मलपतिसमायक्तश्चे्रविग्मचपिच्छिलं |
रेलोनिष्टीवमानाभिः खवद्धिरपरित्कुतं'” ॥
इति कालिकापुराणे ५९ अध्यायः

अपरिद्ाय्ै, ति, (परि + ह + कम्भणि श्यत्‌, ततो
नज्‌समासः ।) अपरिइरणोयं । अत्याज्यं । यथा,
“जातस्य हि भवो गटलयशरुवं जन्म ग्टतस्य च ।

ये न त्वं शोचितुमदसि"

इति ओीभगवङ्गीता ॥

अपरूथं, चि, (आपृ रूप कम्भधारयसमासः })
अपछररूपं | विक्लतरू्पं | अपोपसर्गेय रूप-
शब्दस्य बड्धत्रीहिसमासः। कम्म॑धारयसमासे
ज्ञी ॥ लोके तु या्ग्यभिति प्रसिडं ।

अपरोदुः, [स्‌] वय, ( अपरस्मिन्‌ दिवसे दिवसस्य
रुदयुश्देशः)। अयरोऽङि। अपरदिने। इत्य

मरः (“पूर््ेयरपरेदुव्वो श्रा डकम्भैरय॒पस्डिते निम-
न््लयेत विप्रान्‌ वे", इति ख्तिः |)

अपया, (नात्ति परं तथस्यायां परंभच्तण-
ङक्तिव्यी यस्याः सा, टाप्‌ ।)
दुम । इत्यमरः ॥
(“खयं विश्रौखंदुमपसंटत्तिता
पररा हि काष्ा तपसस्तया पनः ।
तदष्यपाकोखंमतः पियंवदां
वदन्यपरछेति च तां एराविदः” । इति कुमारस-
म्भवे।)
पच्चश्न्ये चि ॥

खप्य्योप्तं, चि, (परि+ खाप्‌ + क्त, नज्‌समासः |)
पय्यातिग्रन्यं । असीम । असमथ । यथा,--
“अपयातं तदस्माकं बलं भीष्राभिरच्ितं ।
प्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भौमाभिरत्तितं"? ॥
इति ग्रीमगवद्रीता॥

अव्यु । सद्योभवं । यथा नारसिंहे,
“अपथयुनितनिभ्रः पोचतितेजंन्तुवजिं तेः ।
खौयारामोद्धवेवापि एष्येः संपृजयेडरि”
इत्याह़िकाचारतत््वम्‌ ॥

अपन्बैदशडः, पै, ( अपन्बैः परव्वरहितः ग्र्थिगरन्य
इति यावत्‌ दण्डः कम्मधारयः।) रामशरढटगं ।
इति राजनि्षैगटः ॥

अपलं, की, (अपलाति अपराक्रमं र्काति येन,
शप +ला+करणे क । नात्ति पलं मांसं यस्य
सः, मांस्श्रुन्यं ।) कौलकं । इति शब्दमाला ॥
पलन्ये चि ॥

अपलपनं, ज्ञी, अपल। पः । अपोपसर्गात्‌ लपधातोः
भावे अनट्‌ प्र्ययः। (पाणिनिमतेतु खप + लप्‌ +
भावेल्युट्‌ ।)

अपलापः, ए, (अप + लप्‌ + भावे घन्‌ |) सतोऽप्य-
सत्वेन कथनं। ज्ञातस्य गोपनं । तत्पर्यायः ।
२ निह्तिः। २अपहतिः। ४ अपङृवः। ५ निङवः।
इति शब्दरन्नावलौ ॥ प्रेम। इति। मेदिनी।

अपलाषिका, सी, (अप+ लष +भावे रकल |)
ष्णा । इति हेमचन्द्रः ॥

अपवन, ज्ञौ, (अपललरः छचरिमत्वात्‌ अल्पत्वा्च वनं
कम्मधारयः ।) उपवनं । छचिमवन । इति
हेमचन्द्रः ॥

अपवरकः, पै, (अपत्रियन्ते लोकाः सम्भज्यन्तेऽच्र,
अप+ + “यदद्‌ निखिगमख" इति प्‌,
ततः खाय कन्‌, अथवा अप्र + +करादिभ्य
संश्चायां वन्‌ तस्य अकः।) अन्त्र हं । तत्पायः
२ गभागार र वासौकः 8 श्रायनास्प्रद । इति
हेमचन्द्रः ॥ ( ““दौपोऽपवर कस्यान्तवंत्तेते तत्मभा
वहिः” |)

अपवगंः, प, (ख पडज्यते संसारः सुच्यतेऽनेन, अप
+ डज्‌ + घञ्‌ कुत्वं ।) मोत्तः । त्यागः । किया-
वसानसापल्यं। कम्मंफलं । इति विश्वमेदिन्यौ ॥
कियान्तः। काय्थेसमाप्तिः । इति जटाधरो रन्ना-
वलौ च॥ पणता । इति धरणी ॥ (निन्बां।
मुक्तिः। “अपवगंमदहोदया धयो चुवमंश्ाविव धम्म
योगेतौ” इति रघवंशे। समाप्तिः । शेषः|
अवसानं । ““क्रिवापवगष्वनुजौविसात्‌क्लताः क्ञत-
तामस्य वदन्ति सम्प्रदः” | इति भारविः!)

अपवव्नेनं, पै, (अप + ज्‌ + मावे स्यट्‌ ।) दानं ।
मोच्तः ¦ त्यागः। इति मेदिनी ॥

अपवादः, पु, (अप + वद्‌ + भावे घञ्‌ ।) आज्ञा ।
जिन्दा । तत्मय्थायः। अवयः २ आच्तेपः ३
निन्वदः 8 परीवादः ५ उपक्रोशः ९ जुगु्ा ७
ङत्सा < गहणं < त्यमरः ॥ (वचनीयं । “लाका-
परवादाद्भयं” इति नीतिशतक । “देव्यामपि
हि बैदेद्यां सापवादो यतो ननः” । “हा कथं
सीतादेव्या इंदृशमचिन्तनौयं जनापवादं देवस्य
कथययिव्यामिः। इति उत्तरचरिते। आज्ञा
अनुमतिः। आदे श्रः ।.““त तो ऽपवादेन पताकिनी-
पतेखचाल निदहादवती महाचमूः"? । इति भार

प
बिः ।) विश्वासः इति मेदिनी ॥ विशेषः|
बाधकः । यथा,
“कचिदपवादविषये {प्यत्स॒गेऽभिनिविश्ते” ।
ति कलापपरिशिष्ट ॥ रच्जविवत्तस्य सपस्य
रञ्जमाचत्ववत्‌ वस्तविवत्तस्यादस्तनेऽच्रानादेः
प्रपञ्चस्य व्तम चतवं । तदुक्तं ।
“सतक््वतोऽन्छथा प्रथा विकार इत्यदौरितः।
अतत्त्वतोऽन्धथा प्रथा विवक्तं दवयुदाहतः”” ॥
अस्व फलं । आभ्यां अथ्यारो पापवादाभ्यां तत््व-
म्पदार्थ॑श्ोधनमपि सिद्धं भवति । इति वेदान्त-
सारः॥
अपवारणं, ज्ञी, (अप+ ट + णिच्‌" भावे ल्युट्‌ ।)
अवधानं । अन्नानं । इत्यमरः ॥
अपवारित, चि, (खप + ड + णिच्‌, कर्मणि क्तः ।}
अन्तदहितं । इति हेमचन्द्रः ॥
अपविचं, चि, (पू+इचच्‌, ततो नज्‌समासः |)
पविचतारदितं। अशुद्धं । यथा,-
“परदिचः पविचो वा सन्बौवस्धां गतोऽपि वा।
यः रेत्‌ एर्डरीकात्तं सबाह्याभ्यन्तरः युचिः?॥
इति सतिः । (अविखुड्ः। अनिम्मैलः। दूषितः ।
मलिबः।
“अपविचमिदं कम्भ छतं मो हान्धया तया" |
इति रामाये । “यदेव सारमेयो ऽपविचः खन्धा-
रुपे नोयते” । इति पञ्चतन्ते |)
अपविद्धः, चि, (अप + अध्‌ + क्तः ।) प्रत्याख्यातः ।
निराञ्चतः। इति हेमचन््रः॥ (अक्तः पतिच्िष्तः।
कुवेरस्य मनःशल्यं शंसतीव पराभवं ।
अयविद्धगदे बाङममशाख इव दु मः” ॥
इवि कुमारसम्भवे। चुर्योक्चतः । दलितः ।
“ज्टदिताश्चापविद्धाख् दृश्यन्ते कमलजः? ।
इति रामायणे |)
अपविद्धएचः, पै, ( अपविद्धः एलः, कम्मेधारयः, )
- एचविषणेषः। स तु घोषणा
असमर्थमावापिदभ्यां क्तः तथोरन्यतरमरणे
खन्धतरेय वा त्यक्तः अनन्तरः खन्येन ग्टदधौत्वा
एचषिन परिकच्ितः । यथा,
मातापिढभ्वासुृष्टद्ं तयोरन्यतरेण वा ।
यं एवं परिग्णङ्ीयादपविद्धः स उश्यते"
इति मनुः ॥
अयविषा, स्री, ( अप' अपगतं विषं दस्याः चा,
च्नरियां टाप्‌ |) निन्विबीदटयं। इति राज
निर्षैयटः ॥
अपशदः, ए, (खप + शद्‌ + कत्तेरि अच्‌ । अपसद
इति पाठे अप + सद्‌ + अच,) अपसदः | नीचः
इत्यमरटीकायां मरतः
अषशब्दः, पै, ( अप असंस्कतः शब्दः, काभ
धारयः |) खसस्क तश्रन्दः। अश्ास्नीयश्ब्दः ।
। याम्यमाषा । तत्यय्यायः । अय-
नशः ₹२। इतधमरः ॥
(*“लरद श्रकिवेकल्यात्‌ प्रमादालसतादिभिः ।
खन्ध योारिताः अष्टा ्यश्रष्दा इतीरिताः? ।
इति इरिवंे ।)

६

अप
''खामीरादिगिरः काव्येष्वपश्वंश इति स्तः ।
शाखेव संस्क तादन्यदपञ्नंश्रतयो दितं" ॥ `
इति दण्ट ।
अयक्‌ [च] ए, (खच्‌ +भावे किप्‌, अपगता खक्‌
शोको यस्य सः ।) आत्मा । यथा । “क उत्तम
श्चोकशुणानुवादात्‌ एमान्‌ विरज्येत विनापञ-
गनात्‌” । इति ओमागवतं |
अपश्ोकः, प, (अपगतः शोको यस्मात्‌ सः ।) अश्ो-
कच्तः । इति राजनिधंणटः ॥ (““प्रोकरदितः।
ुम्खदह्धौनः।
“इर प्रीतिकरो इन्तो ह्यशोकः शोकनाशनः ।
दुग पोतिकरोऽसि त्वं मामश्योकं सदा कुर'" ॥
देवौपूजापद्धतिः ।) ॥
पष, लौ, (यप + स्था + कः, अम्बाम्बागोसव्याप-
इत्यादिना षत्वं।) अङ्क्ाग्रं । इति हेमचनच्ः ॥
च्यपषु, वय, (खप + सखा + “खपदुःखुभ्यः ख्यः कुः,
इति कु, घुषमादित्वात्‌ षत्वम्‌।) निरवद्यं । विष-
रीतं । शोभनं । इति शब्दमाला ॥
अयद्ुः, ए, (अप +स्था + कु, स॒षमादित्वात्‌ षत्व ।)
कालः। वामे चि। इति मेदिनी॥ (समवः।
असत्यः । विरद्धाधः । प्रतिकूलः । विपरीतः ।
“तव धराज इति नाम कथमिदमपदु प्यते ।
भौमदिनमभिदधत्यथवा ग्ट्यमप शस्तमपि मङ्गलं
जनाः।'' इति माघः । वामः। दच्तिणेरः |)
अपष्टुर, चि, (अप + ख्या + कुरच्‌, सषमादित्वात्‌
अतव ।) प्रतिकूलं । इति हेमचन्द्रः ॥ ।
अपण्ुलं, चि, (अप + ख्धा + कुर च्‌, रस्य लत्व |)
परतिक्रलं । विपरीतं । इति चिकाग्डश्चेषः ॥ ,
अपसदः, पै, (अपसीदति अपडृख्त्व' भ्राभ्नोति
अप + सद्‌ + पचाद्यच्‌ ।) नीचः) इतरलाकः।
इत्यमरः ॥
(“विष्रस्य चिवु वर्योष पतेरव शंयोदंयोः।
वैश्यस्य वर्गे चैकस्मिन्‌ बडतेऽपसदाः इताः”
मनूक्ते अनुलोभवयंसत्री जाते वं सङ्करभेदे
मूडेवसिक्तादौएेखों।)
अप्सरः, ए, (अप + + भावे अच्‌ |) अथसरशं |
ख्यानात्‌ ख्धानान्तर गमनं । अपोपसर्गात्‌ ग्य
खधातोभेवे खलप्र्यः ॥
(“निरन्वयोऽनपसरः भ्रातः
इति मनुः)
अपसच्नेनं, कग (अप + न + भवे व्युद्‌ ।) मोच्चः।
परिव्यागः। दानं । इति भूरिषयोगः॥ (बधः।
इत्या ¡ परिवजेनं |)
अपसर्पः, ति, (खपसपंति, अप + प्‌ + कत्तेरि
च|) चरः। इर्करा इति प्रसिद्धः! इवय
मरः ॥ (गुए़चरः । स्पशः ।
““वचाहव्ंः प्रणिधिरयसपं श्वरः स्यश्च ।
चारख्च गृरएएरबच्ञाप्तः परत्यितस्तिष"” ॥
इत्यमरः ।
““स्पौधिराजोरयुजोऽपसपे
पप्रच्छ भव्रं विजितारिभबः” |
इति रषुवंधे ।)

स्या रकिर्तिषं", |

अप

। षिदतीये । यथा!

भाव्यष्टतम्ट्ह्य॥

दर्थे पञ्चम्या” इति समासः |) अपसलवि । पिद-

तीथे । इति आराङधतत््वे भदुभाष्यष्टेतर्दधं ॥
खपसव्यः, चि, (सव्यादपक्रान्तः, ““निरादयो गता-

दर्थे पञ्चम्या" इति समासः |) शरीरदच्तिणः

भागः। प्रतिक्रूलः। इति मेदिनो ॥ (विप्ररौतः।

^वाता मण्डलिनखेनमपसव्यं प्रचक्रमुः" ।

इति रामायणे ।)
अपस्वरः, ए,
“अपस्करो रथाङ्गमिति” पाणिनिद्धजेण खडा-

एद्यदयार । विष्ा । इति धरणो ॥ ॥

अप +ला + कर्तरि क्तः।) गतमु दिश्वल्तस्ानो

जनः। इत्यमरः । ( “खपस्ञातख्ानिष्यीडितः

मौलिरेव भवनमाजगाम" इति इषं चरिते ।)

संस्काराय खापितो स्तः । इति खामो ॥
अपस्ानं, क्ती, (अप + खा + भावे च्युट्‌ |) गटत-

खानं । ग्टतोदे्रकस्ानं । इति हेमचन्द्रः ॥ (अप-

खानादश्चिष्ंजलं।
““उदनत्तेनमपरानं विग्प चै रक्तमेव च ।
शेश्ननिदधुतवान्तानि नाधितिष्ेत्त कामतः” ।
इति मनुः |)
अपस्मारः, प, (अपसव्ये पुन्बेड त्तं विस््ंतेऽनिन,
अप + ख + करगे घन्‌ |) रोगविशेषः, ग्टगौ
. इति भाषा । तत्पयः । अङ्कविछतिः २ जा-

तस्य सामान्यरूपं ।

“तसमःप्रवेशः संरम्भो दोषोगरेकत सप्रतेः।

तस्य सम्प्रातिः।

"०
छत्वा सू्तेरपध्वंसमपस्मारः परकु्वंते” ॥ * ॥
तस्य पब्बेरूपं । वथा,

वातिकस्य र्यं |

पेत्तिकस्य रूप ।

“पौतफनाङ्गवक्ताच्तः पीताद्धयुपद श्यनः
सटव्णोष्छानलब्याप्रलोकद शीं च पै निकः” ॥ *
ज्ैश्रिकरूपं ।

“युक्ञफेनाक्वक्ाच्तः शोत टाङ्नो गुरः ।

चिदोषजरूपं |

| अपसलवि, व्य, (खप + सल्‌ + बाङ्यात्‌ अवि ।)

“प्रदेश्िन्यङ्द्योरन्तरा अपसलवि अपसव्यं वा
तेन पिदढभ्बो निदधाति? । इति आाडतक््वे मटू- `

अपसव्य, क्ती, (सब्यादपकरान्तं, ‹“निरादयो गता-

( अपकौव्येते, अष + +अप्‌,
ममः |) रथाङ्ग । तच अत्तयुग चक्रादि । इव्मरः॥ .

अपच्वातः, चि, (अपञ्ञदटतवेन खातः अमङ्गला्लात्‌, `

विचख्नानं । ख्ानावशिदटजलेन सानं । खानोदकं । `

लाः ३ ्ूतविक्निया 8 । इति राजनि्षंगटः ॥#॥ `

अपसारः इति चयो गदो घोरखतुव्विघः ॥४॥ `
कुदधादोबा हत्खोतसि खिता `

इत्कम्पः मून्यता खेदो ध्यान मूषा पूता ।
निद्धानाशखच तसिं भविष्यति भव्य” ॥ *॥

““कम्पते प्रदश्ेत्‌ दन्तान्‌ फेनोदामी असिव्यपि ।
परबारुणडष्यानि पश्डेनूपायि चानिलात्‌” ॥ *॥

पश्चन्‌ खक्तानि रूपाणि द्ं्रिको मुच्यते चिरात्‌'॥*

4

ऋपा
“सर्गरेभिः समस्तैश्च लिङ्गे य स्तिदोषजः'' ॥ * ॥
असाध्यलच्तणं ॥

अपस्मारः स चासाध्यो वः त्तोणस्यानवख्च यः॥*॥ |

श्यरि टलच्तगं ।
“श्रस्फर न्तं सुबङ शः च्तोगं प्रचलितभ्नवं ।
ने्राभ्याञ्च विकुर्न्वाणम पस्मारो विनाशयेत्‌” ॥*॥
तस्य वेगकालः ।
“पत्तादा दादशादाद्ा मासाद्वा कुपिता मलाः।
ऋपस्माराय कुव्बैन्ति वेगं किञ्चिद धान्तर ॥
देवे व्ष्यपि यथा भूमौ वीजानि कानिचित्‌ ।
शरदि प्रतिशोहन्ति तथा व्याधिसमुचयाः”' ॥
इति माधवकरः॥ * ॥ तस्य चिकित्घा । यथा,-
“तैलेन लशुनः सेव्यः पयसा च श्रतावरी ।
ब्राद्मीर सश्च मधना सन्वापस्मारभेषजं ॥ # ॥
चूरगैः सिदधा्थकादीनां भच्ितेरथवापि तेः ।
गोमूचपि्ैः सव्वीङ्लेपः शाम्यत्य परति”
सिद्धाथंकादिः उन्मादोक्तः ॥ * ॥
““शिग्रकडङ्गकिणिद्ीनिम्बत्वग्रसपाचितं |
चतुगुशे गवां मूचे तेलमभ्यङ्ने दितं" ॥
कडङ्गः श्रोनापाठा । किणिद्धौ चिरिचिरा॥*।
“निङ्ुखोभववन्द्ाकनावनस्य प्रयोगतः ।
उरिति सदसा नाश्रमपसमाशो महागदः ॥ * ॥
मनो ङ्का ताच्छविा वा शत्‌ पारावतस्य च।
अञ्चनाडन्त्यपस्मारमुन्माद च्च विशेषतः” ॥
मनोङ्ा मनः्रिला। तच्छौ गरुडः । शत्‌
विष्ा॥*॥
“यः खादेत्‌ च्तीरभक्ताशी मा्तिकेण वचारः ।
अपस्मार महाघोर चिरोत्थं स जये दुभुवं'” ॥
वचा घरवच्‌ ॥ * ॥
““कुद्मायडकफलोत्येन रसेन परिपेषितं ।

` इपस्मार विनाश्य षष्याङ च पिबेत्‌ दहं” ॥
त्यमिति रतस्य पानाददिवसच्येणेवापस्मासोप-
श्रमो भवतीत्यभिपायः॥ *॥
“श्राद्योरसवचाकुरशङ्भएव्पीष्टत त ।
परागं स्याद पस्मारोन्मादग्रह हर पर” ॥
शतस्य भक्रिया । परागं गोष्टतं प्रस्धमितं वचा-
कुरश्रद्धएष्मोणां समुदितानां कुडवभितानां क-
ख्कोन प्रस्थमितब्राद्मोरसपिषटेन पचेत्‌ । त्राद्ली-
तं ॥ * ॥
“कुष्राग्डकर से सिंर राद शगुणे पचेत्‌ ।
यथ्याङृकल्लं तत्पानमपस्मार विना शनं ॥
कुश्माग्डक तं ॥ * ॥
4्धौ कीटमेषौ विधिवदानोय रविवासरे ।
करठे भुजे वा संधार्यं जयेदुग्रामपरूतिं"" ॥
अयन्तु कीटो नदीतीरे सिकतामध्ये तिति ॥*॥

“श्ियुकुखूजलाजाजीलखनव्यो बदिङुभिः।

वल्तमूतरे शतं त्लं नावनं स्यादपरुएतौ' ॥
शलं बालकं । अजाजी जीरकः । वसतः छागः;
नावनं नस्यं ॥ * ॥ इत्यपस्ाराधिकारः। इति
भावप्रकाशः ॥

च्पदहारः, पे, (अप + ह + मावे घञ्‌ । ) अपचयः ।
हानिः । इतमरः । अपहरणं । चौर्यं । संगोपनं ।

|

६७9
अपां
` धनखान्यनुपयो गि खयः । इति दायभागः ॥ (वि
नाशः |
““कशंनासापदहारेण भगिनी मे विरूपिता"? ।
इति रामायणे । सेयं । यद्धान्यापहारादिकं कम्भ
बब्यखामिसमच्तं बलातृदछछतं तनत्घाहसं स्यात्‌
इति कल्लकभटः । निहवः । “ कथं वा आत्मनः
. अपदहारः करोमि” । इति शकुन्तले |)
पहारकः, चि; (खप + द + वुल्‌ । ) अपहारी |
ऋअपदरयकत्ता। यथा,-
“परापवादनिरतः परनव्यापदारकः"? |
इति एराणं ॥
“दिविधान्‌ तस्करान्‌ विद्यात्‌ परुदव्यापडहारकान्‌
प्रकाशं खाप्रकाशां ख चारचच्तुमहौपतिः" ॥
“अन्न त्ती मया वित्वं मौक्यं वागपदारकः।
वस्त्रापहारकः खच पङ्कतामश्वद्ारकः” ॥
श्ति मनुः। चौर
“योऽन्यथा सन्तमात्मान मन्यथा सत्सु भाषते ।
स पापछृत्तमोते के खेन आत्मापहारकः" |
इति मनुः। )
ऋअपद्ासः, प, (अप + इस्‌ + भावे घन्‌ । ) अका-
रणद्ास्यं । इति हेमचन्द्रः ॥
ऋअपङ्वः, प, (अप + इह + भावे अप्‌ । ) अपलापः ।
खेदः । इति मेदिनी ॥
(“खे देये प्रतिन्नाते पञ्चकं शतमदंति ।
ऋअपञ्ृवे तद्दिगुणं तन्मनेरनुश्ासनम्‌”” ॥
इति मनुः |)

५

अपहृति; स्त्री, (खप + + भावे क्तिन्‌ । ) अप- |

लापः। अपङृवः । इति शब्दरन्नावली ॥ उप-
मेयासत्यकर पुव्बेकोपमानसत्यताव्यवस्धापिका-
लङ्कतिः। तस्य{ लच्तं ।

“प्रहृतं य्निषिध्यान्यत्साध्यते सा त्वप्रहतिः” ।
उदाइर्णं । +
“अवाप्तः पागर्भ्यं परियतसरचः शैलतनये ।
कलङ्को नैवायं विलसति शशाङ्कस्य वपुषि ॥
अमुष्येयं मन्ये विगलदन्टतस्यन्दिशरिशिरे ।
रतिश्रान्ता शेतते रजनिरमणी गाण़मु रसि" ॥
इति काव्यप्रकाशः ॥
(“प्रकृतं प्रति भिध्यान्यस्थापनं स्यादपहतिः ।
गोपनीयं कमप्यथे द्योतयित्वा कथञ्चन ॥
यदि स्ेषेणान्यथा वाऽन्यथयेत्‌ साप्यपहतिः
इति सादि्यदपण |)

अपांनाथयः, पै, (खपां नायः अलुक्समासः |) समुः।
इति राजनिघ॑यटः ॥

अपांनिधि, ए, (निधीयतेऽच, नि+धा+खधि-
करये किः, अपां निधिः आधारः!) समुडः।
वारानिधिः इति दश्रेनात्‌ ॥

अपांपतिः, पु, (अपां पतिः, अलुक्समासः ।) समुदः।
इयमरः ॥ वरुणः । प्यतिरित्यमरेणोक्तत्वात्‌ ॥

अपांपित्त, ज्ञी, (खयां पित्तमिव तदुत्यन्नत्वात्‌ तस्य
पित्तत्व, अलुक्समासः । ) अधिः । इति शब्द
स्न्नावली ॥ चिच्रकडक्तः। बह्िसज्ञक स्व्मर-

णोक्षत्वात्‌ }

ब

अपा
पाक्‌, [च्‌] चि, (खप+अञ्च+ किन्‌, नलोपः)
दक्िणदिग्‌मववस्त्‌ । तत्‌पय्ोयः । अपाचीनं २।
इति हेमचन््रः॥
अपाकः, ए, (पच +भावे घञ्‌,ततो नज्‌समासः । )
पाकाभावः । अजोणेता । यथा,--
“अङ्मदौऽरचिसतुष्णा खलस्यं गौरवं ज्वरः ।
अपाकः ून्यताङ्ानामामवातस्य लच्तयं'› ॥
इति माधवकरः ॥ पाकामावविशिषटे चि । यथा,
“गाचरप्देशे कचिदेव दोषाः
संमू च्छिता मांसमदटक्‌ प्रव्य ।
इन्तं स्थिरं मन्दरुजं महान्त-
मनल्यमूलं चिरडद्यपाकं”।
इति माधवकरः ॥
अपाकशाकं, ज्ञी, (न पच्यते, पच्‌ + घन्‌, नज्‌-
समासः, अपाकः श्राको यस्य तत्‌ । ) चाक ।
इति राजनिधंगटः ॥
अपाङ्ः, ए, ( खपाञ्चति वकं गच्छति चच्तयच, खप
+ अश्च + अधिकरग घञ्‌ |) नेचयोरन्तः। चच्तः-
कोशः।
(“चलापाङ्गं दृष्टिं स्पृशसि नङशो वेपथमत्रं''
इति शाकुन्तले । “कुवलयदृशां लोललोलेर पादः" ।
इति शन्तिश्तके। ) तिलकः, इद्मरः॥ खज्‌ -
इने चि। इति मेदिनी ।
अपाङ्गकः, ठै, ( खपञ्चटमङ यसय समासान्तः कः ।)
अपामागडत्तः । इति शन्दरनावली ॥ पां
इति भावा । अङ्हीने चि ॥
अपाङ्दग्रोनं, क्ती, (अपाङ्ेन नेचप्ान्तेन दशरनं
तीयातत्युरषः । ) कटात्तः । इति हेमचन्द्रः ॥
ऋअपाची, स्त्री, ( खप + अच्च + किन्‌, सिया खीप्‌ |)
दच्िणदिक्‌ । इति इलायुधः ॥
च्पाचीनं, चि, ( अपाच्यां दच्तिगस्यां दिशि भवं,
च्धपाच्‌ खः तस्य इन । ) अपागधं । दच्तिणदिग-
भववस्त । विपय्धत्तं । विपरीतं । इति विच्-
मेदन्यौ ॥
पाद्यं, चि, दत्िशदिग्‌भववत्त। अपाचौ दद्िण-
दिक्‌ ततो भवां व्णाप्रययः॥ पचनायोग्यं । परच-
धातोः कम्भ ष्यणि पाच्यं पश्चाव्रन्‌समासः ॥
अपाटव, ज्ञी, ( पटोर्भावः पटु +भावे अश्‌, नास्ति
पाटवं पदुतायच्र तत्‌ ।) रोगः। इति हेमचन्ः॥
पदुता। जडता | पटोर्भावः पाटवं ततो नञ्‌-
समासः ॥
अपां, क्तो, (कुत्सितं पाच खप्राश्स्ते नज्‌समासः ।)
कृपां ¦ असत्पात्रं । यथा । “अपात्रे पातयेदत्त
सवे नरकाशंवे'” । इति मलमासतत्त्वं । (योग्य-
ताहोनं । निन्दितं । विद्यातपोहौनं | दानादि-
योग्यतादहौनं ।
“विद्येव कन्यका मोहादपाचरे प्रतिपादिता ।
यशसे न न धम्मोय जायेतानुश्याय तु" ॥
इति कथासरित्छागरे | )
अपाच्चौकरणं, जी, (नपातं अयातं कृत्ित्पाचं
जियतेऽनेन, खपाच+चि~+क+कर्ये स्यद्‌ |;

नदविधपापमध्ये पाषविशेषः। तशतुव्वधं।

अपा
निन्दित धनादानं १ बायिज्यंर शरद सेवनं द असत्य
भाषणं ४ । इति प्रायञ्ित्तविवेकः॥
(“निन्दितेभ्यो धनादानं बाणिज्यं श्दसेवनं ।
चपाच्रीकरणं क्ञेयमसव्यस्य च भाषणं" |
इति मनुः । }
पादानं, ज्ञी, (खपादीयते विद्धिष्यतेऽस्मात्‌, अप+
च्या +दा + ल्यट्‌ |) वस्माइन्तनो उक््वन्तरस्य चलन
भदति तत्‌ । षट कारकमध्ये पञ्चमकरारकं | तजरे-
कादश पञमी स्यात्‌ बथा। यतो$पायः | यथा
क्तात्‌ परी पतति १। यतो मीः। यथा याघ्नात्‌
बिभेति २। धतो जुगुश्ठा । यथा प्रापात्‌ जुगु-
प्यते धीरः ३। यतः परराजयः। यथा सिंहात्‌
पराजयते इस्ती ४ । यतः प्रमादः । यथा धम्मोत्‌
प्रमाद्यति नोचः ५ । यत अदानं | वथा भूपात्‌
धनमादत्त विप्रःई। यतो भूः। यथा पितुः
पच्चो जायते 9 | यतस्त्रागं । यथा ्ान्नात्‌ गां
स्च्तति गोपः । यतो विरामः । यथा जपादिर-
मति विग्रः €। यतोऽन्तदधिः । यथा गुयोरन्तङत्त
शिष्यः१० । बतो वारणं । यथा यवेभ्यो गां
वारयति ११ । इति मुग्धबोधटीकायां दुर्गा
दासः ॥
अपान, क्री, (अपनयति मलादि निःसारयति, अप
+ अन्‌ + णिच्‌ + पचाद्यच्‌ । ) मलद्ार । तत्प
ग्यायः । गुदं ₹। पायः ₹। इत्यमरः ॥ गुध ४ ।
शृदवत्मे ५ । इति जटाधरः॥ तनृङदःई। माग
७ । इति श्ब्द्रलावली ॥
अपानः, ए, (अपानिति अधोदेशात्‌ निःसरति,
अप + अन्‌ + अच्‌ ।) गुदस्थवायुः। इत्यमरः ॥
अवाग्नमनवान्‌ प्राखादिस्थानवर्तो वायः | इति
वेदान्तसारः ॥
(“अधोनयत्यपानस्त खादारच्च नणामधः।
मू चशबो वायुरपान इति कौ च्यते" ॥
इन्यक्कलच्तणो ऽवामगमनवान्‌ छकाटिकाषट्पाशव-
पायूपस्यदत्तिवायुः । गदस्थवायः ।)
( “प्राणापानौ समौ कत्वा नासाभ्यन्तर चारि यौ" |
इवि भगवद्भौता। )
अपापः, चि, (नास्ति पापं वस्य सः|) निष्यापः।
पापश्रन्धः। यथा,-
“दयं दाश्रये सोता सुव्रता ब्रह्मचारिणी ।
अपापा हि त्वया क्ता ममाञ्मसमीपतः"॥
इति रामायणं ॥
अपामामंः, पै, (अपाग्टज्यते रोगो दू रीज्रियते खनेन,
आअप~+श्या+म्टज्‌ + क्यो घञ्‌।) उच्तविशेषः।
आपं इति भाषा। तत्पय्यायः। ग्ोखंरिकः र
धामागवः ३ मयूरकः 8 प्र्कपर्णीं ५ कौष्रपीं
€ किणिष्ठो 9 खर्मञ्चरी <। इयमरः । जैख-
रयः < अधामागंवः १० केश्य १९ इति
तद्धीका। स्यलमन्नरी १२ पथ्कपष्यो १३ च्तार-
मध्यः १8४ अधोषरटा १५ शिखरी १९ दति
स्त्रमाला। दुग्रइः १७ अध्वश्रल्यः १८ कारहीरक
१९ मकंटी र० दुरभिग्रहः २१ वाशिरः २२
पराकपुष्यी २३ कटी २४ मकं टपिष्यली २५

इट

अपा

कटमञ्जरिका २९ अघाटः ७ चरकः र< पाण्ट
करटकः २९ नालाकगटः ३० कुलः ३९ । अस्य
ग॒णाः । तिक्कात्वं । उषत्वं । कंदं । क फा ्राःकगट-
दरामयविषसोगनाशित्। धार कत्वं । वान्तिकारि-
त्वच्च। इति राजनि्ंराटः॥ अभिवत्तीचशात्वं ।
क्तोदकारित्वं। खंसनत्वश्च। इति राजवल्लभः ॥*॥
तत्‌फलगुणाः। रसे खादुत्वं! पाके दुञ्जेरत्वं ।
विद्धस्मिन्वं। वायुकारित्वं। रूच्तत्वं । रक्तपित्त
प्रसादनत्वश्च। इति भावप्रकाश्राः। (अपामामे
आ पधोनां सव्बोसामेकं इद णीति अथन्वेवेदः। )

ऋअपास्यतिः, पै, (अपां पतिः, अलुक समासः) समुद्रः ।
इत्यमरः ॥ वरुणः । अप्पतिरि्यमरेगोक्रत्वात्‌ ॥

ऋअपाम्पित्त, क्ली, ( अपां पित्तमिव अलुकसमासः तद्‌-
त्यन्नतवात्‌ ।) अभिः। इति शर्दग त्नावल्ौ ॥ चिचरक-
दत्तः । वङ्धिसं ज्ञक दन्थमरेगोक्तात्वात्‌ ।

अपायः, पै, ( अप + इन्‌ + भादे अच्‌ । ) विद्येषः।
इति रामतकवागोशः ॥ चलनं । इति दुगादासः॥
विनाशः । यथा,
“सा काश्रौ विपुरारिराजनगरी पायादपायान्न
गत्‌" । इति काश्रौ खणड ॥

अपार, क्ती, (नास्ति पारं यस्य तत्‌) अवारं ।
नद्यादेरव्वाक्पारः । इति इलायधः॥ असीमे
चि॥

अपात, चि, (अप~+अआ+ ड + च्ाच्छादने क्तः ।)
पिदितं। आर्तं । खतन्त्रं । खाधीनं | इति
मेदिनी॥ (उह्वाटितं। अनारतं । अपसारिता-
वरयां |
“यदृच्छया चोपपन्नं खग॑दारम पातेः |
इति गीता!)

अपाङत्त, चि, (अप ++ इत्‌ + क्तः।) लठितं |
इति हेमचन्द्रः ॥ लोटा। गड़ागडि इति भाषा।
( अन्तरितं । परदत्तं । निदत्तं।
“प्रतिगर हाद पान्तः सन्तुष्टो येन केनचित्‌" ।
इति महाभारते) ।

अपाश्रयः, पै, ( अपाशियते आच्छाद्यतेऽनेन, अप
+अ +धि+ करगे अच्‌ |) प्राद्गणावर णं |
साभियाना । चाँदोया इति भाषा । तत्यग्थायः ।
मत्तालम्बः २ प्रग्रीवः दे मत्तवारणः 8। इति
रेमचन्द्रः॥ अआश्रयग्रून्ये चि॥ ( चन्द्रातपः।
निराश्रयः | आशितः । खधोनः
“ब्राद्यणापाञ्चयो निनयमुत्क टां जातिम्रते”
इति मनुः |)

अपासङ्गः, प, (अप + खा + सन्‌ज + घञ्‌} } उपा-
सङः । तूणः | इयमरटौकासारचन्दरी ॥

अपासनं, जी, (अप + अस + भावे ल्युट्‌ । ) मारणं ।
इ््यमरः॥

अपास्तं, चि, ( अप + अस + क्तः । ) निरस्तं । यथा ।
रतेन नातिसन्ध्यासमोपत इ द्यनेन राच्तसीवेला-
मात्रं निषिध्यते इति मेधिलमतमपास्तं । इति
तिश्यादितत्वं |

अपाक्त, चि, ( अक्तमिन्दियमपगतमनुगतमिति
यावत्‌, प्रादिसमासः । अपङृदटमच्ति चचतः कम्म॑-

अपु
धारयः, अच्‌ समासान्तः। खपगतमचत्ति चच
कम्मधारयः, चच, समासान्तः । ) प्रत्यच्त। इति
रिकाण्डेषः। कृत्सितचत्तः। लोचनश्न्यं ।
रतावा व्य॒त्यत्तिनन्भौ ॥
अपि व्य, (न पिबति पिगतौ किप्‌, खागमप्ाच्तरस्या-

निन्यतवाच्च तुक । ) उपसग विद्वेषः । अस्याधीः |

च्छाहरगां ¦ सम्भावनं | निन्दा । अनुज्ञा । अल्पत्वं |
समुचय: | इति दुगादासः ॥ प्रश्रः शङ्खा । युक्त
पदार्थः । कामाचारक्रिया। इति विश्मेदिन्यौं |
(**अपिः पदाय सम्म दनान्वबसग ग हासमुखयेषु""
इति पाणिनिद्ध्चम्‌ )॥

ऋअपिगोग, चि, (अपि +ग् +कम्मणि क्तः ।) स्ततं।
वणितं ! इत्यमरः ॥

अपिच्छिलिः, चि, (न पिच्छिलः नज्‌समासः।)
पे च्छिल्याभावविशि रः । पिच्छिलता्चुन्यः। वधा।
-^प्रमेहिणो यदा मूचमनाविलमपि छलं ।

इति माधवकरः॥ ( परस््व्कितः। आअमलिनः।

निमलः। गाएः 1)

अपितु य, (अपि+तु।) वद्यधं। वद्यपि।डइति
चिकाण्डश्रेषः॥

अपिधान, जो, (अपि + धा + भावे ल्यट्‌ । ) खाल्का-
दनं । खन्तद्धानं । स्त्यमरः ॥ (अवरग | दारे
पएरस्योहटितापिधाने" । इति कुमारसम्भवे ।
“शिलापिधाना काकृतृस्थ दुग चास्याः प्रवे शनं” |
इति रामायणे।)

चअषिनडधं, वि, (अपि +न्‌ + कम्मणि क्तः, अस्य

बालोपे पिनड्धञ्च |) परिदहितवस्त्नादि। तत्य-

पग्धायः। अामुक्तः २ प्रतिमुक्तः ३ पिनद्धः४। `

इत्यमरः ॥

अपीतः, ए, ( पा+कम्मेगि क्तः। न पीतः, नञ्‌-
समासः |) पीतभिन्नवणंः । तददिशिद्े अक्कतपाने
चचिदति नज्‌समस्टपोत शब्दस्येतावयी ॥

अपीनसः, क्तो, ( अपीनाय अस्थूलत्वाय सीयते कल्यते
अपीन +रो + कम्मकत्तरि कः । पीनसात्‌ रोग-
विशेषात्‌. भिन्नं नज्‌समासः |) पीनसरोगः
इति रभसः ॥ तद्रदितेरि॥

अपीोवयं, वि, अतिसुन्दर । यथा,
“खपीवयदशनं श्रवत्‌ सन्बेलोकनमस्वुतं
सन्तं वयसि कंश्रोरे भत्यानुयह कातर” |
इति श्रीभागवतं ॥ 4

पुच्छा, स्त्री, (नात्ति पुच्छमग्रभागो यस्याः सा,
टाप्‌ |) शिंशपात्तः। इति शब्दचन्द्रिका ॥
(चि, लाङ्कलदीनः । शिखर हीनः । )

अपुनभेवः, ए, (न पुनभंवति न एनरत्यद्यतेऽसमात्‌,

न पुनर +भू+खपादाने अप्‌, मयरवयंसकादि- `

त्वात्‌ समासः । ) सक्तिः । कवल्यं । इति हेम-
चन्द्रः ॥ एनजन्माभावः ! यथा,

“हेतौ लिङ्क प्रशमने सोगाणाम पनभवे ।

ज्ञानं चतुर्विधं यस्य स राजा भिषक्तमः"? ॥

इति चरकः॥ (कर्तरि अचि तु एनज॑न्मगन्यः सुक्घा- ।

इति यावत्‌ |}

ऋअपुष्यफलदः, प, (अपुष्पं, ष्यं विना फलं ददाति, `
ध

4

म कक अ

+

५
त
प्र

अपे

पुष्पफल + दा + क्तरि कः, उपपदसमासः |)
पनसङच्तः । इति राजनिर्घण्टः ॥ एष्पच्यतिरे क-
जातफलडच्तमाचं ¦ (अहेतुकफलदातरि तधि)
अपपः, ए, (न पयते विश्रीय्यति, न +प॒य + पः,
यलोपः ।) पिटकः । इयमरः ॥ गोधूमः । इति
राजजिघराटः॥
(“डधान्नसरसं यावं पायसापु पमेव च” ।
इति मनुः ।)
ऋअपरष्यः, पु, (अपूपाय हितः “विभाषा इविर
धूपादिभ्यः” इति पाणिनिद्ध्रेण यत्‌ ।) गोधूम-
चृणं । इति जटाधरः ॥ मवद इति भाषा ।
अपुर, स्त्री, (न पुरयति एुष्यगन्धेन मनःप्रीतिं
पूणां करोति निगन्धत्वात्‌, पर + णिच + कत्तेरि
ल्यट्‌, च्ियां खोप्‌ ततौ नज्‌समासः ।) शाल्मलि-
इच्तः। इति शब्दचन्द्रिका ॥
अमून्वे, ङी, (नास्ति पूव युव्वेकालभवं दृः यस्य
तत्‌ ।) कम्मजन्यमदृषटं । तत्प्धायः। अनुशयःर
नियोगः इ अतिशयः 8 काय्ये५ प्रयोगः ६।
डति रतिः । तचतुरविधं यथा । फलापन्वे ९
समुदायापव्वं २ उत्पत्यपुन्बं ३ अङ्गापुव्बे 8 | येन
खगं आरभ्यते तत्‌ फलापुब्बे। अमावास्यायां
चयाणां यागानामेकः समुदायः पौ्मास्यामपर
तयोभिन्नकालवत्तिनाः संल्यफलायुव्बौरम्भायो
गात्तदारम्भाय समु दायद्यजन्य मयूत्वेदयं कल्य-
नीयं । तयोरेकेकस्यारन्भाय रकेकसमुदायवत्तिनां
याणां यागानां भिन्नत्त णव्तित्वेन संघातापक्य-
` भावात्‌ यागच्रयजन्यानि चीरणुत्यत्यपुन्बीणि क-
ल्यनौयानि। तेषाच्चाङ्ोपकारमन्तरेगानिष्यत्ते-
रङ्गानां चानेकच्तणवत्तिनां संघातासम्भवात्‌ अ-
ङगापु्बोणि कल्यनयानि । तत्र त्ययं विभागः।
` इत्यधिकरगमाला ॥ `
पुन्ये, चि, (नात्ति पृन्ने यस्य, न पन्बैः नज्‌समासः)
आखब्धं । यथा,--
“अपूर्वेयं इरोमौया चिगुणा रन्नुरूपिणी ।
यया मुक्तो न चलति बद्धा धावति धावति” ॥
ति उद्धटः॥ पु्वदिग देशकालभिन्ं ॥
अपेतराच्तसी, स्त्री, (अपेतः राच्तस इव पातकं
यस्याः सा, गौरादित्वात्‌ खीष्‌ |) तुलसीटच्तः ।
इति राजनिधंगटः ॥
अपेयं, चि, (पा + कम्भणि अद्ादयर्थे यत्‌ ।) पाना-
योग्धं । अपानीयं । यथा,--“मद्यमपेथमदेय-
मनियाष्यं” । इति तिश्यादितक््े उशन. ॥
। (“जलधिजलमपेयं पण्डिते निर्धनत्वं" | )
| (“चैः छतः सर्नममच्छोऽभिर्पेवश महोदधिः ।
` च्तवी चाप्यायितःसोमःको न नश्येत्रकोप्य तान्‌”॥
` , इति मनुः)
ऋअपेत्तगोये, चि, (चप + इ + कम्मण अनीयर्‌)
अपेच्तायोग्यं । अपेच्छं । अपेच्ितव्यं । यथा,--
“अत्मा यन्नेन र्च्यो रणशिरसि एनः सोऽपि
नापेच्तणीयः” । इति नवरत्रमध्ये शङ ॥
आअपेच्ता, स्ल्ी, (च्यप +त +भावे ख, च्त्रिां
टाप्‌।) काय्यंनिमित्तयोरन्योन्याभिसम्बन्धः। इति

५

६€
अतु
समद्मटीकायां विष्णुमिश्रः॥ खाकाङ्का । यथा,--
“सा प्रिया या कथममि्यपेच्ताः”। इति वैदा- |
न्तटौकायां वाचस्पतिमिश्रः॥ (खाकाङ्खा । अभि |
लाषः। आशा ।
“अपेच्ता भिच्तायामपि किमपि चेतः स््रपयति?”
इति शान्ति्रतके । प्रयलः। अनुरागः। सम्मा-
नन्‌ |
अलब्धं चैव लिप्येत लब्धं र च्तेदपे च्तया ।
रद्तितं वद्धयेचव छद पाचेष निच्िपेत्‌"”
डति मनुः। पव्यालो चनं । विचारः । अनुच
न्तनं |
“सव्यमपि तपःसिद्धौ नियमापे्तया सुनिः'” ।
इति रघुवंशे ।
“न त्त्रोऽपि प्रथमदह्तापेच्तया संश्चयाय'” }
इति मेघदूते |)
अपत्ताबुद्धिः, स्त्री, अनेग्ेकत्वविषयकबुद्धिः । ना- |
नेकत्वावगाद्िवडिः । अयमेकः अयमेक रत्या- |
कारवद्धिः | इति भाषापरिच्छेदः॥ ` ।
(“अनेक कत्वब द्विया सापेच्ताबद्धिर्च्यते" इति
““अपेच्ताबडिनाशाच नाशस्तां निरूपितः”
इति च भाषापरिच्छदे |)
अपोरग्डः, चि, (अपरद्धकस्भणि वेदविष्ितकाय्था- |
दन्यकम्मणि गण्डः उद्यतः, गडि उद्यमे + पचा- |
द्यच्‌, निपातनात्‌ अपश्नब्दस्याकारस्य उकारः, |
अपसि कम्मेणि गण्डः अतिभीरुत्वात्‌ त्याज्यः ।) |
खभावतो न्युनाधिकाङ्गविशिद्ः। तत्पग्यौयः।
पोगण्डः २ विकलाङ्गः ३ ङ्गहौनकः 8 | इति
श्ब्दरलावलौ ॥ शिखः । वलिभः । चिवलिय॒क्तः।
इति भेदिनौ ॥ अतिभौरः । इति विश्वो हेम
चन््रश्च। दवे खभावतो न्यूनाधिकाङगे ऊनविंश्य-
कलीकेकविंश््यङ्गलीकादौ जने वर्तते इयर्थः ।
ववकनं खभावदहीनं अङ्गमस्य विकलाङ्कः । खप-
छं गच्छति अपोगण्डः । नान्नीलि गमेडंः नि-
पातनात्‌ पस्य पोभावः।
“चख पो गगडस्त्‌ शि सुक विकलाङ्गे च मी मके"” ।
डति विशः ॥ निपातनादपस्यादिलोपे पोगण्डो
$पि । पोगण्डो विकलाङ्के स्यादिति इलायधः।
पोगण्डो विकलाङ्गकः। इति रन्केषः। इति
तद्ीकायां भरतः।
अपोदिका, सी, (अपगतसुदकं यस्याः सा, स्तिया |
` टाप्‌, एषोदरादित्वात्‌ दित्वं ।) उपोदिका ।
पृतिकाश्ाकं | इव्यमरटौकावां खामो ॥
अपोहः, पै, (अप+ऊद +भावे घञ्‌ |) अपगत-
ऊः । वितकोाभावः। खश्रधाद्यष्टधाधीगुणान्त-
गेलषष्गुखः।
(“खभरूषा अवयं चेव ग्रहयं धारणं तथा ।
ऊदाऽपहाऽथं विधानं तत्वज्ञानं च धीगु,ः") ॥
इति हेमचन्धः॥ अतद्याटत्तिः। इति काब्य-
पकाग्रटीकायां मद्धे्वरः ॥
खप्तः, [स्‌ ] क्गी, (खप्यते. खग लभ्यतेऽनेन,आप +
करे तस्‌ कखः |) यन्नकम्मे । इद्यणादिकोषः॥
अघः, ए, (आप्यते भोगाय प्राप्यते यः, चाप्‌ +

|
|
|
|

अप्र
कन्भणि तुः कखः ।) शरीरः । अङ्गं । इदयुणादि
कोषः | (““खचाप्तवे दितीये यामाङ्तिं जुहो
ति” | इति शएतपथब्राद्णः।)

अप्रः, [स्‌ ] ज्ञो, (खाप्‌ +अन्‌ नुट्‌ कख ।)

जलं । वेदप्रयोगोऽयं ॥
अष्यतिः, प, ( अर्थां पतिः, षष्टो तत्यरुषः|) वरुणः ।
इत्यमरः ॥ ससुद्रः। अपम्पतिरिति दष्रनात्‌ ॥
अप्पित्त, क्ती, (अपां पित्तमिव ।) अभिः इव्-
मरः ॥ चिच कच्तः । वड्धिसं कत्वात्‌ ॥
अप्रकटः, वि, (नं पकटः व्यक्तः नज्समासः |)
अवयक्तः । अपकारः । यथा
““प्रकटाप्रकटा चेति लीला सेयं दिधोच्यते” ।
इति भागवताग्ते पद्मुराणं ॥ अस्य विवरशं
लीलाशब्दे ब्ररटवयं |

। अप्रकाग्डः, ध, (नात्ति प्रह्टः काण्डः खान्धो यस्य

सः |) काण्डरदहितखनच्तः। सतु भिरिटिकादिः।
तत्प्थीवः । स्तम्बः २ गुल्मः र । इयमरः ।

। अप्रकाशः, ए, (न प्रकाशः नज्‌समासः |) प्रकाशा

भावः। तत्पय्यौीयः । जनान्तिकं र्‌ । इति चि-
कार ोषः ॥ (गुप्तः । अप्रकाशित: । गुः ।
““दिविधांस्तस्करान्‌ विद्यात्‌ परद्र्ापडारकान्‌ |
सकाशा श्वापरकाशांश्च चारचचुमंद्ोपतिः"" ॥
इति मनुः। न प्रकाशते डति अप्रकाशः, पचा-
द्यच्‌ । अन्धकारातः , अदृश्यः ।
“प्रका शखाप्रकाश ख लोकालोक &वाचलः'” ।
इति रघुवंशे । निद्धितः। पच्छादितः। परोधितः।
“यानि चैवंप्रकाराणि कालाद्धमिनं मच्येत्‌ ।
तानि सन्धिषु सीमायामप्रकाशानि कारयेत्‌" ॥
इति मनुः । रुइसि । पोच ।
“नातताधिबधे दोषो इन्तुभेवति कञ्चनः ।
प्रकाशं वा प्रकाशं वा मन्युत्तम्मन्युभ्टच्छति?” ॥
इति मनुः |) तद्दिशि चि।॥

अप्रल्टः, ए, (न प्रल्टः नज्‌समासः ।) काकः।
इति शब्द्रलावली ॥ अधमे चि ॥

अप्रखरः, चि, (न प्रखरः तीच्तणः नज्‌समासः | )
प्राखग्थेरदहितः। अतीच्तशः। तदधम क्ती। खं
रातीति कः खरः प्रहृष्टः खरः परखरस्ततो नञ्‌-
समासः। (ग्टदुः । शन्तः ।)

| अप्रगुणः, वि, (न बरहट शणो येगयरूपो यस्य

सः, ुणमप्राप्तः प्रादिसमासः ततो नज्‌समासः।)
व्याकुलः । व्यस्तः । इत्यमरः ॥

अप्रतिकरः, चि, (प्रति करोति विश्रासं नोत्या-
दथति प्रति + छ + कन्तंरि अच्‌, न परतिकरः
तता नेज्‌समासः ।) विश्वतः । विश्ासपारं ।
इति जटाधरः ॥

अप्रतिपत्तः, चि; अप्रतियोगौ । विपक्ग्रून्यः ।
नास्ति प्रतिप्रक्तो यस्य इति बङ़त्रीदिसमास-
निष्यन्नः॥

प्रतिभः, चि, अप्रदयुत्पन्नमतिः। खप्रगस्मः । नास्ति
प्रतिभा नवनवोन्मेषशालिनी प्रज्ञा यस्य सः।
इति प्रतिभाज्वितशब्दार्थे भरतः ॥ (ग्टदुः । लघ्ना-
श्रीलः | इत ज्ञानः ।) (च्नियां उत्तरस्याप्रतिपत्ति-

अप्र

रूपो नियस्यानदिद्धेवः, उत्तरां परोक्त बुदधा-
पि वचोत्तरामेये उत्तर न प्रतिपद्यते तच खप्र-
तिभानियदस्थानम्‌ |)

खप्रतिरथं, ज्ञी, (नालति प्रतिरथः समः मङ्गलार्थ
त्वेन यस्य तत्‌ ।) यात्रा । सामवेदः। मङ्गलं ।
इति भूरिपयोगतिकारडद्धेषौ ॥ (युद्धा्ंयानं ।
युद्धसमये याच्राक्लतमङ्कलं ।
“यद्‌ यात्रा मङलं साम तदप्रतिरथं विदुः" ॥
इति इहासवकी |}

अप्रतिरथः, पए, (नात्ति प्रतिरथः प्रतियोद्धा ग्रस्य
सः।) योद्धा इति भूरिप्रयोगः ॥ तुल्ययोड-
रदितः। इति एराणं ॥
(“दैश्नन्तिमप्रतिरयं तनयं प्रय!” ।
इति शकुन्ते ।
“तेषां तमसाभिवाप्रतिर चैस्तेजो भिः” ।
इति महावीरचरिते ।)

खप्रतिरूप्रकथा, स्त्री, (नास्ति परतिरूपा अनुरूपा
कथा यस्यां सा ।) अप्रतिवचना वाक्‌ । अतुल्या
कथा ] तत्पय्यीयः । सङ्गनिका २। इति
चिकाणग्रेषः ॥

आप्रतिष्छः, चि, अपरतिष्ितिः। प्रति्ठारददितः।
नात्ति प्रतिष्ठा यय्येति ब्ग्रोहौ शखः । यथा ।
हय शोर्ब पञ्चरा्रीयसङ्कषं काणे ।
“सर्व॑ देषु कर्तव्या पतिद्ा विधिना बुधैः ।
फलार्धिंभिस्लपरतिष्टं यस्मातिष्यलमु ते"? ॥
दति मटठादिपतिष्टातत््वं ॥
(“प्रतिर रज्ये का प्रतिष्ा कुलस्य नः” ।
इति उत्तर चरिते |)

अप्तुलं, जी, (प्रख्तुलाया अभावः, अव्ययोभावः |)
प्र्ृ्टपरिमाणाभावः। अनिरेतिरिति ल्ाक-
प्रसिद्धिः । प्रकछछद्टतुलारदिते चि । नास्ति प्रकषौ
तुला यस्य धनादेः धनादेय॑स्य वा ॥

खप््यः, ए, (प्रति + इन्‌ + भावे अच्‌, ततानज्‌-
समासः। नान्त प्रयः विच्च यस्य वा) (स-
न्द्हः | संशयः।
““बलवदपि शिच्ितानामात्मन्य प्र्ययं चेतः” ॥
इति शाकुन्तले |) प्र्चयाभावः। अविश्वासः |

1 “दोषाणां सत्निधानं कपटशतमयं त्तेचम-

प्र्ययानां”। इति ओरीशिङनः।

अप्र्त्तः, चि, (अच्तमिन्दरि यं प्रतिगतः प्रादिसमासः
न प्रत्यच्तः नज्समासः ।) प्र्क्तरून्यः। इन्दिया-
गोचरः । तत्पग्यायः। अतौग्धियः २। इत्यमरः ।
(“किन्तु तस्य बलच्ो ऽं श्ना रूपस्य वैरिणः ।
अप्रत्च्ं च मे वीवधं समये तव राघव” |)
प्र्च्ताभावे क्तो ॥

प्रधानं, क्तो, ( न प्रधानं, नन्‌समासः ।) प्राधान्य
रुतं । तत्पग्यायः । अप्राय २ उपसव्ल॑नं ३।
इद्यमरः ॥ वाच्यलिक्े ऽप्ययं । इति भरतः

अप्रमत्तः, चि, (प +मद्‌ + क्तः, ततोनज्‌समासः |)
च्चवधानविशिष्टः । सावधानः। यथा,--
“पापात्‌ पराजितो दुःखाद प्रमत्तो विधेः सतः।
इति वोपदेवः ॥

०9

प्र
अप्रयोगः, पु, (प्र+ युज्‌ + घज्‌, ततो नज्‌समासः)
प्रयोगाभावः। अनुल्ञेवादिः। वथा । “उक्ताथा-
मामप्रयोगः” । इति दुगदासः ॥
अप्रलम्ब, ज्ञी, (प्र + लम्ब + घज्‌, नज्‌समासः | )
अविलम्बं । शोव्रं । इति इलायुधः॥ तदति चि।
(सत्वरः । विलम्बरदितः। भटिति ।)
अप्रशस्तं, चि, (प्र + शनस्‌ + क्तः, नज्‌समासः । )
असत्‌ । अशरष । अविदितं । यथा,
“अप्रशत्तं निशि खानं राहोरन्यच्र दशनात्‌"
इति तिश्यादितच्वे पराशरः॥ (मूचपुरौषादिकं।
“अप्रशन्तन्तु छत्वास्॒ मासमादीत भक्तश्च क्‌” ।
इति मनुः।)
अपरस्न, चि,(प + सद्‌ + क्तः, नज्‌समासः।) अाविलं ।
अनच्छ। इति शब्दरन्नावलो ॥ अतुष्टं । यथा,-
“त्वयि पसन्ने पर ग्रम्भभिः किं
त्व्यपरसब्े पर शम्भभिः कि” ।
इति प्राचीनाः ॥ (अतुः ।. अप्रफुल्लः । विषसः।
विरक्तः। प्रतिकूलः । “अप्रसन्नमनाः किं नु सदा
मां प्रति वत्सलः । इति रामायये ।)
अप्रसिद्ध, चि, (प+सिध्‌ + क्तः, नज्‌समासः |)
प्रसिद्धतारदहितं। अविख्यातं। यथा,-
“लिङ्ग सामथ्ये रूपितं परसिद्ध न तप्रसिड्ध' ।
इति तिश्यादितत््वं ॥ (“अप्यप्रसिद्धं बशसे हि
ठैसामनन्यसाधारग मेव कम्म "इति कुमार सम्भवे।)
अप्रस्तुतं, चि, ( न प्रर्त॒तं नजसमासः।) अपरकरान्तं ।
प्रकरणाप्राप्त । यथा,+-““अप्रत्ततप्रशंसा साया
चैव परस्तताख्या'' ।
इति काव्यप्रकाशः ॥ अप्रशसितं । पपव्वे्तत्यर्थ-
स्तुधातोः कम्भणि क्ते नज्‌समासः |
अपर्तत पर्तृतयोदँपकन्तु निगद्यते ।
अथ कारकमेकं स्यादनेकास ज्रियास चेत्‌” ॥
इति साद्य दपं |)
ऋअप्रस्त॒तप्रशंसा, स्त्री, काव्यालङ्कारविशेषः ¦ साच
अपाकरणिकस्या्थस्य अभिधानेन पाकरणिक-
स्याच्तेपः। तस्या लच्तणं । “अपरस्ततपशंसा सा या
चेव प्तताश्रया। साच कार्ये निमित्ते सामान्ये
विशेषे प्रस्तते सति”
“तदन्यस्य वच्तल्ये तुल्यस्येति च पञ्चधा” ॥
आद्याया उदादइरणं यथा,--
“याताः किन्न मिलन्ति सन्दरि एनख्िन्ता त्वया
मल्ुते नो काय्यातितसां ज्लशासि कथयव्येव
सवाष्प मयि । लब्नामन्धरतारकेण निप्रतद्धा-
साश्रुणा चच्तृषा दृष्टा मां इसितेन भाविमरगो-
त्साइस्या खूचितः'? ॥
इति काब्यप्रकाशः॥ इतरासां उदाहरणानि
बाडल्यान्नोक्तानि ॥
अप्रहत, चि, (न प्रहन्यतेसम, पर+न्‌ +क्त,
नज्‌समासः । ) अञछ्छदभूमिः। खिला भूमिः
इत्यमरः | (वस्त्रभेदः । तल्लच्तेणं तचा,
“देबद्धौतं नवं शेतं सदश्रं यन्लधा रितं ।
निन जकाच्ताल्ितं चाप्रहतं वास उच्यते"

इति।)

प्रि

अपायं, चि, ( प्रायः प्रधानं नज्‌समासः । ) अप्र
धानं । इत्यमरः ॥

पाचनं, चि, अपुरातनं । नव्यं । प्राचोतरदिग्‌-
जातं | पागभवं प्राचीनं ततो नज॒समासः ॥

अप्राप्तः, चि, (प्र+आप्‌ +कम्मणि क्तः, नञ्‌-
समासः |) अलब्धः। यथा। “अपाप्तपापको
विधिः”। इति सङ्कल्यकौसुदौ दु्गादासड ॥
(अनधिगतः।
“अपराप्तयोत्त॒ या प्रातिः सैव संयोग हंरितः'" ।
इति भाषापरिेदे। अनुपस्थितः । अनागतः ।
न्युनवयाः। अप्राप्रकालः |
“उत्कुदायानिरूपाय वराय सदृशाय च ।

अपाप्तामपि तां तस्मकन्धां दद्यात्‌ यथाविधि"

इति मनुः । )

अप्राप्तव्यवद्ार, पु,(खपाष्रः व्यवहारो येन सः, अथवा
अप्राप्तः वयवहारः व्यवदहार्योग्यं वयो येन सः। )
वथवह्ारनभिन्नः। अप्राप्तवयस्कः। नावालग्‌ इति
आअरवीमाषा | यथा,
““खप्राप्तयवद्ाराणां धनं व्ययविवव्नितं।
न्यसेयजन्धमिेष पोषितानां तयैव च" ॥
इति दायतत््चष्टतकाद्यायनवचनं ॥ किञ्च ।
^“गभस्थेः सदृशो चयः अद्मादत्छरात्‌ शिखः ।
बाल आषोड्शादर्षात्‌ पोगण्डोऽपि निगद्यते ।
परतो व्यवहारज्ञः खतन्ल्ः पितराडते""
इति व्यवहारतत्वष्टतनारदवचनं ॥.

अप्रा्िः, स्त्री, (प+खाप्‌+भावे क्तिन्‌, नञ्‌
समासः । ) अप्रापं ¡ अलाभः । तदति चि।
यथा,--
“तदप्राक्निमडहादुःखविलोना शेष पातका” ।
इति काव्यप्रकाशकारः॥

अप्राप्यं, चि, (प्र + आप्‌ +कम्मगि र्त्‌,
समासः।) अप्रापगीयम्‌। अप्राप्त । प्रपव्वादाप-
धातोः कम्मशि ये नज्‌समासः

अप्रामायिकः, चि, (प्रमागेन सिद्धः, परमाय + ठक्‌
तख इकः, नज्‌समासः) प्रमाणानभिन्ञः। प्रमाणा-
सिडधः। प्रामाण्यरदितः। यथा । “^खअतोऽवि- `
भक्ताजितत्वमातरेण धनस्य साधारगत्वाभिधान- `
प्रामाणिकं” । इति दायभागः॥
अप्रामण्छे, क्तो, (पमाणस्य भावः, परमाय + भावे
व्यञ्‌, नज्समासः । ) प्रामाखामावः। यथा,+-- `
““खप्रामारं जनयति सदा नन्द द्नो वियोगः” ।
इति पदाङ्कदूतं ॥ ।

अप्रियं, चि, (प्रौ+कत्तेरि कः, नज॒समासः।)
अनमोर। अनोधितं। अप्रोतिकरं । अददं ।
यथा,-- इति एराणं ॥
“सबं ब्रयात्‌ भियं ब्रूधात्‌ न ब्रुयात्‌ सद्यमियं" ।

प्रियवचः, क्ती, (अप्रियं अप्रीतिकरं वचः वाक्यं
कम्भधारयः। ) निदुरवाक्यं । इति पारग्यशन्दार्यै `
भरतः ॥ । ।

अप्रिया, सनी, (न प्रिया न प्रीतिकरी लोकाना,
नज्‌समासः। ) श्दकीमत्छः। इति श्रब्दरलनन(वली॥
(अप्रीतिकरी नारौ ।) "छ

अब

अपतं, ति, पतिरह्िवं । असन्तुष्ट । -पो्ययं-
पीधातोः कत्तरि क्ते नज्‌समासः॥

अप्रेतराच्तसी, स्त्री, (न प्रेता पराप्ता राच्तसमिव
पातकं पादिसमासः, गौौरादिलात्‌ ङीष्‌ ।) अ-
पेतराच्तसौ | तुलसौ | इति रत्नमाला ॥

अश्यरसः, स्त्री, ( अद्भयः ससुदरजलेभ्यः सरन्ति उद्‌-
यान्ति, अप्‌ + रट + अस॒न्‌।) खर्वश्याः। उव्वशरी-
मेनकाद्याः । ब्वचनान्तोऽयं शब्दः | इ्मरः ॥
(“अप्य निमथनादेव रसात्‌ तस्मात्‌ वरस्त्रियः ।
उत्पेतु मनुजे तस्मादपसरसोऽभवन्‌” ॥ )

अप्सरा, स्त्री, खव्वंश्या। इति शब्द्रलावली।
(“स्यां ब्म सरसः स्यादेकत्वेऽसरा अपि ।
इति शब्दारंवे । ) ।

अफलः, चि, ( नात्ति फलं उनच्तोत्पन्नं धम्मौत्मन्नं वा
यस्य सः । ) विफलः । निष्फलः। इति हेमचन््रः
फलकाले अनुत्पन्न फलकच्तः । तत्पय्यौयः । बन्ध्थःर्‌
अवकेशौ २। श्यमरः ॥ भावुकडच्तः । इति
शब्दचन्द्रिका ॥

अफला, स्त्री, (नात्ति फलं यस्या सा!) भूम्यामलकौ ।

अपेनं, ज्ञी, ( निन्दितं फेनं निय्थसो यस्य तत्‌ । )
ङच्तनि्यीसविद्ेषः। चखाफिं इति माषा। तत्‌-
पय्धायः। खसखसरसं २ निफनं ३ अदिफनक 8
अस्य गुणाः । सत्निपातनाशित्वं ! खुकबलमोह-
कारित्वश्च ॥ तत्त॒ चतुरव्विधं । र्कं ऋतवे ।
अन्नजीगंताकारकत्वाब्राम जारं । दितीयं छष्ण
वों | ग्टव्यकारकत्वान्नाम मारणं । टतौयं पौतवयं।
वयःस्तम्भनकारकत्वात्राम धारणं । चतुथं क््व॑र
वं । मलसारकत्वान्नाम सारणं । इति राज-
निधैरटः । (चि, फेनरदितः। “अनुष्णाभिरफना-
भिरद्धि ततीरयेन धम्मवित्‌" । इति मनुः । )

अबडडखंश्रब्दे। इति कविकल्यद्रमः॥ इ अम्बाते ।

` खं म्बते अम्बां एुच्ः। इति चतुभंजः दु गदासञ्च॥

अबद्ध, चि, ( बन्ध + क्तः, नज्‌ समासः । ) प्रकतानु-
पयो गिव चनं । समुदायार्थःून्यवाक्यं । अनथैक-
कथा । इत्यमरः ॥
(““जरदूवः कम्बलपादुकाभ्यां ।
दारि स्थितो गायति मङ्गलानि ॥
तं ब्राद्यसी च्छति एच्तकामा ।
राजन्‌ रुमायां लुनस्य कोऽथः?” ॥
इद्याद्यस्य विषयः । अनियन्त्रितः । खाधोनः।
मुक्तः । ) बन्धनश्रुन्यं ॥

अनद्धकं, चि, (बन्ध + क्तः, नज्‌समासः, खार्ये कन्‌!)
समुदायारथंमून्यवाव्चं । इति शब्दरत्नावली ॥

अबद्धमुखः, चि, ( न बद्धं नजसमासः, अनदं यथा-
भिलाषकथनेन प्रतिबद्धं मुखं यस्य सः । )
भियवादौ । दुर्ममुखः। इत्यमरः ॥ ( स्तयां वा
खौप्‌ अबद्धमुखी अबद्धमुखा ) ।

अनध, चि, ( इन्तुमयोग्यं इन्‌ + अददयर्थे कम्भणि
यत्‌, ““इनोवा बधच” इति बधादेशरे । बधम-
ति इति बध्यः, न बध्यः, नज्‌समासः । ) अन-
यकवाक्यं । बधायोग्यं । इति मेदिनी ॥
(““अबद्ाच च्तरियं प्राङन्तिश्ग्‌यो निगतामपि |

७१

अनन
इति रतिः । बधदण्डायोग्ये ब्राद्णे च,
“बधः खरव्व॑खडहरणं एुरानिवसनाङ्कने'' ।
“तदङ्कच्छद द्युक्तो दण्ड उत्तमसाहसः । `
अविशेषेण सर््व॑षामेष दण्डविधिः सतः ॥
बधादृते ब्राह्यणस्य न बधं ब्राद्यणोऽइेति"" ॥
इति मिताच्तरायां । )
च्बन्धः, चि, (बन्ध + णत्‌, न बन्यः अफलः नञ्‌-
समासः |) सप्रलः। फलकाजे फलयुक्तटच्तः ।
तत्यखैयः। फलेयहिः २। इव्यमरः ॥ पल-
ग्रहिःद। इति तद्रौका॥ अमोधघफलोदयः ४ ।
इति राजनिषेरटः ॥ ( ““इवेष सा करतुमबन्धय-
रूपत।'' । इति कुमारसम्भवे । “याज्यमाश्-
सिताबन्धप्रा्थनं” । ““कम्मंभिरप्यनन्यः'' | इति
रघुवंशे!)
अबलं, च्वि, (नास्ति बलं सामथ्यं यस्य॒ तत्‌ । ) बल-
रुदितं । दुब्बलं । यथा । “अबलखकुलाशिनो
मसान्‌”” । इति नेषधं ॥
अबलः, ए, ( नास्ति बलं यस्य सः, च्तयभङ्गरत्वात्‌
तस्य तथात्वं । ) वरुणदटच्ः। इति शब्दचन्द्रिका ॥
अबला, स्त्री, (नास्ति बलं यस्याःसा) नारी।
इव्यमरः॥ (““तस्िब्रदौ कतिचिदबलाविप्रयुक्तः स
कामी" । इति मेघदूते | )
ऋवाधं, चि, ( नात्ति बाधा यस्य तत्‌ । ) बाधग्रनयं ¦
निवारितं । तत्पग्थोयः। निरर्गलं २] इयमरः ।
अनगंलं र उच्छुधलं £ उदाम ५ अनियन्तितं
ईं निरङ्कुशं 9 | इति हेमचन्रः॥ बाधा पीड़ा तया
इहीनच्च | (अङ्कशास्त्रे चिभजां श्वि शेषः। अस्क-
टत्व । अविष्यटता । जटिलीभावः|)
ऋअविन्धनः, प, (आआपरव इन्धनमुदीपनसाधनं
यस्य सः । ) वाड़वाभिः। इति सन्दहभङ्जिका ॥
(“अविन्धनं वङ्िमसौ निमि” इति रघुवंशे ।}
अबोधः, ए, (बुध +भावे घञ्‌, नज्‌समासः । )
अन्ञानं । यथा । ““निसगं दुौ धमबोधविक्तवाः"” ।
इति भारविः॥ बडत्रीहौ लि । ( अन्ञानः।
मूएः॥ खनभिन्ञः। इतबुद्धिः। किङ्कत्तव्यविमूएः |)
अन, को, (अय जायते, अप्‌ + जन + क्तरि डः,
उपपदसमासः । ) पद्मं । इति मेदिनी ॥ दशा-
लदसंख्या । शतकोटिः । इति लीलावती ॥
› र, (खद्धः जायते, आप्‌ + जन्‌ +डः । )
चन्द्रः । धन्वन्तरिः । निचुलच्तः । इति मेदिनी ।
अनः, पै, ज्ञी, ( खद्धयः जायते, अप + जन + डः |)
। इति भेदिनी ॥ ( जलभवग्ुक्तिमुक्तादिकं।)
“अलमश्समयद्धव राजतश्चानु पस्कतं'” ।
“खलेषु चेव रनेष सर्वेष्वश्ममयेषु च? ।
इति मनुः |)
ऋअलजः, ए, ( अनात्‌ विष्छनाभि पद्मात्‌ जायते
अल + जन्‌ + क्तरि डः । ) ब्रद्या । इति चि
काण्डगेषः ॥
अलभोगः, पै, ( अनस्य शङ्धस्य भोग इव शरौर-
मिव भोगो यस्य सः । ) पद्मकन्दः। इति श्ब्द्‌-
चद्धिका ॥
अजयोनिः, पै, (अलं विष्णुनाभिपद्ममेव योनि-

म्भ
रुत्यत्तिख्थानं यस्य सः। ) विधाता | ब्रह्मा । इ्य-
मरः ॥
अनवाइनः, ए, (अनमिव शवत्‌ सुश्न वानं
इषो यस्य सः | ) शिवः । इति चिकाण्डषेषः ॥
अलदस्तः, ए, (अनं पद्यं इत्ते यस्य सः। ) ख्यः ।
इति हेमचन्द्रः ॥
अजिनी, स्री, (अज्ञानां समू दः, अल + पष्करादि-
त्वात्‌ इनि, च्न्ियां ङीप्‌ |) प्मिनौ। इति
राजनिर्ध॑यटः ॥ पद्मसमूहः । पद्मलता । पद्मयुक्त-
देशः | इति नलिनीशब्दटीकायां भरतः ॥
अजिनोपतिः, पै, ( अलिन्वाः पद्मसमूहस्य पतिः,
घडोतत्‌षुरुषः । ) ख्यः । इति हेमचन्रः ॥
ऋब्दट्‌;, प, (अबति सीमानं रच्तति अब + “'अना-
दय” इति दन्‌ नेघपव्बतविगरेषपक्ते तु अपो
ददाति, अप्‌ +दा +-कत्तेरि कः.) वत्सरः ।
मेघः । मुस्ता । इति मेदिनी ॥ पव्बेतविेषः।
` इति विश्ः॥
अब्दसारः, प, (अब्दस्य सुतायाः सारः मूल-
निययोासः | ) क्रमभेदः इति राजनिघेरटः ॥
ऋअष्धिः, प, (अपो जलानि धीयन्तेऽत्र, खप्‌+घा
+ अधिकरणे किः, उपपदसमासः । ) ससुद्रः।
इत्यमरः ॥
ऋअन्धिकफः, ए, (अन्धैः समुद्रस्य कफ इव कफाकार-
तया तस्य तादृशत्वं । ) समुद्र फनः । तत्प्थायः ।
हिण्डीरः २। फेनः दे | दइ्यमरः॥
अन्विजौ, ६, ( अन्धौ जायेते अध्ि + जन + कत्तरि
डः, उपपदसमासः।) अश्चिनीकुमारौ । दिवचना-
न्तोऽयं शब्दः । इति हेमचन््रः ॥
अव्िदौपा, स्री, (अच्िसंख्याता लवणादिसप्त-
संख्याता दीपा यस्याः सा!) एथिवी। इति
चिकाण्डष्ेषः ॥
अखसिनगरी, स्त्रो, ( अब्धेः समुद्रस्य सन्निहिता
नगरी ।) इारकाएुरी । इति चिकाण्ड शेषः।
अन्धिनवनीतकः, पै, ( अब्धेः समुद्रस्य नंवनीतमिव,
षष्ोतत्यरुषः । ) चन्द्रः । इति शब्दरन्नावली ॥
अव्थिफेनः, प, ( अन्धः समुद्रस्य फनः,षष्ोतत्य॒रुषः। }
समुद्रफनः। इति राजनि घंरटः ॥
अन्धिमण््को, स्त्री, ( अव्धिं समुरं मण्डयति, अब्धि
+ मण्ड + ऊक, च्ियां खोष्‌ |) मुक्तास्फोटः ।
खुक्तिः। इति हेमचन्द्रः ॥ भुकं इति भाषा ॥
अव्थिश्रयनः, ए, ( अव्यौ प्रलये समुदधे शेते, शी +
बाडल्यात्‌ करि ल्यट्‌, सप्तमीतत्परुषः। ) विष्णः ।
दति हेमचन्द्रः | ( नारायणोहि पले व्यौ
छेते, यदुक्तं,
“अपो नारा इति पोक्ता अपो ते नरखूनवः।
ता यदस्यायनं पब्ब तेन नारायणः स्तः"? ।
इति मनुः।)
अन्ध्यभिः, पु, (अन्पेः समुद्रस्य अभिः, षष्टोतत्पुरुषः।)
वडवानलः | इति हेमचन्द्रः ॥
अग्भकच्तः, पु, (अपोभत्तयति, प + भक्ति +
शिलिकामिभच्छाचरिभ्यो ग इति कत्तेरि गाः,
उपपदसमासः) सर्पः| इति चिकाग्डशेषः।

चभ
न्ने, सी, ( अपो विभर्ति; य्‌ +भ् + कं्तेरि
कः | ) मेघः । इयमरः सुसताट श अभ्नकधातुः।
इति राजनिधंरटः ॥
ग्नमातङ्ः, प, ( अञ्नस्य, मेघस्य अधिपः मा-
तङ्कः शकपार्थिंवादित्वात्‌ समासः, मध्यपद-
लो पञ्च | ) रेरावतः । इत्यमरः
खन्भिः, स्त्री, (अपः नौकामलापनयनाय विभक्तिं
धारयति, अप्‌ +भ्ट+किः।) काष्टकुदालः ।
नौकामलापनयनाथंकुदाला कृतिका । इत्यमरः ॥
( परयादिद्रव्याणां समद्ोकरणपाचरं । तीच्णाग्रो
लोहदण्डः । >
^“अभ्भ्वि काष्णायसीं दद्यात्‌ सपे इत्वा दिजोतमः।
पलालभारकं षरे ससकद्धेकमासक'” ॥
इति मनुः!)
ऋल्भियं, चि, (अमन मेघे भवं, अभ्न + च तस्य इय ।)
मेघो द्धववन्त्‌ | इत्यमरः ॥
ऋव्रद्ा चयक, क्तो, (त्रद्मचग्यं विरोधि, विरोधे नजञ्‌-
समासः । ततः सखायं कन्‌ |) मेधनं। डति
चिकाण्डदषः। त्र्म च्य न्ये चि ॥
अन्रद्मग्ये, क्ती, (ब्रह्मणि ब्राद्मणोचितकम्मणि
च्यदिसादौ साध, ब्रह्मण + यत्‌, नजृसमासः।)
नाद्योक्तोनायं बध्य इवययाकारोक्तिः। अबधयाच्‌जा।
तत्पग्धायः । अव्ध्योक्तिः २ । इत्यभरः ॥ (“नेपथ्ये
ऋत्रद्मरमब्रद्यरयं। अचान्तरे ब्राह्मणेन म्दतं
एचमुत्च्तिप्य राजद्वारे सोरस्ताडनमव्रह्मण्य-
मुदो धितं"? ।
इति उत्तरचरिते। वेदविर्डं अति निन्दितं कम्मै।
निरतिश्रयव्यसनश्नोकादिप्रकाशोक्तिरियं।)
यभ द ध्वनौ । इति कविकन्दद्रमः। इ ऋरभ्यते |
ख अम्भते । इति दुगादासः॥
ऋभव, क्रो, (भयस्याभावः त व्वीभावः, यद्वा नाखि
भयं यस्नात्‌ तत्‌, हरीतक्यां दुगौमू्तिमेदे च
स््रो।) वीरणमूलं। इयमरः | भयाभावः ।
(“नातःपरतसो धन्मी पाणां यद्रणा्न्नितं" |
विप्रेभ्यो दीयते द्यं प्रजाभ्यञ्चाभयं सदा" |
इति याज्ञवल््कः |
““योदत्वा स्वेथूतेभ्यः परव्रनन्यभयं हात्‌ ।
तस्य तेजोमया लोका भवन्ति ब्रेद्यवादिगः'" ॥
इति मनुः |)
^ प्रत्तिद्ध निटत्तिद्च का्यीकार्ये भयाभये ।
बन्धं मोच्तञ्चय) वेत्तिबुद्धिःसा पार्थं सात्तिकौ)"
इति ओआरीभगवद्नौता॥ भयरदिते ति। इति
दिः
अभयदिष्डिमः, पं, ( अनयाय खयोड्भयाभावाय-
डिख्िमः।) यद्धणका। सङ्खमपटहः। इति
चिकार्डप्येषः ॥
अभया, स्न, (नान्ति भयं यस्याः सा। ) इरीतकी।
इत्मरः॥ चम्पादेश्रजातपद्धशििरा इरोतकी। सा
नेचरशोगे पशत । इति राजवल्लभः ॥ (दुगे |)
शअभच्छ, चि, (भक्त + कम्मेणि णयत्‌, नज्‌समासः।
अभच्तणीयं | अखाद्यं । यचा,
“अधाय्यं चम्ममे सद्भिः करिव्यलि किमस्थिभिः।

अभिक्रमः, पु, (अभि + कम + घञ्‌।

अर

अभि

खभच्छं चैव मे मांसं त्वा रतरद्यचारिभिः" ।
इति रामां ॥ ( भोजनायोग्यं वस्त, भच्तणाय
मन्वादिभिः शास्त्रकार: निषिडं दिजातिभिः वन्नं -
नीयं वत्त्‌। तानि च यधा, लखुनग्णञ्ञनयलारङ्ा-
ख्थानि चीणि स्थलकन्दशाकानि। विद्ादिजातानि
तण्डलीवादीनि च । लेादितदच्तनिययैसः। छेदनो-
इवडक्तनिग्यासः। शओेलुफलं । गव्यं । पे यषच्च ।
देवाद्यनृदे शेन आत्मायं यक्घाः छसरसंयावपाय-
सापूपाः। असर्खखोत पञमांसं । नवेद्याथमन्नानि
निवैदनात्‌ प्राक्‌। इर्वोभि च होमात्‌ धाक्‌
इत्यादि | )

भाजनं, क्ली, ( न भाजनं, नज्‌समासः।) अपां ।

अयोग्यं | यथा,--

“दौधोवेवीट्‌समः कश्चित्‌ गुणडद्योरभाजनं ।
विप्‌ पर्यनिभः कच्चिद्यच सन्निहिते न ते'" ॥
इति काव्यप्रकाशः ॥ पाचरदिते चि ॥

अभावः, पु, (भू + भावे घज, नज्‌समासः |) मरणं ।

असत्ता । इति वि्मेदिनौ ॥

“न्ति एच्लो वशे यस्य भ्ट्योभाय्यौ तयैवच ।
अभावे सति सन्तोषः ख्॑स्थो ऽसौ महोतले"" ॥
इति चाणक्यः |

(“अग्न्यभावे तु विप्रस्य पाणावेवोपपादयेत्‌ ।
साच्यभावे प्रणिधिभिर्वयोरूपसमन्वितेः" ॥

इति मनुः । ) बव्यादिषट्‌कभिन्नः । स दिविधः।
संस गाभावः १ अन्ोन्यामावच्च र । इति माषा-
परिच्छेदः ॥ मावग्रून्यः भावः स्थायिभावादिरिति
अलङ्कार शास्त ॥

अभावनीयः, चि, अचिन्तनीयः । चौरादिकवचिन्त-

नाेभूधातोः कम्भर्यनीये नज्‌ समासः ॥

अभाषगं, ज्ञी, (भाष्‌ + च्युट्‌, नज्समासः) अक-

यनं । मौनं । इव्यभरः ॥

ऋअभि,व्य, (न माति, न+भा+कि।) उपसर्भ-

विशेषः अस्याचाः। समन्तात्‌ । उभयार्थः |
बोघ्ा । इत्म्भावः। धष । इति दुमादासः॥
च्छभिलाषः | आभिमुख्यं | इति मेदिनी ॥ चिज ।
इति वोपदेवहेम चन्द्रौ ॥

अभिकः, चि, ( अभिकामयते इति अनुकाभिकेति

साधुः|) कामी । कामुकः । इत्यमरः ॥

नादात्तेति
ङद्धयभावः। श्रभिक्रम्बते कम्मेणा प्रारभ्यते इति
्यत्यत््या कम्मारव्धपरले प्रारम्भे च | ) अभीतयो-

धादेर्ुदधे शच सम्मखग मनं ।

अरोगं । इति हेमचन््रः ॥

अभिख्या, स्त्री, (अभि + ख्या +अख । ) नाम ।

शोभा । कीर्तिः इति मेदिनी ॥ खख्यानं ।

इति शब्दरत्नावली ॥ (श्नोभा । सौन्दय्ये । रम-

शौयता । [इति रघुवंशे ।

“काप्यनिख्या तयो रासीत्‌ ब्रनतोः खुडवे श्योः"” ।
“कामप्यमिस्यां फरितैरपव्य- `
दासद्नलावर्धफलोऽघरीष्ः”” ।

श्ति कुमारसम्भवे । यशः |)

अभिगस्तः, चि, (खमि + ग्रस्‌ + कम्मसि क्षः)

मि

शच॒णाक्रान्तः । इ्यमिपन्नशब्दार्थे अमरः 1
(खभियक्तः।)

अभिग्रहः पु, (अभि + ग्रद्‌ +भावे खप्‌ ।) अभि-
योगः। इत्यमरः ॥ कल दाङ्कानं । अपचिकीर्षया
अतिक्रम्याक्रमणं | भिमुख्येन यडादिप्रडत्तिः।
इति तद्रीकायां भरतः ॥ गौरवं । अभिग्रदगं ।
इति मेदिनी ॥ लुट्‌ इति भाषा । (चौग्यंकरणं ।)

ऋअभिग्रहणं, कलो; (अभि + य्ह + मावे ल्यट्‌ ।)
अभिहारः। इत्यमरः ॥ चौयंकरयं । सम्मरखे
इरण । इति तद्धीकायां भरतः ॥ ( साहसं ।
ऋअपचिकोषंया अति क्रम्याक्रमणं |)

अभिघातः, ए, (ऋखभि + दन्‌ + भावे घञ्‌ ।) दश्डा-
दिभिरभिहननं । आघातः । वथा,-
“अभिघाताभिचाराभ्यामभिषङ्गाभिशपतः'? 1
इति माधवकरः॥ पन्रादौ कवगोदि वर्मा गां प्व

स्थितचतुधंदितोयद तीयचतुधेवणाः कमेण पर- `

स्थितवगकंकदिचिवगेयक्ताः। तच ज्ञो । यथा-
“अभिघातं स्यात्‌ पूृव्वं वेददिव्यन्धिवणाश्चेत्‌ ।
नगवगाणां परतो धरणोचन््रदिरामाष््याः”
इति केरलग्रत्थः ॥ (प्रहारः । अभिहनन । खा-
घातः।
“चञ्चदुयुजभ्नमितचगडगदाभिघात-
संचूणितोरूयु गलस्य सुयोधनस्य" ।
इति वेणोसंद्ारे । सङ्कषणं । समद्‌: । पीडनं ।
ज्ञोशदानं । योकच्तोभः।
“सम्भ वां ख वियोनीषु दुःखप्रायासु नित्यशः ।
श्रीतातपाभिघातांच् विविधानि भयानि च" ॥
इति मनुः । प्रतीकारः । खथसारणं ।)
अभिधाती, [न्‌ ] ए, (अाभिसुस्येन दन्ति, अभि +
इन्‌ +णिनि।) शत्रुः; इत्यमरः॥ (विषच्चः॥
आक्रमणकारी ।
““रकदा न विगीयात्‌ बह्कन्‌ राजाभिघातिनः,
सदपा<प्युरगः कोट बेड्भिनश्यति धवं” ॥
इति हितो पदेशे । परौड़ाजनकः | अआघातकारी ।
““सुव्यवग्ध्रितिमन्त्ेण पर मम्माभिघातिना ।
भवितव्यं नरेन्रेण न कामवश्रव्तिनाः?।
इति रामायणे । प्रतीकारः । अपसारणं |) ,.
अभिघारः, ए, ( अभि धार्यते समन्तात्‌
सिच्यते, अमि + षट च्तरगे णिच्‌ +अच्‌ । ) तं ।
, इति राजनि्ैरटः॥ च
अभिचरः, पु, (आभिमुख्येन सेवायै चरति, अभि +
, चर्‌ +ट |) दासः । भ्टव्यः । इति हेमचन्द्रः ॥
अभिचारः, पै, ( अयाभिमुख्येन श्रचवधाथे चार
काय्येकरगं भि +-चर +भावे घज।) हडिंसा-
कम्भ | सदयमरः ॥ अथव्ववेदोक्तमन्लयन्लादि-
निव्मादितमास्णोच्राटनादिहिसात्मककमं। इति
भरतः॥ मारगादिफलकतान्तिकप्रयो ग विशेषः ।
स षड्विधः मार्यं १९ मोहनं र स्तम्भनं डे
विद्ेषणं 9 उच्ाटनं ५ वशीकरणं ६। इति
तन््रसारः ॥ उपपातकवि शेषः । इति पायश्चित्त-
विवेकः। स तु श्येनादियद्नानपराधस्य मारणं ।
इति कुललुक्षभट्भः ॥ यथा,--

वमक कक क कक

॥

१, 8 च

१

। अभि
“ङ्िसौषधीनां स्त्र जीवो ऽभिचारो मूलकम च ¦
दृति मनौ ११ अध्यायः । + ॥ अथाभिचारः
^^. विरुद्धे रूपिणि चण्डिके परेरिणममुकं देहि
देहि खादहा'"। इति खड्मभिमन्ता खड़मन्लरांख
पठित्वा खदु संपञ्य कागादिकममुकोऽसि इति
वरिनास्नाभिमन्ला रक्तद्चेण विधा सुखं बद्धा
बरिनान्ना पाणप्रतिष्धां छत्वा।
^ अयं स वेरो यो देष्टि तमिमं पशुरूपिशं ।
विनाशय महादेविस्फ न्फ खादय खादय" 1
इति पटित्वा बलिशिरसि पष्पं दत्त्वा बलिमरन्ल
पठित्वा बलिं संपज्य अद्याश्चिने मासि महा-
नवम्यां असुकगोचो ऽमुकदेवशम्मा अमुकशचु-
नाश्राय इम छ्छागं महिष वा खमुकटवतं भग-
वन्य दुर्गायं तुभ्यमहं सम्म्ददे इन्यत्षटज्य आं
क्री फट्‌ इति छित्वा मूल पठित्वा रखुतद्रधिरं दुगाय
नमः। इति रक्तं शिग्ख दक्वा ञअद्ाङ्गमांस-
हामं मूलमन्त्ेग कु्थादिति तन््रसारः ॥
अभिचार, [न्‌] चि, (अभिचरति श्रच्रबधा्ें
कम्भ करोति, अभि + चर +णिनि।) अभि-
चारकत्ता। तन्लादिशास््रोक्तानिदधकारी | अभि-
युव्यचरधातोः क्तरि णिन्‌ ॥
अभिजनः, पै, (अभिजायते, अभि +जन्‌ +
आधारे घञ्‌, डद्यभावः।) ख्यातिः । जन्मभूमिः।
कुल्ेष्ः । वं शः । इति मेदिनी ॥ (अन्वयः ।
“ऋभिजनतपो विद्यावी॑क्रियाति श्रय निजः" ।
दति महावीर चरिते ।
“कथं दश्रारघाच्नातः ग्ुद्धाभिजनकम्मशः'' ;
इति रामायणे ।)
अभिजातः, चि, ( अभिजन्‌ +भावे क्तः, अभिमतं
परभ्र्तं जातं जन्म यस्य सः |) सुन्दरः । न्याय्यः ।
दरति विशः ॥ कुलजः । कुली नः । बुधः । परिडितः।
इयमरः ॥ ( श्रेखवश्रोोट वः ।
“जाव्यस्तेनाभिजातेन शूरः श्रौरयवता कुशः
अमन्यतेकमात्मानमनेकं विनां वश्री'"
, इति रघुवंे ।
«न च्लेच्छितव्यं यज्ञादौ स्त्रीष नापञ्ललं वदेत्‌ ।
सङ्गं नाभिजातेषु नापरबुद्धेष संस्कतं" ॥
इति मनुः । उचितः। उपयुक्तः । योग्यः। सुरूपः।
मनोहरः ! मान्यः। पज्यः। धन्यः। आध्यः
भगवान्‌ । सम्टड्धः |}

अभिजित्‌, क्ती, (असि +जि + क्किप्‌ |) दिवसस्या-

दटममुद्कत्त । कुतपकालदति प्रसिडं ॥ यथा,
“अपराहे तु संपराप्ने अभिजिद्रोहिणोदये।
यदचच दीयते जन्तो न्तद च्तयमुदादतं'” ॥
दृति मव्छएराणं । नच्तचविशेषः। तत्त तार-
काच्रयात्मकम्ररङ्ाटकाछति । उत्तराषाषएटायाः
श्ोषपञ्चदश्राटग्डाः शवगायाः प्रयमदग्डचतुद्यं
रुतटरनरविंशतिदग्डात्ममकमभिजिदवति ॥ ईति
व्यातिषं ॥ तच जातफलं ।
“रतिसुललितकान्तिः सम्मतः सज्जनानां
ननु भवति विनीतश्ारुकीर्तिः सुवे प्राः ।
दिजवर्सुर्भक्तो व्यक्तवाद्यानवः स्याद्‌-

1(}

अर
अभि

-भिजिति यदि खूतिभूंपतिः खखवंे"।
इति कोषो प्रदीपः

अभिन्नः, चि, (अभि साकल्येन जानाति, अभि +
ज्ञा + क्तरि कः) पवीगः। निएुणः। विज्ञः।
इत्यमरः ॥ (बोद्धा । दत्तः । कुशलः ।
“अभिन्ञाच्छ दपातानां क्रियन्ते नन्दनन्ुमाः' ।
“चअनभिन्ञास्तमिसाणां दुदिनेष्वभिसारि काः" ।
इति कुमारसम्भवे |}

अभिन्ञान, को, (अभिन्ञायते$नेन, अभि + ज्ञा +
करगे स्यट्‌ ) चिङ्कं । इति हेमचन््रः । (अङ्गः ।
लच्तणं ।
““रतस्मान्मां कुशलिनमभिनज्ञानदानादिदित्वा
मा कौलीनाद्करितनयने मय्यविशा सिनी भूः? ।
दति मेघदूते । सुषतिः। ज्ञानभेदः
“खवसूक्तस्त रामेण हनूमान्‌ वानरषंभः।
पुव्वेत्तमभि ज्ञानं भूयः सप्रत्ममाबत'' ॥
इति रामायणे } साऽयमितिन्ञानसाधनं चिक ।
सूरगाथंमङ्कुरीयादिकं चिक । “खयं मैधिल्य-
भिन्ञानं काकुत्स्थस्याङ्रौयकः" । इति भट्टि-
काव्ये |)

अभितः, [स्‌ [व्य, (अमि + तसिल्‌।) शीघ्रं । साकल्य ।
आभिमुख्यं । उभयतः । ““खङ्गान्ययात्तीदभितः
प्रधानं" । इति भट्िकाव्ये |) समीपं । इति
मेदिनी ॥

अभिधषंणं, क्ती, (अभि + ट्‌ +भावे ल्यट ।)

रच्तःपिशाचश्दूतादेरभिषङ्कः | इति महाभारतं |

सव्वतोभावेन धषंणद्च ॥

अभिधा, स्त, (अभि + धा + करो भावे च अख,
च्तियां टाप्‌ ।) नाम। इति हेमचन्द्रः ॥ न्याय-
मते शब्दशक्तिः । मौमांसामते विधिसमवेत-
विधिव्यापारीभूतपदा्ैः । तस्या लच्तं । “स
मुख्योऽर्च॑स्तच्र मुख्यो व्यापारोऽस्याभिधोच्यते ' ।
इति काव्यप्रकाशः ॥ * ॥ तत्र ““सङ्कतिता्थ॑स्य
बोधनादग्िमाभिधा""। इति सादित्यदपं णं ॥ (या-
ख्या | खआह्वा। अभिधानं । नामेयं ।)

अभिधानं, क्ती, (अभिधीयते अनेन, अभि+धा
+करगो ल्युट्‌ |) नाम। इत्यमरः ॥ कथनं |
यथा । “लवाभिधानाद्यथते नताननः । इति
भारविः॥ श्रन्दकोषः। यथा | “कछ्त्तद्धितसमा-
सानामभिधानं नियामकं”। इति वोपदेवः ॥
(आख्या । नामधेयं ।
“च्छा ख्या अभिधानञ्च नामधेयच्च नाम च |
इत्यमरः । “शिखरिणि क्नु नाम कियच्धिरं
किमभिधानमसावकसोत्तपः'। इति साहित्य
दपरंशे। उक्तिः । उन्लेखः। निर्देशः ।)

अभिधेयं, क्ली, अभिधानं । नाम । (““इति प्रया-
जनाभिधेयसम्बन्धाः'” इति वोपदेवः।) श्रभिधीयते
अनेनेति करणे यः॥

अभिधेयं, चि, (अभि + धा +कम्मभणि वत्‌ ।) अभि-
धागम्यं । वाचं । प्रतिपाद्यं | यया। “इति षयो-
जनाभिधेयसम्बन्धाः” । इति वोपदेवः ॥

अभिध्या, स्त्री, (अभि +य +अष्‌ + टाप्‌ ।) परे

अभि

विषयस्प्रहा। इत्यमरः ॥ परत्रद्ये जिष्च्ता।
दो षचिन्तापव्नेकं परखे लिष्या इन्येके । ६िषय-
प्राथना । इति खामी । विषयस्य लाभस्य स्यहा
विषयस्या विषयेन चौगयादिना स्पा इति
हतीयासमासः इव्यन्ये | विषधिस्पहेतिपाठे परे
खविघये विषयितया स्पा जिषटच्तामाचं) इति
कचित्‌ इति कौमुदो । इव्यमरुटोकाणं भरतः
अभिलाषः । इति रायमुकुटः ॥
अभिनन्दनः, ए, (अभिनन्दयति, अभि +नदि +
णिच्‌ + ल्युट्‌) बुदधविग्रोषः । चतु्ंस्तींकर जिनो -
ऽयं । इति हेमचन्द्रः ॥ सर्वतो भातेनानन्दजन करे
चि
अभिनयः, पु, ( अभिनीयते द्रतक्रोधादिभावः
परकाश्यतेऽनेन अभि +नी +करये अच्‌ ¦ दड्त-
कोधादिभावाभिव्यञ्जकः। अङ्कल्यादिना यक्ती
क्ञतमनःका्ं । तत्पय्धीयः | व्यञ्चकः २। इत्य
मरः॥ दश्यकादयं । र ङ्गादिभिनेटैः रामयुधिष्िरा-
दौनामवस्थानुकरगं ! स चतुर्व्विधः । आङ्काः २
वाचिकः २। आहहाय्यैः ३। सात्िक्तः 8। इति
साहिग्यदपंणं ॥ (“तामेतां परिभावयन्त्वभिनयै-
विन्यस्तरूपा बुधाः श्न्दन्रद्मविदः कवेः परिणत -
पज्ञस्य वाणीमिमाम्‌!" । इति उत्तर चरिते ।)
अभिनवः, चि, ( अभि +नु +भावे अप्‌ |) नृतनः
इत्यमरः ॥
(“अभिनवमधलोलुपर्ं ५
` लथा परिचुम्बा चूतमञ्जरीम्‌" ।
इति शाकुन्तज्ञे ।)
अभिनवोद्धित्‌ [द्‌ ] पु, (अभिनवं यथातथा उद्भ
नत्ति उद्भिद्य जायते, अभिनव + उत्‌ +भिद्‌ +
कत्तरि किप्‌ । ) अङ्करः | इत्यमरः ॥
भिनिसुंक्तः, प, (खभि साकल्येन सायन्तनका््ेषय
निसुंक्तः।) खग्थोस्तकालश्रायी। यस्मिन्‌ सुने
खग्याऽक्तं याति सः । इत्यमरः ॥
(““खूख्येण ह्यभिनिसुक्तः ्यानोऽभ्यदितश्च यः ।
प्रायशित्तमकुव्वाणो यक्ताः स्यान्महइतनसा † ॥
इति मनुः । )
अभिनिवौणं, क्तो, (शच॒मभिलक्तीक्ल्य निग्यीगं
निगमः | ) विजिगौषोः प्रयाणं । याच्रा। इत्य-
मरः ॥ (जिगीषया गमनं । -
“यत्सेनयाभिनिय्धगं खतं तदभिषेगनम्‌ "` ।
इति इलायुधः ।)}
अभिनिवेशः, पै, (अभि + नि + विग्र + भावे घञ)
मनःसंयोगविशेषः। मनोनिवेशः, आतश्रः ।
शास्त्रादौ प्रवेशः । तत्पथ्यीयः । निबन्धः २, इति
हेमचन्द्रः ॥ योगशास््रमते मग्गजन्यभयजनका-
विद्याविशेषः ॥ (अग्रहः । अवश्यमिदं कर्त.
भिन्यादिरूपोऽध्यवसायः । दृएसङ्कल्पः |
“्यक्तवन्तं जनकात्मजायां
नितान्तरूच्ताभिनिवेष्र मी" |
इति रघुवंशे ।
“'आअथानुरूपाभिनिवेए़तोषिणा
छताभ्यनुच्ा गुरुणा गरस"

७४
अभि

(*“दे व्याभिग्तस्य यवामवोए
मम्स्य दोभिसरंवनस्य भारम्‌"
इतिमदट्टिः।)
अभिरतिः, स्त्री, (अभि+भू +भावे क्तिन्‌ ।) ख-
नादरः । अवज्ञा । इति श्रब्दरनावली । (परा-
भवः | पराजयः । मानभङ्गः । निकारः ।

अभि
अभिमातिः, पै, ( अभि +मा +कत्त॑रि क्तिच्‌ | )
श्चुः । इति हेमचन्द्रः ॥
अभिमानः, पु, (अमि + मन्‌ + भावे घञ्‌ ।) अथा-
दिना दर्पः। तत्प्यायः। अहङ्कारः २ गन्बैः ३
क्ञानं 8 बोधः ५ प्रणयः ई परेमप्रा्ना ७
हिंसा < इननं € । इत्यमरभरतौ ॥ स्यः ९०

अभि
इति कुमार सम्भवे। असक्तिः अनुरागः ।
ऋअभिलाषः। “बलीयान्‌ खन्तु मेऽभिनिवेशः” |
इति शाकुन्तले । }
खभिनिष्ानः, पैः (अनि + नि + स्तन्‌ + घन्‌, अभि-
निसः स्तनः शब्दसंज्ञायां इति घत्वं । ) विसगेः।
अच्तर । इति मेदिनी ।

अभिनीतः, चि, ( अभि +नौ + क्तः) युक्तः । “अभिभूतिभवादद्धनतः अवलेपः ९६ दपः १२ अवश्वायः १३ टङ्कः १९।
न्धाव्यः। अतिसंस्कतः । पशन्तो भूषितो वा । सखमुद्यन्ति न धाम मानिनः” । इति जटाधरः ॥ अपि च।
अमर्ष | करोधनःअन्धमावान्‌ वा। इद्यमरः॥| इति भारविः!) “गन्ना मदोऽभिमानः स्यादहङ्गरस्वहङ्तिः ।
(“अस्िद्धेव पकंरणे धनञ्जयमुदारधीः । अभिमतं, चि, (अभि +मन्‌ + क्म क्तः।) इष्टं । | स्यादुद्धतमनस्कन्वे मानञ्ित्तसमुब्रतिः ।
अभिनीततरं वाकमिद्युवाच युधिषिरः" । सम्मत । या, अदङ्गारस्य पय्धोय इति केचित्‌ प्रचच्तते” ॥

इति महाभारते । विन्नः । धीरः।
“स भवान्‌ वित्तसम्यन्नः स्थितः पथि निरत्यये ।
भित्रायैमभिनीतत्वं यथावत्‌ कर्तुमरंसि" ।
इति रामायणे |)
छभिनेता, [दढ] चि, {अभि + नी + क्तरि टच्‌ ।)
ऋअभिनयक्षत्ता । केचो संञ्ोयाला इत्यादि भाषा ।
इति नाटकप्रसिद्धं |
अभिपन्नः, चि, (अभि + पद्‌ + क्तरि क्तः |) अप-
राः | अपराधवान्‌ । यापदूतः। प्राप्तविपत्तिः।
ऋअभिय्स्तः । शचुणाकरान्तः। इत्यमरः । (खी-
छतः । अङ्गतः । अभिभूतः । पीडितः ।
“दाद प्रपाकौ शिश राभिनन्दाः ।
पित्ताभिपन्ने नयने भवन्ति" ।
““दृद््दिषाभिपत्रा” । इति स्रुते ।)
अभिप्रायः, पै, (आभि + प्र + इन्‌ + भावे अच्‌ |)
इच्छाविरेषः । तत्पय्यौयः ¦ आशयः २ न्द्‌: इ ।
इत्यमरः । आकूतं 8 भावः ५। इति जटाधरः।
(अभिसन्धिः । इ द्गतो भावः ।
^दु्धाधन ममाप्येतत्‌ इदि सं परिवत्तते ।
अमि प्रायस्य पापत्वात्‌ नैवं तु विड णोम्यद्', ।
इति महाभारते। [इति मनुः ।)
“तेषां खं खमभिप्रायसु पलभ्य एथक्‌ एथक्‌” ।
च्भिपेतं, ति, (अभि+प्र+इन्‌ +क्तः।) अभि-
प्रायविषयीथूतं । अमी । यथा,--
“कामाय तु हितं काम्बमभिप्रेताथ॑सिद्धये ।
पाव्वेगेन विधानेन तदयप्यक्तं खगाधिपः" ॥
इति भविष्यएुराणं ॥ (वाजितः । सम्मतः |)
खमिभवः, पै, (अभि +भू+मावे प्‌ |) ग्व
नाशः । परिभवः । पराभवः इति शब्दरला-
वली हेमचन्द्रश्च ॥ (पराजयः । तिरस्कारः ।
“रघोरभिभवाश्ङ्कि चुच्ुभे दिषतां मनः") ।
इति रघुर्वे ।
““बलवानपि निस्तेजाः कस्य नाभिभवास्यद'' ।
इति हितोपदेशे ।)
अभिभूतः, चि, (अभि +भू+क्तः।) ज्ञानरदहितः
.तत्पग्यवः । इतिकन्तव्यतामूए़ः ₹ विस्तः इ
व्याकुलः 8 अभिमाय: ५ विक्घवः ई विङ्कलः ऽ ।
इति जटाधरः ॥ पराभूतः । भभ्मदर्पः। तत्य-
स्थायः । खआत्तगन्वैः ₹। इति जटाधरः ॥ आआत्त-
गन्धः इद । इन्यमरः ॥ अभितः 8 । इति
तद्रोका ॥

“'अभिमतफलश्ंसो चारु पुस्फोर बाड-
स्तरुषु चुवुवु रुदः पच्िराचानुकूलाः” ।
इति भट्टिः ॥ (दद्यः । पिवः । दयङ्गमः ।

“स माधवेनाभिमतेन सख्या

रत्या च साशङ्कमनुप्रयातः" ।
इति कुमारसम्भवे ।

“अनिशमपि मकर केतुमनसो-

रुजमावदन्नभिमतो मे" ॥
इति शकुन्तले |)

अभिमन्त्रण, ज्ञी, (खमि + मन्त + करणे ल्युट्‌ ।)

ऋअङ्ाने। अकारणं । इति हेमचन्रः ॥ डाकन्‌
इति भाषा। ( मन्तरपाटेन संस्कारकरगा।
यथा,--

“दत्त्वान्नं एथिवीषाचमिति पाक्राभिमन्तणम्‌'' ।
इति याज्ञवल्क्रः ।)

अभिमग्धः, प, (अभि मथ्यते चच्तुः पोड्यतेऽनेन,

अनि + मन्य + करणे घञ्‌ |) चच्तरोगः। इति
चिकारडशेषः॥ अधिमन्थ इति वैद्यक्षे पाठः।
तस्य निदानसम्प्ाक्षिरूपाणि ।

^टदवेरेतेर भिष्यन्देनराणामक्रियावतां ।
तावन्तस्रधिमस्याः स्यने यने तीव्रवेदना: ॥
उत्पाद्यत इवात्यथं नेचं निम्मथ्यते तथा ।
शिरसोऽडच्च तं विद्यादधिमग्थं खलच्तणेः› ॥
सतु चतुविंधः। यथा। ““इन्धाद्‌दृष्ि' जैश्विक
सप्तरचादधिमन्धो रक्तजः पञ्चरात्रात्‌ | षङ्ाचा-
द वातिकः संनिदन्धान्मिश्याचारात्‌ पत्तिक
सद्य ण्व ॥ इति माधवकरः ॥

अभिमन्युः, प, (अभिमन्यते युद्धाय, अभि + मन्‌ +

यच्‌, निपातनात्‌ अनादे शाभावः |) अच्नपु्लः ।
सतु सुभद्रागभजातः। इति मद्धाभारतं ॥

अभिमरः, प, (अभिनियतेऽस्मात्‌, अभि +म्र +

अप्‌ ) यद्धं। बधः खसन्यभय। इति विश्-
मेदिन्यो ॥ बन्धन । इति जटाधरः ॥ (संद्यारः।
समरः । अवरोधः । खयपत्त द्यं । सङ्केतस्थल
निगमः । प्राणनिरयेच्तो यो द्य हेतोः च्याड़ं
इस्तिनं वा योधयति सः अभिमरः इत्येके |)

अभिमर्दः, पु, (अमि +ग्टद्‌ + मावे घञ्‌।) अव-

मर्दः । पीडनं । सम्बरायः । युद्धं । इति मेदिनी ॥
(शचु्लत पीडनं । विपक्तराजस्य उच्छेःसाधनं ।
“छतो ऽनिमदंः कुरुभिः प्रसद्य" । इति महा-
भारते।)

इति शब्दरन्नावली ॥

अभिमानितं, क्ती, (खभिमानः जातोऽस्य, अभि-
मानः + इतच्‌ । अभिमान्यतेऽच, अभि + मन्‌ +
णिच्‌ +अधारे क्तः) सुरतं । मैथुनं । इति चि-
कारडशेषः॥ अभिमानयुक्ते चि ॥ ( गव्यैः! मदः।
इषेः)

अभिमानी, [न्‌] चि, (अभिमन्यते, खभि+मन्‌

+णिनि |) अभिमानयुक्तः। अभिमानम्रस्तः ।
यथा,--

“कत्ता द्युतच्छलानां जतुमयशरणोदीपितः सो-
ऽभिमानी” । इति वेणीं हारः ॥

अभिमायः, चि, ( मायामविद्यामधिगतः, पादि-

समासः ।) इतिकनत्त्यतामू एः । अभिर्भूतः। इति
जटाधरः ॥

। अभिमुख, चि, (अभिगतो मुखं । अन्यादयः क्रान्ता-

दे दितीयया इति समासः।) सम्मुखं । इति
जटाधरः॥

भिवातिः, पै, ( य॒द्धा्॑मभिसुखं यातिः गमनं,
ऋअभि+या क्तिच्‌ |) शचः । इति हेमचन्धः

अभियातो, [न्‌] ए, (चद्धायेमभियानं गमनं, अभि

+या+भावेक्तः; इनि।) शुः | इत्यमर-
टीकायां रायमुकुटः ॥

अभियक्तः, चि, (अमि + यज्‌ ~+ क्तः।) तत्परः! परर-

कटं कर्धः। इति भेदिनी ॥
(“उदामेन दिरदपतिना सत्रिपव्याभियु क्तः" ।
इति उत्तरचरिते ।

“अभियुक्तो यदा पश्येत्‌ न किञ्चिदधितमात्मनः।
युध्यमानस्तदा प्राज्ञो नियते रिएगा सह” ।
इति हितो पदेशे ।) सतिशास्त्रमते अभिस्येग-
विषयीभूतः । असामी इति स्यातः । तत्पग्धायः।
पर्थ ₹ प्रतिवादी ३। वथा,-
“अभियुक्तोऽभियोगस्य यदि कुग्धादपङ्वं ।
मिथ्या तत्त्‌ विजानौयादुत्तरं यवडहारतः"” ॥
दति वडहारतत््वे नारदः

अभियोक्ता, [ऋ] चि, (अभि + यज्‌ + क्तरि ढच्‌।)

ऋअभियोगकन्ता। विवादकन्ता। फरियादी दति
ख्यातः। तत्पग्थोयः । वादौ २ अर्थ २। यथा,
“अभियोक्ता प्रगल्भत्वात्‌ वक्त नेत्हते यदि ।
तदा कालः प्रदातव्यः काय्य शक्तयनुरूपरतः? ॥
इति व्यवडहार्तत््वे नारदः

अभियोगः, ए, (खमि + युज्‌ + भावे घन्‌ |) अप

ममी

च

|
|

अमि

राधादियोजनं। अन्येन विरोधे खाधं सम्बन्धितया
राजसमीपे कथनं ¦ आदास नालिश इति
ख्यातः। यथा,+--
“मियो गमनिस्तोयं ननं प्र्भियोजयेत्‌ ।
इति याज्वलक्यः ॥ युदधाथौङ्कानं । इति राय-
मुकुटः ॥ अपकारकर गच्छापरन्वकाकमणं | तत्य-
ग्धायः। अभिग्रहः २। इत्यमरः ॥ उद्योगः,
इति हेमचन्द्रः ॥
(“स प्रापदपाप्तपराभियेोगं
नरेच्गुप्त' नगरं मह्वत्तत्‌” ।
इति कुमारसम्भवे |)

निरामः, चि, (खभिरमते मनोऽच, अभि + रम्‌ +

चअधारे घञ्‌ |) रुचिरः । सुन्दर : ! इति हेम-
चन्ः॥ (मनोहरः मनोज्ञः। रमणीयः । शखान-
न्द्करः।
मनो$भिरामाः दन्तौ रथनेमिखनोन्मुखेः'” ।
इति रघुवंशे |)

श्यभिरूप, प, (अभि लच्यं रूपमस्य |) परिडितः इति
हेमचन्द्रः ॥ कामदेवः । चन्द्रः ¦ शिवः विष्णुः ।
इति शब्द्रल्नावली ॥

अभिरूपः, चि, (अभिरूपयति शास्त्रा निरूप-
यति, अभिरूप + णिच्‌ + खच्‌ |) मनोहरः ।
पण्डितः। इति भेदिनी ॥ (“यं हि रसभाव-
विश्ेषदीच्वागुरोः विकमादिव्यस्याभिरूपभूविद्ा
परिषद्‌" । इति श्राकुन्तले |)

अभिलापः, घै, (अभिलप्यते मानसं कम्म कश्ते-
ऽनेन, अभि + लप्‌ + करुणे घञ्‌ ।) शब्दः। इति
चिकाण्डरेषः ॥ सङ्नल्पाङ्गवाक्वं । यथा । “काम्या-

४ भिलापसदधितः कुशतिलजलव्यागरूपः सङ्कल्यः

श्स्तरार्थः"?। इति प्रकरमाधिकरणं ॥ (वचनं ।

+ कथनं | वाकं |
«“तथाभिलापसंसगं योग्यत्वविर हाञ्च च ।
सविकल्पकसवेद्यः'' । इति साददिव्यदपणे।)

अभिलावः, ठै, (अभि + ल्‌ + भावे चन्‌ ।) ददनं ।
इत्यमरः ॥

अभिलाषः, ए, (अभि + लष + मावे घञ्‌ |) लाभः।
तत्प्रय्यायः। इच्छा २ अआकाङ्कार्‌ स्पद्ाण्ड्द्ा
ध दृट्‌ € वाञ्छा ऽ लिया < कामः € तषंः १०
मनोरथः १९ । इव्यमरः॥ काङ्ा १२ कान्तिः १३
रुक्‌ १९ रूचिः १५ दोददः १६ अभिलासः ९७ ।
इति शब्द्रल्नावली | खवा ९८ टष्या९< मतिः °
इन्द्‌ः २९ । इति जटाधरः ॥ (“भव दय साभि-
लाषं सम्प्रति सन्देह निगंयो जातः. । इति शकु
न्तले। “अतो$भिलाषे प्रथमं तथाविधे" । इति
रघवे ।) सङ्गमेच्छा २२ । इति रसमञ्जरी ॥

४

ह, भः २ ज ध

^^

अभिलाबयुक्तः। यथाः
:: “जलाभिलाधी, जलमाददानां
ह. छायेव तां भूपतिरन्वगच्छत्‌" ।
इति र्धवंशे।
ऋभिलायकः, चि, (अभि + लब्‌ + शलाय उकज्‌।)

अभिलाषयुक्तः। तत्पय्थायः। लुब्धः र्‌ ग्टश्ुः ३।

आमिनायो, [न्‌] वि, (अभि + लब्‌ + णिनि । ) |

७१
अभि

गद्धेनः ४ दष्णक्‌ ५; इत्यमरः॥ लोभो €
विल्ासविभवानसः ऽ | इति जटाधरः ॥
(“जयमच्रभवान्‌ नूनमरातिष्वभिलाषुकः"” ।
इति भारविः))

ऋअभिलासः, पै, (अभि + लस्‌ + भावे घञ्‌!) अभि-
लाषः। इच्छा । इत्यमरटोकासारसुन्दरी ॥

अभिवादः, ए, (खनि + बद्‌ + भावे घज्‌ ।) खपिय-
वाक्यं । तत्पय्थीयः । पारुष्यं २। इत्यमरः ॥
(बन्दना । प्रणतिः ! प्रणामः ।
“खभिवादात्परः विषो ज्यायां समभिवादयन्‌ ।

खं नाम परिकीत्तेयेत्‌” ॥

इति मनुः ।)

अभिवादकः, चि, (अभि + वद्‌ + णिच्‌ + रल |)
बन्दनश्ोलः। तत्यय्थायः। बन्दारः ₹। इत्यमरः॥
ऋअभियवक्ता। पारुष्यायाभिपृव्बेवदेः क्तरि णकः
(पणामकारी ] अभिवादनकारी ।
“खगतोऽखी्ुवाचैनं भवन्तमभिवादकः”? ।
इति नललेापाख्यानं |)

अभिवादनं, ज्ञी, (अभिमुखीकरणाय वादनं नामो-
चारयुव्बकनमस्कारः, अभि + वद्‌ + णिच्‌ भावे
ल्यट्‌ ।) नामोचारगपुन्बेकनमस्वारः ¡ अभि-
वादये मो अमुकशम्भाहमिद्येवंरूपः । तत्त पाद-
स्पष्राप॒व्बेकनमस्कारः। तत्पय्थायः। पादग्रहणं २।
इत्यमरः ॥
(“अभिवादन शौलस्य नित्यं ङद्धोपस्चेविनः ।
चत्वारि संप्रवदन्ते अयुविं ्यायंश्तेबलं" ॥
इति मनुः |)

अभिव्याप्तिः, स््ली, (अभि+वि +अप्‌ +भावे
क्तिन्‌!) सव्वैचावस्थानं । सव्व॑लोडत्तिः । तत्पय्थायः।
संमूच्छनं र। इत्यमरः ॥

अभिश्पनं, जी, (अनि+श्य्‌ +मावे ल्युट्‌)
भिाभिग्रंसन । अमिश्रापः | अनिपून्वेएपधातो-
भावेऽनट्‌ ॥

अभिशप्तः, वि, (अभि + शप्‌ + क्तः) प्राप्ताभि-
श्रापः । श्रापम्रस्तः। यधा, -
“न नामग्रणं कुच्येत्‌ पणस्य गुसोस्तथा ।
भाग्याया अभिश्प्तस् जनकस्य विष्टेबतः'” ॥
इति मेषदूतटौका॥
(“न कध्य्चपिशप्तो$भि कोधनीयानि वल्ेयन्‌ '? ।
इति रामायणे) “अथय तेन निग्र विकिया-

मनभिश्पतः फलमेतदन्वभरत्‌" । इति कुमारसम्भवे !)
अभिश्त्तः, चि, (अभि +शन्‌स + क्षः ।) परुच्ियां

परण रभे वा मैथुनं प्रति मिश्ादूषितः । जैयुनं

प्रति आदतः इति केचित्‌ । उगप्रपन्नपातकः ।

इति केचित्‌ । मिश्यादूबितमाचं । इति केचित्‌।
इति भरतः॥ तत्प यायः आच्ञारितः र क्षारितः
द। इत्यमरः ॥ (प्राप्तापवादः। अभिपकंष्टः ।
“वत्सस्य दभि शस्तस्य पुरा भ्ाचा यवीयसा ।
नाभिदंदाडइ रोमाणि सद्येन जगतः स्यु शः"
इति मनुः । विनिन्दितिः। विगतः पातक-
कत्ता । [इति मनुः।)
^प्रापसेग्यभि शस्तश्च दाम्भिको रसविक्रयोः" ।

अभि

अभिश्र्तिः, सनो, (अभि + एन्‌त +भावे क्तिन्‌ 1)

लोकापवादः । इति हेमचन्द्रः । ( “स्यमन्तकं
च सच्ाजिताय दत्वा मिण्याभिश्स्तिविखुडम्‌
वाप” । इति विष्णुएराणे ।) याचरजा । इत्य-
मरः ॥

अभिशापः, प, (अभि + शष्‌ + घज्‌ टद्धिः।) खणे

क्तेयं त्वथ छंतभिव्यादि मिश्यादू षणं वाक्यं । भिश्या-
पवादः। तत्ग्योयः। मिश्याभिश्ंसनं ९। इय
मरः ॥ क्रोधात्‌ दिजादिभिदुःखाभिधारणं। इति
एरायं । बराद्यणगुरुडड सिद्धानां अनिरटाभिश
सनं । इति विजयरच्ितः ॥

(“वस्याभिश्ापात्‌ दुःखात्ता दुःखं विन्दति नषधः” ।
इति नलो पाख्याने ।)

अभिषङ्धः, प, (अभि + सन्‌ज + घन्‌ उपसगादिति

बः) पराजयः। खक्रोशः। एपयः। इति मेदिनी।
मिश्यापवादः। इति मथुरानाथः॥ आलिङ्गनं ।
इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ सब्वेतोभावेन
सङ्गः । इति हलायुधः ॥ भूताद्याबेश्ः। यथा,-
“'खभिघाताभिचाराभ्यामभिषङ्ाभिश्ापतः' 1
इति माधवकरः ॥ (पराभवः । परिभूतिः ।
“जाताभिषङ्गो दपतिनिषङ्गा-
दुडतुमेच्छत्‌ परसभोङतारिः”।
इति रघवे ।
^“तीत्राभिषङ्गपभवेन इन्तिं
मोहेन संस्तम्भयतेन्दियाणां ” ।
इति कुमारसम्भवे । शोकः! दुःखं । “खभि-
वङ्कजङ्‌ं विजक्रिदानिति शव्येण किलान्वबोध-
यत्‌” । इति रधुः।)

अभिषवः, ४, ( अभि +सु +अप्‌, गुणः षत्वच्च।

यन्नः । ज्ञानं । मद्यसन्धानं । तत्त चिरस्थापित
मदेत्पादकजव्यं। इति मेदिनी ॥ यज्ञानं
सोमलतापरानद्ध । तत्पय्थायः । द्त्या २ सवनं इ ।
इत्यमरः ॥

(“भवेदभिषवः खाने मद्ये सन्धानयज्लयोः'? ।
इति मेदिनी)

अभिषव, को, काज्ञिकं। इति इलायुधः।॥ कांजि

इति भाषा)

अभिषतं, ली, (अभि + छ + क्तः षत्वं |) का्ञिकं ।

इत्यमरः

अभिषेकः, प, (अभि + सिच्‌ + भे घञ्‌।) खानं ।

इति चिकाखशचेषः॥
(“सकद सोऽभिषेकाथंमाजगाम मदानदों” ¦
शति विष्शुदुराणे ।
““निरत्तपय्येन्यनला भिषेकां |
वासोवसानामभि बेकयोग्यं'? ।
इति कुमार सम्भने। )
अथ “दोलयाचामिषेकदव्याणि लिख्यन्ते, शो-
तलजलं ९ गोमयं २ गोमूचंरे दुग्धं दधि ५
तं € कुश्णेदकं 9 ग्रङ्ोदकं <= चन्दनोदकं €
बुङ्गमोद कं १० फलोदकः १९ पष्योदकं १२ चन्दन-
पिद्धामलक्छु दत्तेन १९२ श्वगन्धिजलं १8 तेनाद्-
वारखानं तच दितीयसप्तमामवारेष्‌ दुग्धष्टत-

अभि

नधुयोजनं । गन्धोदकं ९५। तेन पञ्चधा खानं ।
तीथंजलं १६ गङ्गोदकं १७ वल्दरोकतोयं १८
सववीषधिजलं १९ सदखधाराजलं २० घटो-
दकं २९ केषादिन्मते अङ्ोत्तरशतघटोदकं ।
इति उत्कलखश्डं ६ * ॥ अथ टदद्नन्दिकेश्रएरा-
योक्तानि °दुमापृजाभिषेकदवब्याणि लिख्यन्ते ।
पिद्मलकोयक्तहरिद्वा १। तया दपगप्रतिविम्बे
देदौमुदत्ये यथाक्रमं वच्छमारप्र्येकडव्येण मन्तरं
पठित्वा ज्ञापयेत्‌ । खुद्धजलं र शद्धजलं ३ गङ्गा-
जलं ¢ गन्धोदकं ५ पञ्चगव्यं प्रयेकं यथा--
गोमूत्रं € गोमयं 9 दुग्धं< दधि € तं १०
कुश्रोरकं १९ पञ्चीग्टतं १२ शिशििरोदकं १३ |
मधु १४ पुष्योदकं१५ इच्तरससागसोदके १६

सन्वीषधिम हो षधिजलं १७ पद्चकषायोदकं १८ |
अश्टगटत्तिकाः १५८ फलोदकं २० उष्णोदकं २१

सहखधाराजलं २२ अद्कलसोदकं यचा । योम |
गङ्गम्बपुगे द्यकलसः २३ मेघतो यपूणेदितोयक-

लसः २४ सारखततोयपुणदढ तौयकलसः २५ सा- |
गरोदकपूण चतुय कलसः रई पद्मरेणमिधितजल- |
पूणपश्चमकलसः२७ निभरोदकपणेष कलसः २८

सब्बे तीयगम्बुपृणसप्तमकलसः २६ ्डजलयुणा- |
टमकलसः ३० ॥ *॥ नानापद्धतिष बब्याणां ब्युत्‌- |
कमएन रुत्तयाधिक्यानि सन्ति यच यान्युक्तातिरि- |
क्तद्रव्यायि तानि लिख्यन्ते । यथा । नदौ ९ नारि
कैल ररल रेष 8 कपंर ५ चन्दन अगुरु 9
खं < रजत € गोरो चना १० कुङ्कम ११ श्रौफल |
१२ धान्य दून्वा १४ शकरा १५ सरोवर १६ |
अस्त्र १७ गङ्गासागर १८ पश्वशस्य १९ तिल २० |
द २९ एश्करिी २२ कूपर रद पलमूल २४ |
अध्यै २५ घटचतुदधय २९--जलानि । श्रीतलल- |
लश्च २७॥ तिलगीलं १ गन्धरले २॥ नदोकूल ९ ।
वरादइदन्त २ वेश्याद्यार ३ राजदार 9 ठषष्टङ्क५
वल्क € चतुष्पथ ७ पारावार ८ देवदार €
गङ्गा ०--म्रत्तिकाः ॥ गजदन्त११ नद१२ उभय-
कूल ९३ नागर ४ गोष १५ चिपथर१्६-
ग्त्तिका इति केचित्‌ ॥ पश्चाग्टतं पयेकं सन्वीः

अधिमहौषधी एथक्‌ । पद्चकधायाः प्यकं ॥
पञ्चाग्टतातिरिक्तमधष्टतदुग्धानि ॥ उदन्तेनद्रयये
केवलदरिद्धा इति केचित्‌ ॥ तेलरिदा इति
केचित्‌ ॥ गन्धपिषटपञ्चशस्यचूणमिति केचित्‌ ।
कालोएुराणदेदीएराणोक्तपद्धतिष्वपि तथा। तासां
मथे पून्वीक्तातिरिक्तगरव्याणि लिस्यन्ते। यथा ।
प्रबाल १, मरकत २ पद्मराग द्‌ मुक्ता४ मा-
णिक्य ५ बदर्य्‌ पद्म 9 कार = कुमुद <
खण्ड ६० अलक्त ९९ वापी १२ रक्तचन्दन द्‌
नानातीयं १४ इरि १५ पिष्ट १६ भ्रालि
तण्डुल १७ सिद्ध. थ १८ जलानि ॥ पञ्चतीधं

ग्टत्‌ ९॥ विष्तेलं १ ॥ उदत्तनदवव्यं तेलङरिदा-
युक्तमलको ९॥*॥ अथ ठडइ्नन्दिकेश्रदेवी-
कालोपएुरागपद्व्यक्ताटकलसखानकालीनरागिणौ
मागवाद्यानि॥

७8
अभि

वेदिकाष्टोत्तरश्रतपलेन

पु । सरागरागिख्पौ । वाद्यं ।

डं । मालसौ ९ मङ्गलोत्छवः ६।
दें । वाराडी ९ इन्रविजयः ९
कां | मालवः ९ विजयः ध,
ङं । देवको २ सुवनविजय र्‌
द्‌ | मालवगौडः २ मङ्लविजयः र्‌
कां । ललिता २ दुन्दुभिः भ
ड । वाराडी ३ विजयः |
देः । मालवः ३ देवोत्स॒वः डे।
कां। विगाषा ३ दुन्दुभिः द |
ङं । देशालः ४ राजाभिषेकः ४ |
देः । देशालः घनतालः ४.
कां । भैरवी 9 वंशौ ४ |
डं । धानुषी ५ मधुरौ |
दे । मालवी ५ मधुकर १
कां । कोड़ा ५ इन्द्राभिषोक ५
डं | भेरवी ई करताल € |
दे।भरवीर्णए्क्ता द्‌ |
कां । वाराडी द शद्धः &।
डं । गुज्जरी ° वंशौ € |
दे । वसन्तः 9 शद्धः |

| कां । वसन्तः ७ पञ्चशज्द्‌ त ॐ

| ढं । वसन्तः < प्चश्ब्द ्
दें । कोड़ा ८ग्टदङ्क =
कां | ानुषौ < विजय स

अथ देवप्रतिखाभिषेकटडव्याणि। नदौ नदर
सागर ₹३े निभ्र ¢ -मेघजनलानि ५ प्रञ्चाग्टतं द
कुशगोदकसदितपञ्चगव्यं 9 अश्रखुर < गजदन्त €
पनव्बेत १९० कुश १९. वच्ीकम्त्तिकाः १२ तिलतेलं
१३ तं १४ पञ्चकषायेएदकं १५ चासन १६ चम्पक
१७ श्रमी २८ पद्म १९९-करवीरपुष्पाणि २०
तुलसी २९ कुन्द २२--श्रीफलपच्राणि २३ तिलं-
कल्कं शरालितग्डलविल्वपच्रामलकचूगौन्धतममाजे-
नब्रव्यं २४ उष्णोदकं २५ तीथीदकं ९६ अषो-
त्तर ग्र तकुम्भाः तद द्ध वा विं शतिर्व्वा रको वा २७।
लौकिकबश्धिकश्रत-

चयतोलकमितेन जलेन एथक्‌ एटथक्‌ घटेन ब्य
मालोश्य काय्यं | अशक्तौ तु । वल्मीकम्टत्तिका ।
गोमयं । खुव्कगोमयं । भस्मयक्तपरिमितजनलं ।
गन्धयुक्त जलञ्च । इति देवप्रतिातत््वं ॥ * ॥ अथय
साजाभिषेकदव्याणि । म्टगचम्मास्तीणालङ्कत-
खणंभद्रासनं १ गङ्गायसुनासङ्कमजलं ₹ यावत्‌

एस्थनदीजलं इ पुब्बु खनदौजलं 8 पञ्ान्मुखनदी

जलं ५ तिच्यैङ्नदीभलं € सर्व्व समुद्रजलं 9 त्ती

रिडच्तपबालयुक्तपदमोत्मलविमिधितालङ्कुतकाञचन-
पणकुम्भाः < रुचकः < रोचना १९० तं १९
मध १२ दुग्धं ९३ दधि १९ पुण्यतीथग्रत्तिका९५
र्यतो थं जलं १६ मङ्कलबव्यं १७ मणिदण्डेत-
चामरब्यजनं ९८ माल्यथूषितश्ेतच्छतं १९ ऋत.
षः २० श्ेताश्चः २१ मह।गजवरः २२ वराभ.

अभि

स्णभूषिताद्कन्याः ररे सव्वैवादिचाणि २४ अ-
लङ्कुतवन्दौ २५। इति वाद््रीकरामायणे खयो
श्याकाण्ड ॥ + ॥ अथ राजाभिषेन्विधिः। एरौः

दितो राज्ञः प्रजामालनाधिकारसिद्यथं परदिने-
ऽभिषेके कत्तव्य पुन्तेदिने गणेशमाटकापूजन-
पर्या वाचननान्दीप्टति पु्वङ कु्धीत्‌। राजा
राञ्ची च नियमं द्त्वा उपवासं कुर्यात्‌ । पर-
दिने अमात्यसामन्तसहितः एसो हितः छतमङ्कल-
खानौ राद्ञोराजानौ मणिकाञ्चनएटयिदीएष्याणि
स्पश्यित्वा नानारलचन्रातपोपश्योभितमण्डप-
मध्य व्यात्रचम्भाच्छादितासने उपवेश्येत्‌ । ततः
युन्बोत्तरनोचां वेदीं छत्वा त ख्द्योक्तविधि-
नाभिं संस्याप्य तक्ताः पलाशाश्चत्थशमोसमिधो

श्ैदिकैम्भन्तरेजुङ्यात्‌ । तत खौ डम्बरखवेण वेदि- `

कमन्त्रे्ेताङतीज यात्‌ । ततः सब्ब॑तोभदमः
रडपे स्थापितखणंरजततामग्टण्मयकलसस्थस्व्वौ
षधिपल्नरेलालवङ्गादि-सुगन्धियसंवासितपुर्य-
नदीतोयं सवणे विभूषित शङ्खेन ऋत्विगभिः सद्‌
गहीत्वा तृय्यंघोचर्मङ्लपाठेः राजद्ध्यवाजपेय-
मदाभिर्कोक्घखक्तमन्तेः सस्त्रीकं राजानं प्राख्‌-
सुखं मूद्धिं कन्धाभिः सद्ाभिषिद्धेत्‌ । ततोऽमा-
त्यादयः सव्व अभिषिद्धेयः। ततः पुरोहित-
मन्तिसामन्तप्रछतिपुरुषा खलङ्कताभिः कन्धाभि
सद सुवासोगन्धमाल्या यलङ्कतराच्वी रा ोलंलाटे
कुङ्मागुरुकल्त ग्यादिडयये स्तिलकं दद्युः । ततो
राज्ञो मृद्धं किरीटं दत्ता कचचामरादिराज-
चिह्ृदव्याणि समु पकल्येयुः । ततो दुन्ट्भिखस्ति-
एर्या इ चतुव्वेदघोषेः खकुल क्रमागतनान्ना अमुक
त्वं साजा भव इयुक्ता राजोपरि श्ेतकुसम-
लाजाच्ततादि विकिरेयुः। ततो वन्दिनि माग
धाच्च स्ततिं कु्युः । ततो ब्राह्यणा आशिषं
कुः । ततः अमाव्यादयः राधे उपायनानि दल््वा
नमस्कु खयः । इति मद्ाभारतादयः॥ * ॥

| अभिषेणनं, क्ती, ( सेनया अभियानम्‌। सेना-

ब्दात्‌ णिच्‌, ल्युट्‌ । उपसगात्‌ सनेतीति
षत्वम्‌ । ) शचं प्रति सेनासदितगमनं । सेनया
सह कर्भूतया वा विजिगौषोः शचोराभि-
सुखेन गमनं । इव्यमरभरतौ ॥ (“यत्‌ सेनयाभि-
गमनमरौ तदभिषेणनम्‌"'। इत्यमरः ।)

ऋअभिद्धतं, चि, (अमि + स्त +कम्भणि क्तः | )+

वणितं । स्तुतं | दइव्यमरः॥ (“अभिषुतो विचद्ना
प्रजनः"? । इति भागवतएराणे ।)

अभिष्यन्दः, ए, (अभि + स्यन्द्‌ + घज्‌ । “खअनुविष-

ग्येभिनिभ्यः स्यन्द तेरपाणिषु” इति षत्वं ।) अति-

इडः । आखावः।

“अलकामतिवाद्यव वसतिं वञ्सम्यदाम्‌ ।

खग भिष्यन्दवमनं छत्वेवोपनिवेश्ितम्‌” ॥

इति कुमारसम्भवे |) चच्तरोगविष्टेवः। इति

मेदिनी ॥ तस्य निदानं सम्पाक्षिख । वधा,-
“उव्छाभितप्तस्य नलपवेशाद्‌-
दरेच्वणात्‌ खभ्रविपग्थेया् ॥
खेदादजोधुमनिभेवणाचच

अमि

कदे विंचातादमनातियो गात्‌ ॥
इवात्तथाच्नात्िशि सेविताच
विण्मच्रवातक्रमनिग्रहाच |
प्रसक्तसंशोदनश्योककोधा-
च्छिरोऽभिघातादतिमद्यपानात्‌ ॥
तथा ऋतुनाच्च विप्धयेण
केश्ाभिघातादतिमैथुनाच ।
वाण्पथ हात्‌ खष्यनिरौच्तणाच
ने विकारान्‌ जनयन्ति दोषाः" ॥
सच चतुव्विधः । यथा,--

“वातात्‌ पित्तात्‌ कफाद्रक्तादभिव्यन्दखतुव्विधः । .

पायेण जायते घोरः सव्वेनेचामयाकरः ॥
निस्तोदनक्तम्भनरोमहषं-
संघ्ष॑पारुष्यशिशोऽभितापाः ।
विशखष्कमावः शि श्िरा्रता च
वाताभिपन्ने नयने भवन्ति ॥
दाहषपाकौ शििश्िराभिनन्दा
धूमायनं वाष्यसमुच्छयचख ।
उब्णाश्रुता पौतकनेचता च
पित्ताभिपन्ने नयने भवन्ति ॥
उष्णाभिनन्दा गुरुतात्िश्णेथः
कण्डपदेहावतिश्रौतता च |
खावो ब्धः पिच्छिल रण्व चापि
कफाभिपत्ने नयने भवन्ति ॥
तास्बाश्रुता लोद्ितनेचता च
राज्यः समन्तादतिलो दिता ।
पित्तस्य लिङ्गानि च यानि तानि
रक्ताभिपत्रे नयने भवन्ति" ॥

इति माधवकरः ॥ तस्य चिकित्सा वथा,-
“द्वे पादमध्ये एथुसन्निवेशे
शसो गते दे बधा हि नेचे।
ताः पोच्तणोत्सादनज्ञेपनादीन्‌
पादप्रयुक्तात्नयनं नयन्ति" ॥

प्रोच्तणं सेचनं । उत्सादनं उदत्तनं ।
“मलो ष्मसंघटरनपीडनायै-
स्ता दृषयन्ते नयनानि दुष्ाः।
भजेन्मदहादृदिदहितानि तस्मा-
दुपानदभ्यन्ननधावनानि"” ॥

मलं धृल्यादि । मलादिभिरदंाः ताः शिरानय-

नानि दृषयन्ते इत्यन्वयः ॥

“भ=चच्व्याः शालयो मुद्धा यवा मासन्तु जाकूलं ।

पल्तिमां सं विशेषेण वाल्क तग्डृली यकं ॥

मटोलककाटककारवेष्ल-
फलानि सर्पिःपरिपाचिताति।
चैव वात्तीकृषलं नवीनं
दृश्रोरितः खादु तथापि तिक्तः ॥

कटृ्ञगुरतीच्णोष्णमाघरनिष्यावमेथुनं

।

विदादीन्यन्रपानानि न हितान्यक्तिसोगिणः॥
सेक ाश्चोतनं पिण्टी विडाशस्तपंयं तथा ।
एट पाकोऽञ्चनं चेभिः कस्ये चसु पाचरेत्‌” ॥ *॥
कख्याविधिः । तच्र खेकविधिः।

७७
अभि

““सेकस्त खच्छमधाराभिः सव्वं स्मिन्नयने हितः ।
सीलिताच्तस्य म्यस्य प्रदेयञख्चतुरङ्लः ॥
स चापि खेहनो वाते पित्तेरक्ते च रोपणः।
लेखनस्त॒ कफे कार्यस्तस्य माचा विधीयते ॥
वड भिवोचां शतैः सेहे चतुरभित्तेत्त रोपगो ।
त स्तिभिलंखने कायः सेको नेच पसादने ॥
निमेषोन्मेषणे ए तामङ्ल्याच्छोटिका तथा ।
गव्वेच्तरोचारणं वा वाङ्याचेयं स्ता बुधेः"" ॥
च्छोटिका दुटकौ इति लोके ।
““जेकस्त दिवसे काया राचौ चात्यन्तिके गदे"”
स यथा,
^सरण्डद लमू लत्वक्‌ टत माजं पयो हितं ।
सखखोष्णं नेचयोः सिक्तं वाताभिष्यन्दनाशनं ॥
पश्याच्तामलखस खसवलकलक लवेन च्यव स्तेय ।
छत्वा पोटलिकां तामहिफनोत्थदवेणाक्तां ॥
निद धीत लोचने स्यात्‌ सव्वौभिष्यन्द संच्तयः शौघ्रं ।
योगो $वम्रविभिरक्तो जगदुपकाराय कारुणिकः॥
क्का पाणितलं षट चच्तषो यंदि दीयते ।
अचिरेणंव तदहारि तिमिराणि अपोहति ॥
स्तानं छष्णतिलेखापि चन्तष्यमनिलापहं ।
अमलः सततं चानं पर ठृटिबलावहं ॥
चिफलायाः कषायन्तु धावनान्नेचरोगजित्‌ ।
कवलान्मुखरोगघ्नः पानतः कामलापदहः'” ॥ * ॥
अथाख्ोतनविधिः।
“क्घाथच्तौरजवखे विन्दुनां यत्त पातनं ।
द्यङ्गलोन्मौ लिते नेचे पोक्तमाश्वोतनञ्च तत्‌ ॥
विन्दवोऽद्ौ ज्ञेखनेष रोपणे दशविन्दवः ॥
सहने दादश घोक्ता्ते शते कोग्शरूपिणः ।
उष्णे तु श्ीतरूपाः स्यः सव्वेचेवेष निश्चयः ॥
वाते तिक्तं तथा ग्धं पित्ते मधुरशौतलं ।
कफे तिक्तोष्णरूत्तं स्यात्‌ कमादाख्चोतनं हितं ॥
खख्ोतनानां सर्वषां माचा स्यादाक्‌षतोन्मिता।
ततः पर लोचनाभ्यां भेषजाय नयो मतः ॥
अच्चोतनं न कर्तव्यं निशायां केनचित्‌ कचित्‌” ।
तद्यथा,--
“विल्वादिपञ्चमूलेन ङहयेरग्डशिगभिः ।
ज्ञाय आख्ोतने कोष्णो वाताभिष्यन्दनाश्नः॥
चरिफलाख्चोतनं ने चे सब्यौभिय्यन्दनाशनं'" ॥ + ॥
अथ पिरौविधिः।
““उक्तमेषजकल्कस्य पिण्डौ च कोलमाचया ।
वस््नखण्डेन संब्धाभिष्थन्दव्रणनाशिनौ ॥
लिग्धोष्णा पिण्डिका वाते पित्तेसा शीतला मता।
रू्तोष्णा श्ेश्रणि प्रोक्ता विधिरु्तो बुधैरर्थ" ॥
सषा यथा, -
““रुरण्डपमचमूलत्वसिनिभ्भिता वातनाशिनी ।
ाच्रौ विरचिता पित्ते शय पचङ्लता कफे ॥
निम्बपन्चछ्छता पिण्डौ पित्तश्ेश्ररौ भवेत्‌ ।
शुरो निम्बदलेः पिण्डो सुखोष्या खल्यसेन्धवा ॥
भगय्धे नेचेऽनिलक्ष्रश्नो थकण्डव्यथाहरी ।
एचफला पिण्डिका नेत्रे वातपित्तकफापद्ा"” ॥
“पश्या्तामलखस्बसवस्कलकंल्को ऽद फनजलयुक्तः ।

| तेन विरचिता पिण्डौ मयति सकलानभिष्यन्दान्‌'”॥ `

अमि

| इति भावप्रकाशः ॥
, अभिव्यन्दिरिमणं, जी, (अभिष्यन्दः पधाननगर-
स्यातिद्या तत्सन्निधाने स्थापनं स णव विद्यते
| ऽत्र इनि, रमते$त्र रम +अधारे च्युट्‌, ततः.
| कम्भधारयः।) पधाननगरसत्निहितनगर । तत्य-
। सीयः । ्ाखानगर २ । इति जटाधरः ॥
| अभिसन्तापः, प, ( अभिसन्ताप्यते$च, अभि + सम्‌
| + तप्‌ + शिच्‌ + आधारे अच्‌ ।) युद्धं । इति
| हलायुधः ॥
| (“जन्यं स्यादभिसन्तापः संमदो वियन्ता” ।
। इति इलायुधः |)
| अभिसन्धानं, ज्ञो, (अमि + सम्‌ + धा + मावे च्युट्‌ |)
। वद्वनं । प्रतारं । इति हेमचन्द्रः ॥
| (“पराभिसन्धानपरः यद्यप्यस्य विचेष्टितं ।
। जिगौषोरश्मेधाय धर्ममेव बभूव तत्‌”? ॥
| इति रवं ।)
| अभिसन्धिः, पै, (अभिसन्धानं अभि +सम +चधा+
भावे किः । ) अभिसन्धानं । उदेशः । वथा,--
“पिदढन्नमस्ये दिवि ये च मूत्ताः,
सखधासुजः काम्यफलाभिसन्धौ ।
प्रदानशक्ताः सकलेखितानां,
विमुक्तिदा येऽनभिसंहितेषु” ॥
इति रुचि्तवः॥
(“अथ ते सुनयो दिव्याः पच्छ हैमवतं एर ।
खगे भिसन्वि छतं वश्चनामिव मेनिरे” ॥
इति कुमारसम्भवे । }
ऋअभिसम्प्रातः, ठै, ( अभिसम्पात्यते योद्धा यच, खमि
+ सम्‌ + पत्‌ + अाधारे घञ्‌ ।) युधं । इत्यमरः ॥
ऋअभिसरः, ए, ( आभिमुख्येन सरति, खमि + ट +
पचाद्यच्‌ । ) सहायः । अनुचरः । इत्यमरः ॥
(“साजा राज्यवद्धनं महासामन्तैः छत्वा साभि-
सरम्‌ उत्तरापथं प्राहिणोत्‌” । इति इषे-
चरिते।)
अभिस््जेनं, क्ली, (अमि + टज्‌ + मावे च्युद्‌ ।)
दानं । बधः | इति धरणौ ॥
अभिसारः, ए, (अभि + ट + आधारे घञ्‌ ।) बलं ।
युद्धं । सटाः । साधनं । इति धरणी ॥ सख्नी-
एसयोरन्यतरस्यान्यतराथं सङ्ेतस्यलगमनं । इतय-
लङ्कगर शास्रं ॥ (““रुचिखखसारे गतमभिसारे
मदनमनो रवे", । इति गीतगोविन्दे । “श्वं
छृताभिसाराणां पद्धलोनां विनोदनेः। इति
सादित्यदर्पये।)
अभिसारिका, स्त्री, (अभिसरति कान्तनिर्दिंद-
संकेतस्थानं गच्छति या, व्यभि ~+ खट+ रवण,
। च्ियां टाप्‌।) खौयादिषोड्शनायिकामध्ये खदा-
वेष्याविशिद्धादनायिकान्तग तगायिकभेदः। स्या
लच्तनं | संङ्कतस्थतते खयं गमगकर्थौ शवं पिय-
गमनक्षारयिषो ! अस्याखेा । समयानुरूप-
भूषन । शङ्का । बुडिनैएटर्यं । कपटसाइसादिः ।
खा चिविधा । दिवाभिसारिका ९ व्योद्ाभि-
सारिका २ अन्धकाराभिसारिकारे | इति रस-
मञ्चरी ॥

अभो
(“कान्तार्थिनी तुया याति संकेतं साभिसारिका
इन्यक्तलच्तणा कान्तप्रायंनया खयं संकेतस्धान-

गामिनी खस्थाने वा कान्तानयनकारिणो नायिका। अभीशुः, खी, ( अभितः अश्नते याप्नोति, अभि +

यदुक्तं दपणकारः।
“अभिसारयते कान्त या मन्मयवश्रावदा ।
खयं वाभिसरत्येषा धीरे रुक्ताभिसारि का” ॥)

सन्नहनं ¦ कदचधार गं । अभियोगः । अपचिकोषः

याभिगम्वाक्रमशं इति मेदिनौ॥ (सादसं। आभीष्टं, चि, ( अभि+ इव +कम्मणि क्तः। )

अएडरणं ।
““यस्यामिद्ारं कु्याच खयमेव नराधिपः?” ।
इति महाभारते ।)

अभिहितं, चि, (अभि+धा+कम्मणि क्तः।)
उक्तं | कथितं | इत्यमरः॥
(““र्धिनाभिदितोयोऽचेः प्रचयर्थो यदि तंतथा।

सम्भोजिनो साभिदहिता पेश ची दच्तिणा दिजः} अभीष्टा, सखी, ( अभि + इष्‌ +क्त, सिवा टाप्‌ ¦}

इति मनुः!)
अभोकः, पै, (खभि + कन्‌, ““खअनुकाभिकाभीका
कामयिता" इति पाणिनिम्‌ । ) कविः। इति

११ |

|

|

॥

मेदिनी॥ खामौ॥ इति हलायुधः ॥ (पतिः । ¦

कामुकः । कामी ।
^द दृशे पशेशालायां राच्तस्याभीकयाथ सः” ।
इति भट्टिकाव्ये ।
उत्सः । करः | निद्छरः । निभवः। निःशङ्कः ।
(“ऋअभोकः कामुके क्रे निभये चिषुना कवौ" ।
इति मेदिनी)

अभीकः, चि, (अभि +कन्‌ |) काञुकः। ऋुरः।
उल्धुकः । निर्भयः । इति शब्दर लावली ॥

छभो्ितं, चि, ( अभ्याप्‌' प्राप्ुमिष्ट, अभि +अप्‌
+सन्‌ कर्मणि क्तः) वाञ्कितं। अभीष्टः ।
इत्यमरः ॥
(“भने मेनापि तत्ब्बे पत्यः काय्यंमभौश्चितं” ।
इति कुमारसम्भवे । )

अभीरः, पै, (अभोरयति गा अभिसुखीकव्य गोषु
नयति, अमि + इर + णिच्‌ +अच्‌ । ) अभोरः।
गोपः। इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥

अभीरः, प, ( मो + क्तरि शौलायं कः ततो नञ्‌-
समासः । ) भेरवः । यथा,
“अमीर्गैरवो भीरुभर॑तपो योगिनीपरतिः” ।
इति वदुकतैरवस्तवः } निर्भये चि ॥ (निर्भीकः ।
मयदहौनः ! निःशङ्कः । “स्याने युद्धे च कुशलान-
भौरूनविकारिणः'' | इति मनुः |)

अभोरः, स््नी, ( भी + कर्तरि क्र श्रौलारयै, नष्नूः
समसः । ) शतमूली । इतमरः ॥

अभोरुयत्री, स्त्री, ( भो + क्तरि कर प्रीलार्थै,
समासः, वा च्रियां ऊरुः असंकुचितथचत्वात्‌
तस्याक्तथात्व, न भौरूणि पराणि यस्याः सा,
श्रियां खीम्‌। ) शतमूली । इत्यमरः ॥

अभीरुः, पै, (अभितः श्यति सुखं तनूकरोति, अभि
+ श्यो + कु, एथोदरादित्वात्‌ दीघंः।) प्रग्रहः।
वाग्ढोर इति भावा । (“स्थिरा वसन्तु नेयोरथो

॥
|
|
|
|

|

१- | भदः, चि, (नान्ति भेदो यस्य सः) भेदरदितः।

अमौषङ्ः, प, (अभि + सन्‌ज ` घञ्‌, दषः । ) आ-
व्यभिद्धारः, पै, (अभि + ड + घञ्‌। ) चौये। सम्मखे | कोशः । इत्यमरः॥
इरणं ! तत्पय्थायः ¦ भिग्रइणं २ । इत्यमरः ॥ अमीषुः पु, (अभि + इब्‌ + उ ।) किरणः । इत्यमरः ॥

अभीच्शं, क्री, (च्तणमभिगतं, प्रादिसमासः एषो-

अभोच्छण्‌, व, ( अभि + च्छा तेजने डमु, एषोदरा-

अशक्तः, चि, (खज्‌ +भावे क्तः अशं आद्यच्‌ विद्य-

अभूमिः, स्तौ, (न भूमिः, नज्समासः ) सख्याःना- ।
भावः। अनाधारः। चश्चयामावः। वथा । “खभूद-

. इति नीतिर । ““मेदे$प्यमेदः सम्बन्धे सम्बन्ध-

छट
+. 1

अछा स रखषां सुसंखता अभीशवः” । इति टक्‌ ।

बेदे$स्य पचुरप्रयोगः। किरणं, इति इलाय धः |

अश + कत्तेरि उन्‌, एषोदरादित्वात्‌ अलोपो
दौः ।) अङ्गुलिः । वेदेईस्य प्रचुर प्रयोगः ॥

कामः । अनुरागः । इति शन्द्‌रलावलो ॥

वाञ्कितं । तत्यग्थायः। अभीख्ितं २ इदयं र
दयितं ४ वल्लभं ५ पिय ६। इत्यमरः।॥

(“प्राणा यथात्मनो ऽमोद्धा भूतानामपि ते तथा"!
इति दितो पदे शः ।

““अभीद्टायाम भूदुत्रद्न्‌ पितुर त्यन्तवल्लभः'”
इति विष्णुष्ठराणं । )

रेणकानामगन्धद्व्यं । इति शब्दचन्द्रिका ॥
(“ताम्बृलवल्ली ताम्बुली नागवज्ञप्यथ द्विजा ।
इरेणः रेणका कौन्ती कपिला भस्मगन्धिनो }
ताम्बृल्यां कट्‌ काभीद्धा देवाभौद्धा रहाशया'` ।
इति श्ब्दचद्धिका । )

दरादित्वात्‌ दीधः अलोप । ) ग्टशं । निचयं ।
तद्यक्कक्रिययोऽ चतन । इति मेदिनी ॥ (पुनः पुनः ।
शश्वत्‌ । ख विरतं निरन्तरः ““उदीणरागपति-
सोधकं जनेरभीच््छमच्तखतयातिदुगमः” । इति
माघः॥

“इच्छन्यभौच्ं च्तयमात्सनोऽपि

न ज्ञातयन्हल्यकुलस्य लच्छीं
इति भट्टिकाये । }

दित्वात्‌ दवैः “खसादिनिपातमव्ययम्‌” इति
अव्ययं । ) एनः एनः । अनारतं । इत्यमरः ॥

मानार्थे, नजृसमासः, वा सुज + कम्मंणि क्तः,
नज्समासः । ) उपवासी । वथा, -

“अशक्तस्य दिवानिद्रा पाषाणमपि जीति ।
इति वैद्यकं ॥ अत भोजनं वन्त॒ ॥ (युक्ता बराद्धणाः
पता गाव इति पराणिनिमाव्यम्‌ । "नाघं च्तौयते
कम्मे कल्पको टि शतेरपि' । इसि पुराणम्‌ ।)

भूमिः प्रतिषच्तजन्मनां भियाम्‌”” इति माघः ॥
“नाभूदभूमिः सरुश्ायकानाम्‌” इति नेषधं ॥

ऋअविष्येषः । यथः, “अभेदः शिवरामयोः'› इति

एणं ॥ (तादात्म्यम्‌ ।
“काकः क्ष्णः पिकः छष्णः स्वभेदः पिककाकयोः ।
वसन्ते समुपायते काकः काकः पिकः पिकः'” ॥

स्तदिषग्येयौ'" । इति साहित्यदर्पणे ! )

अभ्य

अभेद्य, को, ( मेतु न श्रकाते, भिद्‌ + कारये रत्‌

नज॒समासः | ) हीरकं । इति राजनिधेण्टः ॥
भेदनीयवस्तनि चि । यथा,

““चऋस्राण्यनेक रूपाणि तथाभेद्यञ्च द्र नं" ।
इति देवीनाडहाल्यं ॥

अभोजनं, क्तो, ( सज्‌ + भावै ल्युट्‌, गजरूमासः । }

भोजनाभावः । उपवासः । यथा,-
“अजीर्गे भोजनं येषां जीँ येषामभोजनं ।
रा्ावभोजनं येषां तेषां नश्वन्ति धातवः” ॥
इति व्रेद्यकं । ( अनश्रानं ।

“वेदोदित!नां निव्यानां कम्म॑णां समतिक्रमे ¦
सख्ातकत्रतजलोपे च प्रायश्ित्तमभोजनं ॥
इति मलमासतत्त्वं | )

अन्धं, ति, ( अभिमुखमग्रं यस्य तत्‌ । ) समौपं ¦

निकटं । इव्यमरः।

„ ए, (अभि + अन्‌ ज घज्‌ कुत्वं ) तेलमदनं
तत्पग्योयः। खेदनं ₹२। इति राजनिधंटः ॥
यथा,

““तंलमल्यं यदङ्घ न च स्याद्‌बाडतपणं ।

सा मार्दिः एथगम्धङ्गो मस्तकादौ परकोत्तितः॥
ऋअभ्यङ्माचरेचित्यं स जराश्रमवातदहा।
शिरःखवकपादेषु तं विशेषेण श्ौलयेत्‌" ॥
इत्यायुववेदः ॥ * ॥ स्य गुणाः । मादं वकारित्वं ।

कफवातनाशित्वं । धातुपुद्टिजनकत्वं । त्व्बणंबल-

प्रदत्वच्च। पादाभ्वङ्गुणाः। नि्राचच्तुदिंतकारित्वं

पाटरोगनाश््ि्च ॥ पादगते दे शिरे चच्तषि
सम्बद्धे सतः अतश्छच्तदितार्थिना पादान्धङ्कः कर- `

शौयः॥ कफग्रस्तक्लतमेदबमनाजी गिंभिर्नाभ्यङ्गः
करणोयः। इति राजवल्लभः ॥ * ॥ खपरच्च |
“मृद्धं दत्तं यदा तलं भवेत्‌ सव्वद्गसङकतं ।
खोतोभिस्तपंयेद्‌बाद्र स चाभ्ङ्ग उदाहतः" ॥

तत्पमय्धायः। अभ्यञ्जनं २ । इति शुदधितत्वष्टता- `

र्ववेदः ॥ आमां इति माषा ।

अभ्यङ्गः, ए, (अभि + अच्त +अच्‌, एषोदरादित्वात्‌
साध |) तिलकल्कः । इति ऋगवेदि ख्राप्रयोगः॥ `
भ्यञ्जन, की, (आभि + अन्‌ + कभ्भणि स्यट्‌। }
तलं । इति हेमचन्द्रः ॥ अभ्यङकः । इति राज-

निेण्टः ॥(तलादिना शिरःसददितदेहमद नम्‌ ।
“मोजनाभ्वज्ञनादानात्‌ यदन्यत्‌ कुरुते तिलः ॥
छमिभूतः शविद्ायां पिभिः सह मञ्जलि" ॥
इति मनुः)

अभ्यन्तर, क्ती, (अन्तरमभिगतं प्रादिसमासः |}.
मध्यं । तत्पय्थावः। अन्तरालं २। इत्यमरः ॥ .
अन्तः ३ अन्तर 9 अन्तरालकं ५। इति राज

निर्धसटः ॥

(“प्राणापायौ समौ रत्वा नासाभ्यन्तर चारिणौ"? \

इति भगवद्भीता |)

अभ्यमितः, चि, (अभि +म्‌ +क्तः ।) रोगो |

` इत्यमरः ॥ ।
च्वभ्यमिच्रौणः, प, (अमिचस्याभिसुख्यं अव्ययीभाव.
समासः, अलङ्गामी धिकार अभ्यमित +खः
स्य इनः ।) अभ्यमिच्यः । इच्मरः॥ = ` `

चभ्यवक्षणं,ली,( खमि + अव + छष्‌ + भाव ल्युट्‌ |)

६६ ५

<

1

चम्यवस्छन्दः, प, ( अमि + अव + सवन्द्‌ + घज्‌ । )

र:

` ऋअभ्यवस्वन्दनं, ज्ञी, ( अभि + अव + स्कन्द + भावे | अभ्यादानं, जी, (खभि +खा +दा +भावे ल्युट्‌ ।)
- ल्यट्‌) निःशक्तोकरणाय श्र च भिर्दीविमानः प्रहारः |

अभ्यवद्धारः, प, (खमि + अव + द + भावे घन्‌ |) अभ्यान्त, चि, (खमि + खा + अम्‌ + कत्तेरि क्त

५८

र

^)
४

भ्ये, चि, ( अभि + च्छद + क्तः, अविदूर इड़-

ग्यन्तां ” । इति महावीर चरिते । समीपं । सत्नि- |

अभ्य
(“हरामि रामसौमिचौ ग्गो मूत्वा ग्टगदुवौ 1
उद्योगमभ्यमिच्रीणो यथेष्टं त्वच्च सन्तनु” ॥
इति भट्टिः)

खभ्यमिच्रीवः, प, (अखमिचस्य एचोराभिमुख्यं अव्य

यीमावः, अभ्यसित्रमलङ्ामीत्यधिकारे अभ्यमित ।
+ छ तस्य इयः ।) अभ्यमिन्यः। ईत्यमरः ॥

अभ्यमिव्यः, ए, (अभ्यमिच + पव्बवत्‌ यत्‌ |) खसा-

मवेन शचसम्मखगमनकत्ती । यद्धस्ले

्रसम्मखगामी । तत्पायः । अभ्यमिचरीयः २ . अभ्याख्यानं, को, (अभि +ञखा+ ख्या +ल्यट ।)

अभ्यभित्रीणः २। इत्यमरः ॥
(“तसुद्यतनिश्ातासिं प्रत्युवाच जिजोविषः ।
मारीचोऽनुनवस््रासादभ्यमिन्यौभवामि ते" ॥
इथि भद्िकाये।)

भावः गत्व |) निकटं । इत्यमरः । (आसन्नः |
निकटवर्ती । “तीतर स्ररसन्तापेो न तथादौ बा-
एप कि, ४५
धते यथासद्गे तपति प्राङृषि नितरामभ्यण-
जलागमो दिवसः । इति रावली । “उच्यन्तां
[= [= खिदाख्रमाभ्य्

सनिकाः न कचिदाश्चमाभ्यणभूमयः परिका-

धानं । अन्तिकं । “अभ्व्ये परिरभ्य निभरमुरः |
प्रेमान्धया राधया? । इति गौतगी विन्द्‌ |}

शल्याटेरूत्याटनं । तत्पय्थायः । निदारः २।
इत्यमरः ॥

निभ््क्तीकस्णाय शचुभिर्दोयमानः पहारः ।
तत्य खायः । अभ्यासादनं २ प्रपातः द धाटी ४।
इति हेमचनच्छः ॥ |

श्रच्रसम्मखगमनं । इत्यमरभरतौ ॥

भच्तगं । अद्ारः | इति हेमचन्द्रः ॥

अभ्यवद्तं, चि, (अभि + अव + इ + क्तः ।) सततां । | खभ्यामदः, पै, (अभ्याग्ट यतेऽ, अभि +आ +ग्टद्‌

खादितं । इत्यमरः ॥

अभ्यसनं, जी, (खमि + खस + ल्यट्‌ ।) अभ्यास- अभ्याशः, चि, ( अाभिमुख्येनाग्यते व्याप्यतेऽनेन

करणं । पौनःपुन्येन करणं चिन्तनख्च । यथा,
“स्यादभ्यासोपभ्यसनेऽन्तिके” । इति मेदिनी ॥
(अभ्यासः ¦ पौनःपन्येनेकक्रियाकरणं । एनःपुनः |
व्यावन्तेनम्‌ । |
“विद्यामभ्यसनेनेव परसादयितुमदसि"? । ।
इति रघः।

“खाध्यायाभ्यसनद्धेव वाद्य यं तप उच्यते"? ।
इति गौता।)

अभ्यख्या, स्त्री, (अद्ध उपतापे हिंसायान्च, कणड़ा-

दित्वात्‌ यक्‌ +भावे अ च््नियामाप |) अद्या |
गुणेष दोषारोपणं । यधा । “चेचस्य दानं ता-
मसं” । इत्यमरटीकायां मस्तः॥ (“अनित
भ्रूतिष ग एवेरं सत्कार कालेऽपि कछताभ्यद्यम्‌” ।
इति भट्टिकाप्ये" । हव्या । विदेषः। यौदा
दन्धगुगर्धोनामसदिष्णता ।

अभ्याकाङ्कितं, जी,

ऋभ्यागमः,प, (खमि + खा + गम्‌ + अप्‌ |) समीपं ।

अभ्यागारिकः, चि, ( अभ्यागारे तद्धतकम्मणि व्या-

अभ्यासादनं, सी, (अभि +खा+ सद्‌ + णिच्‌ +

| अभ्याद्ारः, पै, (अभि + खा + इ + भावे घन्‌ ।)

७€

अभ्या
(कनाभ्चखया प्रदकाङ्किणा ते।

नितान्तदीरदेजंनिता पाभिः"? ।
इति कुमारसम्भवे ॥
^“प्रत्याडत्तस्त्वयि कररुधि स्यादनच्याभ्यद्धयः'” ।
इति मेघदूते |)
(अभि +खा + काङ्कि +भावे
क्तः, इदित्वान्‌,म्‌ ।) भिश्याभियोगः। इति शब्द.
रलावली ॥ मिक्छादा्ोया इति भाषा ।

मि्ाभियोगः । मिश्याविवादः ।प्रतंमे धारय
सीत्यादि मि्योद्धावनं । इत्यमरभरतौ ॥

अभ्यागतः, पु, (खमि + खा + गम्‌ +कत्तरि क्तः)

अतिधिः। इति हेनचन्द्रः॥ “स च ज्ञातपुव्वै
ग्हागतः'' इति श्रीधरखामी ॥ .
“वालोवायदि वाद्द्धा युवावा ण्डमागतः।
तस्व पजा विधातव्या सव्वचाभ्यागतो गुरूः" ॥
इति हितोपदेशे ।)

मारणं । यद्धं । बेर । अभ्यल्थानं । इति विखः ॥
(घातः । प्रहारः । शचता । विरोधः। समीपं ।
अन्तिकं । सत्निश्ानं । ।
“अभ्वागमो विरोधाजिघाताभ्ुद्रमनान्तिके" । |
इति मेदिनौ ॥ सम्मुखागमनं । उपख्ितिः।
“क्रा त्वं खमे कस्य परिग्रहा वा
किंवा मदभ्यागमकारणं ते" |
इति रघवंश |)

एतः, ठन्‌ तस्य इकः) कुटुम्बव्याएटतः। एच-
दारादिपोषणब्ययः । इत्यमरः ॥

खारम्भः | इत्यमरः ॥ पथमारम्भः । इति राय-
मुकुट; ॥

इडभावः, पत्ते अभ्ामितः |) रोगी । इत्यमरः ॥
+ आधारे घञ |) स्रामः

इत्यमरः ॥

शरू यापो कर्णे घञ्‌ | ) समीपं । इत्यमरटीः

कायां रायमुकुटः

कम्भणि घञ्‌ |) अभ्यसनं ¦ अत्तिः । इति मे-
दिनी॥ शराभ्यासः। तत्पग्यायः। खरलो ₹ योग्या
इ । इति चिकाण्डशेषः। समीपे चि । इत्यमरः ।
चित्तसयेकस्सिन्नभ्यन्तरे वाद्ये वा प्रतिमादावालम्बने
सव्वैतः संमादत्य पुनः एनः स्थापनमभ्यासः ॥
यथा,

“अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्‌, धनञ्जय
इति भगवद्रीताटीकायां नीलकण्ठः ॥

9) |

च्युट्‌!) निःश्रक्तौकर णाय श्रचुभिर्दयमानः पहारः ।
श्रच॒सम्मखगमनं । इत्यमरभरतौ ॥

अभ्य
अभिहारः । चौययं। इव्यमरटीका ॥ (अभि-
ग्रहणं । भोजनं । आहारः)

अभ्युत्थानं, क्षो, (अभि + उत्‌ + ख्या + मावे च्यृट्‌ ।)

गौरवं इति डेमचन्द्रः॥ आसनादेरत्यानं ।
यथा,

““यद। यदा च धभ्स्य रलानिभेवति भारत ।
अभ्युत्यानमधम्म॑स्य तदात्मानं जाम्ब" ॥

इति ओ्रोभगवद्गोता ॥ (ख्यातिः । कीत्तिः। यशः
गौरषेणोव्यानादिना प्र्यद्गमनं । ““अलमलम-
भ्युत्यानेन, ननु सर्वस्याभ्यागतो शुररिति भवाने-
वास्लाक पृज्यः" । इति नागानन्द ।
-“नाभ्यव्यानं क्रिया यच नालःपा मधराक्ताः
शुण्दोषकथा नेव तस्य इभ्ये न गम्यते” ॥

इति पञ्चतन्त्रे । अभ्यदयः। खभ्यत्रतिः ।
"“नवाभ्बत्यानदश्िन्यो ननन्दुः सप्रजाः प्रजाः"? ॥
इति रघवे । खय्यादयः। उदयः । उद्भवः ।)

अभ्युदयः, प, (अभि + उत्‌ +इन्‌ + खच्‌।) दट-

लामः। विवादहादिः। इति अभ्युदयिकशन्दार्य
श्राद्तत््वं ॥ सन्वतोभावेनोदयः। अथाद्नजनादि-
डदिः। वथा,

^“राजद्भ्युदयो ऽस्त वह्ने हस्ते किमाश्ते तव
श्लोकः कस्य कवेर मुव्य छतिनस्तत्‌ पद्यतां पद्यते।
किन्त्वासामर विन्दसुन्दर दशां दाकचामरान्दोलना-
दुदेह्धद् जवद्धिकङ्णभगत्वारः चण ॒वाय्थतां'”॥
सत्यस्य पयुव्बेद्धं वह्ञनकविकाट साजयोवोकयं
शरेबाद्धै कालिद!सस्य ॥ (उन्नतिः। सम्टडधिः।
“विपदि चैग्यंम थाभ्वदये चमा सदसि वाकपदुता
यि विक्रमः" । इति हितोपदेषे। पराक्रमः ।

वीयं । प्रभावः। “द्वाद ण्डाभ्युदयानुजीविनो

यदुपवौराः' | इति भागवतएुराणं |)

अम्युदितः, चि, (अभि + उत्‌ + इन्‌ + क्तः ।) यस्मिन्‌

सुपे ग्य उदेति सः। र्य्यादयकालशायी ।

इत्यमरः ॥ उदयपाप्तः । यथा,

“माते मासि रटन््यापः किच्िदभ्युदिते रवौ ।

बरह्यन्नमपि चाण्डालं क पतन्तं पुनीमहे" ॥

इति तिश्यादितत्व॥ (अभितः सव्वेतः उदति-

श्येन इतं गतं प्रात बिंडितं कश्मास्मादिति यत्‌-
प्रत्या ख्््यौदयकाले निद्रया अननुद्छिततत्कालो-

चितक्रियाकलापः।)

अभ्यासः, ए, ( अभिमुस्येनास्यते ्िप्यते, असुच्पे | अभ्युपगत चि, (अभि+उप+गम्‌ +क्तः।) खी-

छेत: । अङ्गोज्लतः। इति ₹ेमचन्द्रः॥
(“तियःभ्बपमते राज्ये पाण्डवा मथुखदन ।
जिकाः शकुनिना राज्यं तच किं मम दुबु" ॥
इति मद्धाभारते । समीपागतः | अन्तिक-
समागतः । अनुमितः । निद्धौरितः। सिदान्त-
तया निरूपितः । सटशौभूतः । सच्चिछष्टः ।)

अभ्यूषगमः, प, (अभि + उप + गम्‌ + भावे खम्‌ |)

खकारः | इत्यमरः ॥ निकटागमनं। इति
मेदिनी ॥ (अङ्गीकारः । प्रतिक्ञा । “परसीदेति
ज्रयाभिदमसति केापेन घटते करिष्याम्येवं नो
पुनरिति मवेदभ्यपगमः'” । इति र लावली । खनु-
मतिः। अनुमोदनं ।

# 1.
“सव्वेदोषानभिव्वङ्गादान्मायसमतां गताः!
यु्माकमभ्युषगमाः प्रमाणं पुर्यपापयोः ।
इति महावीरचरिते |)

ऋअभ्यपपत्ति, स्तौ, (अभि + उप + पद्‌ + क्तिन्‌ |)
अनुग्रहः | इत्यमरः ॥ (अनिद्टनिवारणपन्बंका-
भौखटसम्यादनरूपो ऽनुग्रहः । प्रसादः । “तद
स्याभ्युपपत्या जोवित मस्या अवलम्बितुम्‌” । इति
शकुन्तले । रच्ता। परिचां |
“कामिनीषु विवाडहेव गवाम्भच्छे तथेन्धने ।
जाद्यणाभ्यपयत्तौ च पये नास्ति पातक” ।
इति मनुः।)

भ्युपायः, पै, (अभि + उप + इय + भावे खच्‌ |)
अङ्गीकारः । खकारः | इति हेमचन्द्रः ॥ उपायः।
यथा । “तत्‌खीक्ृतिव्यतिकरे क इ हाभ्युपायः"' ।
इति काव्यप्रकाशः । (कौशलं ।
“अनेकोरभ्यपायेन्ते जिघांसन्ति सम पाण्डवान्‌” ।
““निएशेनाभ्युपायेन नगरं वारशावतं”
““जिएुखेनाभ्वपायेन यदन्नबौमि तथा कुरू”
इति महाभारते ।)

अभ्यपायनं+ज्ञ, (खमि + उप + इण्‌ + ल्युट्‌ ।) उपा-
यनं । उपप्नौकनबय्यं यथा,
“तावानय समं गोचैनन्दादैः साभ्यपायनैः,"
इति ओओभागवतं ॥

अभ्युपेतं) चि, (अभि + उप + इर्‌ + कर्मयि क्तः |)
खीलछतं। उपगतं । यथा.--
“अष मभ्यपेतस्वामधिंभावादिति मे विषादः” ।
इति रघः॥ (अङ्ीछ्लतः ।
“मन्दायन्ते न खलु सुहदामभ्यपेताथेछन्याः”
इति मेघदूते |}

खभ्यषः, पै, (खभ्यष्यते भिना दद्यतेठसौ अमि +
उभ्‌ + बाडस्यात्‌ कम्मणि कः।) ऋमभ्युषः।
पौलिः। इत्यमरटीकायां मरतः ॥

अभ्युषः, पु, (अमि + ऊष + बाड्च्यात्‌ कम्मेणि कः।)
पाकावश्यागतकलायादिः । चआारब्धपाकयवसषे-
पादिः। बङ्किना दरंवद्ग्धः चुट चुट शब्दवान्‌ इति
केचित्‌ ॥ दरदग्ध इति शओरीधरः ॥ तत्पय्थायः ।
अपक २ पौलिः। इत्थमरः॥ च्भ्युषः 8
चभ्योषः ५ । इति भरतः ॥ *। प्रोलिका | रोटी
इति प्रसिद्धा । अस्या गुणाः । मधरत्वं । गुरुत्वं ।
रोचकत्वं । बलकारित्वं । दयेश्रट डि जनकत्वं ! पित्त-
रङ्घप्रदायितवश्च ॥*॥ अङ्गार कतायास्तस्या गुणाः ।

्भिदोपनत्वं । वायुद्डिकारितवं । लघुत्वं ।
बलकारित्वश्च ।
“सा खद यक्ता चेत्‌ घनाघनगुणाज्विता ”

इति राजनिर्घण्टः ॥ डषत्पक्त' । यथा.
“अापक्घमवपक् स्यादाभ्यषः पौ लिपौ लिके ।
ऽभ्बौष इत्येते दषत्पक्कयवादिषः

इति शब्द्रल्नावली ॥

चभ्योवः, ए, (चम्यब्यते भिना दद्यतेऽसौ, अभि
+ ऊब + कम्नेणि घम्‌ !) अभ्यूबः । इत्वमरटी-
कायां भरतः॥

म्न मत्यां । इति कविकल्पनरमः ॥ आोवगं चतु-

ह°

#

४ # 11
यौपधः । अभ्ति । इति दुरगोदासः ।
अभ्वं, ज्ञो, (अपोनिभत्तिं इति अप+भ्ट+क।)

. मेषः । आकाशं। खये । अभ्वकधातुः । इति

मेदिनी ॥ उपधातुविषेषः ।
लच्तणगुणाः ।
“एरा बधाय डचस्य विणा वच्सुडतं ।
विस्फलिङ्कास्ततस्तस्य गगने परिसर्पिताः !
ते निपेतुघेनष्वानाच्छिखरेष मद्धौभ्टतां ।
तेभ्य णव समुत्यननं तत्तद्विरिष चाश्चकं ॥
` तदच्चं वच्चजातत्वादभ्रमभ्वर वोद्धवात्‌ ।

गगयादलितं यस्माद्भगनश्च ततो मतं ॥
विपर्तछ्ियविट्‌ ्रूबभेदात्तत्‌ स्याचतुव्विधं ।
क्रभेणव सितं रक्तं पीतं छष्णञ्च वशतः ॥
प्रशस्यते सितं तारे रक्तं लत्त॒रसायने ,
पीतं हेमनि छृष्णन्तु गदेषु भूतयेऽपि च ॥
पिनाकं ददुरः नागं वच्यद्धेति चतुर्विधं ।
सुशचमौ विनिःच्तिपतं पिनाकं दलसञ्चयं ॥
अच्ानाटच्तणात्तस्य मदाकुपदाएयकं ।
ददरः खभनिनिःचिपतं कुरूते दर्दुःरध्वनिं ॥
गोलकान्‌ बडश्ः छत्वा स स्यान्मुद्य प्दायकः ।
नागन्त नागवद्नौ फत्कार परिमुधति ॥
तद्धच्ितमवश्यन्त्‌ विदधाति भगन्दर ।
वच्चन्त॒ वचवत्तिरत्तननापौ विक्छतिं ब्रजेत्‌ ॥
सव्वाभ्रेष वर वच्चं व्थाधिवाडंक्यम्ट्य इत्‌ ।
अभ्नमु त्तर पलोत्यं बड्धसत्वं गुणाधिकं ॥
दल्िणाद्िभवं खल्पसत्वमल्पगुणपद ॥ * ॥
मारिताभ्नगुणः।

“अभ्वं कषायं मधुरं सुशौत-

माय॒व्करः धातुविवदधनञच ।

इन्याचिदोषं त्रगमेदकु्ं

सीहोदस्म्र्थिषिषरमींख ॥
““सोगान्‌ दन्ति एति वपुर्वयं विधत्ते
तारुश्याच्छं रमयति शतं योषितां नित्यमेव ।
दीघोयग्कान्‌ जनयति सुतान्‌ विक्रमैः सिं हतुल्यान्‌
ग्ट्योर्मौतिं इरति सततं सेव्यमानं ग्टताश्नं" ॥*॥
अशोधिताभ्दोषाः।

“पीडां विधत्ते विविधां नराणां

कुर चयं पाण्डगदच्च शोधं ।

इत्याख्पीडाश्च करोत्यखड-

मभ्वं ह्यसिद्धं गुरुतापद स्थात्‌" ॥ * ॥
अस्य श्नोधनविधिर्यथा ।
“कछृष्णाभ्चकं मेदौ ततः च्तौरे विनिःिपेत्‌ ।
भि्नपचन्त्‌ त्‌ छत्वा तग्डलोयाच्जेदरवेः ॥
भावयेद द्याम तदेवमभ्वं विशुध्यति” ॥ * ॥
तस्य मारणं यथा ॥
“हात्वा धान्याम्नकं तच शोधयित्वाथ मदेयेत्‌ ।
अकं च्तोरोदिनं ख्व चकराकार ञ्च कारयेत्‌ ॥
वेष्टयेदकं पज्च सम्यमाजएुटे पचेत्‌ ।
एनम्भदयं एनः पाच्यं सप्तवारान्‌ एनः पुनः ॥
ततो वटजटाक्घाये्तददेयं एट चयं ।
जियते नात्र सन्देहः पयोज्यं सव्व॑कम्भसु ॥
तुख्यं तं ्टताम्ेण लौपाचे विपाचयेत्‌ ।

तस्योत्पत्तिनाम-

` तद्धान्याश्रभिति प्रोक्तमभ्रमारणसिडधये'” ॥

ऋभ्वंलिषः, ए, (अभ्नं लेएि

अम्नक, क्ली, ( खभ्न गतौ + ण्वुल्‌, तस्य अक }

ऋअभ्नपिशाचः, प, (अम्बे अकाशे पिशाच इव । तर

खभ्नपिशाचकः, प, (असने पिशाच इव इवायं कन्‌।

अभ्नपष्यं, जी, (अभ्वं मेघ णव पुष्पं जल

# 11
ते जो तदशनन्त॒ सव्वेयोगेषु योजयेत्‌" ॥ * ॥
तच धान्याभ्नस्य विधिः ५
“पादां शसलिलं यक्तमभ्न बद्धा थ कम्बति ।
विरा स्थापयेन्नीरे तत्‌ जितं मद॑येत्‌ करैः ॥
कम्बला दलितं खद्दर बालुकार हितञ्च यत्‌ ।

ति भावप्रकाशः ॥

स्पृशति भ्न + ठि
कत्तरि खश, मुमागमः) वायुः । इति पाणिनिः
(भेघस्परणो । अव्यः) ।
“अन्तस्तोय मणिमयसुवन्त््मभंलिद्ाग्रा

-पासादार्लां तुलयितुमलं यचच तेततवि शेतेः" ॥
इति मेघदूते ।}

खनामस्यातधातुः। आम इति भाषा। तत
ग्थोयः । गिर्जिं २ अमलं ३ 1 इत्यमरः
गिरिजिामलं 9 गौग्यौमलं५। इति खामी
गिरिजाबौजं श्‌ गरजध्वजं 9 । इति वाचस्यतिः
सुभ्वं ८ । इति जटाधरः ॥ घनं € ब्योम्‌ ११
च्वन्दं १९ । इति रतमाला ॥ अभ्वं ९२ ग्ट १
म्बरं १९ अन्तरीच्तं १५ अकाशं १६
पच्च ९७ खं १८ अनन्तं १९ गौरोजं २०
जेयं २९। इति राजनिघेरटः ॥ अस्य गुणाः
रसायनत्वं । ल्िग्धत्वं बलव्णाभिवदंकतवश्च
इति राजवल्लभः ॥ खपि च । गुरुत्वं । हिमत्वं
बल्यत्वं! कुमे दचिदो षनाशित्वच्च ॥ * । तच्चतुः
ब्विधं यथा,
“केतं पीतं लोहितं नौलमभ्नं
चातुर्विध्यं चातिभिन्नज्नियाङ ।
शेतं तारे काञ्चने पीतरक्ते
नोलं दयाधिव्यग्रमम्रा गुच्छं" ॥
इति मदनविनोदः ॥
(“खभ्कस्तव बीजन्तु मम वजन्त पारदः ।
अनयोमेलनं देवि ग्टत्यदारिद्नाश्रनं"
इति चक्रदत्तः|)

अभ्नङ्षः, ए, (खभ्नमाकाशं कषति गच्छति धातुनः

मनेकाथत्वात्‌ अ्न + कष्‌ + खच्‌ + सुम्‌ |)
इति पाणिनिः । (भेघस्पश । अदयन्रतः ।
लिहः |

“सव्वङ्गषयशःश्राखं रामकल्यतरं कपिः „.
अादायाभङ्कबं प्रायान्मङ्गलं फल शएलिनं", ॥
इति भट्टिकाव्ये |)

ऋायात्मकल्वेन नोलक्णेतया पिशाचतुल्यत्ं
राङग्रदः | इति चिकारडग्रेषः॥

राड्ग्रहः } इति हारावली ॥

निदानं यस्य तत्‌, तस्य मेघप्रमवत्वात्‌ तथात्वं |
जलं । यथा,

“खभ्नएष्ममपि दित्सति शतं

सारथिना विमुखता यदभाजि” । इति त्रैबधं

शरभो

खभ्नपुष्यः, पै, (खभ्नमिव शुभं एष्यं यस्य सः |)
वेतसदच्चः । इत्यमरः ॥
छनभ्नमः, चि, (न भ्रमः भान्तिः, नजूसमासः |)
(श्चमाभावः।) श्रमरद्ितः। अभ्नान्तः । नास्ति
श्नमो यस्येति बडत्रीदिः ।
चअभ्नमांसो, स्त्री, (अभ्नमिव जटायां सांसमस्याः
सा गौ रादीलात्‌ खोष्‌ |) आकाश्टमांसोलतः ।
इति राजनि्ंटः ॥ (जटामांसौ ।)

ऋभ्नमातङ्कः, पे, ( अभ्रस्य मेघस्य अधिषाता
मातङ्गः, श्ाकप्राधिंवादित्वात्‌ समासः, मध्यपद-
लोपश्च |) रेरावतः। इन्द्रहस्तो । इत्यमरः ॥

(स च समुद्गजातः पुन्बेदिख्नागः ।)
खभ्नमाला, स्त्री, (अभनाणां माला श्रेणी, षदोतत्‌-

एरुषः।) मे्टशेणौ । मेघसमूहः । इति इला-

युधः ॥ (घनघटा । कादम्बिनौ ।)

अभ्नसुः, स्त्री, ( न भ्नाम्यति, भम +उज्‌, नज्‌-
समासः, मान्तत्वात्‌ ङद्धाभावः |) रेरावतस्तरी ।
सा पुन्बैदिग्‌इस्तिनी । इत्यमरः ।

ऋभ्नसुभियः, ठे, (अभ्नमोः पुन्वेदिक्‌ इत्तिन्धाः भियः।)
रेरावतदस्तौ । इति हेमचन्द्रः ॥ (ऋअभ्चमातङ्कः |)

खभ्नमु वल्लभः, पै, (अभ्नमोः वह्लभः पियः |) रेरा-
वतदस्तौ । इत्यमरः ॥

अभ्नरोदं, लो, (अन्नात्‌ मेघात्‌ रोहः जन्म यस्य
तव्‌, तस्य मेषघशन्दोत्यन्नत्वात्‌ तथात्वं ।) वेद्य

मणिः । इति राजनिषटः ॥

ऋआभ्नवाटिकः, पै, (अभ्नस्येव वाटी वक्रता यस्याः सा,
समासान्तः कः, कखः |) आस्नातकः | इति
राजनिधंरटः ॥

शवभ्नान्तः, चि, (भम्‌ + क्तरि क्तः, नज्‌समासः ।)

भ्नान्तिरन्यः । यथा ।

“्यापताः शि :बिबुद्धाक्ते तेषां वाक्यमसंशयम्‌””
` इत्च ““यतोऽम्नान्तबुद्धयः'” ¦ इति चरकटीका-
कारः ॥ ( यधा्ज्ञानयुक्तः । भमगश्रन्यः ।

स्थिर ।)
अनिः, स्री, (चयो विभति, नौ कामाव्ननां धार-
यति, अप्‌ +म्ट + कत्तरि किः |) काङ्कुद्‌ालः ।
नौकामाव्नंनार्वुदालाङतिका्ं । इत्यमरः ॥
(तीच्णायो लोहदण्डः ।

“अभिनं काव्णोयसौँ द दयात्‌ सपे इत्वा दिजो त्तमः?

इति मनुः।)

ऋभ्नियः, चि, (खभ्ने भवः, भ्न + घ तस्य इय |)

, खभ्नोद्धववस्त्‌ । तत्प्योयः । मेधमवः २। इत्य-

मरः । (घनसम्भृतः । विद्युत्‌ । मेघजलं । वचं ।

। कुलिश ।

ऋभ्नी, स्त्री, ( अम्नति मलं गच्छति अच्च + इन्‌,
छदिकारादिति पच्ते खोष्‌। ) काड्कुद्‌ालः ।
इत्यमरटीकायां भरतः ॥

खभ्नषः, पै; ( भरेष्‌ चलने + घञ्‌, नजूसमासः | )
उचितः । न्यायः । इत्यमरः ॥

श्वभनोत्थं, क्ली, (अभ्नात्‌ मेघात्‌ उत्तिष्छति उद्भवति
श्वन्न +उत्‌ + स्था + क ।) वच्यं । इति चिकाण्-
श्येषः॥

9:

म

अमक्‌ रोगे। क अमयति याधिल्लीकं। इति
दुभादासः॥

अम गतौ । भजने । शब्दे । अमति । इति दुग॑-
दासः॥

अम्‌, य, (खम्‌ +. किप्‌, खरादित्वादव्ययत्वमस्य । )
श्रौज्रता । अलयं । इति व्याडिः ॥

अमं, द्धि, ( खम्‌ + भावे घज्‌, मान्ततवान्न दधिः,
अमो रोगो विद्यते अस्मात्‌, अशंखाद्यच्‌,
प्रायेण खपक्रफलभच्तणेन रोगोत्पत्े शतस्य तयातवं |)
ऋपक्कफलादि। इति शब्द्रलावली ॥ रोगे ए ।
इति मुग्धबोधव्यःकरगं ॥

अमङ्गलं, क्ती, (नात्ति मङ्गलं खुभं यस्मात्‌ तत्‌ |)
अश्ुभरूचकं | तद्यया,--
“साधे सैन्यसमू डे वाद्यमारदेरसद्लयकैः ।
ददश्रौमङ्गलं राजा पुरो वत्मैनि वर्म॑नि ॥
-ययौ तथापि समरः न जगाम ग्यक एनः ।

मुक्तकेशं द्ि्रिनासां रुदन्तोच्च दिगम्बरां ॥
छव्णवस्त्रपरौीधानामपरां विधवामपि ।
सुखदं योनिदु्ां याधियुक्ताच्च कुट्िनौँ ।
पतिएच्विद्ौनाश्च डाकिनी पखलोम हो ।
कुम्भकार तैलकारः व्याधं स्यौपजोविनं ॥
कुचेलमतिरू्ताङ्ग नम्रं काषायवासिनं ।
चऋङ्ःविक्रयिशश्चंव कन्धाविक्रयिणं तथा ॥
चितां दग्धशवं भर नि्व्वीणाङ्गारमेव च ।
स्पेच्ततनरं सप गोधाद्च शशकं विषं ॥
खअ{डपाचश्च पिण्डच्च मोटकं वानरं तथा|
देवलं डषवाहच्च मूढ श्नाद्धान्नमो जिनं ॥
अू्रान्नपाचकं शूढ्याजकं ्रामवाजकं |
कुश्एत्तलिकाचचैव शवदाइनकारिणं ॥
शून्यकुम्भ ममरकुम्भं सलं लवणमस्थि च ।
कापासं कच्छपं चू कुकर श्ब्दकारिगं ॥
दक्िखे च टगाल्च कुव्बैन्तं भैरवं रवं ।
कपर्दकञ्च च्तौर श्च श्ि्केशरं नखं मलं ॥
कलहस्च विलापश्च विलापकारिणं जनं ।
ऋअमङ्लं वदन्तश्चे रुदन्तं णोककारि गं ।
मिश्यासाल्तिपरदातारं चौरद्च नरघातिनं ।
पैखलीपतिएचञ्च पेश्चल्योदनभोजिनं ॥
देवताशगुरुदिप्राणां वस्तवित्तापहारिं ।
दत्तापहारिगं दस्युं हिंसकं चकं खलं ॥
पिदमादविरक्षश्च दिजाश्व्यविघातिनं ।
सनत्धघ्नच्च छतन्नद्ध स्थाप्यापदारिं जनं ।
विप्रो भिच्गो हं चतं विश्ासघातकं ।
गुरुदेव दिजानाञ्च निन्दकं खाङ्घातकं ॥
जौवानां घातकद्धेव खाङ्दहौनश्च निर्दयं ।
त्रतोपवासदौनञ्च दौच्तादहीनं नपुसकं ॥
गलितनव्याधिगाचश्च काणं वधिरमेव च।
एक्षसं क्टि्िलिङ्गच्च स॒रामत्तं खरां तचा ॥
चिप्न वमन्तं रुधिरः मदिषं गभं तथा ।
मूचं एरीषं कञेश्राणं कल्थिनं कपालिनं ॥
भष्छावातं रक्तङष्टि वा्थाश्च ठच्तपातनं ।
ठक्च श्रूकर टज श्येनं कङ्‌ भक्तुकं ॥
पाश्च शष्ककाश्च बायसं गन्धकं तथा ।

चम

अद्यदानिवब्राद्धणद्च तन्लमन्त्ो पजोविनं ॥
वेश्च रक्तएष्यद्धेवौषधं तुषसेव च ।
कुवा म्टतवात्तौच् विप्रशापच्च दारं ॥
दुगेन्धवातं दुःब्द्‌ राजा संप्राप ब्मनि ।
मन कुत्सितं प्राणाः च्ुभिताख निरन्तरं ॥
वामाङ्स्यन्दनं देह जाद्यं राच्च बभूव इ ।
तथापि राजा निःशङखे दशं दशंममङ्लं" ॥
इति ब्रह्मवैवर्तं गणपतिखण्डे ३५ अध्यायः ॥

अमङ्गलः, पै, (नास्ति मङ्गलं यस्य ) ररण्डढ च्तः ॥
इति शब्दचस्िका ॥

खमङ्गलः, चि, (न मङ्गलः, नज्समासः । ) मङ्ल-
अन्धः । अकुशलः । यथा । “मङ्गलं रूपमिदं
दधत्‌ कथं" । इति विदन्मोदतरङकिणौ ॥ मङ्गला-
भावे ज्ञी । यथा | “खमङ्लाभ्यासरतिं विचिन्त्य
तं” । इति कुमारसम्भवः॥

मङ्गल्यः, चि, (मङ्गलाय हितः, मङ्गल + यत्‌ तते-
नज्‌समासः ।) खमङ्लजनकः । वथा,--
“अमङख्यं शीलं तव भवतु नामैवमखिलं” ।
इति पव्यदन्तः॥ (अशुभकरः । अशिवद्धचकः।
«देवि! नैवममङ्गल्यवादिनी मव” । इति नागा-
नन्द्‌ः |)

अमण्डः, प, (नात्ति मण्डो भक्तावशिषटं भूषा वा
यस्य सः |) र्रणडडनच्तः। इत्यमरः ॥ (मण्डहीन-
भक्तादि | ्रूषणद्धीनख् |)

अमतः, पै, (अम्‌ रोगे + खतच्‌, अथवा मन्‌ +
भावे क्तः, नात्ति मतमभिप्रायो यच सः। अथवा
मन्‌-+ कम्मण क्तः, नजूसमासः।) रोगः। ग्ट्यः।
कालः। इत्यणादिकोषः ॥

अमतिः, प, ( खम्‌ + अति । ) कालः । चन्द्रः । इति
भमेदिनौ॥ दुष्टे चि। इति शब्दरतावली ॥
“अमतिः पसि काले च दुष्टे हिमकरेऽपि च"? ।
इति शब्द्रन्नावलौ । अबुदधिः। अच्चानं ।. अन-
भिसन्धिः।
५सुक्घातोऽत्रतमस्यान्नरममग्या च्तपगं यहं |
म्या शक्का चरेत्‌ छच्र रेतो विग्मजमेव च” ॥
इति मनुः | )

अमर; सौ, (अमति सुद्धेऽ्रमच, अम्‌ भोजने
आधारे अचरन्‌ । ) पाच । अस्य भावा अमित्ति।
इत्यमरः ॥ ( भाजनं | शयानं । भोजनपाकरं । )

अमत्सरः, पै, अन्यश्ुमदेवाभावः। अच नजूसमासः॥

` मात्सग्यंर हिते चि । च बड्धत्रीहिसमासः ॥

अमनिः, स्त्री, (अमति यात्यच्, अम +खाधारे
अनि । ) वत्मे । पर्थाः । इव्यणादिकोषः \

अमन्दः, ए, ( न मन्दः विरोधे नजृसमासः। ) ढच्तः।
इति शब्दचद्धिका | मन्द्भिन्ने चि । यथा ।
““ए्भ्नाम्यदमन्दमन्द्र गि रिग्रावाग्रकण्डु यना-
जिदालोः कमटाङृतेभ गवतः ासानिलाः पान्तु
वः” इति श्रीभागवतं ॥ ( भौवणः । घोरः |
अतिगभीरः।
“आर्च द्विरिकुञ्चकुञ्चर घटाविस्तोणेकगंज्वरम्‌
व्यानिर्घेषममन्ददुन्दुभिरवैराश्रातसुच्जुम्भयन्‌”' ।
इति उत्तर चरिते । पच्चुरः । बहलः । अन्यः

अम

““कणत्कवनककिङधिणी भगणा धितस्यन्दनै-
रमन्दमददुर्दिनदिरदवारिरैरादतः"॥
इति उत्तरचरिते । “आनन्दममन्दमिमं कुदलय-
दलनोचने ददासि व्व" इति काव्यप्रकाशः

। कुशलः । उद्योभौ । )
ममः, प, ( नान्ति ममेत्यभिमानो गरहादिष यस्य |)
भाविजिनविशेषः | इति हेमचन्द्रः ॥ ममताश्न्यं

चि । (संसारमायारद्दितः। विषयासक्िश्रन्यः। |.

“"अप्रयनः सुखाथष ब्रह्मचारी धराश्रय
श्गेव्वममशचैव उच्लमूलनिकेतनः'"
इति सनुः । )

अमरः, पु, (ट + कततंरि अच्‌ नजसमानः ।) देवः ।
इन्धमरः ॥
(“विबभौ देवश्ङ्गशो वच्यपािरिवामरैः") |
इति महाभारते ।
^फनं कम्मायत्तं किममरगरीः किञ्च विधिना"
इति श्ान्तिषतक्ते |)
कुलिशडच्तः। अस्थिसं हारखक्तः | इति मेदि
नो॥ पारदः | इति राजनिर्धग्टः॥ ग्ट्यरहि-
ते रि । यथा,

अजरामरवत्‌ प्राज्ञो विद्यामथंञ्च चिन्तयेत्‌”

इति दितो पदेशः ॥ यमरसि'हः। स चादिशा-
ब्दिकः नामलिङ्गानुशासननामककोषकारः विक-
मादिव्यराजस्भीयनवरनान्तर्मतरनविशेषश् ।
यथा,-
“इन्द्र न्द्रः काश्छखा पिषली शाकटायनः ।
पाणिन्यमरजेनेन्रा जयन्त्या दिशान्दिक,: ॥
इति कविकल्यद्रमः॥
"धन्वन्तरि च्चपगकामरसिंदश्ङ्ः
वतालभदुघटकपरकालिटासाः ।
ख्यातो वगाहमिदिरे ख्पतेः सभायां
रलानि परे वररुचिर्नव विक्रमस्य" ॥
इति नवरुन ॥ स ण्व बौ दमतावलम्बीति केचित्‌॥

मरजः, ए, (अमर इव जायते, अमर + जन्‌ +
डः | )‹ दुश्वदिर्ढन्तः । इति राजनिर्घटः ॥
(कालख्कन्धः । पचरतसः |)

शअमरदारः, ए, (अमराणां दासः, बष्ोतत्यरुषः |)
देवदाशदचः। इति राजनिर्ध॑गटः ॥

अमर दिजः, प, (अमरयुजकोदिजः.शाकपार्थिंवादि-
त्वात्‌ समास 1 ॥) देवलव्राद्यणः ।
इति चिकाण्डश्चेवः ॥ । देवपूजकः |)

अमर पुष्पकः, ध, ( एष्यं यस्य समा-
सान्तः कः |) काश्रटशं | इति रमाला ॥ केश्या |
इति भाषा

अमर पुष्यिका, स्र, ( अमरमशोर पुष्यं यस्याः सा-
जातित्वात्‌ च्तियां ्टीप्‌, खाये कन्‌ ।) अधः-
एष्यीरत्तः । इति रलरमाला ॥

अमरर्नं, क्तो, (अमराणां रत्रभिव |) खटिकः
इति राजनिर्घ॑रटः |

शमर वल्लरी, सत्री, (अमरा छेदने$पि न जियमाणा
वल्लरी वल्ली |) खाकाशवल्लौ । इति प्यकं ॥

खमरा, स्तनो, ( न भियते ग्ट + क्तरि अच्‌, नन्‌-

८र

अम
समासः ।) दूव्वो । गुड्चौ । इन्द्रएरी । स्थूणा ।
जरायुः! इति मेदिनी ॥ इन्वारुणीडच्तः ॥ वटी
ढत्तः। महानीलीटन्तः | ग्यहकन्धा । टतकुमारी
इति ख्याता | इति राजनिधंख्टः ॥ नाभिनाला ।
इति चिकाण्डषोषः ।

अमरादधिः, पे, (अमराणां देवानामदिः प्वैतः,

देवालयत्वात्‌ तस्य तथात्वं ।) सुमेरुः । इति
जटाधरः ॥

चमरावतो, स्त्री, (अमरा विद्यन्तेऽस्यां, अमर +

मतुप्‌ मख्थाने व दीधे |) इन्रनगरी । इन्यमरः ॥
अमराः सन्ति अस्यामिति मोद्धभ्कपादिति वतुः
नान्नाम्न््ये इति - दीर्घः । इति भरतः ॥ तत्य-
सायः । पुषभासा २ देवपुः इ । इति जटाधरः ॥
मदेन््रनगरौी ४ अमरा सुस्पुरी ई । इति
परान्दग्त्ावली | तदर्णनं यधा | श्िवश्रम्मीवाच।
«रमयन्ती मनोऽतीव केयं कम्येयमीष्ितुः ।
नयनानन्दसन्दो दायिनी पुर नुत्तमा” ॥
गणावचतुः। `

""शिवश्रम्भन्‌ महाभाग सुतीयफलितद्रम।
लोकोऽ रमते विप्र सहसाच्तपुरी त्वियं ॥
तपोबनेन महता निम्मिता विश्वकभ्भणा ।
दिवापि कौमुदी यस्याः सौधग्रेणीशियं रयेत्‌ ॥
यदा कलानिधिः क्रापि दशईदृश्यत्वमावहेत्‌ ।
लदा खप्रेथसीं ज्योत्‌स्रां सौ धेष्वेष निगदयेत्‌ ॥
यदंच्छभित्तौ दीच्छ खमन्धयो धिदिशङ्किता ।
मुग्धानाश्रु विशेचिचमपि खां चिच्शालिकां ॥
इर्टषु नीलमणिभिर्निभ्भितेव्वच निर्भयं ।
खनोलिमानमाधाय तमेाऽहःखपि तिति ॥
चन्द्रकान्तशिल!जालखेतम चामनं जलं |

तच चादाय कलसन्नच्छन्यन्यनले जेनाः॥
कुडिन्दा न च सन्यचन चते पश्यतो इरः ।
देलान्यलङ्कतीरत्र रतः कल्प मोऽप्येत ॥
गणका नात्र विद्यन्ते चिन्ताविद्याविश्रदाः।
यतो जानाति सन्धां चिन्तां चिन्तामणिन॑तं ॥
सकारा न सन्त्यत्र रसकम्भविचच्तणाः।

दुग्धे सव्व॑रसानेका कामधनुरतोऽनिशं ॥

` करेत्तिरुचःश्रवा यस्य रुव्व॑तो वाजिराजिष ।

रनसु देःवाश्चाच हयानां पौ रुषाधिकः
रुरावतो दन्तिराजश्तुदन्तो$त राजते ।
दितीय इव कैलासो जङ्कमः स्फाटिकोज्छ्वलः ॥
तरुरन्नं पाटिजातः स््ीरलं सेव्वंशो त्वि ।
नन्दनं वनर्लच्च रलं मन्दाकिनी द्यां ॥
चयच्तिशत्‌ सुराणां या कोटिः अतिसमौरिता\
पतौच्तते सावसर सेवाये. प्यहं त्वि ॥

खगं च्वन्द्र पदादन्धन्न विशिस्येत. किञ्चन ।

यद्यत्‌ वैलोकछमेशवगधै न तत्तल्यमनेन हि ॥
अश्चमे धसह खस्य लभ्य विनिमयेन यत्‌ ।
किन्तेन तुल्यमन्यत्‌ स्यात्‌ पविचरम चवा महत्‌ ॥
चअचिद्मतौ संबमनो पएर्वत्मलावती ।
मन्धवत्यलकंशौ च नेतन्तुर्या महद्भिः ॥
अयमेव सदखाच्तूबयमेव दिवस्पतिः ।
शतमन्युरयन्देवो नामान्येतानि नामतः ॥

1

।

|

|

1
॥
|

अम्‌

सप्तापि लोकपालाये त खनं समुपासते ।
नारदादचैसुं निवरैरयमाशौभिरौखयते ॥
खतत्‌स्थेर्येण सर्व्वेषां लोकानां स्थेय्ेमिस्यते ।
पराजयान्महेनदरस्य लोक्यं स्यात्‌ पराजितं ॥
मनुजा दनुजा देत्यास्तपस्यन््य यरसंय माः।
गन्धव्वेयत्तर च्तांसि म्ेन्रपद लिष्यवः॥
सगसाद्या महीपाला वाजिभमेधविधायकाः।
ज्ञतवन्तो महायलं श्र करीग्े जिष्टक्वः ॥
निष्यन्दं कतुप्रातं यः कश्चित्‌ कुरुतेऽवनौ ।
जितेन्द्रियो ऽमरावन्यां स प्राप्रोति एलोमजां ॥
समाप्तक्रतुशता वसन्त्यत्र महीजः ।
ज्यो ति्योमादिभि्वीरीे यजन््यपि ते दिजाः॥
तुलापुरुषदानादिम हादानानि बोडश् ।
ये यच्छन्यमलात्मानस्ते लभन्ते$मरावतौं ॥
च्यक्तोववादिनो धीराः सग्रामेष्वपराङ्मखाः ।
विक्रान्ता वीरप्रयने तेऽ तिष्टन्ति भूशजः
इत्यदेश्ात्‌ समाख्याता महेन््रनगरीस्थितिः।
यायजका वसन्त्यत्र यज्ञविद्या विशारदाः ॥
स्तस्या दत्िशे भागे येयं दृश्येत पुः शुभा ।
इमामचिश्रतीं वीच्छ वीतिहोचपुरीं सुभां”
इति स्कान्दे काश्रीखण्डे१० अध्यायः ॥

अमन्ेः, पु, (न मन्यः, इति नज॒समासः ।) देवता ,
इन्यमरः ॥ ( मर गधर्म्मर हितः ! च्तयः। अवि-
नरः | } ९

अम्यंमुवन, क, ( अमच््यैनां देवानां सुवनं वास-
स्थानं |) सगः । इति इलायधः॥

अमर्षः, पु, (ग्टष + भावे धन्‌, नज्‌समासः । नात्ति
मषः कोधो यम्य, चि, कोधश्रन्यः।) कोधः।
इत्यमरः ॥
(“कश्चित्पिदबधामषोत्‌ एनरनोत्सादविष्यति"” ।
इति गामायगे । अच्तमा। असदिष्णता । इष्ट-
घाते असद त्वं ।
“यस्म्ान्नोदिजते लोके लेकान्नोदिजते च यः।
इषामर्षभयोद्ेगमंक्तो यः स च मे परियः” ॥
इति भगवद्धीता ।)

| अमरेशः, चि, (मट्‌ + बाङल्यात्‌ कर्तरि च्यट्‌

नज्समासः ।) कोधो । इत्यमरः ॥ (कोधनः ।
केन खभावः । अतिसंक्रद्धः । प्रकोपितः ।
“रुघोवरष्टम्भमयेन पिणा

इदि त्षतागो चभिदप्यम्षंणः?” ।

इति रघुवंशे । असहनः। असहिष्णुः ॥ पर- `
क्ृतापमानादेरस दन शलः । च

टे वासुदेवेन साद्धं
अमर्षं घबेयतः सुतं मे” । इति महाभारवे ।
“मषेयः शोणितकाङ्खया किं

पदा स्यश्न्त दश्रति दिजिङ्ृः' | इति रघवे ।)
अमलं, करी, (नास्ति मलं यस्य तत्‌।) अभ्नधातुः ।
निम्मले चि। इति मेदिनी ॥ ।

मला, स्री, (नालि मलं यस्याः सा, अथवा खम
+ कलच ल्ियां टाप्‌ ।) लच्छीः ।.इति मेदिनो ॥
सातलाडच्तः। इति राजनिधण्टः॥ भूम्यामलकी ।
इतमरः ॥ नाभिनाला। इति विकार्द्धेषः ॥

अमा

अमसः, पे, (अम गतिरोगादो असच्‌ |) कालः ।

निौधः। रोगः । इत्य णादिकोषः ॥
(“अमसो वालि काले रोगभेदे एमानयं ।
इति अमरः |)

५ 8.
अमा,य,,(नमा+का खरादित्वादव्यय।) सहाध।

निकटं | इत्यमरः ॥

शमा, सतनी, (न माति ्तयोदयविशेवं परिच्छिनत्ति,

मा +कः, नजसमासः । ) अमावस्या । इति
` चिकाग्डग्रेषः ॥ चन्द्रमण्डलस्य षोडशकला । तय
च खकन्दएराणीयप्रभासखण्ड।

“खमा बोड्श्रमागेन देवि प्रोक्ता मदइाकला ।
संस्थिता परमा माया देहिनां देदधारिणौ'॥
अस्यार्घः। चन्द्रमण्डलस्य षोड्श्भागेन परिमिता
आअधारशक्तिरूपा च्योदयरदितत्वात्‌ नित्या
खक्‌ दजवत्‌ सन्वेनुस्यता अमा नास्नो महाकला
प्रोक्ता । इति रघुनन्दनः ॥ (सद । साद्धं । समौपं |
निकटं । अन्तिक ।)

अमांसः, चि, (नास्ति मांसं यस्य सः |) दुव्बेलः ।

इत्यमरः ॥ ऋस्यमसयुक्तः । मसर डित ॥
(कशः । च्तौणकायः। निरामिषमच्छवन्त्‌ |)

अमात्यः, पै, (अमा सह विद्यते, अमा + व्यप |)

मन्तो । इत्यमरः ॥ तत्परौच्ता । वथए--
“न्तो विज्नीतः कुशलः सल्कुलीनः खुमान्वितः।
शा्त्ा्थतत्वगेाऽमाव्यो भवेद्धुभिञ्चनामिद'॥ इति
यक्षिकल्यतरः

(*श्टता हि पाण्डनामाल्या बलञ्च सतत भ्टतं ।
मंन्यानन्यानमात्यां ख ब्राद्धगांख तपोधनान्‌” ॥
इति मदाभारते।)

अमाननं, क्ली, (मन्‌ + णिच्‌ + भवे ल्युट्‌, नञ्‌-

समासः |) अनादरः । न्यक्कारः इति शब्द्‌
रत्नावलो ॥
(“ऋतुदटिदानं कृत पुन्बेनाश्रन-
ममएननं दु खरितानुकौत्तेनं ।
कथापरसद्धेन च नामविद्ति-
विरक्तमावस्य जनस्य लच्तं'› ॥
इति हितोपदेषे ।)

मानस्य, ज्ञी,( मानसाय मनसे दितं मानस + यत्‌,

नजूखमतकः । ) दुःखं । पीड़ा । व्यया । त दय्॒त
चि। इत्यमरः ॥ खामनस्थ आमानस्यमपि पाठः॥

खमान्धः, चि, ( मन्‌ + क्र्भणि त्‌, नज्समासः |)

माननीयः
समासः ॥

शनादृत्धः। मान्यशब्दस्य नजा

मामसौ, स्त्री, ( अमा सद दर्ये मासो यस्यां,

गौरादित्वात्‌ ष्‌ । एषोदरादिलवात्‌ खः!)
्धमावस्या। इत्यमरटीकायां रमानाथः॥
अमामासी, स्त्री, ( खमा स दूरय मासो यस्यां,
गौरादित्वात्‌ खीव्‌ |) अमावस्या । इत्यमर-
टौकायां रमानाथः ॥
आअमाविकः, चि, (न +माया + उन्‌, तस्य इक |)

मायारदितः। माया विद्यते चस्य स मायिकः

तवो नजा समासः ॥

अमावसी, स्त्री, (अमा' साडित्येन वसतच्ग्राकैं

१४

2:
अमा

यस्य, अमा + वस + अधिकरणे गौरादित्वात्‌
खीष्‌। ) अमावास्या । इति शब्दरल्नावलौ ॥

अमावस्या, सी, ( अमा सादिगयेन वसतखन्राकैप

यस्था, खमा + वस + धारे सत्‌ च्ियां टाप्‌ ।)
छब्यपत्तान्ततिधिः। सा तु चन्द्रमण्डलस्य पञ्चु-
दशकलाक्रियारूपा ततुक्रियो पलच्ितः कालो
वा। इति तिश्यादित््ं ॥ खय्यौचन्द्रमसोयैः परः
सन्निकषंः सामावस्या। इति गोभिलः ॥ परः
सत्रिकर्॑श्च उपय्यधोभ।वापन्नसमद्धच पातन्धायेन
खकराश्यवच्छेदेन स्ावश्थानरूपः। इति रघ-
नन्दनः ॥ तत्मय्थायः। अमावास्या २। दशः ३।
खग्यन्दुसङ्गमः 8 । इत्यमरः ॥ पश्चदशौ ५। इति
खतिः॥ अमावसौ ई । अमावासौ 9 । इति
शन्दरलावलो ॥ अमामसी ८। अमामासी € ।
श्व्यमरस्टीकायां रमानाथः॥ सा दृेन्दुकला
खिनौवालो १५० । न्ेन्दुकला च कुद्धः ९९ । इत्य-
मरः ॥ तद्यवस्थादि यथा । खधामावस्या ¦ सा च
षतिषदुयुता स्राद्चा य॒म्मात्‌ ।
चाण्डाले ।
“बद्यष्टम्यप्यमावास्या उभे पत्ते चतुद ।
अखातानां गति यासे यद्यं नागमे एनः" ;
अतोऽच खानमावश्यकं । अतोऽच जोवत्पिढके-
याभि खातव्यम्‌ ।

“अमाचरानं गयाश्राद्धं दक्तिणासुखभोजनं ।

न जीवत्िटकः कुर्यात्‌ छते च पिट हा भवेत्‌” ॥
इति वचनं रागपाप्तखाननिषेधकं ।

“भोगाय क्रियते यत्त खानं यादच्छिकं नरैः ।
तत्निथिडं दश्म्बादौ नित्यनेभित्तिके न तु"”॥
इति चयादश्रौपकरणोक्तव चना ॥ * ॥ .
चैडिनलिः। “न प्व तेजं च्तौरं मांसमभ्युपे-
यात्‌ नामावास्यायां इरितमपि हडन्द्यात्‌” ।
दति ॥ *॥

“शुखये तु जन्मनच्तवे यतौपाते च वेशौ ।
अमायाञ्च नदौखानं पुनात्यासप्तमं कुलं” ॥

खचर दहव्याजन्मदुल्कतमिति ज्योतिषे पाठः ॥*॥
व्यासः । र

“अमावास्यां भवेद्ारो यदि श्रूमिद्धतस्य च।
गोसहइखफल दद्यात्‌ खानमात्रेण जाङवौ??
“सिनौवाली कुहृव्वापि यदि सोमदिभे भवेत्‌ ।
गोखदखपलं दद्यात्‌ खानं यन्भौनिना छतम्‌
सिनौवाली चतुद शीयुक्तामावास्या यत्तापि
परश्ता वमन्यचापि वारविशिष्धविधौ न युग्मा-
दरः निरवकाशेन संश्रयायोगात्‌ । खतच्च मौग-
मरुणोदयकालमारभ्य खानपययन्तं। न तु खान-
कालमाचे।

तच, -
“उच्चारे मेथुने चैव प्रखावे दन्तधावने ।

खाने मोजनकाले च षट मौनं सम्‌ चरत्‌" ॥
इति स्कान्देन तस्य सामान्छतः प्राप्तत्वात्‌ । उन्नारे
एरी षोत्सरगे ॥ * ॥ रतिः ।

“करतो याजलं पराप्य यदि सोमयुता कुद्धः ।
अरुणोदयवेलायां सय्येग्रइशतेः समा”? ॥

वरादषुराणे |

शमा
खानमन्लः।

“करतोये सदानौरे सरितृ्रष्ठ खविश्चते ।
पौरान्‌ श्ञावयसे नित्यं पापं इर करोद्धवे”
पौण्डगन्‌ देशविश्ेषान्‌ ॥ *॥ मरोचिः।
“मासे नभस्यमावास्या तस्यां दभभ॑चयो मतः
शअयातयामाल्ते दभ विनियोज्यः एनः एनः”
त्र |
५दमौः ज्व्याणिनं मन्ता ब्राह्यणा इविर मयः ।
यातयामान्येतानि नियोच्यानि एनः पनः” ॥
इति उणएद्यपरिशिद्धवचनेनेव सिडौ अवणा-
मावास्याया उपादानं ।
“वाधिकांखतुरो मासा्नाइरेत्‌ कुशग्टत्तिकाः ।
अददौत त्वभावे$पि सद्यो यस्योपयोजनं,, ॥
इति संवत्सरपरदीपष्टवशिवरइस्यीयस्थापवादक-
मिति ॥ विद्याकरषटतं ।
“सङ्कहादत्सरः यावत्‌ युडिः स्यादिधावदिभां ¦
ततः परं न ख्ड्णीयात्‌ जादौ वक्चक्भंणि' १५५
संवत्सर प्रदीपे ।
“अमावास्यान्तु कन्या तो्॑प्रपौ तथा प
क्त्वा (डं विधानेन दद्यात्‌ षोडङ्ःपिक्डक'' ४
तत्रमाणप्रयोगौ बोडश्ोशव्दे द्द््थौ ॥*#
अमावास्यायामपि मलमासे आडाभावमाष्
कोयमिः।
““संवत्घरातिरेको वे मासो यः स्याच्चयोद शः।
तस्िसत्रयोदशे श्राद्धं न कुब्थोटिन्दुसच्तये” ॥
सम्बत्सुर पदीपे ।
“सुकराशिख्धिते द्ये यदि दणदयं भवेत्‌ ।

` द्रंश्रां तदादौ स्यान्न परत मलिन्लचे""

यत्‌ । |
“जातकम्मंणि यत्‌ अङं दशंश्ाडं तथेव च ।
मलमासेऽपि तत्का वासस्य वचनं यथा? ॥
इति व्यासवचनं तत्पिरडपिदटवन्नाख्यश्राडपर ॥*॥
अमावास्याश्राद्धकालमादइ छन्दोगपरि शिष्टं
“पिण्डान्वाहाग्येकं खां च्तौरो राजनि शस्यते ।
वासरस्य ढतौयां डे नातिसन्धयासमौपतः'” ॥
पिग्डानां पिदुयां न्वा माड मासेकटढति-
जनकं यत्तत्तथा । तथा च मनुः ।

“पिग्डानां मासिकं (मन्वा ये विदुनुधाः”।
राजनि चन्दरे। शस्यत इत्यनेन क्चिश्वन््रच्तया-
भावे$पि अमवास्याश्रादधं दूचितं। रतादृम्‌-
खत्पत्तेः साभिनिरभिसांधारगत्वात्‌ वच्छमाय-
कात्यायनोक्तरीत्या त्तौणारूभ्भितावद्धंमानाभेदः
साधारणः॥ + ॥ यत्त,

“पिदटयनन्तु निन्ये विप्छन्रच्तयेऽभरिमान्‌ ।
पिण्डान्वादइाय्येकं अङं कुग्थान्मसानुमासिक'” #
इति मनुवचनं तत्ाभिः पिण्डपिटढयन्चं निन्य
मासानुमासिकं प्रतिमासिकं आं कु््वोति-
तिक्रमविधायकं । अचानुशब्दस्य वी ष्याथंकल्वं ।
तथा च।

“लच्तशवो सेत्थम्भूतेव्वभिभागे परिप्रती ।

अनुरेष सदाय च होने उप कच्यते” ॥
चन्द्रच्तयेऽमावासयायां न तु का्यायभीक्षश्चये

अमा

तथाति व्धमानादौ प्रतिमासानुषपत्तेः। र्बभेव |

आङ्धविवेकः । अतव ततरैवामावास्याद्यतिस्क्ति-
छष्णपक्तविददितपान्वेणश्राद्धे ययास्तभिति वच-
नात्‌ यवस्येदय्तं । तच साभिकन्तेवयत्वाविरेषिता-
मादास्याद्यतिरेकाभिधानात्‌ त्तीणादिभदेन य
वसधा साभिनिरमिसाधारणीत्यवगम्यते ¦ रखवच्चा-
मावास्यायां म्टताइनिमित्तक अौ र सच्तेवजपुलल-
कर्सव्यपारन्वरे च्ौयमायादिना न यवख्या किन्तु
ययास्तभित्धनेन । रत दितं मलमासतन््वे ॥ * ॥
यत्त दश्ममुह्करत्तस्य मल्छएुराणोक्ता परा छिकत्वेऽपि
आदधे तस्य व्यागः। पिखपिदटयच्चायं रखवेति
वासरढती्यांशाभिधानं साभिपरभेवेति परि
शिदटप्रका शोक्तं तन्न यक्तं । यव्वोोवै देवानां मध्यं
दिनं मनुष्याणां अपराह्ृः पिद्धणां इति श्रुत्या
तन्मुहत्तस्य मनुव्यकम्मेङत्वेन बोधनादेव आदधे
परिव्यागः। ख्तच्छतिमूलकभेव वासरस्य ढती-
यांश इयतां । वासरस्य ढता शे चिधा विभक्तस्य
दिनस्य ृतीवभागे नातिसन्ध्यासमीपरत इति
सन्थासमोपैकमुङ्कत्ते खाप द्यपि वच्नैनीय इत्य यै ।
तेन ।

“प्रातःकालो मुद्कत्तोस्त्रीन्‌ सङ्गवस्तावदेव तु ।
मध्याङस्तिमुद्धत्तः स्याद पराहृस्ततः परं ॥
सायाङस्त्िमुहचंः स्यात्‌ आद्धं तच न कारयेत्‌ ।
राच्तसी नाम सा वेला गहिता सव्वेकम्मेसु"
इति मद्छएराखे निधिडमुद्वत्तचये पदि मुद्भत्तै
इयमभ्यनुज्ञातं अतिशब्दखरसात्‌ । “चिमुद्त्तापि
कर्त्या पुन्यो दश च बद्चेः । इति इारौत-
वचनाच । तेन प्बंदिने मुहृत्तचयमाचलामे पर-
दिने वासरस्य टतीयांशालाभे परव्बेदिने र्व

आद्ध। रतेन नातिसन्ध्यासमीपत इत्यनेन राच्तसी-.

बेलामा निषिध्यत इति मैयिलमतमपास्तं ।
सर्व्वकरम्मसु खानदानादिष्वपि अनापदीत्ययः।
इति आआद्विवेकः ॥ तेनाशङ्कौ तस्यामपि तत्क-
स्णं।, अत्व पराशरः।

“दिवाकरकरः पूतं दिवाखानं पश्स्यते ।
अप्रशस्त निशि खार्नं राहोरन्यज् दशनात्‌” ॥
इति ॥*॥ दशदरधे कुचर आद्धमिगाइ छन्दोग-
परिशिष्टे काव्यायनः।

“यदा चतु शयामं तुरीयमनुपरयेत्‌ ।
अमावास्या त्षीयमाणा तदव ्राडमिष्यते'› ॥
चतुद्‌ शौयाम चलतु शौसम्बन्धिदिनयाममिति त-
दिनस्यामावास्यासम्बन्धे$पि चतुर्दशीनिदे्यो
$धिकेन व्पदेश्रा भवन्तीति न्यायात्‌ । तेन यदा
अमावास्या चतुर्‌ शो सम्बन्धि दिनस्य चतुथं प्रहर
छन्लं किचिद्यृनं वा अनुपुरयेत्‌ अचरानुपूरये
दिव्भिधानात्‌ वुरौययामस्य पादानदण्डदया-
न्युनप्रथममुद्कततस्य बड्कालत्वं प्रतीयते । खतेन
प्रहर चयाभ्वन्तरे किञ्विदधिकप्रइरजये वा चतु-
दशौ प्रतीयते। ततश्चोभयवासरीयदरतौयां श
सम्बन्धि पञ्चधाविभक्तापराहृमुद्धत्तयेसु हत्तन्युन-
दशंलामे इध न त्वेकदिनमा्े तद्ञाभे। तत्र
पृष्बाक्ठेन वासरस्य टतीवांश इन्यनेनेव देधा-

८४

अमा

जुदयात्‌ । अते यदिने वासरढतीयांशे तादृ श-
दश्ंलाभस्तत्ैव आड । मुह्ृत्तीनतिथेस्त॒ कम्मोा-
नहहत्वान्न देधावसरः । तथा च भविष्ये ।
<व्रतोपवासनियमे घटिकैका यदा भवेत्‌ ।

सा तिथिः सकला देया पिच्य चापराहिकी'"॥
इति । अन्न च प्रागुक्तनावालिवचनेोक्ता समुद्धता -
त्मिकः घटिका याद्या योग्यत्वात्‌ न त्वेकदण्डा-

प्मिक। वच्यमाणसैहिणादियरहये तथा दृष- |`

त्वा्च । ततश्च पुन्वीक्तदेधे तद्दिवसीयचनुदग्य-
पेच्तया परदिने अमावास्या च्तीयमाणा न्यनका-
लव्यापिनौ न तु पूव्वौ परदिवसीययावचतुदश्य
पेच्तया अनु पख्ितेः। रवं स्तम्भितावद्धमानये-
श्पि। तदेव पुच्बेदश्रं ख आआदं। खोक्तचन्

जुरोधाव्‌ । यदा चिं शद्ण्डात्मकदिवखे चतु-
द्यधिकचतुर्थयामपुरे सुख्यापराह्णोयकिचचिः
च्यनमुद्वत्तलाभस्तदापि तदे वेत्यनेन चन्द्रच्तयानु-
राधात्‌ पव्वेदिने श्राद्धं नतु सुख्यापराह्णीय
मुद्ृत्तं लाभेऽपि परदिने । खचर चन्र दयश्तुद्ग्य-

मयामात्‌ प्रभ्टति अमावास्य सप्तमयामपय्यैन्त- 4

भिति वच्यते । तदवेत्येव श्रवणात्तिथिदेधं खण्ड-
विशेषो नियम्यते कम्मणि बण्डान्तरव्युदासाय ।
खश्च यत्र पुब्बोपरदिने वासरढतीयां शौयसु-
ख्यापसाहेमुद्धत्तौ नद शंलाभस्ततापि पू्बैदिन खव
श्राद्धं वासरढतौयां शएचनदरच्तयाति शब्दखरसात्‌ ।

-चिमुहततौपोवनुरोधाच । यच तु पव्वेदिने चि-
सुहर्तमाचव्यापिन्यमावास्या परदिने दतीयांश- |

सुद्वततव्यापिनी सती च्षीयमाणा तच्च परदिने
चन्दरच्तयभावेऽपि मुख्यापरराहृलाभात्‌ आरादधम्‌ ।
अन्यथा,

“यदा चतुद श्लैयामं तु रौयमनुपरयेत्‌"” ।

इति विश्रेषाभिधानं यथं स्यात्‌ ॥ *॥

अथ “यच्च पन्बैहे राद्धं तच यद इस्लेव चन्रमा
न दृश्येत ताभमावार्यां कुब्बेति'” इति गोभिल-
विराधः । तथाविधचतुदंशीयुक्घामावास्यायाः
सिनीवालौत्वेन प्रातशचन्रदरंनात्‌ । तचा सशव ।
“यदुक्तं यदहर्लेव दशनं नेति चन्द्रमाः ।
ततृच्तयापेच्तया जेयं च्तौे राजनि चेत्यपि” ॥
“यद स्तवेव चन्द्रमा न दृश्येत ताममावास्यां
कुर्व्वे” इति यद्धोभिलद्चं तचन््रच्तयाभिपा-
यकम्‌ । अन्यथा गोभिलीयतादृशदचान्तरेण

स पौनस्धापततेः। तस्मात्‌ प्रथमद्धतं कुद्धषरः.

तच्च बद्धेमानाप्ते नियतं । च्तीगास्तम्भितयोस्त
यथायेग्यमनुसरणीयम्‌ । रवश्च “यद इस््ेव
चन्द्रमा न दृश्येत ताममावास्यां कुर्वीत” इति
शरुतिरेतत्वमानाधेकं श्रुत्यन्तरं वा तदपि वदध
मानादिपरः न तु काव्यायनवचनात्तचर च्यलच्तणा
कल्पतरप्र्टतिभिसङ्तायु क्वा ।
“श्ुतिद््ति विरोधे तु श्रुतिरेव गरीयसि ।
इति विरोधात्‌ । त्ती इति का्यायनेन मया
वु राजन्यकं तदपि च्तयाभिप्रायकम्‌ ।
दृष्यमानेऽप्येकदा इति यद्रोभिलस्य खजा-
न्तर तद्यधेम्‌ । “वद इस्तेव' इत्यादि दितीय-.

च्‌ तिथौ

चमा
दचपराप्ततिेः सिनीवालोत्वेनेव चन्द्रदश्ंनप्रापः
स्व्यित आइस ख्व ।
“यच्चोक्तं दृश्यमानेऽपि तचतु दंश्पेच्तया ।
अमावास्यां परतच्तेत तदन्ते वापि निन्वैपेत्‌"" ॥
दृष्यम नेऽप्येकदेति यदुक्तं तचतुदश्यां
पू्वखचममावास्या पदेपादानाचन्रच्तये स्यम
मावास्यादिषयं । इदं पएनरित्थम्भत चतुदंशोविष- `
यमिति आराङविवेकः | तत्‌ किममावास्याउच्चतुः
दशीत्यचादइ अमावास्यां प्रतीच्तेत उभयतिधि-
प्ाप्तौ आद्धायामाबास्या प्रतीच्तणीया ¦ यच
पूव्येदिने दिवा साद्धेसुद्वत्तेमाते अमावास्या पर-
दिने च साद्धंदशममुद्कत्तमाते तच्च चोभयदिने
आद्येाग्यामावास्या न प्राप्यते तत्र तदन्त
चतुर्दश्न्ते निर्व॑पेत्‌ दद्यात्‌ ॥ * ॥ खतरैव विषये
साभिनिरगन्योव्विेवमाहइ कालमाधवीये जा-
बालिः
“खअपराहृदयाव्यापौ यदि दशं स्तिथिच्छये ।
छाद्दितामेः सिनोवाली निर म्रदेः कुम्भता" ॥
यादि श्ब्दादनुपनोतग्रूढगोर्महगं ॥ * ॥ च्या
कात्यायनः ।
“अर्मे ऽग चतुद याः च्तोयो भवति चन्माः।
अमावास्याष्टमां शे च ततः किल भवेदणः””
चतुद श्यदमे यामे चन्द्रमाः च्तौग चतुथमागान-
कलावशिद्धो भवति । “अञेन्दरा दप्रइरोऽवति-
ते” इत्यादिखरसात्‌ । अमावास्याङ्मे याभे
चाणभैवति एुनरत्पदयते किलेत्यागमवात्तोयां तेन
अमावास्यायाः सप्तमे यामे छतखच्तय इत्य व-
गम्बते । “ततच्ान्यकलावयवना शोत्पत्तिरेव च्तयः `
सग च दष्छतायां विनाश्ऽप्यस्लीति” आद्ध विवेकः॥
उत्पत्तिरा द्यच्तणसम्बन्धः । तेन जिनाशस्यानन्त-
त्वेऽपि नातिव्याप्तिः ॥ * ॥ अत्र विष्रोषमाद
सर्व ।
“ायदायरमावास्या तथा व्येखस्य या भवेत्‌ ।
विशेषमभ्यां ब्रवते चन्द्रचारविदेा जनाः” ॥
भ्यामिति ल्यबलेपे पञ्चमी इमे प्राप्ये्यथैः ।
चन्द्रचारविदेा ज्यो तिव्विदः। अचर पौणंमास्या-
न्तमास इति परिशिटप्रकाशः ॥ अचर वोज
ब्रद्मएराणोयतिधिक्छव्यं । तथा च अ 1डमधिद््य
ब्रह्मएराशं ।
“पयोमुलफलेः शाकः छब्णयत्ते च स्वेदा” ।
अच छष्यपद्ते चतुरं शोव्यतिरिक्तायां यस्यां कस्या-
आअङ्विधानादमावास्यापि लभ्यत
इति॥*॥ को विष्टेषदरत्यचाइ सं णव ।
अचेन्टु राद प्रहरोऽवतिक्ते

चतुधेभागोनकलावशिष्टः ।

तदन्त खव च्तयमेति छत्‌ख-

मेवं ज्योतिखकविदो वदन्ति” ॥
खच मासदये अमावास्यायां चतु्ंमागोनकला-
वशिष्टः चतुधंभागोना या कला तयावशिद्धः
कलामागचयमाचः सत्र प्रहरोऽवतिङते। अथीत्‌
चतुरं ्यदटमयामे च्तयारम्भ इति । तदन्त खव
अमावास्यान्तयाम णव चयं छतृद्धमेति । अन्ध-

अमा |
चामावास्या स्टमयाम इति विेषः। तेन मागं -
शौषव्येयोरभयदिने चन्रच्तयलामे यद्यपि यदा
चतुरद्ौयाममिति वचनात्‌ पुब्बैदिने णव आदं
प्राप्नोति तथापि तदचनं चन्द्रच्तयानुरोधमूल-
भिति । छत्चच्तयानुरोधात्‌ च्तौणायामपि पर-
चापरराहृलामे राद्धं अन्ययैतदिश्धेषाभिधानं यथे
स्यात्‌ ॥ * ॥ खच्रापि विद्धेषान्तरमाइ सर्व ।
यस्ित्रब्दे दादप्रोकख्च यव्यत्त स्मिस्तरतौयया परि-
दृश्यो नोपजायेत । यव्य मासः । दतौयया
माच्या चतुथंभागेानकलया प्ररिदृश्यश्वन्रो न
मवति किन्तु तदधिकन्यनकलयेति । तेन मल-
मासयुतान्दे अन्यमासवदनयोरपि चतुदश्वन्तया-
मादि दशसप्तमयामपग्थेन्त च्य इति । मलमास-
यताब्द्त॒ र्कस्मान्मलमासादब्ददयानन्तरान्द्‌-
स्ततीयेऽब्दे मलमासस्यावश्यम्भावादिति ॥ # ॥
चन््रच्तयानुरुदधं च्तौणापत्तमुपसं हरति स ख्व ।
“र्वं चारं चन्द्रमसे विदित्वा
च्तीणे तस्मिब्रपराहे च दद्यात्‌” ।

णवं चारं गतिविशेष ॥* ॥ स्तभ्भितायां यव-
स्थामाइ स ख्व ।
“सम्मिश्चा या चतुर्दश्या अमावास्या भवेत्‌ कचित्‌।
खर्वितं तां विदुः केचिदुपेध्वमिति चापर”
च्तीणायाः पव्बसुक्वत्वात्‌ [वद्ध मानायाख्च वच्छ
मायत्वात्‌ स्य वचनस्य सम्भितापरत्वं । खब्वितां
नोचां पिदज्ञेकप्रापणानहौं केचित्‌ यजुव्वं दिनः ।
अपरे ऋग्वे दिनः तामेव उपेध्वमु पगच्छत च्राडा-
येति शेषः। उपेध्वभित्यच गताध्वामितिषटे
ग्रतः पापतः प्दटलोकप्ापणाय अध्वा खनयेति
गताध्वा प्रशस्तेत्य्थः । ““तस्ाच्छन्दोगा उभया-
नुधादिच्छात उभयादरं कुव्बैन्ति” इति का-
व्यायनखरसः ॥ * ॥ व्यक्तमाइ लघुद्धारीतः ।
““चिमुह्वत्तापि कत्तव्या पुब्ब दष्टा च बच: ।
कुद्रष्वशयुभिः कार्य यथेदं सामगौतिभिः” ॥
अच चिमृद्वतयु पादानात्‌ स्तम्भितायां: पुव्बेदिने
चिमुदधत्तंमाचलाभेऽपि बहृचानां श्राद्धं। नतु
सुख्यापराहृलाभाद पि प्र दिने । सामगानां तचरा
प्यनियमः । रुतादृग्बिषय ख्व उमयच्ापराहा-
लाभेऽपीयं व्यवस्यति खडविषेकः । सुख्या-
परास्य रकदिनमाच्रलामेऽप्युभयदिनालाभात्‌ ॥
॥ * ॥ वद्धं मानायां यवसख्धामादइ कात्धायनः ।
“वद्धंमानाममावास्यां लच्तयेदपरेऽइनि ।
यामासत्रीनधिकान्‌ वापि पिदटयद्चस्ततो भवेत्‌” ॥
यामांस््रोनिति पुब्बदिवसौययाम चयन्यूनचतुद्‌श्य-
येच्तया । थेवं वासरद्रतीर्याशानुरोधेन आराड-
विधानात्‌ कथममाबास्या्ादधे पयुदस्तरान्धादौ
तरकालपरिग्रहः । सत्यं । तिथिदेधे चौणादि

भेदेन खग्डवि्धेबपरिपग्रङाय वासरदरतौयांशा-
पेच्ता अन्यथोभयदिने वासरढतौयांशाप्राप्तौ
खआङलो पापत्तेः। प्राुक्तनिर मगदेः कुवम्मेते-
थस्य निन्निषयतापत्तेश्च अतः प्यदक्तेतरकाल-
स्यापि परिग्रहः । यदातु पुन्बापरखय्डयोरन्य
तरस्येव परिग्रहश्तदा यथायोग्यं तजैव शाथाः

च

सुद्त्तदयभय्यैद्तेतरकालकुत पादि मुहत्तपञ्चक-
सौडिणादिसुद्त्तंचतुदधयवासरढतीयांशौयापरा-
इमुह्धत्तदयकालाः । यथाक्रममापत्घामान्धप्रशस्तः
पशस्ततर-प्रश स्तत मत्वेन ज्ञेयाः । रदम खख्डति
थावपि नातिसन्ध्यासमौ पत इति पून्बाक्तात्वात्‌।
“सायाङृच्तिसुदकत्तेः स्यात्‌ आराडं तच न कारयेत्‌"
इति मव्छएराणात्‌ ।

“सातौ राड न कुर्वति राच्तसी कौ्तिता हि सा।
सन्धययो रुभयोश्वेव दर्थे चेवाचिसोदिते” ॥

इति मनुवचनाभ्यां |

“ऊधः मुदकत्तात्‌ कुत पात्‌ यन्मृङकत्तं चतुय ।
मुह्ृत्त पञ्चक वापि खध्ाभवनमिव्यते'?

इति मव्छएराणान्मुद्धत्तपञ्चकमित्य च कुतपादिति

ल्यब्लोपे पञ्चम कुत पमारभ्येत्यथः । ततस्तेनेव।

“खपराद्टे तु सम्पा खभिजिनौ हिणोदये ।
यद दीयते जन्तोरहदच्तयमुदादतं”” ॥
इ्यु्गं । “युवी हो पै देवानां मध्यं दिनं मनुष्याणां
अपराहृः पिदुणां”” । इति श्रुतिः। वासरस्य
दतौयां श इति कान्यायनवचनं ।
` “सायाच्तिसुदत्त स्यात्‌ श्राद्धं तच न कारयेत्‌”

इ्येषामेकवाक्यत्वात्‌ वासरटढतीवां शौयापराह-
सुद्धत्तेदयस्य लामः । इति तिश्यादितत्वं ॥

अमावासी, स्री, (अमा साददिग्येन चन्द्राकंयोवासो
यत्त. गौरादित्वात्‌ डीब्‌ |; अमावस्या। इति
शब्द्रलावलो ॥

अमावास्या, स्री, (अमा सड चन्द्रा वसतो यच
तिथौ सा, अमा + वस + ्ाधारे र्त्‌, स्यां
टाप्‌ । ण्त्‌ डदधिः।) अमावसौतिधिः।
इत्यमरः ॥ .

अमितः, ए, ( अमरोगे इचच्‌ |) शषुः। इलयमरः॥
(रिः । विषच्तः। शचुपत्तौयः । पतिक्लः । `
“माद रूपे ममामिचे श्रे राज्यकामुके |
ऋअभिचो भिच रूपे भ्नातुरू्मसि ल्मः” ॥
इति रामायणे ।)

अमिषं, जी, (खम्‌ रोगे कम्भणि इषन्‌) लौ किक
छखं । इत्यणादिकोषः ॥ कलाभावः ॥ (न मिष-
ज्कलं नज्‌ृसमासः, लनाभावः । नात्ति भिषभ्डलं
यस्य तत्‌, छलग्रून्धः ।)

अमो, [न्‌ ] चि, (अम्‌ रोगे + भावे घन्‌, मान्त-
त्वात्‌ इद्यभावः, अमो रोगो विद्यतेऽस्य, इन्‌ ।)
सगौ । यथा । खम्ययं । इति वापदेवः।

अमीवं, ली, (अम + वन्‌, दरंडागमः।) पापं । दुःखं ।
यथया,
«लं त्वाहं भवभोतानां प्रपन्नानां भयापदं ।
्ाएच्छे शरापनिरम्मुह्छः पादस्यशदमीवहन्‌"” ॥
इति श्रीभागवतं ॥
(“न डि त्वमीदृशं छत्वा तस्यामीवं दशानन ।
वितु शक्धसि चिर विषं पौलेव इम्मंतिः› ॥
इति रामायणे |)

मुकं, चि, बुदिद्यत्वोपलत्ठितत त्त्‌ धम्भेव च्छि ।
खखडत्तिविशेषधम्मंएर स्कार तत्तदस्तव चका ।
फश्गा इति माबा । अदस्‌ शब्दस्य अकि छते

अम

[त कन
` सगरो त्वाभावे अकोऽकारस्य उत्वे अमुक इति

भवति अमुक इत्यागभिकं । इति कमदीरः ॥
यथा,-

“अमुकामुकगो चैतत्‌ तुभ्यमन्न' खधा नमः” |
इति आङतच्चं॥ (अभिवादये इति शब्दोचारणा-
नन्तरं असुकनामाहमस्मीति खं नाम परिकौ-
तयेत्‌ । इति कुल्ृकभटः ।

“संनिवेशं प्रमाणञ्च खदन्तेन लिखेत्‌ खयम्‌ ।
मतं मेऽसुकपुच्चस्य अमुकस्य महहौपते.॥

इति नारदः।)

असक्त, ज्ञी, (मुच्‌ + क्तः, न सुक्तः विरोधे नज्‌-

समासः।) छरिकाविशेवः। इति इलायुधः ॥
इातङ्कुरी श्ति भाषा मुक्तिरदिते अल्यक्ते च
वि ॥ (खप्राप्तमो चनः । अखतन्ः |

“मुक्ता भवतः नाय मुह्ृत्तमपि सा एर” ।
इति सादित्यदपेणे ।

“अमुक्तो मानसदुःवेरिच्छादेषसमुद्धपैः' ।

इति महाभारते । खड्गादिकं । यदुक्तम्‌,--
“खड्गादिकममुक्त च निय॒ डं विगतायु घम्‌ ।

इति ।)

अमुच, य, (अमसुग्मिन्‌ अदस्‌ + चल्‌ उत्वमत्वे |)

जन्मान्तरं । परलोकः । इत्यमरः । (अमुश्धिन्‌
इत्य धस्य वाचकः ।

“अनेने वाकाः सर्ववे नगरेऽमुच भक्तितां? ।
इति कथासरित्सागरे । भवान्तरे । जन्मान्तरे ।
“तच्चैव यः च्तमाकराले च्वियो नोपशाम्यति ।
अषियः सव्वेश्ूत नां सोऽसुचेह च नश्यति?
“इच्छद्भिः सततं अ इइ चासुच चोत्तमं,

हति महाभारते |)

असुव्यएचः, पै, सौ, (अमुष्य एचः गिपालनात्‌ अलुक्‌.

समासः|) पख्यातवंशोद्धवः। कुलौनः। इति
जटाधरः ॥ ।

(““स्यादासुव्यायगस्लाग्ध ऽसुष्यएललो महाकुलः"” ।
इति जटाधरः ।)

अमूत, वि, (मूच्छ + क्षः, नजसमासः |) मूत्त

भिच्रः | मू्तिरुडितः। यथा । सुच्नाना मूत्त
त्वादिति बोपदेवः ॥ न्धायमते । आकाश ।
कालः। दिक्‌। खात्मा। खां सामान्यगुणाः
संस्था १ परिभमितिः२ एकत्वं ३ संयोगः ४
विभागः५। आकाशस्य विग्रषगुणः शब्दः ।
कालदिशोर्विंेषगुणो नालि आत्मनो विद्ेष-
यणः बुद्धिः खं २ दुष्खं ₹ इच्छा $
देषः ५ यन्नः ई भावनास्यसंस्कारः ७ धम्मैः <
ऋअधम्भः € । इति भाषापरिच्छेदः॥ (रूपहीनः ।
च्याञछ्लतिर दितः । वायः) अन्तरौत्तच्च । यदुक्त,
"समिवेश्यो नेचदश्यो यस्य वन्भूत्तं मुच्यते ।
च्ित्यम्न्बभिचयं मू त्तममूत्ते त्वितरदयं"” ॥ दाति ।
“च्वितिजंलं तथा तेजः पवनो मन ख्व च ।
प्रापरत्वमू तत्वक्रियायो गाया खम”

इति भाषापरिच्छेदः ।)

खमूटश्चः, चि, (पाणिनिमते तु, खमुभिव पथ्चति,

अदस्‌ + दृश + कञ्‌, ददाने त्वे छते ववः

# 1.41
ऊत्वमत्वे ) शवंप्रकारः । खतद्रुषः । इति शुग्ध
बोधं । यथा,--“खमूदृशी तत्‌ कविवन्दि-
वितः” । इति नैषधं ॥

अमूलक, चि, मूलरहितं । पमामून्य । नास्ति मूल
यस्येति ब्ब्रीद्ययें कप्रत्ययः ॥

अमूला, स्त्री, (नात्ति मूलं शिप. यस्याः सा, चनिया
टाप्‌ |) अभिशिखाडनच्तः। इति शब्दचन्द्रिका ॥
मूलरदिते चि । इति सुग्धबोधं ॥

शअग्टगालं, क्गो, (म्टणालतुल्यं सादृश्ये नज्‌समासः)
तस्य गृणालसदृशकोमलत्वात्‌ तथात्वं ।) वौरग-
मूलं । इत्यमरः ॥

अन्तं, की, (ग्ट+भावे क्तः, नात्ति ग्टतं मरणं
यस्मात्‌ तत्‌, तत्यायिनां मरशाभावात्‌ तस्य

तथात्वं । ) समुद्रोद्धवदेवभच्यामरत्वजनकद्रव्यवि
शेषः। यदा एथराजमयेन श्वी गौर्ूता तदा
देवा इन्द्रं वत्सं छृत्वा दिरण्मयपाचे अम्टतरूप-
म्पयोऽदूद्‌ इन्‌ तत्त दुर्व्वाससः श्रापात्‌ समुमध्य
गतं पञ्चात्‌ समुद्रमथने अम्टतपुगंकलसंष्यद्ौतवा
अन्वन्तरिरत्थितः। इति भारतभागवते ॥ तत्‌- |
पय्यायः ॥ पौयषं २ सुधा । इत्थमरः ॥
प्रेयषं 8 । इति तद्रौकासारसन्दरौ ॥ * ॥,
निजंरं ५। ससुद्रनवनीतकं ६ । इति शब्दरला-
वलौ ॥ जलं । छतं ॥ यच्चेदं ॥ अयाचितः |
वन्त ॥ सुक्तिः । इति मेदिनौ ॥ दुग्धं । ओषधं । |
विषसामान्यं । वत्सनाभः । पारदः । इति राज-
निधंटः | अन्नं । धनं । स्वगे । भच्तणौयत्रवयं ।
द्यं । खादुद्रयं | इति हेमचन्द्रः ॥

शआम्दतः, प, (ग्ट + कत्तेरि क्तः, नज्‌समासः |) धन्व-
न्तरिः । देवता । इति मेदिनी । वाराहीकन्दः । |
वनसुद्धः । इति राजनिधैगटः । सुन्दरः । अति- |
द्यः । इति भरतशटतव्याडिः ॥ ( खात्मा, यथा
महामारते,-- शः
^दन्दियेभ्यः परा द्यथा अर्येभ्यख परः मनः|

` ` मनसस्तायरा बुद्धिर दधेरात्मा मदान्‌ पररः ॥
महतः पर मव्यकमव्यक्तादगम्रतः परः ।
च्धम्टतान्न पर किचित्‌ साकाासा परा गतिः" ॥
खयः ॥ सुरपतिरिन्द्रः ॥ विष्णोः सदहखनाममध्ये
परिगणितो नामभेदः ॥) मरणरदिते चि ||
यथा । ““खम्टते जारजः कुरटः” । इत्यमरः ॥

श्म्टतजटा, स्त्री, (अम्टतवत्‌ सुखादुजंटा यस्याः
सा|) जटामांसी । इति राजनिर्ध॑रटः ॥

शम्टततर करिणी, स्त्री, (खम्टतस्य पौय॒षस्य तरङ्किणी
नदीव ।) ज्योत्खा | इति राजनिधघंगटः ॥

श्छम्टतदौधितिः, ए, ( खम्टतवत्‌ सन्तोषकारि्यः
दीधितये। यस्य सः!) चन्द्रः इति शब्दर ्नावली ॥
(“खम्टतदीधितिरेष विदभेजे मजति वापम-

| इति नैषधे ।)
्छम्टतपलं, ज्ञी, पै, (अम्टतमिव खाद फलं !) पारा-
` बतड्त्तः | पटोलः। इति राजनिर्घगटः । नास-
पाती) इति पारस्य भाषा) यथा| अथाम्टत फलं
यदइकसातकगरविलप्रभ्टतिदेशेव नासपाती इति
प्रसिधं।

क

अन्ड

“अम्टतफलं घ ठय्यं सुखाद्‌ चन्‌ इरेदोषान्‌ ।
देशेष मुद्गलानां बड्धलं तल्लभ्यते लोकः"
इति भादप्रकाशः ॥

अग्रत प्रला, स्त्री, (खअम्टतवत्‌ खादु फल यस्याः सा,
स्तियां टाप्‌ |) बात्ता । शमलकी । इति राज-
निधेरटः ॥ ( लघु ख्लरोडच्तः । कलविशेषः ।
नास्पातौ । इति पारस्यभाभा ।

्म्टतवल्लौ, स्त्री, (अग्दतवत्‌ वल्ली, तस्या सोग-
नाश्कलत्वात्‌ तथात्वं ।} गुड्ची । इति रन्नमाला॥

म्टतरसा, स्त्री, (खम्टतवत्‌ खादुः रसो यस्था
सा, स्तिया टाप्‌!) कपिलद्धाच्ता । इति राज-
नि्ंशटः ॥ (पक्वा्नविशेषः ॥ सा च
“दतौयभागखण्डेन मिधितं षटिपिदकं ।
खुभ्नमीषद्धियतं मदयेदुदृएपाणिना ॥

रखवं समुडतं छत्वा स्थापयेदजनीमभितं ।

ततोऽन्धस्मिन्रहनि तु चिचितं निस चेस्तिलेः ॥
विधायापुपकं तेन तम्बिकायां ते पचेत्‌ ।
ततोऽग्टतरसा जाता वात दुबलवधिंनौ "॥
इति भावप्रकाशे |)

खम्टतसम्भवा, स्त्री, (सम्‌ + भू + भावे य्‌ , न्ट
तस्य मरणाभावस्य रोगाभावस्य इति यावत्‌
सम्भव उत्पत्तियैस्यःः सा, स्त्रियां टाप्‌ ।) गुड्चौ ।
इति राजनि्धंगटः ॥

ऋम्टतसारजः, प, (खग्टतस्य सारः तस्मात्‌ नायते
खअम्टतसार + जन्‌ + डः, उपपद समासः ।) गुडः ।
तवराजोद्धवखण्डः । इति राजनिधेटः॥

अम्टतदः, प, (अम्रतं तुषारं खते, अम्टत + द्‌ +
किप्‌, उपपदसमासः ।) (खग्टतान्‌ देवान्‌ खते,
च्छम्टत + + िप्‌, उपपदसमासः |) चन्द्रः)
इति हेमचन्द्रः ॥ देवमातरि स्त्री । अम्टतानां
देवानां खः प्रसूतिः ॥

अम्टतसोदरः, प, (अग्टतस्य सोदरः सोदय्यैः
तस्य खकस्थानादुत्पच्रत्वात्‌ तथात्वं ।) घोटकः ।
इति राजनिर्घण्टः ॥ (उदैःखवा अः ।
“छुरादेवी समुत्पन्ना तुरगः पाण्डर स्तथा? ।
इति भारते |)

अग्टतखवा, स्री, (खवति इति ख + प्‌ । च्तियां
टाप्‌ । अम्टतस्य खवा षष्ौतत्यरुषः | ) रुदन्ती
ङच्तः। लताविशेषः । तत्पय्थायः। इत्तारुहा
२ उपवल्िका ३ घनवत्लौो ४ सितलता ५।
अस्या गुणाः ¦ पथ्यत्वं । इं बत्तिक्तातवं । रसायनत्वं
त्रणनाशित्वं । विषकुदामकामलाश्यथजयकारि-
त्वश्च । इति राजनिर्धंख्टः ॥
(“उक्ताम्टतखवा पश्या ंघत्तिक्ता रसायनो ।
त्रणन्नो विषकुामं कामलां यथं जयेत्‌” ॥
इति राजनिक्तगटः |)

अग्टता, स्त्री, (नात्ति ग्टतं मरणं यस्याः सा|)
गड्ची । मदिरा । इच्वारुणो । च्योतिश्रतौ ।
गोरत्तदुग्धा । अतिविषा । रक्तचित्‌ । दृष्व ।
आमलक । इरौतकौ । इति राजनिधंगटः॥
वुलसौो । इति शब्दमाला ॥ पिष्यली । इति
मेदिनी ॥ चम्प्रादेश्रनस्ूलमांसा इरोतको ।

अष्ट
विरेचने प्रश्ता । इति राजवल्लभः ॥ (दवय
दौधितिविष्टेषाः।
“सौरीभिरिव नाड़ौभिरग्टतास्याभिरम्मय
इति रघवे |)
खग्टतान्धः, [ स्‌ ] ए, (खम्टतमन्धः यन्नमिव ठ्िः
कर यस्य सः |) देवता । इत्यमरः | (अमतं सुधा
खन्धो मच्यं यस्य सः |)
खन्टताफलः, धै, (अग्टतमिव फलं यस्य, एषोदरादि-
त्वात्‌ दीर्धः ।) पटोलः । इति बव्याभिधानं ।
अम्टताश्रनः, ए, (अग्टतं अश्नाति द्धेः अश +
बाल्यात्‌ कत्तरि ल्युट्‌ । म्रतस्य ऋश्रनः
षङतत्यरषः। ) देवता । इति इलायुधः ॥
अग्टता्टक, जौ, (अग्तापरभ्ति अदकं वस्य तत्‌|)
इरितक्चाद्य्डययं | यथा,
“म्टता कटुकारि पटोलघनचन्द्नं |
नागरेन्द्रयवश्चेतदग्टताटकमीरितं ॥
क्धितं सकणाचूगे पित्तशचेश्रज्वराप ।
दल्लासारोचकच्छर्दिंटव्णादाहनिवारणं, ।
इति भावप्रकाशः ॥
अग्टतासक्, जली, (अग्टतस्येव चारुङ्गो यस्व तव्‌ ।) `
तुव्यविश्चेषः । तत््थायः । कपरिकातुत्धं र
च्यञ्जनं ३ । इति डेमचन्द्रः ॥
खम्टतादरणः, ए, (अम्टलमादरति, माटदास्यापः
नयनाधं सर्गात्‌ भूलोकं नयति, अआ + ह +
कत्तरि च्युट्‌, ततः बष्टौतत्‌ एरषः |) गरुडः ।
इति हारावलो ॥ (“एरा किल गरो मातु-
विनतायाः सपलीदास्यनिवारणा्ैः
विनिजिंत्य सोमरच्तकच्छेदनयन्तादिकञ्चातिकम्य

खर्गदग्टतं नागकुलाय दातुमाहतवान्‌” । इति
पौराणिकौ कथा । महाभारतस्यादि पन्वि 1

“त्वा तमब्रुवन्‌ सपा चआहराग्टतमोजसा
वतो दास्ादिप्रमोच्तो भविता तब खेचर ! ॥
इत्यक्त गरुडः सर्यै्ततो मातरमव्रवीत्‌ ॥
गच्छाग्बग्टतमाहसतँ मच्छमिच्छामि वेदितुः ॥

स चक्रं चुरपय्थन्तमपश्यदग्टतान्तिके ।
परिग्नमन्तमनिश तौच्णधारमयस्मयं ॥

५ क तोर छेदनं
ज्वलनाकमरभ घोर छेदनं सोमहारिणाम्‌ ।

ऋअच्छिनित्तरसा मध्ये सोममभ्यदवत्ततः ॥
ससुत्पाद्याम्टतं तच वेनतेयस्ततो बली ।
उत्पपात जवेनव यन्तमुन्मश्य वो््यवान्‌ ॥

५० च ५०१ व) 7)

खं तदग्टतं तेन इतमादतमेव च ।
दिजिकाञखच छता सपा गरुडेन भद्ात्मना? 1)
म्टताङ्‌, क्ली, ( अग्टतमाकयते स्यर्डते, था
+ के +कः, तस्य तुल्यखादत्वा्‌ तथात्वं ।
लघ विल्वफलाछ्लतिखोरासानदेशजनांसपातीनाः र
मफलं ¡ तत्पय्धायः । शचिषल २। अस्य गुणाः ।
ग्वं । बातनाशित्वं । खादुत्वं ¦ शचन्जत्वं ।
रचिखक्रकारित्वच्च ॥ तल्लघु फलगुणाः। इष्यत्वं ।
उखादुत्वं । चिदोबनाश्रिल्च। तव्‌ ुद्लदेशे

छम्ब

बड्धलं लभ्यते । इति भावप्रकाशः ॥

खम्टतोत्यन्, जी, (अन्तं विषमिव उत्पन्नं नीलवयं-
त्वात्‌ ।) खैरीतुल्थं । इति राजनिवेशटः ॥

अग्टतोत्यन्ना, स्त्री, (खग्टतं मध उत्पब्रं यसाः सा,
“जातिकालखखादिभ्यो निद्धःयाः परवचनमिति
निष्ायाः परनिपातः” ।) मच्िका । इति राज-
निरः ॥

्वम्टतोद्धवं, की, (खमग्टतं विषमिव उद्भवति छष्य-
वगेत्वात्‌, उद्‌ + भरू + अप्‌ ।) तुल्य । खषंरौतुत्थ ।
इति राजनिर्धरटः ॥

अभेधाः, [स्‌] ध, (नालि मेधा यस्य सः, समा-
सान्तः असिच्‌ ।) मूएः । मूखैः । इति हेमचन्द्रः ॥
(“नमः समस्मात्‌ पुन्बैरमा अन्तर स्मा खमेधषाम्‌ ।
खमेधसामन्तरम सतां खसे खयम्भवे"” ।

इति वोपदेवः ।)

अमेध्यं, जी, (न मेध्यं पविच्रं दिोधे नज्‌समासः |)
एरीषं । इति शब्दरन्नावलो ॥ अपविचे चि ॥
(अपविचरं । मलमू चादिकं वस्त ।
“नाभिं सुखेनोपधमेत्‌ नमां नेच्तेत च स्रियं ।
नामेध्यं प्रक्तिपेदम्नौ न च पादौ प्रतापयेत्‌” ॥
इति मनुः!)

अमोघः, चि, (न मेधो निष्फलः, नज्‌समासः |)
सफलः । व्यर्थः । इति मेदिनी ॥ नदविशेषे
धं । इति शब्दरल्ावली ॥ (दर फलप्रदः | ऋअबन्ध्यः।
विफलः ।
““यदमोघमपामन्तरुपतं बीजमज त्ववा"? ।
इति कुमार सम्भवे ।
“अमो घाः प्रतिग्य्ृन्तादर्ष्यानु पदमाशि षः” ।
इति रघुवंशे

अमोघा, स्त्री, (न मोघा निष्यला, नजृसमासः |)
पाटलिदच्तः। विड । इत्यमरः ॥ इरोतकौ ।

इति भेदिनौ॥
अम्ब गतौ । (इति कविकल्यदुमः |) ओवर शेषो-
पथः । खम्बति । इति दुगोदासः॥

श्धम्बकं, ती, (अम्बति नच्तच पयन्तं गच्छति, म्ब +
ख्वुल्‌ । वा अम्बते भगे पराप्यते, अम्ब + कम्भ -
णि घन्‌ खां कन्‌ ।) नेतं । इति हेमचन्ः ॥

“खासौनमासन्न शरौरपात-
स्त्रियम्बकं संयमिनं दद्र" ।

इति कुमारसम्भवे |) ताग्नं । इति राजनि गटः ॥

म्बरं, क्ली, ( पि श्ट + भावे घन्‌, न्वः
शब्दस्तं राति खादते म्ब + रा + कः ।) वस्रं ।
(““सवमुक्घा सुमि सा विवण मक्तिनाम्बरा" ।
इति रामायके |)
आकाशं । (““दावाभिः कथमम्बरे” इति साहि-
व्दर्प॑े । ) कापासः । खनामस्यातस्चगन्धिययं ।

इति विः । अभ्नधातुः । इति राजनिघंय्टः ॥

उग्बरिषं, सौ, (खम्बाते पच्यतेऽच, `परवि + वरिष
वा दी्धैः निषातमात्‌ ।) म्नंगपाज्रं । माजना
खोला । इति भाषा । इवमरटौकायां रमा-
नाथः॥

अन्वरीषं, क्ती, (खनि + गतौ + कम्मेणि घञ्‌, खम्बा

८8

म्ब

लब्धा ष्या यस्मात्‌ तत्‌, सिंहवत्‌ एषोदरादि-
त्वात्‌ रवं विषग्धेयेण साधु ।) भ्नाद्रः। भव्नेन-
पारं । दव्यमरः ॥ युधं । इति मेदिनी ॥

ऋम्बरोषः, ए, ( खम्बाते पच्यते अच, निपातनात्‌
साधुः|) विष्णुः । शिवः । इति चिकाण्डशेषः ॥
किशोरः । भाखरः। ्पभेदः। स तु खय्यं-
वंश्रौयनाभाग राजपुच्लः।
(“भगीरुचस्तो राजा रत इत्यभिविश्रतः ।
नाभागस्तु शरुतस्य सीत्‌ एचः परमधामिंकः॥
खम्बरोबन्त नाभागिः सिन्युदीपपिताऽभवत्‌ ॥
इति इरिवंे ।) नरकमेदः॥ आअामएतकडन्तः ।
अनुतापः | इति मेदिनी ॥

अम्बः, प, ( अम्बायां मातरि तिखति, अम्बा +
स्था + कः, खाम्बाम्बेति षत्व, ज्रापोः संज्ञाच्छन्द-
सोबेलमिति खः, असवशाजातत्वात्‌ तस्य
तथात्वं । ) देशविशेषः । विप्रादेश्यायामुत्पन्नः ।
इति मेदिनी । अयं चिक्षत्षाडत्तिः व्रै् इति
ख्यातः! इत्यमरटीकायां भरतः॥ इत्तिपकः ।
यथा,--
“अम्बषटाम्ब मागं नौ देद्यपकाम मा चिर” ।
इति शओरौभागवतं॥ कायदस्थजनातिविष्धेषः। इति
पञश्चिमदेशे प्रसिडः॥

अम्बष्टकी, स्त्री, ( अम्ब कायति खग्रहणार्थ-
माङ्यति, ` अम्ब + कै + कः, गौरादित्वात्‌
खीष्‌ । ) लतावि्ेषः। अकनादि निमुखौ इति
च भाषा। तत्यय्यायः। पाठार्‌ अम्बा
कुचेली 8 पापचेलिका ५ रकाङौला ९ वरा 9
तिक्तवा < प्राचीना € खकोशिकार० डका ११ ।
इति रलमाला ॥ ` विद्धक्णीं १२ स्थापनी ९द्‌
यसौ १४ रसा १५ पापचेली १६ वनतिक्षिका
१७ । इत्यमरः ॥ अविद्धकर्णो १८ अविद्धकर्णां
६९ । इति तद्टोका ॥ अम्बिका २० युयिका २१
विदधकणिका २२ दीपनी २३ तिक्तएष्या २४ ठद-
ततिक्का२५ शिशिरा २९ इक २७ मालती ₹<
देवी २९ छत्तपर्णी ३० ¦ $ति राजनिर्धगटः ॥
अस्या गुणाः। अतौसार शमनल्वं । लघत्वं। चिदोष-
नाशित्वश्च । इति राजवल्ञभः॥ तिक्ततवं । गुरुत्वं ।
उश्णत्वं । वातपित्तज्चरपित्तदादश्रलनाशितवं ।
मञ्मसन्धानकारित्वश्च । इति राजनिर्घ॑शटः ॥

ऋअन्बष्ा, स्त्री, ( अम्बायां मातरि खोत्यत्तिस्थाने इति
यावत्‌, तिरति, खम्बा + स्था + कः, खन्बेदधादिना
घत्वम्‌ पुन्बेवत्‌ खः, स्त्रियां टाप्‌ ¦ ) च्ुप-
विर्धेषः। अम्बाडा इति स्याता । अस्याः पर्यायः ।
बालिका बाला द शएठाम्बा ४ अम्बालिका ५
आअगम्बिका ६ अम्बा 9 माचिका ८ कृएवल्का €
मयुरिका १० गन्धो १९९ चिच्रपुव्यौ १२
श्वेयसौ १६२ मुखवाचिका १४ छिन्नौ १५ रि-
मल्लौ १६ । स्या गुणा । कषायत्वं । अच्तवं !
कषकगढरोगवातरो ग चलाद्नाध्ित्वं। सच्यभिका-
स्प्विषच । इति साजनिषंग्ः॥*॥ पाठा । चाद्रे ।
युध्िका । इ्मरमेदिनीकरौ ॥

अम्बद्िका, स्रौ, ( अग्बद्ा + संच्चायां कन्‌, स्यां

टाप्‌ । ) खम्बा । अआकनादि इति माषा ¦ इति
राजनिर्घरटः॥ ब्राह्मणो । वामनदहाटी इति
` प्रसिद्धा । इति रलमाला॥

अम्बा, स्रो, (अम्बते खेहेनोपगम्यते, खनि गतो +
घञ्‌! स्तियां टाय्‌।) जननौ । इति शब्दरनावली ॥
“अम्ब ! यत्त्वमिर प्रात्य पशमाय वचो मम!” ।
“नान्यदत्तमभीश्चामि स्थानमम्ब खकम्मेगा"” ।
इति विष्णुएराये ।) ।
ना्ोक्तौ सेव । इलमरः ॥ पाण राजमातुः खसा ।
इतिमहाभारतं ॥ अम्बष्ठा । इति राजनिरधंरटः।
दुमो । इति केचित्‌ ॥

खम्बा लिका, स्त्री, ( खम्बेति शब्दं लाति ग्ट्ाति,
अम्बा + ल{ + कः, उपपदसमासः, कखे अतडइत्वं
खाये कन्‌, स्तिया टाप्‌ |) माता। इति शब्द
रलावली ॥ अम्बा । इति राजनिर्धंटः॥ पारड्‌-
राजमाता । इति भारतं ॥ (काशौराजस्य कनि-
खा दुहिता सा च विचिच्रदी्यपली ।
““खम्बालिका च राजेन्द्र ! राजकन्या यवीयसी ।
अम्बिकाम्बालिके भार्ये परादाद्धु ते यवीयसे ॥
“भौश्नो विचिचवीय्येय विधिदृष्टेन कर्म्मणा? ।
इति महाभारते | }

अम्बिका, स्त्री, (अम्बा + खाये कन्‌, स्त्रियां टाप्‌ ।)
दुगे ।
“दरश्वितार्च॑क्रियोदारः तेऽभिनन्द्य गिरे चः।
अश्रभिरेधयामामुः एरःपाकाभिरभ्विकाम्‌?? ॥
इति कुमारसम्भवे । माता | इति मेदिनी ॥
जेनदेवीविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ कट्कोर चतः ।
इति शब्द चन्दिकरा । खम्बष्ा | इति राजनि्रटः ॥
काशोराजस्य मध्यमादुहिता। विचिचवीग्यस्य
पली। टतराष्रस्य माता ।
“खम्बा व्येष्ाऽभवत्तास'मम्विकात्वथ मध्यमा ।
अम्बिकाम्बालिके भ्य प्रादाद्‌भ्वाजे यवीयसे ॥

` भीश्रो विचिच्रवीग्ाय विधिदृष्टेन कम्मणा''।
इति महाभारते । }

ऋअभ्विकेधः, प, (पाणिनिमते तु अम्बिकाया प्च
एमान्‌, खम्बिका + ठक्‌ तस्य इयः, खद्यभावः । )
गयेशः। कात्तिकेयः। एवराद्रराजः ॥ अभ्बि-
काया अपत्यभित्ये ष्योयः ॥

अम्विकेयकः, पु, (अन्विकेय + खार्यं कन्‌ |) गणेशः ।
इति जटाधरः॥

अम्ब, की, ( अनिशब्दे उण्‌ ¦ ) बलालामौषधिः ।
इतमरः | बाला इति भाषा। जलं (“खुक्ताग्द-
खालपटली भवता निपौतान्दम्बूनि यच्च नलिनानि
निषेवितानि'। इति भाभिनौविलासे। “अम्बृज-
मम्बृनि जातं क्रषिदपि न जायतेऽम्बूजादम्ब्‌" ।
श्यद्धटः। “गाङ्गमम्बु सितमम्ब्‌ यामुन”? | इति
काव्यप्रयाद्धे। )

अम्बुकगटकः, ठै, (अम्बुनि जने कग्टकडव, सादू-
श्यार्ये कन्‌ । ) कुम्भौरः । इति चिकार्डशरेषः ॥

खम्बुविरातः, ठ, (खम्न नि जले किरातः वाध इव |}
कुम्भोरः ! इति जिक्डशचेवः |

अम्बकः पु, ( यन्ब॒नि कौश्रः वानर इव । } प््डि-

अम्बु
मास्जन्तुः। इति हेमचन्द्रः ॥ खखक इति भाषा ।
म्बकूम्भः, पै, ( खम्बनः कम्मे इव )। शिश्चमारः ।
इति हेमचन्द्रः ॥

अम्बकेशरः, पे, ( अम्बुजातः केश्चरोऽस्य । ) कोलङ्ग-
इच्तः । इति रन्नमाला ॥

खम्बचामर, क, ( अम्बः श्रामरमिव । ) शेवालं ।
इति जटाधरः श्यालं इति भाषा ।

श्वम्बूनं, की, ( खम्बनि जायते, खम्ब्‌ + जन्‌ +डः । )
षष्मं। इति मेदिनो ॥ “इन्दौवरेण नयनं मुख-
मम्बुजेन"? । इति टङ्गारतिलके । ““खम्बुजमम्बनि
भातं चिदपि न जायतेऽम्बजादग्ु'"। इद्धटः।)
वच्चं। इति चिकाणडगर षः॥

च्यम्बजः, ए, ( अम्बसमीपे जातः । ) दित्नलढच्चः ।
इत्यमरः । ( निद्ुलढ चतः ॥

“म्ब जं कमले क्लीवं हिञ्जले तु एभानयं'” ।
इति शब्द्रन्नावली ।

“अम्बुजो निचुले एसि कमले तु नपसक” ।
इति मेदिनी । }

खम्बुजन्म, [ न्‌ ] ङी, ( खम्बुनो जन्मास्य । ) पदं ।
इति राजनिर्घण्टः ॥ ( सारसविहङ्कः ॥ शङ्खः ।
चि, जलजातः। सलिलोद्धवः |)

श्यम्बतालः, पै, ( म्बनि जले तालयति प्रतिष्ठां
गच्छति खम्ब्‌ + तल + अच्‌ ।) श्वालं । इति
चिकारदश्येषः॥

श्वम्बुदः, ठै, ( खम्ब्‌ जलं ददाति, दा दाने +कः । )
मेषः । इति रन्नमाला ॥ (“सदा मनोच्धाम्बदना-
दसोत्छुकम्‌” । इति तुस हारे । “शशाक
निब्बापयितु न वासवः खतच्ुऽतं वह्किमिवाद्धिर
श्बदः” । इति रघवे) मुस्तकं । यथा । “कणी
सविश्वानलदं सदाम्बुद'" | इति व द्यकं ॥

शम्बुधिः, ठ, (अम्बूनि धोयन्तेऽच, अम्ब + धा +
कम्भण्यधिकरणे किः ¦ ) समुद्रः। इति शब्द्‌
रन्नावलो ॥ (“र चाश्चल्ययषो ग्टगाः अितनगा
क्धोलमालाकुलामेतामम्बधिगाभिनौं अवसिता
सलङ्काहित्‌ वा कथम्‌" इति भाभिनीविलाञ्ञे।
“छारा गन्धन्बोः च्तोभयामाद्चरम्बृधिम्‌'”
इति रामायणे । )

श्यम्बधिखवा, स्त्री, ( अम्बधि +सु +खम्‌, च्तियां
डाप्‌ । ) गटहइकन्धा । एतकुमारो इति ख्याता ।
इति राजनिधगटः ॥

॥म्बुषः, ए, ( खम्बूनि जलानि प्राति पिबति वा,
शम्ब + पा + कः |) चक्रमदं कचः । इति शराब्ट
चन्द्रिका ॥ ( जलेश्वरः । वर्णः । ) शतभिषास्थ
नच्च । चि, जलपानकारी । }

म्बुपच्रा, स्रौ, ( अम्बूनि पे यस्याः सा। ) उचटा-
इच्तः | इति रन्नमाःला॥

म्ब प्रसादः, पै, (खम्बूनि प्रसादयति खच्छतां नयति
म्ब + प्र + सद्‌ + शिच्‌ + खच्‌, उपपदसमासः |)
कतकदत्तः । इति राजनिधरटः ॥ निम्भलो इति
ख्यातः ।

शम्बुपरसादनं, खौ, ( अम्बूनि प्रसादयति, प्र +सदु
प्ठिच्‌ + च्छयट्‌ ।) कतकः | इति चिकाख्डरेत्रः 4

| ८
म

म्बभ्टत्‌, ए, ( अम्ब विभक्ति, खम्ब्‌ + भ्ट + किप्‌ ।)
मेधः । सुरतां । इतमरः ॥ समुद्रः। इति केचित्‌।
अम्बमाचजः, ए, ( अम्बुमाते अच्यजल्े जायते, जन
+डः ) शम्बूकः । शासुक इति हेमचन््रः ॥ इति

भाषा)

अम्बरः, प, ( अम्बु + उरन्‌ । ) दाराधःका । इति

हेमचन्द्रः ॥ गोवराट्‌ इति भाषा ।
अम्बरा, स्त्री, (अम्बनि रोहति, म्बु + रुद +

कः, ततष्ाप्‌ |) स्यलपद्धिनी । इति राज-

निषेखटः ॥

अम्बवाची, स्री, ( खम्बु तद्ेशं वाचयति द चयति,
वच्‌ + णिच्‌ + अण्‌, उपपदसमासः, खौप्‌।) ऋतु-
मती एथ्वी । यथा,--

“दारे यत्काले भिथन संक्रमणं रतं तदाराभ्बन्तरे

तावत्कालावधि विश्रव्यादिदण्डाधिकदिनचयमम्ब्‌-

वाची । तच्राध्ययनं वौजवपनं न काव्ये सरपं
भयोपश्रमनाय दुग्धं पेय"? । इति त्तत्वं ॥ ५ ॥

अपिच । ज्योतिषे ।

“रजोयुक्‌ च्याम्बवाचो च रौद्राद्यपादगे सवौ ।
तस्यां पाठो वौजवापो नाहिभोदुंगधपानतः
ग्टगश्िरसि निडत्ते रौद्पादेऽम्बवाचो

ऋतुमति खलु एथ्वी वव्नंयेत्‌ चरदहानि।

यदि वपति छृषाणः च्तेमासाद्य वीजं

न भवति फलभागी शस्यचाण्डालपाकः' ॥
रजोयक्‌ चछा ऋतुमती श्वी । मव्खक्ते ।

^ धरण्याग्टतुमव्याख्च भूमिकम्पे तयेव च
अन्तरागमने चैव विद्यां नैव पठेद्बुधः” ॥
ज्योतिषे ।

“यस्िन्‌ वारे सह खां सुयैत्काले भिथुनं ब्रनेत्‌ ।
खम्बुवा चौ भवेन्निन्यं एनस्तत्कालवारयोः'” ॥
इदन्तु प्रायिकं । इति तिव्यादि तत्वं ॥*॥ अन्यच्च ।
“यद्‌ समादाय भानोम्मेन्मथगामिता ।
एनस्तत्‌ स्पेनमा दाय यजनं चिदिनं जेत्‌ ॥
काम्यने मित्तिकञ्चव याचां मन्लकियान्तया ।
ऋतुमल्यां न कुर्वत पब्बसङ्कल्यितादृते ॥

न बु्यात्‌ खननं भूेः च्येणापि शङ्करि ।
वौजानां वपनच्चंव चतुव्विश्तियांमकं ॥
प्रमादाद्पनं छृत्वा गावस्तच प्रचारयेत्‌ ।

छं कुग्यात्‌ तत्‌ च्तणाश्च खननात्तिलकाञ्चनं'” ॥
इति मव्छद्धक्तं म हातन्त्े ५८ पटलः ॥*॥ अपर ।
“रवौ रुद्ाद्यपादस्ये भूमेः संजायते रजः ।
तस्मादन्यं यावत्‌ वौजवापं परि्यजेत्‌ ॥
चत्वारिंश्ल्िपिकषड्भागयुतो रवियेदा भवति।
वच्रान्बुवाचौ जेया शिवच्तं पादस्थितो यावत्‌ ॥
दिम्भागग्रून्यलिप्तो गणितेन भवति रविय॑दा साप्तः।
स मदति निगुंणकालो दितीयपादाखयाडौरे” ॥
५न खाध्यायं वषट कारः ब देवपिढतपंणं ।
हलानां वागद्धेव वौजानां वपनं तथा, ॥

इति राजमात्तेष्धः ॥ * ॥ अज पाकनिषेधो
यथा,--

““तिनो व्रतिनद्ैव विधवा च दिशस्तथा ।
अम्बुवाची दिने चेव पाकं छलवा न मच्येव्‌ ॥

अम्भः

खपाकं पराकं वा अम्बृवाचौदिने तथा ।
भच्दणं नेव कत्त्यं चाग्डालान्नसमं स्मतं)? ॥
इति संवत्सर प्रदीपे विष्णुर दस्यं ॥

अन्बवासिनी, स्त्रो, (अम्बु पधाने देशे वसति, वस्‌
+णिनि खौप्‌।) पाटलाडच्तः । इति जटाधरः॥

अम्बुवासो, स्त्री, (खम्बृप्रधाने देशे वासो यस्याः सा,
गौरादित्वात्‌, ङीष्‌ |) पाटलाङच्तः। इति राज-
निषेरटः॥

खम्बवा हः, पु, (खम्बूनि वहति, खम्ब्‌ + वड्‌ + अण्‌,
उपपदसमासः | ) मेषः । इति रनमाला ॥
(“विखात्तिवारणसमाधिंवजोवितोऽयं नाकर्सिंतः
किमु सखे मवताम्बवाहइः"” ॥ इति भामिनीः
विलासे । “.बिभ्नाणमानीलरुचं पिशकोजैटास्तङिः
त्वन्तमिवाम्बुवा हं” । इति भारविः । ) सुसतकं ।
मेघनामा इत्यमरोगोक्तत्वात्‌ ॥

अम्बुवाहिनी, स्त्री, (खम्बूनि वहति स्थानान्तरं
नयति, म्ब + वह + णिनि, उपपदसमासः,
ङोप्‌ ।) कााग्बवादिनौ । कारादिकृतच्छितरा
यनौकाृतिजलसेचनो । इत्यमरटीकायां मथ
रानाथः॥

खम्बवेतसः, ए, (अम्बुजातो वेतसः, कम्मधारयः,
मधयपदलोपश्च ।) जलवेतसः । तत्यग्यायः । परि-
व्याधः र विदुलः डे नादेयी 8। इत्यमरः ॥

अम्बृशिरीषिका, ( अम्बुनि अल्पः शिरीषः
अल्पार्थे कन्‌ स्त्रीत्वम्‌ ।) नलशिरीबडच्तः ।
तत्यग्योयः । शिसौषिका २ टियिटिणिका (4
दुर्बला 8 वारिशिरौीषिका ५ । अस्या गुणाः।
चिदोषविषकुखाशनाशित्वं। इति मावप्रकाश्चः ॥

खम्बुसपिंयो, स्त्रो, (अम्बुनि सर्पेति म्ब + प +
णिनि, उपपदसमासः ।) जलौकाः । इति `
चिकाणश्येषः ॥ जाक्‌ इति भाषा ।

चम्बुसेचनी, स्त्री, (अम्बूनि सिच्यन्ते अनया, खम्बु +

सिच्‌ + करणे स्यद्‌, खोप्‌ । ) अम्बृदाहिनी ।

तौकाजलसे

नं चनपाच्रं । इच्मरटीकायां मथुरा-
नाथः।॥
खम्बृात, चि, (खनम्बृ अम्ब सम्पद्यमानं छतं, खम्ब्‌ +

+क्त, अभूततद्भावे चिः।) स्े्रकणनिगेम
सहितवाव्यं । तत्पय्यायः। सनिद्ीवं २। इव्य- .
मरः॥ सथत्कारं इ । इति हेमचन्द्रः ॥ (सनि-
छोवसुखरावः। “दधति कुड कभाजामच्र भक्षकः
युनामनुर सितग्रुरूखि स्यानमम्बछ्णतानि”। इति
उत्तरचरिते।) च
म्बुः, प, (अनि छब्द क्तः ।) अस््रसः । इन्थ-
ादिकोषः॥ अम्बल | टक इति च माषा ।
म्भः, [स्‌ | जली, (आप्यते, चप्‌ + खदन्‌ ।) जलं।
बालनामौबधं। इद्मरः॥ लमादितञ्चतुरथं राशिः।
इति ज्योतिषं ॥ ( अङ्कप्रास्े चतुथेसंख्या ।
वेदिकच्छन्दोभेदः ।)
अम्भःसार, ज्गौ, (्म्भसां सार |) सुक्घा । इति
राजनि्ैगटः } अम्भस्‌सारमपि पाठः ॥
अम्भः, प, (अम्भांसि दते, ख. + किप्‌ ।) धूमः ।

इति हेमचनः ॥ अम्भस्‌ रिति च पाठः॥

अम्म

श्थम्भोजं, खौ, (अम्भसि जायते, अम्भस्‌ + जन्‌ +
ड ।) पद्मं इति शब्दरन्नावली } सारसपत्तौ
पष्कराङ इत्यमरोणोक्तात्वात्‌ ¦ चन्द्रे पै। यथा।
“पिबन्तं लन्मुखाम्भो जच्यतं इरिकथयाग्टतं'' | इति
ओ्रीभागवतं ॥ जलजाते चि ॥

खम्भोजन्मजनिः, ए, (अम्भोजन्मनि विष्णुनाभिपद्मे
जनिः जन्म यस्य सः।) ब्रह्मा । यथा,--

“अम्भो जन्मजनिस्तदन्तर गतो वत्सानितो वत्ध पान्‌
इति ओरीभागवतं ॥

खम्भोजयोनिः. पै, (अम्भोजं नारायणनाभिषद
योनिरुत्पत्तिख्थानं यस्थ सः।) ब्रह्मा । यथा,--
“सदनसुपगतोऽ ह यृव्बेमन्भोजयोनेः'” ॥
इति प्रबोधचन्रोदयः॥

श्चम्भोजिनी, स्त्री, (अम्भोज + समू हार्य इनि ततः
ङोप्‌ |) पद्चलता। पद्मसमूहः । पद्मयुक्तदेशः ।
इति शब्दरलाबली । (पद्धिनौ। नलिनौ । “ख-
भ्भोजिनौवननिवासविलासहेतुः इंसस्य दन्तमप-
रामपि तां विधाता? । इति नौतिशतके |)

अम्भोदः, पै, (अम्भो जलं ददाति, अम्भस्‌ +दा+
कः|) मेधः। सुरतकं । इति शब्दरन्नावलौ ॥
(जलदानकत्तेरि, चि ।)

अम्भोधरः, पै, ( अम्भः जलं धरति, ट + च्‌ । )
मेधः। (“सशौकराम्भो धरमत्तकुञ्जरः”? । इति
ऋतुसं हारे }) मुस्तकं । इति शब्दरन्नावली ॥

अम्भोधिः, पै, (अम्भांसि धौयन्ते अच, धा + अाधारे
किः ।) समुदः । इति शब्दरन्नावलौ ॥-
(“अयं रन्ाकशोऽम्भो धिस््यसेवि धनाशया ।
अनं दररेऽस्त्‌ वदनमयुरि च्तारवारिभिः"
इति साद्ित्यदपंणे ।
“सम्भूयाम्भो धिमभ्येति महानद्यो नगापगा? ।
इति माघः)

चखम्मोधिवल्लमः, पै, (अम्भोधेः वल्लभः, बष्ौतत्युरुषः।)
पबालः। इति राजनिघंराटः ॥

अम्भो निधिः, ठै, (अम्भांसि निधीयन्तेऽच, अम्भस्‌ +
नि+धा+किः।) समुडः। इति शब्द्रलावली॥

(“खद्धत सा नागबदपभोग्यं
मेनाकमम्भोनिधिनद्धससख्यं”

इति कुमारसम्भवे । विष्णोः सदखनाममध्ये
परिगंणितो नामभेदः, अम्भांसि देवमनुष्यादयो
निधीयन्ते अस्मिन्‌ इति व्यत्पत्ा, नारायणस्य
स््वौश्चयत्वात्‌ । “अम्भो निधिरनन्तात्मा"” । इति

| महाभारते ।)

, अम्भोराशिः, पै, (अम्भसां राशिरिव रको पचित-

त्वात्‌ ) समुदः । इति राजनिर्धयटः ॥

अम्भो, ली, (अम्भसि रोहति, अम्भस्‌ + रु
+कः |) पद्मं । (“आस्ये पुंशशाङ्कता नयन-

योरतादान्यमम्भोरुदाः। इति मामिनीविलासे।)
सारसपच्तौ । इव्यमरः ॥

म्मयं, चि, (अपां विकारादि, अप्‌ + मयट्‌ ।)

जलविकारं । फनादि इव्मरः ॥ जलमये चि ।

यथा, >
«न ह्यम्मयानि तौथानि न देवा रच्छिलामवःः |
19

ल्ह

अम्ल
ते एनन्त्य रकालेन दश्रंनादेव साधवः” ॥
इति खीभागवतं ॥
(“सौ सोभिरिवि नाड़ोभिरग्टताख्याभिरम्मयः'? |
इति रघवे)

खमः, प, (अमति सौरमेण दूरः गच्छति, अम +

र्न्‌ |) आअआमङच्तः। फले ज्ञीवं। इति शब्द
रलावली ॥

अम्नातः, पे, (अन्तं रसं सर्वच पचपुष्पादौ अतति

खाश्नोति, अस्त + अत -+- अण्‌ वा लस्य रत्व, पत्ते
अस्नातः |) आआमातकडक्तः ॥ इति शब्दमाला ॥

अम्नातकः, पै, (अम्तं रसं सर्व्व पचपुष्पादौ अतति

व्याप्नोति खमन +त +ण्‌ + खाये कन्‌ )
आमरातकटङच्तः । इति चिकाण्ड शेवः ॥
(“खासास्नातकजम्बूत्वक्‌ कषाये विपचेद्धधः।
यवागूं शालिभि्यक्तां तां सुक्र ग्रहं जयेत्‌” ॥
इति शाङ्धरः॥)

अस्तं, ज्ञी, (अम + क |) तकरं। इति राजनिधैराटः ॥
अन्तः, पै, (अम +क्त ।) षडङ़्सम्ध्ये रसविेषः ।

टक इति माषा। तोयाभिगुणबाडल्यादख्ः ।
इति सश्चत: । अस्य गुणाः । शाकवदो षकारित्वं ।
इद्यत्वं । रुच्यभिरक्तमांसकारित्वं । श्ौतलत्व' ।
वायुनाश्ित्वं । लिग्धोष्णत्वं। कदर सतो ऽधिकोष्ण-
वौ्यत्वं । जिङ्कोदेगकारित्वश्च । इति राजव्ल भः॥
खस्य दन्तो देगकारित्वगुणोऽप्यस्ति। अपि च
पीव्यभ्निपदुताकारित्वं। प्रथाचनत्वं । इति राज-
निघंगटः ॥ * ॥ तदतिशयभच्तशगुणाः। पाचकत्वं ।
पित्तशचेश्रवान्तिज्ञेदकारित्वं। लघलत्वं । उष्णत्वं ।
वहदिःश्रौतत्वं । वायुनाशित्वच्च } इति राजवल्लभः ॥
भ्रान्तितुद्धिकफपाण्डदोषकाश्यकासकारित्वं। इति
राजनिधंर्टः॥ तदति चि। इयमरः ॥ #॥
च्यस्लवेतसः। इति राजनिधेगटः | ( यदाइ वा-
भटः ॥ “खल्लः च्तासयते मुखम्‌ ।

इषो रोमदन्तानामच्तिम्बृवनिकाचनः।
अस््तोऽभिदीभित्‌ खिग्धो इदः पा चनरोचनः॥
उष्णवी्यी दिमस्पशरैः प्रीणनः क्ञोदनो लघः !
करोति कफपित्ताख मूएवातानुलेमनम्‌ ॥
सेऽत्यभ्यस्तस्तनोः कुर््थाच्छेधि्यं तिभिर भमं।
कण्डु पागडुत्ववौसपशेफविस्छोटटड्ज्वरान्‌”
हारीतेन यदुक्तं तद्यथा,

“जिङ्कज्ञेदं जनयति तथा नेचनम्मैल्यका री,
बीभत्सं वा जनयति तथा वातरागापहारी |
कण्टकुङच्ततरजकर लालितः शोपिने स्था-

दन्तः पोक्तः पवनशमनोऽखटक्‌ प्रक पं तनेति" ॥
सश्वतश्ाइ।॥“अस्नो जर गः पाचनः प्वननिग्रहणो
ऽनलामनः केर-विदादहौ वदहिःशौतः लेदनः परा-
यशेष्द्यशेति। सण्वंगुणोप्येक रख्वात्यथंमुपसेय-
माने दन्तद्षे-नयन-सम्मोलन-रोमसं वेजनकफ-
विलयन-श्ररीरगेथिल्यान्यापादयति तथ क्तता-
भिषत-दग्ध-दर्-भभ्म-रप्र-गून-प्रच्यतावमू चित-वि
सर्पिंत-द्धित्र भिन्न-विडधोतपिष्टादौनि पाचयत्या-
म्ेयखभावात्‌ परि दौकति कण्टसु रोषदयद्धेति"॥०॥
“खन््ञोरसेा भक्तं रो चयति, अभिं दीपयति, देहं

म्ल

ङ हयति, जव्नरयति, मने! बाधयति, इन्द्रियाणि
टृए़कसोति, बलं बद्धथति, वातमनुलेमयति,
दयं तप्यति, आस्यं संखावयति, सुक्तमपकबं -
यति, ज्ञोदं जनयति, प्रीणयति । लघुरुष्णः खि.
ग्धच्च ॥ स वंगुगोऽप्येकणवात्यधैसुपयुज्यमाने
दन्तान्‌ इषंयति, तपंयति, संमीलयति अच्िगी,
संवीजयति ज्मानि, कफं विलापयति, पित्त~.
मभिवद्धेयति, रत्तं दृषयति, मांसं विदहति,
कायं शिथिलीकरोति, च्षीण-चत-छशदुन्बंलानां
ऋयथमापादयति । खपि च त्तताभिहत-दष््-
दग्ध-भप्म-शरून-दतावमूत्रित-परिसरपिंत-मर्िंतः
च्डिति-विद्धोत्पि्धादौनि पाचयव्याम्रेयखभावात्‌
परिददति करठमुरोदयञ्च'”॥ इति चरकः |)

अन्लकः, पै, ( अल्पो; स्तः अल्पार्थे कन्‌ । ) लकुच-
ङच्तः। इति शब्दरलावलो ॥ ( लकुचशब्देऽस्य
गुणादये ज्ञातव्याः ॥ )

'अस्ञकाग्ड, को, (अन्तं काण्डं यस्य |) लवण्टशं ।
इति राजनिर्ध॑रटः ॥

अन्तके प्रारः, पै, (अन्तः केशरो यस्य ।) मातुलुङ्गः ।
बौजपुरः। इति रन्नमाला॥ (टावानेव इति भाषा।)

अन्तचूडः, पै, (खन्ला चूडा शिखा यस्य ।) खस्त-
शाकः | इति राजनिधैरटः ॥

अस्तजम्बीरः, प, (अम्लो जम्बीरः |) अस्त निम्बकः ।
इति राजनिघंख्टः ॥

अस्तनायकः, पै, (खसं रसं नयति, नौ + रवल्‌ |)
ऋअस््वेतसः । इति र{जनिघेरटः ॥

अस्तनि शा, स्त्री, (अस्र से निःशेषेण रेते, अनल +
नि+शौ+ड-+च्त्रियांटषप्‌ |) श्टी। तिरा
जनि्धैरटः॥ `

अस्लपञ्चफलं, क्तो, अन्तरसयक्तपञ्चपकारफलं ।
तद्यथा । कौलं ९ दाडिमं २ ठच्तास्लं ₹
चक्रिका अन््ञवेतसं ५ ॥ मतान्तरे । जम्बीरः १
नारङ्ग २ अन्तवेतसं २ तिन्तिडोकं 8 वौजपुर५।
इति राजनिघेरटः ॥ |
(“कोलश्च दाडिमश्चव डच्तक्लं चुकिका तथा ।
अस्लवेतसमिग्यतद स्ञपञ्च फलं सतम्‌”
“जम्बीरः नागरे ङ्ग्व तधास्तवेतसं पुनः ।
तिन्तिडीकं वीज रमश्लपञ्चफलं र्तम्‌" ।)

अस्तपचः, पै, (अन्तं पचं यस्य |) खश्सन्तकङच्तः ।
इति राजनिघंरटः ॥

अस््नपवी, स्त, (अस्तं पं यस्याः सा, खौप्‌ |)
पलाशौलता । त्तबाश्िका | इति राजनिधंश्टः॥

अन्लपुर, ली, (अन्तेन अस्तरसेन पु्येते, पुर +
कम्भणि घञ्‌ |) ठच्ता्लं । इति राजनिधघंगटः॥

अन्लपल, लो, ( अस्तं फलं यस्य ।) टतान्तं । इति
राजनिधंण्टः॥ तेतुल इति भाषा ।

अन्लफलः, ध, (अस्तं फलं यस्य सः ।) आमडङ्त्तः ।
इति राजनिर्घण्टः ॥

अन्तमेदनः, प, (अन्ताय भि द्यतेऽसौ, अन्त + भिद्‌
+ कभ्भणि च्यट्‌ । ) अस्लवेतसः | इति राज-
नि्षेष्टः ॥

अस्तरद्ा, सती, (अक्ञाय रोदति, अक्त + रद +

अम्ब

क |) मालददेशजनागवह्लोनेदः । अस्या गुणाः । |
सुती च्छणत्वं । मधुरत्वं । रुचिकारि त्वं । हि मत्ड । |
दाइनाशिलवं । पित्तोदेकहरत्वं । अभिबलस्ुखा- |
मोदश्रीसौ भाग्यविवडधेनत्वं । मदकारित्वं । गुल्मा- |
श्मानदिवबन्धनाशित्वचच । इति राजनिषंणटः ॥ |
(“नान्ना याऽस्तरहा इतोच्छमधुरा रया हिमा
दाइनुव्‌ पित्तोदरे टकरा सुदौपनकरौ बल्या सुखा |
मोदिनी । स््नोलौभाग्य दिवन सदकरी ज्नेया |
खदा वल्लभा रगु्य्ा्म'नविनन्धजित्‌ च कथिता
सा मालवे तु खता?))

अ्ललोणिका, सी, ( अख्लं रसं लाति गाति |
द्लुलः तम्‌ ऊनयति हौनयति, आअद्ञल +
ऊन +-रवुल्‌, यल्‌ ।) च्तब्रडच्तविषेषः । आम-
सुल । इति भाषा । तत्पर्यायः । चाङेरौर
चुक्रिका ३ दन्तशठा 9 खम्बा ५। इगमरः॥
चस्या गुणाः ¦ कफवायुनाशित्वं । खभिदौपनत्वं ।
ग्रइणोसोगे दितकारित्वद्च । इति राजवन्लभः ।
बस्त्रादिलब्रलो इचिङकषायरागनाशक ए णोऽप्य--
त्ति। राजनिषैद्टोक्तगुखपय्यायौ चतुदान्तिका-
शब्दे दष्टव्यौ । तत्पग्ायगुणाः ।
“चारी चुक्रिका दन्तशठाम्बष्ास्ललो शिका ।
खश्सन्तकस्त्‌ शफरी कुशलो चास्ञपचकः'” ॥
क्षचित्‌ एरतक्ते कुशलीख्पाने शकलो इति च
पाठः।
«चाङ्केरौ दीपनी खया लघु्या कफवातनुत्‌ ।
पित्तलाख्ा यहण्यशेःकुातौसारनाशिनी?
इति भावप्रकाशः ॥
(“दीपनी चेष्वीर्या च य्राहिगौ कफमारते।
प्रशस्यतेऽन् चाङ्ेरी मण्डिता च सा” ॥
इति चरकः॥
4चाङ्ेरौ कफवातक्नी वकद प्रणी दिता" ।
इति वेद्यकडव्यगुणः॥
““चाद्य्ये्(भिदीपनी" ।
“र्न ऽनिलक्धद्मदितेव्था ग्राहिणी लघुः" ॥
इति च वाभटः॥

` ध्प्रहणर्ाविक्षारन्नी साच! वातकफे दिता ।
उष्णा कषायमधरा चङ्गिरो चाभिदीपनी'"॥
इति सुश्रत |)

अख्जलोगो, स्त, अस्नलोशिका । चाङ्धेरो | ड्य
मरटौका

अद्लवती, स्रो, (असलो रसो विद्यतेऽस्याः, अच्ञ +
मतुप्‌ मस्य वत्वम्‌ ।) चुदाख्िका । इति शाज-

:॥ अमरल । इति भाषा ।

अद्चवरगः, प, (अस्ानां अन्लरसप्रधानानां वगः |)
शअद्लगयः। यया । चाद्धेरौ। लकुचं । ग्वेतसं ।
भभ्बोरकं । वौजयुरकं । नागरङगं। दाडिमं ।

. ऋषित्थ । अखं । वौजास्लकं । चम्बद्ा। कर-
मदक ¦ निम्बक | इति राजनियटः ॥ (मता-
क्रे यथ--
*शआआन्न श्ाम्नातको धाती लकुचं च कपित्थकं ।
भारङ्ग दिविधा जम्बूः करमदैः पियारकं
दाडिमं पाब्यती भाच दिध्वा वदर्तृदकं । |

€ 9

शण्ड
दीजपुरं च जम्बौरं निम्बद्डीकास्लवेतसं ॥
डकास्लं इ रिमग्थश्च चाङधरीत्यस्लवगंकः' ।)
““छन् वेतसजम्बी रल ङ{स् च णका ज्ञाः |
नागरक तिन्तिडी च विश्चापचश्च निम्बक ॥
चाकरी दाड्मिद्धेव करमडन्तथधेद च ।
खख चाश्लगणः पोक्तो वेतसाक्लं सदेात्तमम्‌"' ॥
इति वेदयक्रसेन्द्रसार सङ्गः ॥
दाडिमामलकमातुत्तङ्गामातक्-कपित्थ-करमद्‌-
वरकेल-प्राचौनामलक-तिन्तिडोक-काशामन-
भव्य-पारावत-वे्रफल-लकु चास्ञ-वेतस-दन्तशट-
दधि-तक्र-खरा-शक्त-सौ वीरक-तुषोदक-धान्धा ख्ञ-
प्रभ्टतौनि समासेनान्ञोदगेः'” । इति सश्चत ॥)
अस््वल्ली, स्त्री, ( अख्तर सवती वह्नी |) चिपणिका-
नामकन्दविष्षः | इति राजनिधंरटः ॥
अस्तरवाटिका, स्तौ, (अस्तस्य वाटिका स्यानभिव ।)
नागवल्लीमेदः । अस्या गुणाः । कडुत्वं । स्तत्वं ।
तिक्कत्वं । रू्त्वं । उव्णत्वं । सुखध।कक रित्वं ।
विदा पित्तरक्तप्रकोपकारित्वं | विषटम्भदादत्वं ।
बायुनाश्रितवश्च । इति राजनिषं गट: ॥ (उक्तश्च,
“स्याद्ञवाटौ कटुकाद्लतिक्ता
रूच्ता तथोष्णा सुखपाककर्च |
विदाइपित्तालविकोपिनौ चं
विद्धम्भदा बातनिवदणौ चः” |)
अस्नवास्तक, क्तौ,. ( अन्लरसान्वितं वाश्तक शाक-
भेदः ।) चुक्रं | इति राजनिघेणः ॥
अन्लवीज, ज्ञी, (अस्लस्य वीजं कारं |) उन्तास्लं ¦
इति राजनिघराटः
क्लरन्त, ली, (अख्लरसो उल्ते यस्य ।) टन्ता्लं ।
इति राजनिघंखटः ॥ तंतुल इति भाषा ।
अस्तवेतसः, ए, खनामपसिडः खस्रसङच्तवि शेषः।
चुकाश्ाक इति ख्यात इति केचित्‌ । अल्ल
कुचाड इति स्याद इति केचित्‌ । इत्यमर
टौकायां भरतः ॥ तत्पय्धायः । खल्लः २ बेधीर्‌
स्सच््ः 9 आस्नवेतसः ५ वेतसा्ञः ई अन्त
सारः ७ शतबेधी < बेधकः <€ भीमः १० भेदनः११
मेदी १२ राजान्लः १३ अन््ञमेदगः १४ श्यना
इशः १५ रक्तसारः ६६ पलालः २७ अन्त-
नायकः ८ सदखबेधौ १९ वौरान्ञः २० गुस्म-
केतुः २९ वराभिधा २२ शङ्द्रावी २३ मांस-
गवौ २८४। इति राजनिर्घण्टः ॥ वराकी २१।
इति रनमाला ॥ चुक्रः २६.। इत्यमरः ॥ तत्फल
खाः) अत्यस्तत्वं । कषायत्वं । उब्णतवं । बाय-
कफाशःखरमगुख्मनाशित्वं । अरुचि हारित्वश्च ।
इति साजनि्धैग्टः ॥ कागमां सलौ इदचीद्रव
कारित्वं । चकास्लवत्‌ गुणकारित्वश्चं । इति
भावप्रकाशः ॥ आानाइरोगनाशित्व' । तत्पक्ष-
षफलगुणाः। दोषविनाशित्वं । गुरुत्वं । धारकत्व्च ।
(ते राजवल्लभः ॥ तत्यग्धायगुखाः ।
“स्याद श्लवेतसखक्रः शतमेधौ सहजित्‌ ।
खअन्लदेतसम्यच्ं मेदनं लव दीपनं ॥
इोगगरूलगुल्मघ्नं पित्तलो हितदूषगं |
रू विण्सद्यदोषन्नं श्रीङोदावत्तनाश्नं ॥

अन्ति

हिकानाहारुचिश्वासकासाजीणंवमिपरत्‌ ।
कफवातामयध्वंसि कागमांसद्रवत्वछ्छत्‌ ॥
चगकाख्छगुणं शयं लौ दद्ध ची दवत्वद्यत्‌” ।
इति भावप्रकाशः ॥
(“अचि कायाः फल पक्चं तस्मादल्त्यान्तर गुणः
यणे्तरोव संयतं भेदनन्त्वस्तवेतसम्‌ ”' ॥
स्ति च चरकः) ।

अच््ञ शाक, लो, (अन्तः शाको यस्य तत्‌ ।) ड च्ताच्ं।
चक्रं । इति राजनिधंगटः | ( क्ता्ञशब्देऽस्य-
विशेषो ददधवयः ॥)

अल शाकः, पै, (अस्त्रः शाको यस्य सः }) अखञबव्य-
विशेषः । तत्पर्यायः । श्कास्ं २ शुक्ताख्लं इ
अन्तचुकिका 8 विद्धां ५ अस्तचूडः ई चिच्धा-
सारः 9 | अस्य गुणाः । अतिशयाख्ञत्व । बात-
नाश्ित्व' । कफदाइदहारित्वश्च । समशकशा
मिशितस्यास्य गुणः। दाह पित्तकफारत्तिनाश्रित्व ।
इति राजनिषेगटः ॥ (यदुक्त,
“अस््ञशाकसू्तो वास्त वातघ्नः कफदाहनुत्‌ ।
साम्येन प्रक रामिखो दाइ पित्तकफा्तिनुत्‌”” ॥)

ऋस्सार, क्ती, (अस्तरस ण्व सारः यस्य तत्‌ ।)
काञ्चिकं। इति राभनिघेरटः ॥

अस्तसारः, पै, (अच्रस रव सारः यस्य सः।}
न्तवेतसः । निम्ब कः । दिन्तालः। इति राज-
दिषेः ॥

अस्तदरि दा, सरी, (चखरसयक्ता इरिदा ) श्ट ।
इति राजनिषरटः ॥

अन्ताङ्शः, प, (अन्तं खदकन्राकारं अग्रं यस्य ।)
स्तवेतसः | इति राजनिषराटः

अच््ञातकः, पै, ( न स्लायति, क्ते + तन्‌ खाय कन्‌,
मज्‌समासः ।) अन्तानडनच्तः | इति राजनि्ैगटः ॥
अस्य गुणपय्ायौ राजतरुगी न्दे छेयौ ॥

खच्लानः, प, (क्ते + क्तः वतो नज्समासः |) मह्ा- `
सदाटच्तः। इत्यमरभरतौ । ओंयला इति
ख्यातः ।

सानः, चि, (से + क्तः, न खानः नज्‌समासः |)
््लानिरदितः। यथा,
“अन्ञानपङ्कनां मालां शिरस्युरसि चापरां” ।
इति देवीमादा्य' ॥ (खच्छः । परिष्कृतः ।
निम्मलः । उञ्वलः । प्रसन्नः । विश्चदः । प्र्य्रः। -
अपय्यु षितः । अचुव्कः।)

खस्तानिनौ, स्त्री, (खन््ञानानां पद्मानां समूहः ।
इनि |) पद्मसमूहः । पद्मिनी । इति चिकाण्ः
शेषः ॥

अन्तिका, स्त्री, (खन्तेव, खार्थे कन्‌ |) तिन्तिङो ॥
इयमरः ॥ पलाशीलता । शेताल्लिका । चुगरा-
च्लिका | इति राजनिधरटः ॥ अन्ञोद्ारः । इति
मेदिनी । [इति वाभटः।
(“दीपनं मेदनं खुव्कमन्तिकाकोलयोः लं" ।
“अल्लिंकायाः फलं पक्घं तस्मादल्यान्तर' गुखः"
इति चरकः ।
“ऋअन्तिकायाः फलं पक्षं तदद्धेदि तु केवलं” ॥
इति द्शुतः ।)

अय
स्लिकावटकः, पु, (अन्लिकाया वटकः |) अख्िकां
खेदयित्वा जलेन सह मदंयित्वा तल सवुलजले
मभ्रवटकः | अस्ञवड़ा इति षा । अस्य गुणाः।
सुच्यभिकारित्व' । वटकशुणतुल्यगु णत्वद्च ¦ इति
भावप्रकाशः ॥
(“अच्िकां खेदथित्वा तु जलेन सद मदंयेत्‌ ।
वन्नीरे ज्ञतसं स्कार वटकान्‌ मच्जयेव्जनः ।
च्यस्िकावटकाल्ते तु रुच्या वद्धिपदीपनाः ।
वटकस्य गुः पर्नवरेतेऽपि च समन्विताः"॥)
अलीका, स्त्री, अख्लिका । इत्यमरटीकायां राय-
स्युकुटः
शअन्लोटकः, पै, (अन्तं उटं पचं यस्य सः |) अश्स-
न्तकरच्तः । खअस्लकुचाद इति ख्यातः । इति
रुनमाला ॥
खय ङ गतौ । (इति कविकल्यद्ुमः 1) ङ अयते ।
इति दुगादासः ॥
ययः, प, (रति सुखमनेन, इण + करये अच्‌ |)
खुभावदविधिः । मङ्गलानुष्टानं । इत्यमरः ॥
(कल्याणदायकं टवं ।
“स गुप्तमूलप्त्यन्तः खुद्धपाश्णिंरयान्वितः” ।
इति रघवंग्रो । नरकभेदः | ऋअयःपानमप्यच् ।
इति वै्यकरसेन्द्रसार सङ्गः ॥)
अयः, [स्‌] की, (रणगतौ, अस॒न्‌ |) लौ हं । इत्यमरः}
(एङ्ष्यादिलौहं ॥
“सखयःप्रदाता बलवोय्यधाता,
सोगापहत्तां मदनस्य कर्ता|
यःसमानं न हदि किलिदस्ति;
रसायनं ओेष्छतमं नराणां” ॥ * ॥
“शुड्चीसारस यत्तं चिकचजयसमन्त्वयः।
वातरक्तं निदन्त्याशखु सव्ववातहरः पर्‌” ॥ )
अयनं, कलो, (अय + भवे च्युट्‌ ।) शास्रं । यथा,-
“ज्योतिषामयनं नेचं निरक्त' ओचमुच्यते?* ।
इति लिश्यादिवत््वं ॥ पन्थाः । ख्यस्य उन्तर-
` दच्तिणदिग्बमनं । तद्यथा । माघादिषण्मासाः
उत्तरायणं । अएवणादिषगसासाः दच्तिशायनं ।
इत्यमरः ॥ गमनं । गव्यचोयधातोमवेऽनट्‌ ॥
रविसंकरान्तिविष्टेषः । यथा मविव्यमाव्छज्यो-
तिषेष।
“ग्टगकक टसंक्रान्ती दे तूदक्‌दच्तिणायने |
विषुवती तुला मेषे गोलमध्ये तथापराः” ॥
म्टगो मकरः । गोलो राशि चकं । देवीएराे,
“यावदिशकला युक्ता तत्परं चोत्तरायणे ।
निर्दे भाखकरे दृष्ट दिनान्तं दच्िणायंने""
तच खानदानादौ कोटिदुयफलं भवतिं । यथा
माव्छे।
“अयने कोटिगुणितं लकं विष्णुपदीव च ।'”
इत्यादि ।
“अयने विवे चैव शयने बोधने इरेः ।
च्यनध्यायत्त कर्तव्यो मन्वादिष यगादिषः”
इति तिश्यादितत्चं ॥*॥ दग्येगतिविश्चेषः।
यथा,--
“म्टगसंकरान्तितः पूवे पञचात्तारादिनान्तरे ।
9१

€१

अय
रखुकव्वे चतुःपञ्चपलमानक्रमेय तु ॥
षट्‌ षटटिवत्सरानेकदिनं स्थादयनं रवेः
र्वं चतुःपञ्चदिनमयनारम्भगं कमात्‌ ॥
वयत्क्रमेण च तद्त्‌ स्यादुदग्यानं सवेभवं ।
कक्तिंसंक्रमणे तददभितो दच्तिणायनं"
इति ज्योतिस्त्वं ॥

खयनां शः, पै, ( अयनस्य अंशः मागः ।) खय्येगतिवि-

शेबस्य भागः) खथायनां शलम्रसाधनं ।

“लम लमान्तर त्वा खयन ग्रः पूरयेत्‌ ।
खानलेैरते मागं मिश्रयित्वा दिने दिने” ॥
अस्यार्थः । लग्र रामोगवेदैरियायुक्तं लमान्तरं
छत्वा यथा भेषलम्मं २ । 8७ लम्नान्तर टषलम्नं
9 । १७ अच्रान्तरेण दयो राधिक्येन ३० चिं शत्यलं
लच्चायनां डः पुरयेत्‌॥ यनां शस्त जातकाणेवोक्तः।
यथा,

“शराकभेकाच्िवेदोनं दिः छत्वा द श भि हरेत्‌ ।
लब्धं हौनञ्च तत्रेव षथ्याप्राश्ायनांशका

इति । लब्धस्थाने लब्धेन इति पाठः सिडधान्त-
रस्ये । ते च इदान चेचस्येकादश्णाहे सम्भवात्‌
ऊनविंश्तिसं ख्यकाः। ते च एुनःखानलेः २० चिं-
ता इरेत्‌ । भागलच्िस्त॒ ऊनविश्रतिः ९९ |
तच्च मेवलम्रे मिश्चधित्वा ४।६९ बट्‌ पलाधिक-
दण्डचतुषटयात्मकं मेषलप्रं भवति । खवं टलादिक-
मूद्य। किन्तु लम्रान्तरेण यचाधिकं लभ्यते तचा-
धिकं लम्रं भवति | र्वं यच्च लभ्रान्तरेण हानि-
स्तत्र लम्रेऽपि हानिरिति निष्कर्षः ॥ *॥ दइरदानौं
स्यङच्ानाथं पद्येन लिख्यते । बाणेवदो 8 ।५-
$खवेदेः श्रति ४ । ४८-रिभनयनंरिन्दियं ५।२८
-खाम्बुनेष ५ । 8०र्बाणो वेदानलेः ५। ३8
-खाभिभिरिष ५। ३२०-रिषुरङ्गाभिने ५।३९
-ुःवुवेदे ५। ४९.र्वाणोनागेन्दुभिस्त॒ ५। १८
श्रुतिरपि रसरामे 8 । द६-गुणाः सप्तबाणः२।५७
रामोऽखा्धिस्त ३।४७-सिद्धान्तजमतमयनां शा-
दिदं लम्ममानं॥ रख्तच्च तमोलिप्रादिदेशौयं
घाशुक्तायनां शसाधितं ॥ * ॥ अङ्गेन वेदो ४। ६
मेषः स्यात्‌ वदधवेरैः खखं ४।४८ डषः। सुनियम्मः
श्रो ५।२७ इन्दः व्योमास्थिबाय ५। ४० करकटः]
वेदरामेः शरः ५। २४ सिंहः कन्धाङ्कयम्मपञ्चकः
ध। २९ । तुला ऋषिरामपञ् ५। ३७-ङख्िकः
खाल्विपञ्चकः ५। ४० ॥ नवचन््रबाय ५।९१९९-
धनुर्वेदरामैः खं 8 । ३४ ग्टगः। वद्धपचच-
चयः २। ५८ कुम्भः ऋषिवेदचयो ३ । 9७ भषः
॥*॥ शचवंदख 8 ई मेषो नवञ्चखसुख
४-४< । -गौ ख्ययुम्नेः शिवाख्ो ५। २८ इन्द्यो-
ऽङ्गगप्यित्तवाणो ५।३९ डिमकरभवनो सराम-
रामैः कलम्बः ५। ३३ । सिंहः कन्यालरामैरिष
१। ३९-रिषुजसुखाप्नीब्‌ ५। ३४-यूकोटलिष्टस्वी
¶। ४१ बेदेशास्योऽङ्एग्वीसखरइरमुख ५। १८
-कोदगडमाड्वं राः ॥ बन्धू रामञ्च वेदो 8 । ३७
रुविस्तभवनः पन्बेतः पश्चरामः ३।५७ कुम्भो
मौनख श्रषक्त गिरिसुखदइनं ३। ४७ पयदं
प्रक्रमेण । अस्तं यामिच्रराश्वनुदिनमवसाद्यश्च

अय
राजीवनायो यद्यातिसन दुतं स्यादुदयमनुदिवा-
रा्रमाङ्वंराहाः ॥ ° । लम्रं लम्रान्तरं त्वेति
प्रकारान्तरेण यदुक्तं तदपि पद्येन लिख्यते यया ।
वेदोऽङके 9। ६-रिभवेदेः अति ४ । ४८-रिषरिभ-
परच्तेः ५ ।२८ कुवेदेश्च बाणो ५ । ४९ बाणो
रामानले ५। ३३-रिन्ियमपि नवात ५। २९
रिषः सप्तरामैः ५। ३७. बाणः गून्यान्धिने ५।४०
-षष्टेतिभि ५। १८रिषगुरैरव्थि ४ । २५-रणेबः
याभ्नौ ३।५८ राभोऽश्वाद्धि्त १। ४७ सिडान्त-
जमतमयनां शादिदं लममानं ॥
““चस्यकादश्राहे तु विषुवारन्भणं यदा ।
तदेतल्लम्ममानं हि च्ेयमन्यच्च साधनात्‌” ॥
इति ज्योतिषसग्रहः ॥ ( गतिः। गमनं । मागः ।
“शग स्यचिह्वादयनात्‌ समीपं
दिदत्तरा भाखति सत्नितते” ।
इति रघुवंशे । ख्यानं । भूमिः। समरसमार-
म्भकाले योधानां यथाप्रधानं यूदभूमौ पुन्नोष-
रादिदिभ्विभागेनावस्थितिख्थानं। सेनारनिवेश-
विशेषरूपव्यदपवेभ्रमागः।
“खयनेष च सव्वेव यथाभागमवस्थिताः ।
भीश्रमेवाभिसच्तन्तु भवन्तः सन्वे णव हि"”
इति भगवद्रौता । आश्रयः । विखामस्धानं ।
“अपो नारा इति प्रोक्ता अपो वे नरदधनवः।
ता यदस्यायनं यृबये तेन नाराः सतः"? ॥
इति मनुः । गइ । वसतिः। वासस्थानं । शाखं ।
भावसाधनो य्न्यः।
“शित्ता कल्यो व्याकरणं निरुक्ता छन्दसां चयः ।
व्योतिषामयनद्खैव वेदङ्गानि षड़ेव तु ॥
छन्दः पादौ तु वेदस्य इस्तः कल्पोऽथ कथ्यते ।
ज्योतिषामयनं नेच निरतं ओ मुच्यते”, ॥
इति कूम्भएराे । )

अयानयीनः, ठै, शरः । यथा। अनुपद सब्वान्नायागयं

बद्धा भच्यति नेयेषु । अयानयः खलविररेषः।
तज्नेयः। अयानयीनः शारः । इति लिडान्त-
कौसदौ ॥

अयन्तितः, चि, (न यज्छितः, नभ्‌समासः ।) अवाधः।

अनगेलः। इति हेमचन््ः ॥ ( अनियन्ितः।
अनियमितः। खाधीनः।
“'साविच्रौमाच्रसारोऽपि वरः विप्रः सुयन्तितः |
नायन्तितस्निषेदोऽपि सन्वाश्ौ सरव्॑विक्रयी"” ॥
इति मनुः ।)

अयस्कान्तः, पै, ( अयस्तु कान्तः रमयौयः |) लौह -

विश्टेषः। कान्तलोह इति स्यातः। तत्य
श्यौयः। कान्तलोहं २ कान्तं ३ लौ.शकान्तकं
४ कान्तायसं ५ हृष्छलोहं ९ महालोहं 9 |
अस्य गुणाः । तीच्छन्वं । उव्यात्वं । रूच्त्वं |
पाणशोधकषफपित्तदइरत्वं । रसायभव्वं। नु
तमत्वश्च । स चतुव्विधः। भ्नामकः १ चुम्बकः
९ रोमकः खेदकः 8। णते रसायने उत्त
रोत्तर शु शिनः।

“क्रमेय दाच्छाङ्कान्तिकाल्खनीरोगदा विनः” ।
इति राजनिधंणटः ॥ चुम्बकप्र तरोऽप्ययं। (चुम्बकः

र
इति ख्यातः प्रस्तरमदः ।
माषा ।

“उमारूपेण ते ययं संयमस्तिमितं मनः ।
शम्भो यं तध्वमाकष्टमयस्कान्तेन लौ डवत्‌", ॥
` इति कुमारसम्भवे ¦ }
(“वतः केाटिसडख्वा कान्तलो इं महागण ` ।
इति वद्यकरसेन्रसारसङ्खःहः ॥)
अयस्कार, ए, ( अयो विकर करोति, कछ +खण्‌
उपपदसमासः । ) प्रजङ्कायः। जङ्खाग्रमागः।
इति चिकागडशेषः ॥ लौ ह कारः । अयस्करोतीति
व्युत्पत्या ॥
अयाः, [स्‌ ] पै, ( इन्‌ + असन्‌ ।) अभिः! इु-
रादिकोषः॥
अयाचकः, चि, ( याच + रवुल्‌, ततो नजूसमासः।)
याच्‌जार दितः । यथा । “वदि भवति स दाता
याचकायाचकेषु'" । इवयुद्धटः ॥ (भिच्तापराङ्युखः ।
प्राधंनाविसुखः | ) $
अयाचितं, चि, (याच्‌ + क्तः, नज्‌समासः । ) याच्‌-
जां विना लञ्यवन्तु । अपराधितं । इम्टतशब्दा्ये
मेदिनी ॥ (अनर्थिंतं । « अयाचितोपस्धितमम्ब
केवलं । इति कुमारसम्भवे । “म्टतं स्याद-
वाचितं'” । इति मनुः । “'खअयाचितातं म्राद्य-
मपि दुव्कुतकम्मंः” । इति स्तिः । )
अयाचितः, ए, (याच्‌ + क्तः, ततो नज्‌समासः | )
सुनिविशेषः। तत्पय्ायः। उपवर्षः र इलभ्टतिः
३ छेतकोटिः 8 । इति चिकारडद्रेषः ॥
अयान, ज्ञी, खभावः । इति हारावली ॥ अगमनं ।
मव्यधंयाधातोभेएवे$नट्‌ ततो नन्‌समासः॥
अयि, व्य, प्रञ्रः। ( इय + इन्‌ । ) अनुनयः । सम्बो-
धनं । इति मेदिनो ॥ अनुरागे । ( “अयि
कठोर ! यशः किल ते भियं" । इति उन्तर-
चरति; “खयि घनोरु! पदानि शनैः शनैः" ।
इति वेणीसंहारे । “अयि जीवितनाथ ! जोव-
सौद्यनिधायोल्थितया तया पुः") । इति कुमार
सम्भवे |)
अयुक्क्छदः, ए, ( अयुग्माः सप्त सप्त कदा अश्च ! )
सप्तपगंरत्तः | इति हेमचन्द्रः ॥
अयुक्त, ज्रि, ( युज्‌ + क्तः, नज्‌समासः | ) अनि-
शितं । अनुचितं | वया,-
“अयुक्तं यदिह परोक्तं पघमादेन मभमेण वा", |
इति दुर्गादासः ॥ (असंसक्तः । संयोगरडितः |
अनियाजितः ! वथा,
“युक्छचारा राजाने भविष्यन्ति कथंनु ते”

इति रामाये । सव्वेदा विषयासक्तचित्ततया
कत्तव्येव्वनवदहितः।

“परावमन्ता विषयेष सङ्वान्‌,
न देशकालप्रविभागवन्ववित्‌
अयक्तानुदधिर्‌ गदोष निश्चये
विधन्नरान्यो न चिरात्‌ विपषद्छसे'”
इति रामायणे |)
अयम्मच्छदः, प, (अखयम्माः सप्त सप्त छदा स्य |)
विषमच्छदः । सप्तप्रण॑रत्तः। दइ्यमरटोकायां

चुम्बकपाथर इति

९२

अथा
भरतः॥ (कातिम इति ख्यातः सप्त्छदटच्तः।
“अनेकराजन्धर थाश्चसङ्कलं
तदीयमासख्याननिकेतनाजिर ।
नय्य युम्मच्छदगन्धिराब्ैतां
भ्रं पोपायनदन्तिनां मदः” ॥
इति किरा ताच्लैनोये ।)
अयत, ज्ञी, (न यतं, नज्‌समासः।) द शस खस ख्या।
इति हेमचन्द्रः॥ १०००० दशहाजार्‌ इति
भाषा। (नागनामयतं वुरङ्गनियुतं साद्ध
यानां शतं" । इति रामायणे |)
अयुतः, ति, (न युतः, नज्‌समासः ।) अमिथितः ।
अयक्तः। यथा। अषटधग्‌भावोऽयतासिदिः।
इति चरकटीका ॥ (खअसंयक्तः। असं्चिष्टः।
संयोगरद्ितः। पुंसि खनामख्यातः साधिकस्य
एचः स च क्रोधनस्य पिता ।)
ये, व्य, (इय + णच्‌ \). कोपः । विषादः । सम्भमः।
स्मरणं । इति मेदिनी ॥ सम्बोधनं । इति श्द-
सुन्नावली ॥ (कोमलामन्ते । “खये कान्ते सुग्धे-
चटलनयने चन्द्रवदने” | इव्यद्धटः। “अये कथं
तातसारुथिर श्वसनः । इति वेणीसंहार ।)
अयोगः, ४, (यज्‌ + घञ्‌, नज्‌समासः |) विद्वेषः ।
विधरः। कूटः । कठिनोद्यमः। इति मेदिनी ।
वमनविरेचनादीनां प्रतिलोमप्रत्तिरल्पप्रड-
ज्तिव्वा | यथा,
«योगः सम्बकप्रढत्तिः स्यादतिवो गोऽतिवत्तेनं ।
अयोगः प्रातिलोभ्येन न चाल्पं वा प्रवर्तनं", ॥
इति बेद्यक्ं । ( “तच्रासाव्ये न्ि्ाधंसंयोगो-
ऽयोगातियोगमिश्यायोगादि युक्ता रूपरसादयः”॥
इति माधवकरदतरोगविनिखखयगरग्ये विजय-
र्च्तितः॥
“च्रौरायतनानीति अर्थानां कम्भणः कालस्य
चातियोगायोगभिथ्यायोगाः तच्रातिप्रभावतां
दृश्यानामतिमाच्ं दश्रनमतिणोगः॥ सर्वेशो
ऽदश्नमयोगः अतिद्धव्छातिञ्चिद्धातिविप्रकष्ट-
सौदमैरवाद्सतदिद्बोभत्सविष्टत।दि रूपदशरनं ।
मिथ्यायोगः"? ॥ इति चरकः |) योगो ध्यानं
तदभावः। योगो मेषजं तदभावश्च | (विच्छेदः
भिथः संरूएगाप्नानुरागयोनोयकनायिकयोगुर
जनपराधीनतया देवगव्या वा विप्रकर्षादन्योन्याद-
प्रन रूपदश्राविश्ेषः, यदुक्त दशरूपादर्शे।
““तच्रायो गोऽनुरागे$पि नवयोरेकचित्तयोः।
पारतन्तरेयण देवादा विप्रकषोादसङ्गमः'" ॥
अयश्च पु व्बेराग इव्यच्यते। यदुक्त दर्पणकारः ।
“वणादशनादापि भिः संरूएरागयोः।
दशाविशेषो योऽप्राप्तौ मूनबैागः स उच्यते" ॥)
अयोगवः, चि, (अयदव कटिना मौदौणो यस्य
खः, अच्‌ । अयोगं दुदधयोगं वाति वा+कः।)
वंश्वकन्यायां शरूदादुत्यन्रसन्तानः । इति जटाघधरः॥
(*“रूढादयो गवः च्तन्ता चाग्डालख्ाधमो णाम्‌ ।
वेश्य राजन्धविप्राद्च जायन्ते वणंसङ्कराः” ॥
इति मनुः ।

शरूदात्‌ वैश्यायां जालः प्रतिलोमजः सङ्कोंवयेः। |

अया

“प्रसाधनोपचारच्नमदासं दासजीवनं ।
सैरिभ वाग रारुत्तिं ते दस्युरयोगवे” ॥
इति मनुः |)
अयो गुडः, प, (अयसा निन्मिते गुडः पिः | लौ-
गुलिका । यथा,--
“वरमाशौविषविषं क्रितं ताम्रमेव वा|
पीतमव्भिसन्तप्ता भक्तित वाप्ययोगडाः” ॥
इति चरकः ॥
अयोग्र, ज्ञो, (अयोःऽग्रे सुखे यस्य तत्‌ ।) सुषलं ।
इत्यमरः ॥
अये घनः, पु, (अयां सि इन्यन्ते ता्यन्तेऽनेन, इन +
अप्‌ + घनादेशश्च ।) रकौभूतलोहपुञ्चः। इातुङी
शति भाषा। तत्प्धायः। लोहकूटं २। इति
हेमचन्ः ॥
(“खयो घनेनाय इवाभितप्तं
वैरेहिबन्धो हदयं विदद" ।
इति रघवंशे।
“कुरु करो गरुमेकमयो धनं
दहदिरितो मुकुरुच्च कुरुष्व मे” ।
इति नैषधं |)
अयोध्या, स्त्री, (यो इमशक्या, युध + र्थ॒त्‌, न्‌-
समासः |) ओरामनगरी | पञ्चिमदेगे अश्ोदु
इति प्रसिद्धा। तत्पय्यायः। साकेतं ₹ कोशला
इ३। इति हेमचन्द्रः ॥ उत्तरकोश्ला 8 । इति
चिकाणडश्ेषः॥ सा त्‌ मोच्तदा एरी । यथा,
“अयोध्या मधरा माया काशौ काञ्ची खवन्तिका।
एरी दारवती चेव सपेता मोच्तदायिकाः॥
खतास्त एथिवौमध्ये न गण्यन्ते कदाचन ।
ओ्रीरामधनुरग्रख्था अयोध्या सा महापुरी" ॥
दूति भू तश्चडधितन्त्ं ॥ * ॥ तदैनं यथा,
“को शलो नाम मुदितः फौतो जनपदो महान्‌ ।
निविष्टः सरयूतीरे प्रभूतधनधान्यवान्‌ ॥
अयोध्या नाम नगरी तचासील्लोकविश्ता ।
मनुना मानवेन्द्रेण या एरी निभ्निता खयम्‌ ॥
आअआयतादश् चदे च योजनानि महाएरी)
श्रीमती चीणि विस्तोणा सुविभक्तमहापथा ॥
राजमार्गेण महता सुविभक्तेन शोभिता ।
सुक्तएष्पावकौर्येन जलसिक्तेन नित्यशः ॥
तान्तु राजा दशरथो मदासादुबिवद्धनः ।
एरीमावासयामास दिवि देवपतिर्यथा ॥
कपाटतोरणवतौं सुविभक्तान्तरापणां ।
सर्व्वयन्ल्ायुधवतीमुषितां सन्वेशिल्पिभिः॥
खतमागधसम्बाधां ओौमतीमतु लप्रभां ।
उच्चाट्रालध्वजवतौं शतप्नीशतसं कुलां ॥
न धूनाटकसंचैखच संवक्तां सव्वैतः एरी \
उद्यानामरवणोपेतां महतीं शालमेखलां ॥
दुगेगम्भीरपरिखां दु मन्येदुं रासदां ।
वाजिवारणसम्य्ों गोभिर; खरस्तथा ॥
सामन्तराजसङ्खःश्च बलिकम्मभिराड्तां ।
नानादेशनिवासेश्च बणिग भिर्पश्ोभितां ॥
पासादरैः रन्रविद्धतैः परन्बपरैसिव शोभितां ।
कूटागार सम्पू मिन््स्येवामरा वतीं ॥

अया

च्ि्ामद्टापदाकासां वरनारीगरगतां ।
सव्वैरन्रसमाकोणौं विमानग्टहश्ोभितां ॥
ग्टहगाएामविच्छिां समभूमौ निवेशितां ।
श्ालितण्डलसम्पूणाभिच्तुकागडर सोद कां ॥
दुन्द्‌ भोभिग्टद ङश्च वीणाभिः पणवेस्तथा ।
नादितां ग्टशमत्य' एथिन्धां तामुत्तमां ॥
विमानमिव सिद्धानां तपसाधिगतं दिवि।
सनिवेश्ितवेश्सान्तां नरोत्तमसमाडतां ॥
ये च बारीनं विध्यन्ति विविक्तमपरापरं।
शब्दबेध्यञ्च विततं लघुहस्ता विश्रारदाः ॥
सिंहव्याघ्रवराङाणां मत्तानां नदतां वने ।
इन्तारो निशितैः श सतैर्लाद्राङबलेरपि ॥
तादृशानां सडदै्तामभिपू्ों महारयेः ।
पुरीमावासयामास राजा दशर यस्तदा ॥

वामभिमद्धिगुगवद्धिरातां

दिजोत्तमे्ववेद षड्ङ्गपारगैः ।

सद खदः स्यरतमहात्मभि-

मेहभिंकस्येऋोधिभिख क विः" ॥
शव्या रामायणे बाद््रीकीये बालकाण्डे पञ्चमः
सगः ॥ # ॥
“तस्यां एय्यमयोध्यायां वेदविव्‌ सव्व॑सं इः ।
दी्॑दर्शौ महातेजाः पौरजानपदप्रियः ॥
इच्ाकृूणामतिरथो यज्वा धम्मेषसो वश ।
मदर्धिंकल्पो राजभिंच्छिषु लोकेषु विश्रुतः ॥
बलवान्निहताभिचो भिचवान्‌ विजितेन्दियः।
धनै सचयेश्वा्यः शरक्रवेश्रवणो पमः ॥
यथा मनुमंहातेजा लोकस्य परिरत्तिता ।
तथा दशरथो राजा लोकस्य परिरल्तिता ।
तेन स्याभिसन्धेन तिवगं मनुतिरता ।.
पालिता सा एरी श्रा इन्दरेणेवामरावती ॥
तस्िन्‌ एरवरे दष्टा धम्मेत्मानो बङ्धश्रुताः ।
नरास्तदा धनैः खैः सैरलुव्धाः सत्यवादिनः ॥
नाल्यसच्चिचयः कच्ित्तदा तस्मिन्‌ एसोत्तमे ।
कुटुम्बो यो दसिदधाथीऽगवाख्चधनधान्यवान्‌ ॥
कामौ वान कदी वा शंसः पुरुषः कचित्‌ ।
इदः शक्यमयोध्यायां नाविदान्न च नास्तिकः ॥
सर्ववं नरा ना््यैख धम्मेशोलाः सुसंयताः ।
मुदिताः श्रीलढन्ताभ्यां मदइबेय इवामलाः ॥
नाकुण्डली नामुकुटौ नाखग्बी नाल्पभोगवान्‌
नाग्टद्ो नन लिप्ताङ्गो नासगन्धश्च विद्यते ॥
नाग्टद्मोजौ नादाता नाप्यनङ्कदनिष्कष्टक्‌ ।
नाइस्तामरणो वापि दृश्यते नाप्यनात्सवान्‌ ॥
नानाहिताभिनायज्वा न छदो वा न तस्करः ।
कश्िदासीदयोध्यायां न चाखत्तो न सङ्करः॥
खकम्मैनिरत। निव्ं ब्राद्णा विजितेन्ियाः।
दानाध्ययनश्रीलाश् संयता प्रतिग्रहे ॥
नास्तिको नान्टतो वापि न क्िद्बड्धश्रतः |
नायको न चाश्क्तो नाविद्वान्‌ विद्यते क्रचित्‌ ।
नाषड्ङ्विदचाल्ति नाव्रतो नासंदखदः।
न दीनः च्िप्तचित्तो वा व्ययितो वापि कञ्चन ॥
कचिन्रसो वानरी वा नाग्रीमान्नाप्यरूपवान्‌ |
बरु ्रवयमयोध्यायां नापि साजन्यभक्तिमान्‌ ॥

€

चर
वर्येष्वग्राचतर्थेषु देवतातिधिप्जकाः
छतन्ञा्च वदान्याश्च शूरा विकमसंयताः॥
दीधौयधो नराः सर्वव धर्मी सत्यञ्च संधिताः।
सदहिताः एप सै नियं सीभिः एरो त्तमे ॥
चतन्तं ्रद्यमुखं चासी देश्याः च्च्चमनुत्रताः
शूराः खकम्मनिरतास््रीन्‌ वणानुपचारिंणः॥
सा तेनेच्वाकुनाथेन एरौ सुपरिरच्तिता ।
यथा पुरस्तान्मनुना मानवेन्द्रेण धीमता ॥
योधानामभनिकल्यानां पेषलानाममर्भिंणां ।
सभ्यूण छतविद्यानां गु हा केशरिशामिव ॥
काम्बोजविषये जातीव्यीक्ीकै श इवोत्तमैः ।
वनायजनंदीजेश पणा हरि दयो्तमेः
विन्यपव्वेतजमंत्तेः पणा हेमवतेरपि ।
मदान्वितेरति बलेमातङ्केः प्बेतोपमेः
रेरावतकुलीने ख महापद्मकुलैस्तथा '
अञ्जनादपि निस्कान्तेरवांमनादपि च दिषैः ॥
भद्रेमन््रग्टगे शेव भद्मन््रम्टगेस्तथा ।
भवमन्दरोभंद्रम्टगेग्टगमन्द्रेख सा पुरी ॥
निव्यमत्तेः सदा पुग नागेरचलसन्निमः ।
सायोजने देच भूवः सव्यनाम्भा परकाशते ॥
तां एरी स महातेजा राजा दशरथो महान्‌ |
श्रष्रास श्रमितामिच्रो नच्तत्रणौव चन्रमाः॥
तां सत्यनाभां दृष्तो रणागेलां
रडन्विचिचै रुपश्ोभितां शिवां ।
एरीमयोध्यां दसद खसंकुलां
श्रा्रास वे शक्रसमो महीपतिः” ॥
इत्यै रामायणे वाल्मीकीये बालकाण्डे भ्छः
सगः ॥ युद्धायोे चि ॥
अयोमलं, क्ती; ( अयसो मलमिव । ) लौ हमल ।
इति साजनिधंरटः ॥ लोहार गु इति माषा ।
तत्पर्यायः । मण्डर २ लौहकिषटं ३। तस्व गुणाः ¦
^“श्तोद्धं सुत्तमं किट मध्यञ्च तिवर्षकं ।
अधमं षद्िवर्घोयं ततो हौनं विषोपमं ॥
यल्लौ हं यद्गुणं घोक्तं तन्किटृद्धापि तद्गुणं" ।
दति वैद्यकं ॥
(अस्य शोघनमारगं यया,
^“द्गध्वा्तकाष म्लमायसन्तु,
गोमूनिर््वापितमद्धवारान्‌ ।
विचूर्ये लीं मधना चिरेण,
कुम्भाद्धयं पारगदं निदन्ति'
इति व द्यकरसेच्रसारसङ्कृहः ॥ )
अर, क्ती, (यत्ति गच्छयनेन, ऋ + खच्‌ |) शीघ्रं ।
चकराङ्ं। चाकार पाकि इति भाषा । शीषगे
चि। इति मेदिनी ॥.
अरः, ए, ( ऋ + अच्‌ ।) जिनानां कालचकरस्य द्वाद `
शशः । स तु अवसपिराः षणमागः ॥ जिना
नामद्धादशतीथङ्रः । इति हेमचन्द्रः ॥
रकः, ठ, (अ + चटकन्‌ |) प्रवालं । इति इारा-
वली ॥ पर्पटः । इति साजनिषंरटः ॥
ऋअरग्बधः, पु, आरग्बधटच्तः | सेंदालि इति
ख्यातः| इयमरटीकायां भरुतः॥ (अस्य गुणादयः
ऋारग्बधशन्दे डेयाः।)

आर्‌

अरघटरः, पै, (अर श्रं ध्यते चाल्यतेऽसौ, अर +

चट + अच्‌।) महाकूपः । इ्यमरजटाधसौ ॥ (कूपात्‌
जलनिःसारणाथं घटीयन्तरमेदः । कूपो परिनिबद्ध-
जलोत्तोलककाष्टमेदः । “स कदाचिदायादैरुदे-
जितोऽरघटघाटिकामारुच्य कूपात्‌ कमेण नि-
व्कुन्तः' । इति पञ्चतन्त्रे |}

अरघटुकः, पै, (अरघटर+सखाथ कन्‌ ।) मदाक्रूपः
तत्पर्य्यायः । पाद्‌ावन्तेः २। इति हेमचन्द्रः ॥

ऋअरजाः, [स्‌] स्त्री, (रन्‌ज + असुन्‌, नलोपः नज्‌-
समासः |) कन्या । कुमारी । इति हेमचन््रः ॥
रुजोगुरहिते चि ॥ (निम्नलः । धौतः । पररि
व्कुतः ।)

अरटुः, ठै, (अरः शोघ्रं अटति, अट्‌ +उन्‌ ) अर
लुच्तः। इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥

अरणिः, एं, (ट +अनि ।) गणिकारिकारच्तः ।
इति भेदिनौ । ख्थैः । इति काष्ीखणडं ॥

अरणिः, पे, स्त्री, (ऋ +नि |) निम्भग्थादाङ ।
अभरिसाधनीभरूतकाष्टं । घषेणदाराभिजनककाष्ट।
इत्यमरः ॥ ( अभिमस्थनकाष् । अम्ुपत्यादनाय
यत्का का्ान्तरेण व्यते तदरणिनामकं काष्टं |

““विपत्तवच्तौऽरणिमन्थनोत्यः
पतापवङ्केरिव धुमलेखा"” ।

डति धनञ्जयविजयव्यायोगे । )

अरणी, स्त्री, अरणिः । इमरटोकायां भरतः ॥
(“विधिना मन्त्रयुक्तेन रूच्ताऽपि मथिताऽपि च।
पवच्छति फलं भूमिररणीव डताश्नम्‌?' ॥
इति पञ्चतन्ते |)

अरणोकेतुः, ए, (अरणी केतुरस्य सः ।) अभिमन्थ-
ङच्तः । इति राजनिर्घंटः ॥

अरणं, ज्ञी, (अय्यते म्टीः, ऋ गतौ, अततरनिश्ेति
अन्यः |) वनं । इत्यमरः ॥ (मोत्तप्रदं दण्ड-
कादिकं नवारण्ये । यदुक्त,--
“दण्डकं सैन्धवारण्यं जम्बुमागं च पुष्कर ।
उत्पलाव्तकार रं ने मिषं कुरुजाङुलं ॥
दिमवानन्यद चैव नवारण्यं विमुक्तिदं” |)

अर्षः, प, कट फलद्च्तः। इति शब्दचन्धिका ॥
(खनामस्यातो रैवतस्य मनोः एनः । यदुक्घं
हरिवंर,--
“अरर प्रकाशश्च नि्महः सल्यवान्‌ क्षती ।
रैवतस्य मनोः एताः पश्चमश्वैतदन्तर"” |)

अरुण्धयकदली, स्त्री, (अरण्थसयैव कदली, षष्ोतत्‌-
परुषः |) गिरिकिदली । इति राजनि्ध॑शटः ॥
(वनकदलौ । इयं ग्रमादौ न. जायते ।)

खर््यकापासी, स्त्री, ( अस्णये कापसी, सप्तमी-
ततृपुरुषः |} वनकापौसौ । तत्पर्यायः । वनजा र्‌
भारद्वाजी इ वनोद्दा 8 । अस्या गुणाः ।
ह्िमत्व । रूव्तत्वः । त्र शस््रच्तत नाशित्वद्च ।
इति साजनिघंशटः ॥

ऋअररकुलत्थिका, स्री, (अरण्यस्य कुलत्थिका, षणी
तत्‌ युरुषः |) कुलल्था । इति राजनिषंयटः ॥ बन-
कुलथौ इति भाषा ।

ऋअरण्यकुखम्भः, ए, (अरण्यस्य कुम्भः, ष्टीतत्‌-

र्‌

एरषः |) वनकुस॒म्भः ¦ तत्यय्यैयः । कतौखम्भः र
्छभिसम्भवः द । अस्य गुणाः पाके कदुलं । क्े्-
नाशित्वं । अभिरृडिकारित्व्च । इति राज-
निष॑टः ॥

श्रर्यघोली, स्त, (अर ण्यजा घोल, कम्म धारयः।)
वनधोलो । पचशाकवि पोषः ¦ इति राजनिर्ध॑गटः ॥

अर रयचटकः, ए, (खर णस्य चटकः, षरीतत्परुषः |)
वगच्रटकः । तत्यय्यायः। धूसरः ₹ थूमिशयः द्‌ । |
श्यस्य गुणाः । शौतत्व । लघत्व । शुक्ररडधि- ¦
कारित्वं । बलप्रदत्वश्च । इति राजनिघेगटः ॥
(खस्य मांसगुणा यथा राजनिघरटे,
“"चटकाखजं तु शोतं लघ डष्यं बलप्रदः |

तदच्चारण्यचट कं तत्तष्णं लघु पश्यदम्‌”” {)

ऋअरण्यजानेका, स्री, (अर खय जायते या, अरण्य +
अन्‌ +ड, अरण्यजा च्ारका, कम्भधारयः |)
वनार्थंका । इति राजनिर्धरटः॥ ग्न च्यादा इति
भाषा । खस्य गुणप्णायौ रेन्रशब्दे बर्व्यौ ॥

अर र्यजीरः, ए, (अर यस्य जोरः, षण्ोतत्‌ एरुषः ।)
वनजीरः। इति राजनिर्घगटः ॥ वनजीरा इति
भाषा)

ऋअररयधान्धं, की, (अर णस्य धाक, षदीतत्यरषः |)
नीवारः । इति राजनिधण्टः ॥ उडी धान इति
भाषा |

शअरण्यमच्िका, स्त्री, ( अरण्यस्य मच्तिका, षङी-
तत्‌एरषः ।) दशः । इति शब्दरलावली ॥ ङश
इति भाषा ।

अरण्यपुद्धः, प, (अरण्यस्य मुद्गः, षषीतत्‌ पुरुषः ।)
कुदः । इति राजनिघंरटः॥ वनसुग इति
भाषा । (अस्य गुणाः मुकुटकशब्दे श्व्याः |)

्रणयवायसः, ठै, (अरर्यस्य वायसः, षषीतत्‌-
एषः ।) बरोरकाकः । इति राजनिषरटः॥ दंड
काक इति भावा।

आअरवासिनी, स्त्री, (अररे वसति या, अरर +
वस्‌ + णिनि, द्यां डीप्‌ । ) अन्यन्तपर्णीं लता ।
इति राजनिर्ध॑गटः ॥

शर ण्यवा्तृकः, ए, (अरस्य वास्तुकः, बष्ोतत्‌
एरुषः ।) वनवाक्लृकः । इति राजनिधंराटः ॥ वन
वेतो इति भाषा । अस्य गुण्पय्यायौ कुगञ्जर-
शब्दे जद्यौ

अरण्यश्रालिः, पै, (खअररप्रभवः शाक्तिः, कर्म्मधारयः
मध्यपदलोपच्च ।) नीवारः । वनधान्यं | इति
राजनि्धंरटः ॥

अरण्यशरूरणः, पै, ( अरण्यजातः गूरः, कम्मै-
धारयः) वनश्रूरणः। इति राजनिरभरटः | वन-
खल इति भाषा ।

अरण्या, [ न्‌], (अरणे चेव दिंखः |) इकः ।
इति हेमचन्द्रः | नेकडे वाघ इति भाषा |

शअरण्रक, स्त्री, (अरण्याय गन्तुं बो, चुर्योतत्‌
एरषः ।) व्येषखुक्ञाषष्टौ । वाटाषष्ी इति भाषा । ।
यथा राजमा्ते--

ज्यं मासि सिते प्ते षणी चारण्यसंन्निता ।

चननं ककरास्तस्यामट न्ति विपिने स्त्रियः ॥

९४

अर्‌
तां विन्ध्यवासिनी खन्धषद्छोमासा धयन्ति च ।
कन्दमूलफलादारा लभन्ते सन्ततिं सुभां” ॥ |
कन्दं शरूरणादि । मूलं तदितरत्‌ । इति ति्या- |
दिवत््ं ॥

खरर्यानो, स्त्री, (अरण्ट + खानुक्‌ + स्त्रियां खौष्‌। |
मत्‌ अर र्रम्‌ इत्यस्मिन्‌ अँ इन्द्रवरखेति |
खचस्येन हिमारण्ययो मं दतवद्रति वार्िंङेन अर- |

खशब्दस्य आखानुगागमः, तते डीष्‌ ।) मदावनं ।
इत्यमरः ॥ (“त्ति मग धदे रे चम्पकवती नामा-
रण््रानी?” । इति हितोपदेशे ।)

अरतच्रपः, प, सी, (खरता विरता चपा यस्य ।) |

कुकुरः । इति चिकाणषेषः ॥ र्यलन्जे चि ॥
(नात्ति रते श्टङ्गारे चपा लज्ना यस्य सः })

अरतिः, प, (ऋ + खति |) कोधः । इव्यणादिकोषः।

अरतिः, स्त्री, (रम्‌ + क्तिन्‌, नज्‌समासः |) खनव-
स्थितचित्तत्व'। इति रचितः ॥ कौड़ाभावः | इति
कार्तिकः ॥ रतिविरहः | रतिशन्यै चि ॥
(विस्क्तिः। पीतिविर्हः । अनुरागरादिष्यं ।
उत्साह दह्तौनता । उद्यमाभावः। उद्योगराहिव्यं
निचेदधता। स॒खामावः। दुःखं । लेशः । अौत्‌-
खक्धं। उद्वेगः। इ वियोगात्‌ चित्तस्य कुलीभावः।
यदुक्त,
“खाभोषवस्बलामेन चेतसो यानवस्थितिः ।
अरतिःसातु विक्ञेया””। सुखताभावः। अखास्थः।
“शमो ऽर ति विवशेत्व' वेरस्यं नयनश्चवः'” ।
इति सुश्ते ।)}

ऋरलिः, पै, (ऋ + कलिः, रिः बद्धमुटिकरः, स
नात्ति यस्य |) वित्ततकनिष्ाङ्गलिमु्िकस्त |
कुपंरः । इति मेदिनी ॥
(““र्कविं शतियुपा्ते रकविंशत्यरलयः”” ।
इति रामायणे । कफोणिः! इस्तः। करतल-
पाः । बद्मुषटिन्तः। कौल, धसी इत्यादि
भाषा)
“पदा मूभ्रिं महाबा प्राहरत्‌ विलपिष्यतः ।
तस्य जानु ददौ भीमो जघ्ने चैनमरनिनः?”
इति महाभारते |)

अरन्धनं, ज्ञी, ( न रन्धन, खचर अभावे नञ्‌ । ) पाका-
भावः। तत्त्‌ कन्यास क्रान््यां छतश्धेत्‌ ठड्धारन्धनं
कशते। सौरभस्य यस्मिन्‌ कस्मिन्‌ दिने छत
श्वेत्‌ इच्छारन्धनमिनयुच्यते। इति लोकप्रसिद्धं ।
तच प्रमाणं ।
“ककःन्रमद्यात्‌ सिं हाहे सिंहाननं सिं हकन्धयोः ।
मनसाग्रेषनागेभ्यो दत्त्वा सबं निशोधितं”॥
इत्याचारमा्तंगइडष्टत व चनं ॥

अरमः, चि, (न रम्यतेऽच, धारे घञ्‌ ।) अवमः ।
अधमः 1 इत्यमर टीकासारसुन्दरी ॥ (नोचः।
जनिक्ल्ः | इनः |)

अरर) चि, ( ऋ + रच्‌ । ) कवाटं । इत्यमरः ॥
करीरकोषः। अच्छादनं। इति विश्ः॥ (पसि
चम्मकत्तनच्छ्रिकाभेदः । यज्नाङ्ग। य॒ड्धं। रणः |)

अररिः, पै, ज्ञी, ( ऋच्छति ऋ + विच्‌ , अरमियत्तिं

ऋ इनि ।) कपाटं | इति हेमचन्द्रः ॥

अरा

अररः, प, (ऋ + अरु | ) शत्रुः । इति सिडान्त-

कौमुद्यासुणादिङत्तिः । (अस्त्रमेदः। खनाम-
ख्य तोर मेदः । )

अररे, वय, (खरं श्रीघ्रं राति, रा + के |) त्वरान्वित-

सम्बद्धः । श्रौघ्रसम्बोधनं । इति शनब्दरनावलौ ॥
( शौभ्रं॑प्रत्यत्तरलाभेच्छया छते अतिव्यय्रतया
सम्बोधने । ।

“खरे विकारसम्बोधे अररे त्वरयान्विते"।

इति शब्द्रननावली । )

अरलुः, ए, (खरः लाति, ला + कु, ऋ + अर +

रस्यल।) श्योनाकडच्तः। इव्मरः॥ शोनागा
इति भाषा।

अरविन्द, ज्ञी, ( अराकाराणि दलानि तत्‌सा-

श्यात्‌ अराः, तान्‌ विन्दति लभते शत्यं विड्‌.
+ शर । ) पद्मं । सारसपच्ती । इ्मरः ॥ ताज ।
रक्तकमलं । नीलोत्यलं । इति राजनिघंगटः ॥
( “उन्मीलितं तूलिकयेव चित्रं ख्यो खुभिभिन्न-
मिवारविन्दम्‌” । इति कुमारसम्भवे ।

“र विन्दमिदं वच्छ खेलत्‌ वञ्चन मञ्जुलं ।
स्मरामि वदनं तस्याच्वारचञ्चललां चनम्‌?” ॥

इति साद्िव्यदपेणे। )

अरविन्दिनी, स्त्री, (अरविन्द + इनि, डीप्‌ । )

नलिनी। इति शब्दरलावली ॥ पद्मसमू इः ।
पद्माकरः । इति रत्नमाला ॥

ऋअरसिकः, धि, (रसं वेत्ति, . रस + ठन्‌, नञ्‌-

समासः ।) अरसन्तः | अविदग्धः । यथा । ““खर-
सिकेषु रसस्य निवेदनं शिरसि मालिखमा
लिख मा लिख” ॥ इ्यद्धटः ॥

च्यराजकः, चि, ( नास्ति राजा यर सः, कप्‌ |)

सराजशरन्यदेशादिः । यथा,

“चौर प्रायं जनपदं हौनसत्वमराजकं? ।

इति ओौभागवतं ॥ ( नियन्तुदधीनः। शासनकं
रददितः।

“ख राजके जनपदे दोषा जायन्ति वै सदा ।
उदत्तं सततं लोकं राजा दद्देन शास्ति प”॥
इति महाभारते ।)

अराजकः, ए, (नास्ति राजा यत्र सः कप्‌ |) राज-

श्रन्यदेश्ादिः । यथा,--
“अराजके हि लोकेऽस्मिन्‌ सव्वेलो विद्ते भयात्‌ ।
रत्ताचंमस्य सर्वस्य राजानमदजव्‌ प्सुः” ॥ `
इति मानवे ऽ अध्याये द्‌ श्लोकः ॥

अरातिः, पै, (न राति ददाति सुखं, रा + क्तिचै,

नज्समासः । ) शतुः । इत्यमरः ॥
(“राति विक्रमाज्ञकविकखर विलेचनः"? ।
इति साहिग्यदर्पंणे ।

“खनेकयु विजयी सन्धानं यस्य गच्छति ।
तत््रभावेन तस्याशु वशं गच्छन्त्यरातयः” ॥

इति पञ्चतन्त्र |)

अरालं, चि, (कट + विच्‌, अरमालाति, खा +ला *

+क |) कुटिलं। वक्रं। इत्यमरः ॥
(“अरालैः खाभाव्यादलिकरभकश्रीभिरलकैः" ।
इति खनन्दतहरी । )

।
4
ौ
तिः
।
५

` अरिमेदः,

अरि

अरालः, पै, (ऋ + विच्‌, अम्मालाति, खा+ला
+ क ।) स्व्नरसः। मन्तइस्ती । इति मेदिनी ॥
वकदस्तः । इति शब्द्रलावली ॥
अराला, सी, (असाल + स्तयां टाप्‌ ) अष्टधा ।
कुलटा । इति शब्दरलावलौ ॥
अरिः, ४, (ऋ~+दइन्‌ |) शचः। इत्यमरः ॥
(“उपकर्चारिणा सन्धिने मित्रेणापकारिणा?” ।
इति दितोपदेशे। (डिति मनुः)
«अनन्तर मरि वद्यादरिसेविनमेव च? ।
चक्रं। इति चिकाण्डश्ेषः॥ खदिरमेदः। तत्य-
य्थयः । सन्दानिका २ दाली ३खदिरपचिका ४।
खस्य गुणाः । कषायत्वं। कटुत्वं । तिक्ततवं ।
रत्ार्तिपि त्तनाश्ित्वच्च । इति राजनिधंरटः ॥
अरिं, जी, (ऋच्छयनेन, ऋ + इच |) कणः ।
हालि इति भाषा । तत्पग्धायः । केनिपातकः ।
श्व्यमरः | केनिपातः ३ । इति भरतः॥ (“लोले-
ररिजैश्वररीरिवाभितः", । इति माघः । )
अरिन्दमः, चि, (अरोन्‌ शुन कामादौन्‌ वा दाम्यति
. दमयति, दम्‌ + अन्तभू तर्ये खच्‌ मुम्‌, उपपद-
समासः ।) श्चुदमनकारकः। इति सुग्धबोध-
व्याकरणं ।
(“वयाकामं यथोत्साहं यथाकालमरिन्दम ।
सेविता विषयाः ए यौवनेन मया तव” ॥
“ज्ञात्वा तु तद्ुगटहं सव्वेमादीौप्तं पाणडनन्दनाः ।
सरङ्ं विविखुन्तगेों माचा साद्धंमरिन्दमाः? ॥
इति महामारते |)

` अरिमदः, ए, (अरि रोगरूपं शत्र ग्टदुनाति, गद्‌

+, उपपदसमासः |) कासमदढनच्तः। इति
राजनिघेरटः॥ ( चि, शचुमद्‌नकारौ । )
षै, ( अरेविंटखदिरस्येव मेदः सारः
यस्य सः ¦) च्तविश्ेषः । गदया बावला इति
भाषा । तत्य्धौयः। इरिमेदः २ रिभेदः इ
गोधास्कन्दः 9 अरिमेदकः ५ अदिमारः ईपति-
मेदः ऽ आअद्दिभेदकः ८ विट्खदिरः € । अस्य
गुणाः । . कषायत्वं। उव्त्वं । तिक्तत्वं । भूत-
विनाशि्व'। शोधातिसारकासविषवरैसप॑नाशि-
त्वश्व । इति राजनिर्ध॑णटः ॥
(अम्य यवहारो यच तदौषधं यथा,--
“तुलां तां नीलसहाचरस्य,
ोणेऽम्भसः संश्रपयेद्‌थथावत्‌ ।
पूत्वा चुर्मागस्से तु तेल,
पचेच्छनेर द्ंपलप्रयक्तंः ॥
कल्केरनन्ताखदिरारिमेद-
जम्बाजय रौमधुकोत्पलानां ।
वक्तेलमा्ेव तं सुखेन,
स्थेय्थं दिजानां विदधाति सद्यः"? ॥ # ॥
मद्धासदहचरः तलं ॥ इति वे दयकचक्रपाणिसंग्रहः।)
अरिष्ट, (र्षि हिंसायां क्तरि क्त, नञ्‌-
खमासः ।) ति काग्टदं । (“खरिङ्शय्यां परितो
पिखारिणा सुजन्मनस्तस्य निजेन तेजसा” | इति

रघवर ।) अशुभं । तक्र । मरगचिजकं । (यदुक्तम्‌).

« रोगिणो मरणं यस्मादवश्यम्भःपि लच्छते ।

९१
अरि

तल्लच्तणमरि ष्टं स्याद्‌ रिटमप्यभिधीयते'" ॥ )
खभं। इति भेदिनी ॥ उपद्रवः । तत्मय्यौयः । उप-
लिङ्गः २ उपसगे र जन्यं 8 दतिः ५ उत्पातः ६ ।
इति हेमचन्रः॥ ( मद्यं। यथा। बा्तारिष्।
दश्रमूलारिः्ं । व्वृलारिष्ं ।

“खरि टं लघ पाकेन सव्वैतख गुणाधिकम्‌ ।
अरिष्टस्य गुणा शेय वजडव्यगुणेः समाः?” ॥
इति वद्यके। )

{ “मस्णचिहायें लच्तण यथा । नियतमरणा-
स्यापकलिङ्ध॥ इति माधवसंर्हौतसोगविनि-
खयग्रन्यटीका्लदिजयरच्तितः॥ * ॥ तत्र मछ्लत-
वणौऽदंशरीरे विक्कतवे ऽश्रीरे दावपि वर्गो
मर्यथादाविभक्तौ दृटा यद्येवं सव्यदच्तिगविभा-
गेन यद्येव पुव्बेपञ्िमविभागेन यद्युत्तराधर-
विभागेन यद्यन्तवं हि विंभागेनातुरस्थारिष्टमिति
विद्यात्‌” ॥ इति चरकः ।

“श्ररीर शौलयोयंस्य प्रछतेरविंकछतिभेवेत्‌ ।
तत्त्वरिष्ट समासेन व्यासतस्तु निबोध मे” ॥

इति च सुरतः ॥ )

अरिष्टः, ए, (रिष हिंसायां क्तरि क्त, नजसमासः।)

लुन: । निम्बः । पे निलटक्तः । काकः । कङ्क
पच्तौ। इति मेदिनौ। ढषभासुरः । इत्यनेकारथ-
ध्वनिमञ्चरौ ॥ मद्यविग्रेषः । श्च्त्विकारसहिता-
भयाचिच्रकदन्तोपिप्यल्यादिभूरिमेषजक्राथादिसं-
स्कारवान्‌ अरिष्टो$भिधीयते। इति सुशतटीका॥
अस्य गणः! अश्रःऽणो थयग्रहणोकफरोगनाशित्व' |
इति राजवष्वभः॥

(“्रवेष चिरक'लब्थं व्यं यत्संडितं मवेत्‌ ।
खसवारि भेद स्तत्‌ प्रोच्यते भेषजो चितं ॥
यदषक्घौ षधाम्बभ्यां सिदध मद्यं स असवः ।
अरिष्टः काथसिद्धः स्यात्तयोमानं पलोन्मितं'” ॥
इति शा्धरः ॥ गुगोऽस्य यथा चर क्ेगोक्तः ॥
“श्रोकाश्ौग्र हणोदो षपाण्डुरो गारुचिज्चरान्‌ ।
इन््यरि टः कफट्लतान्रो गान्‌ रोचनदीपनः| * ॥
दन्तीचिच्रकमूलानासुभयोः पञ्चमूलयोः।

भागान्‌ पलां शाना पोश्च जलगोणे विपाचयेत्‌ ॥
िफलाया दलानाच्च प्र्िप्य चिपलं ततः।

रसे चतुथ रेषे तु पूते शौते समावपेत्‌ ॥

तुलां गुडस्य तत्तिष्टेत्‌ मासाङ्धं टत भाजने ।
तन्माया पिवेधिव्यं खशौभ्योऽपि प्रमुच्यते ॥
हणी पाण्डसेगघ्नं वातव्खाऽनुलोमनं ॥
दीपनञ्चारुचिन्नञ्च दन्त्य रिटमिदं विदुः” ॥

इति दन्त्यरिद्टः । इति चरकः ॥

“अरिटो दव्यसंयोगसंस्कारादधिको गुरैः।
बङदोषहर्ेव दोषाणां श्रमनख सः ॥

दीपनः कफवातघ्नः सरः पित्तविसोधनः।
श्रलाश्रानोदरज्लीहज्चराजीर्णा सां हितः” ॥
इति सुञ्तखख॥)

अरिकः, पै, (अरिटः णव खार्यं क ।) पनिलच्तः,

इति शब्दरलावलो ॥ रीटाकरन्न इति ख्यातः ।
अरिरशब्दारयाईप्यच ॥ रिठा इति भाषा | (अस्य
गुणा यचा,--

अर्‌
“अरि टकस्तिदोषघ्नो ग्रह जिद्‌गभेपातनः?।
इति। खुतत्लचू्े दिं कुत पानां नेपालदेशोय-
कम्बलानाभि्य थैः प्रच्तालनात्‌ गुद्धिभेवतीति शा-
स्त्रविदां मतम्‌ । यदुक्तं मनुना,
“करो षेवाविकयो रूपैः कुतधानामरि दकः ।
श्रीपलेर"शुपट्ानां चतौ माणं गौर सर्पैः" इति)

अरिष्टतातिः, ति, ( अरिष्ट + तातिल्‌; ) च्तेमङ्-

रः । खुभङ्करः । इति भूरिप्रयोगः॥ (सनो, खुभा-
शंसनं । सौभाग्युद्धिः । कुशलाति शय्यं । “तद च्र-
भवता निष्पन्नाशिषां काममरिदटतातिमाश-
ससहे” | इति महावीरचरिते ।)

अरिद्दुदधीः, चि, (खअरिद्धेन मरणद्धचकनिमित्तेन

दुधा धीरस्य ।) आसद्रमरणद्धवचितलच्तणेन दू-
भितब्ुदिः। मरणकुबुदधियुक्तः। तत्पर्यायः ।
विवशः २। इत्यमरः॥

अरिदनेभिः, ए, (अरिदटस्य नेमिः, बङीतत्परषः |)

जिनानां चतुविंश्यन्तगंतदाविंशतितीधंङ्करः ।
इति हेमचन््रः॥ (विनतागभंसम्मूतः स्वनामख्यातः
कश्यपमुनिपुक्लः, यथा इरिवरे,

“^ताच्छंश्वा रिष्टनेभिख गरुड़ख मदाबलः।
च्धरुणख्ारुणिदचैव विनतायाः सुताः स्ताः? ॥
द्ष्येः प्रपौचख्िरकस्य एव्रः खनामसख्यातो राजा,
यथा, इरिविे

“चिचकस्याभवन्‌ पचा एथुवि्टथ॒रेव च ।
अ्ग्रीवेऽखवादख सुपार्खकगवेबणो ।
अरिद्टनेमिर खच सुधम्मा धम्मभ्टत्तथा'” ॥
खनामख्यातः प्रजापतिः । वथा रामाये,
छदिकाले महावाहो ये प्रजपतयो$भवन्‌ ।
दच्तो विवखानपरोऽरि टनेभिस्तयेब च ।
कश्यपश्च महाभागन्तेवामासीदपख्िमः? ॥)

अरिष्द्दनः, पु, (अरिष्टं तच्नामानमसुरं दयति

यः, अरिद्धस्य दनः नाणकं दति वा।) विष्णः
इति चिकाण्डशेषः ॥ ` सुभाखुभनाशके चि ॥
(शष्णः । स खलु माथ॒रे कल्ये अरिद्धनामानमघ॒र
खदितवान्‌ |)

अरि, स्त्री, (अरि द + च्त्रियां टाप्‌ । ) कटुका ।

इति साजनिष्रर्टः ॥ कट्‌को इति भाषा ।(खनाम-
ख्याता कश्यपपल्ी, सा दि सर्व्वान्‌ गन्धर्वान्‌
जनयामास । वधा,--

“अरिष्टा तु महासत्वान्‌ गन्धर््वानामिकौ जसः?
इति इरिवंश्र |)

अरः, [ स्‌] प, (ऋ + उसि ।) दब्येः । इव्यणादि-

कोषः ॥ रक्तखदिरः) इति राजनिघंर्टः ॥

अरः, [स्‌ ] पु, की, (ऋ + उस्‌ ।) ब्रं । चतं ।

इत्यमरः ॥

अरुः, [स्‌] वय, (क्ट +उसि।) मम्मं। सन्धि

स्थानं । इव्यणादिकोषः ॥

अरुचिः, ए, ( न रुचियच्र सः । }) शोगमेदः ।

स च सत्यभिलाषेऽभ्यवदहारासामथ्यरूपः। इति
शुच्तितः॥ तत्पय्थायः। रोचकः र श्चद्धाङ्‌
अनभिलाषः 8 । इति राजनिर्घण्टः ॥

(“दोषः टथक्‌ सह च चित्त विपर्यया,

अर्‌
भक्तायनेषु इदि चावतते प्रगाए ।
नात्र रुचिर्भवति तं भिषजो विकार,
भक्तोपघातमिडह पञ्चविधं वदन्ति ॥
श्ति सुश्रुतः । अलङ्गारश् स्त्ोक्तदश्रविधस्मर-
दशामध्ये परिगणितो वस्तुवैरग्यरूपः सरदश्या-
विेषः, यथा सादित्यद्परे,--
“अङधेच्चसौ कवं तापः पाहता छशताऽरुचिः ।
अरुचिवंत्तवेराग्यं सव्व चारागिता तिः" ॥
रुजः, पे, (रुजति, रज्‌ + क, नज्‌समासः।) खार -
ग्बधदच्तः। इति राजनिर्धणटः॥ सदालि इति
भाषा । (खनामस्यातदानवविष्चेषः।
“प्रकादोऽशशिराः कुम्भः संङ्ृादो गगनभियः।
चनुह्णादो हरिहरौ वराहः सं हरोऽरुजः”” ॥
इति इरि वंशे ।)
अरय, ज्ञ, (ऋ + उनन्‌ ।) कुङ्कमं । सिन्दूरं । इति
शाजनिरधैरटः ॥
र्शः, पु, (ऋ + उनन्‌ ।) रखय॑सारयिः। स तु
विनताएचः गरुड्ज्येषभ्नाता च । तत्पर्यायः ।
खग्तः २ अनूरः ३ काश्यपिः 8 गवङाग्रनः ४.
खय्धः। अक्तः अव्यक्तरागः। ईषद्रक्तवणंः।
इत्यमरः । सन्ध्यारागः । शब्दरदितः । कपिल-
वशः। कुमेदः। अरुणगुयाविशिे तु वाच्य-
लिङ्कः। इति मेदिनी ॥ एब्रागङच्तः। गुडः ।
इति राजनिर्घण्टः ॥ (कपिलवगंयुक्तः। छष्ण-
मिधिवरक्तवणंविशिरः।
“कपोताङ्गारुणो धूमो दश्यते विमलाम्बरे” ।
इति रामाये |)
अर्गकमल, ज्ञी, (छुश्सपं इ्यादिवत्‌ नि्कम्भ-
धारयः।) रक्तोत्पलं । इति राजनिघंशटः ॥
च्यरुणलोचनः, पै, (अरुणे रक्तो लो चने यस्य सः |)
पारावतः। इति राजनि्घ॑गटः ॥
अरुणसारयिः, ए, (अरुणः गरुडाग्रजः सारयिर्य॑स्य
सः |) ग्यैः । इति हेमचश्वः॥
अरुणा, स्त्री, (अरुण + च्नरियां टाप्‌ ।) खतिविषा ।
श्यामा । मञ्जिष्ठा । चिदता। इति मेदिनी ॥
इ्दरवाख्णी । गुञ्जा । इति राजनिधेगटः ॥ मुण्डि-
तिका। इति रलमाला ॥
च्रुकात्स जः, पु, (अरुणस्य खात्मजः, षष्ीतत्परषः |)
जटायु पत्ती । इति चिकाडश्चेषः ॥
चअरशावरजः, पु, (अरुणस्य अवरजः ष्ोतत्यरुषः।)
गश्डः । इति हेमचन्द्रः ॥ ४
(“आरुणावरजं श्रोमानारुरोह रये इरिः |
वशे खेन वएषा सुपयौ देचसोत्तमम्‌”' ॥
इति इरिवंष्रे ¦)
चअरुणोदयः, पै, (अरुणस्य बालादि स्य उदयो यच
सः।) खव्योदयात्‌ पुब्ब मह्ृत्तंदयकालः। यथा,--
“चतखो घटिकाः प्रातरश्णोदय उच्यते ।
यतीनां खानकालोऽयं गङ्ाम्भःसदृ शः स्तः"? ॥
इति ब्रद्यवेवत्तपराणं । (यदुक्ष,-- -
«रजनो ग्ेषयामस्य ओेषाङमरणोद यः" । इति ।
“नुन्‌ घश्ंसन्जखं यो घण्टावाङोऽख्योदयेः” ।
इति मनुः |)

€
शमर्‌

अरुणोदयसप्तमी, स्त्री, ( अरुणोदयकाले पणय-
विशेषजननिका या सप्तमौ ।) माघशुक्लसप्तमी ।
माकरौ सप्तमी । यथा । मविष्ये।
“दंग्रणतुल्या हि अक्ञा माघस्य सप्तमौ ।
अरुणोदयवेलायां तस्यां खानं महाफलं ॥
माघे मासि सिते पत्ते सप्तमी कोटिभास्वारा ।
दद्यात्‌ खानाघंदानाभ्यामायुरारोग्यसम्यदः ॥
रुणो दयवेलायां शक्ता माघस्य सप्तमौ ।
गङ्गायां यदि लभ्येत द्र शतैः समा” ॥
कोटिभाखकरा कोटिसप्तमीतुल्या । दयैयह-
पलं सानजं सन्निहिते बुदिरन्तरङ्गा इति
न्यायात्‌ । तेन॒ बङ्कश्रत खव्थ॑गरहणकालोनगङ्गा-
खानजन्यफलसम फलप्राप्तिः फलम जेयं । अच
बङश्रतद्र््यय्रहाणां प्रतयेकाधिकरणतासंसरगे-
णान्वयात्‌ कालानां खानानां तत्फलानामपि बड
शरतन्वं लभ्यते । अतो नाप्रसिद्छिः ॥ *॥ पुं
सप्तम्यां पृव्वांपरयोयं्रारुणोदयकाल्ते सप्तमौ तच
प्बेदिने तत्काले खानं ।
“चतो घटिकाः पातरुरुणोदय उच्यते ।
यतीनां खानकालोऽयं गङ्गाम्भःसट शः सतः॥
चियामां रजनीं प्राहस्यक्ता यन्तचतु्यं ।
नाडीनां तदुमे सन्ये दिवसा दयन्तसंक्िते” ॥
इति कालमाधवीयषटतब्रद्ेवर्तौयिन पूत्बैस्य तत्‌-
कालस्य पगेतिधिसम्बन्धिदिनकत्तेवयकम्भाङत्वेन
इतरस्य चेतराङ््वेनाभिधानात्‌ । अतण्व दच्तेण
तत्कालमारभ्याङ्िकल्लत्यमभिदहितं ॥ * ॥ अचा-
सुभ [दयकाले सुह्क्तान्युनतिथिलाभ ख्व खानं ।
“त्रतोपवासच्वानादौ घटिकैका यदा भवेत्‌ ।
उदये सा तिथिर्ग्राह्या आआद्धादावस्तगामिनौ ॥
इति विष्णुधन्म्ौत्तरात्‌ । अत्र घटिका सुद्धतत
खाङयोग्यक्षालानुरोधादिति वच्छते । ब्रह्मतैवत्त-

वचने घटिका दग्डरूपा । परवचने नाडोनामा-
दन्त चतुखटयमित्येकवाक्यत्वात्‌ ॥ * । ये तु स्यौ
दयात्‌ प्रागपि प्ातः्ञानविधानात्‌ तत्रैव माघ-
सप्तम्याख्यगुणफलविधिर्ला घवादित्या स्त चिन्त्यं ।
प्रकर णान्धत्वे प्रयोजनान्यत्वे इति जैभिनिद्येण
प्रकरणमेदे गुणविध्यसिद्धः। तरव कल्यतस-
रनाकरयोः।
“य इच्छेदिपएलान्‌ भोगान्‌ चन्द्रख्ययहोपमान्‌ ।
प्रातःखायो भवेन्निवं दौ मासौ माघफाल्णुनौ'' ॥
इति । विष्णुरूतौ । “यथाहनि तथा प्रातरिं्यं
सखायादनातुरः"" । इति नित्यस्ञानप्रकरणात्‌ प्रक-
रणान्तराख्लानात्‌ प्रकर्णान्तराधिकरन्धायेन
काग्यश्ञानान्तरमिद मप्यक्तं। न तु गुखफलविधिः।
किन्तु कान्यकरणे प्रसङ्का्नि् सिद्धिरिति ॥ ° ।
अत्र माघमासनिमित्तकमाघसप्तमीनिमित्तक-
काम्यखानयोः प्रातर्विधानात्‌ प्रैमित्तिकत्वेन प्राय-
श्चित्तवत्‌ सरृदनुष्टानं । “प्रधानस्याक्रिया यच
साङ्ग तत्‌ क्रियते पुनः। तदङ्गस्याकियायान्तु
नाडक्तिनं च ततृ क्िया॥ इति कात्यायनवचनात्‌।

“न च्ानमाच्वरेद्धक्वा नातुरो न महानिशि ।
न बासोभिः सङहाजखं नाविद्धाते जकाश्ये" ¢

श्र
इति मनुदचनेमकदाजखच्छाननिषेधात्‌ ।
“म्भविश्चा चरेत्‌ खानमाङ्िकश्च एुनः एनः” ॥
इति मनुवचनाचं । अतर्व नान्दीमुखप्रकरण-
शेषे प्रधानानामपि काम्यानां तत्तदेशकाल-
विदितानां वन्तेशैव सिद्धिरिति आडचिन्ता-
मणिः ॥ निव्कामविष्णुषौतिकामयोः चतरं सद्च-
दनुष्ानं । शुणतारवम्यात्‌ फलतारतम्यं इति
न्यायेन फलं बोध्यं । तत्त इक्तच्तीरगुड़ादिमाधुयै-
भेदवभिदेटमशकधं।
“प्तान्तरोऽपि कन्धाख्े रवौ श्राडं परशस्यते ।
कन्यागते पञ्चमे तु विशेषेगैव कारयेत्‌” ॥
इति हेमाब्रिष्टतादिव्युराणो क्तवत्‌ । रतदचन-
प्राग का्तिकमलमासान्दविषयं ।
“दे शकालाश्रमत्तेचनव्यदाढ मनो गुणाः ।
छक्नशस्यापि दानस्य फलातिश्यद्धेतवः” ॥
इति ब्रद्मएरागोक्तवचच । * ॥ तीर्थभेदे
नानाखान | ।
^“विषवदिवसे पापे पञ्चतीर्थं विधानतः” | `
इति ब्र्मएराणादिवचनात्‌ । “तीर्थभेदे तन््-
प्रसङ्योरसम्भवाचः | तरव गङ्गगवाक्यावलौ-
तौर्थचिन्तामखोः । यत्त प्रयागे यदखाने जोड़ो
छतेऽपि माघसप्तमोखानादावसाधारणसङ्क्येन
एनस्लयेव ध्रातःखानाचरयं त दुगु्तं तदा सत्‌
खानस्येव विदितत्वात्‌ । अन्यथा ततु्यदपल-
कामनायां तदानन््या पत्तेरि्यक्तं ।॥*॥ खाने
परिपाटौमाई ज््कल्पलतायां विष्णः । सप्त
वदरपरचाणि सप्ताकंपच्राणि च शिरसि निधाय ।
^“यद्यच्नन्मञ्लतं पापं मया सप्तस जन्मसु |
तन्मे रोकञ् श्टोकश्च माकरी दन्तु सप्तमौ" ॥
्य॒चाय्यं लायादितिगेषः। रोकं दिनं । तिधि-
छस्य पौ यंमास्यन्तमासाङ्गकलात्‌ माकरीपदं

` मकरार्कारव्धचान्रमासीयतिधिपरं |

^तिथिक्ृत्ये च छष्णादि रते खुक्लादिमेव च ।
विवाहादौ च सौरादिं मासं छदे विनिर्दिथेत्‌॥
इति ज्रद्मएरागान्मन्वन्तरादित्वेन तथा युक्त-
त्वाच्च । रया मव्धएुराणे।

“यस्ान्मन्वन्तरादौ तु रथमापुर्दिवाकराः ।
मएघमासस्य सप्तम्यां तस्मात्‌ सा रथसप्तमी ॥
अरुणोदयवेलायां तस्यां खानं महाफलं, ।
अतरव नारसिंहे र्यास्यायामिदयक्गं । यथा,-
“महानवम्यां दादश्यां भरर्यामपि चैव हि । `
तधात्तयट तौयायां शिव्याच्नाध्यापयेद्बुधः ॥
माघमासे तु सप्तम्यां रश्याख्यायान्तु वच्नंयेत्‌।
दादश्यां शयनोव्यानदादश्ां । भरर्यां श कध्वज-
पातभररयामिति कल्यतरः॥ खचर महानवम्यादि-
सा चय्योचान््रत्वं प्रतीयते ! अतण्व चतु -
मन्वन्तरादिगणने क्वापि न राश्यज्ञेखः । यथा ।
भविष्यमव्छयोः ।
“अशछयुक्‌ शखुद्गनवमौ दादी कात्तिक तथा।
हतौया चेचमासस्य तथा भाद्रपदस्य च ॥
फादुनस्थाप्यमावास्या पौबस्यैकादशौ वथा ।
अवाएस्यापि दशमौ तथा माघस्य सप्तमी ॥

# 11
आरावगस्याटमी छव्णा तथावाए़स्य पणिंमा ।
का्तिकौ फाव्गुनौ चेच च्येष्टो पञ्चदशी सिता ॥
मन्वन्तरादयस्त्वेता दन्तस्याच्तयकारि काः” ।
अच अमावास्याद्मीव्यतिरिक्ताः खुक्ताः एनः-
एनस्तथापदो पराकौत्तनादानात्‌ । उपक्रमो पसं हा-
रयोः चुकत्वकौत्तंनाच । अत्र कामधेनौ तोया
चेव माघस्येति । कल्पतरौ तु तीया चैचमास-
स्येति लिखितं । अत्र पाटदरेधे ओओपतिरनमा
लायां । “अखयुजि सुक्घनवमी दादष्यु््ने मधौ
दरतीया च । इति प्राठा्ेटतीयेव य्राद्या |
श्रीदत्तोऽप्येवं। माघसपतम्याखान््रल्ं सौ रागमे ऽपि ।
“अकं परैः सवदरी दूर्वा च्ततसचन्दनैः ।
खदटाङ्विधिना चार्यः दद्यादादित्तुद्धये ॥
माचेग्य फालुने वापि भवेद माघसप्तमौ।
माकरीति च यव्मोक्तं तत्रायोडत्तिदश्रंनात्‌”” ॥
आअद्टाङ्विधिना ।
“योऽद्यङ्गमध्यैमापृख्े भानोमभरं निवेदयेत्‌ ।
तान्रपाच्राष्यैदानेन धुरं दश्र गुणं स्तं" ॥
इति भविष्यएराणयेन । दित्य पुरारे ।
“ऋच्तराशिवि शेषेण यत्कम्मे विहितं नरैः।
दैवं वाप्यथवा पन्यं तदन्यच्रापि दृश्यते ॥ + ॥
अघ्यैमन्लस्त ।
“जननी स््वैश्रूतानां सप्तमौ सप्रस्भिके ।
समप्तव्या् तिके देवि ! नमस्ते रविमण्डले" ॥
प्रणाममन्त्र्त ।
“स्तसत्निवह पीत सप्तलोकपदौपन ।
सप्तम्यां हि नमस्तभ्यं नमोऽनन्ताय वेधसे" ॥
सिरः | इति तिश्यादितच््ं ॥
अश्णोपलः, पै, (अरुणः उपलः, कम्मधारयः ।}
रक्तवंमणिविश्रेषः। चुनो इति भाषा । तत्य-
यायः । पद्मरागः ₹ लोहितकः ३ लष्ौ एव्यः ४।
इति हेमचन्द्रः ॥
अशन्त्दः, चति, (अरूपि मर्म्माणि तुदति, तुद्‌ +
खश्‌ + सुम्‌ च) मम्मेपोड्कः । तत्पर्यायः ।
मम्भैसपक्‌ २। र्यमरः | (पररषः । कठोर
अवणकेदुः । “माकन्दं मकरन्द्तुन्दिलिमसुं गा-
इख काकः खयं कर्णारन्तुदमन्तरेग रणितं
त्वां मन्महे कोकिलं!” ¦ इति भामिनीविलास |
मम्मैपीडाकरः। इदयम्रग्यि रूपमम्मेस्थानस्पश
कारौ! यथा,
“नारन्तुदः स्यादार्तैःऽपि न परदो इकम्मधीः” ।
इति मनुः |
“तौच नारन्तुदा बुद्धिः कम्मे श्रान्त प्रतापवत्‌”।
दति माघः।
“अरन्तुदमिवालानमनिर््वाणस्य दन्तिनः” ।
इति रघवे ।)

अरन्धती, स्री, (न रुन्धतो ।) वशिपली । तत्प- |

यायः । अच्तमाला २। इति हेमचन्द्रः | सा
कदंमसुनिकन्या महासाध्वी । इति ओमएगवतं ॥
याकाशे सप्तविंमध्ये वश्िष्टसनिधौ तस्या उदयः।
गतायुषस्तां न पश्यन्ति । (यदुक्त,--
“दोपनिर्व्वांणगन्य्च सुद द्वाक्यमरुन्धतीं ।

18

९७
अरा

न जिघ्रन्ति न भदरवन्ति न पश्यन्ति गताचबः” ॥
यथा च सुखते,-
“न पश्यति स नच्तवां यख देवीमरन्धतोँ ।
भुवमाकाशगङ्कं वा तं वदन्ति गतायष"” ।)
सप्तपदीगमनानन्तरं जामाता मन्तं पाठयन्‌ बधु
वां दशयति च॥

अरन्धतीजानिः, पै, ( अरुन्धती जाया यस्य सः,
निङ्‌ |) वशिदधमुनिः । ईति हेमचधः ॥

अरन्धतोनाथः, प, (खरन्धया नाथः, बष्ीतत्‌-
एरुषः |) वशि ्छसुनिः। इति लिकाणरडओेषः ॥

आरष्कः, प, (अरम्भम्मेख्यानः कायति पीडयति,
के +क।) मह्लातकडच्ः इति शब्दर लावली ॥

आअरष्वार, जो, (अरः करोति अरः + क्ल + ट, उप-
पदसमासः षत्व |) भक्वातकफलं । इति हेम-
चन्द्र

अरव्वारः, पै, (अरः करोति, अरः + छ +ट, षत्व
उपपदसमासः |) भल्लातकरच्तः । इति शब्द
रलावली ॥

अरुष्करः, चि, (अरः करोति, अरः+क्+ट,
षत्व, उपपदसमासः |) व्र्करः | च्तकारकः।
इति मेदिनी ॥

आअरद्ा, स्री, ( रोहति, रुह + क, नज्‌समासः । )
भूधाजी । इति राजनिधंरटः । भूमि अमला
इति ख्याता ।

अरूपः, चि, (नस्ति रूपमस्य।) रूपश्रन्यः।
यथा । “खरूपवातातीसारादाविवारुख्य । इति
रुच्तितः॥ कुत्छितरूपः ।
(“इमाम रूपामसतीं भच्तयिष्यामि मानुषीम्‌” ।
इति रामाये ।)

अरूषः, प, (ऋ + ऊषन्‌ !) सप विशेषः इत्यणादि
कोषः॥ सखस्ः। इति सिडान्तकौमुद्यामुणादि
ङत्तिः।

अरे, वय, (ऋ + र ।) नौचसम्बोधनं | इति हेम-
चन्द्रः ॥ ओरे इति भाषा । अपाक्गतिः । अद्या ।
दति मेदिनी । (सोषाङ्ाने । अपञ्लतौ । “अरे
चेतोमीन ! भ्नमयमधना यौवनजले व्यज त्वं
खच्छन्दं युवतिजलधौ पश्यसि न किम्‌” । इति
शान्ति तके । “आरे अनुद्गन्‌ ! निरपराधराज-
कुलकदन महापातकिन्‌ अशिदविद्लतचेष्टः!'”
इति महावीरचरिते |)

अरेरे, य, (खरे + वीप्ायां दिरक्तिः ।) अखधम-
सम्बोधनं | इति जटाधरः ॥ सक्रोधाङानं । इति
श्रब्द्माला ॥

अरोकः, चि, (रच्‌ + घञ्‌, नज्समासः |) निष्पुभः।
दौपिरडितः। इव्यमरः ॥ सोकभ्किदन्तद्रहित ख ।

। अणोचकः, ठै, ( न रोचयति प्रीणयति, रुच +

जिच + रवल, नज्समासः । ) रोगविशेषः ।

अरचिरोग इति भाषा । तस्य निदानरूपे।
“वातादिभिः श्णोकभयातिलोभ-
को ्रैमैनो प्राशन रूपगन्धः ।
खरो चकाः स्युः परिशिटदन्तः
केषायवक्रोऽस्य मतोऽनिलेन ॥

अरा

कट्ख्मुव्णं विरसञ्च पृति

पित्तेन विद्याह्वयश्च वक्तं |

माधग्थेरेच्छिल्यगु रत्वरेय-

विबडधरःम्बन्धयुतं कफेन" ॥ इति माधवकरः॥
वरो चकाः न भोजने रुचिमुत्पादयन्तो्यरोचका
धयः पञ्च वातजादिमेदैः ॥ * ॥ वातिकस्य ल-
चणम । परिष्दन्तः अख्लमचाखनेव परि-
ष्टो दन्तो यच सः। तथा कथय वक्त । कषाय-
रसं वज्रं यच सः | * । पत्तिकमाइ ।

“कड ल्लमुव्णं विरसञ्च पुति

पित्तेन विद्याक्लवशस्च वक्तं” ।
कटदक्लमित्यादिना विद्यादिग्यन्तेन पत्तिकस्य ल~
चयं ॥ + । सैशिकमाहइ । लवणश्च वक्रं कफज-
सच्तगेन पठनीयः । यतो विदग्धः श्चेश्मा लवश-
भावमुपति।

“माधय्थेपेच्छिल्य गुरुत्व य -

स्खिग्धत्वदौ गन्धय तं कफेन?”
पच्छछिल्यं मुखस्याभ्यन्तरे । ल्िग्धत्वं वडिः | * ॥
अागन्तुजमाइ ।

“खरोचके शोकभयातिलोभात्‌

कोधाद्यद्याखुचिगन्धजे स्यात्‌ ।

सखाभाविकं चास्यमथारुचिश्च

विदोषजे नैकर सम्भवे |
कोधादि्यादिशब्देनाह योर श्न रूपयो गहणं ।
खाभाविकं | अविक्ृतरसं ॥ * ॥ चिदोषजमाइ ।
नैकरसं अनेकरसमास्यं स्यात्‌ । वातजादिभेदेन
मुखे विक्तिमभिधःयान्यदेे विहृतिमाइ ।

“इच्छलपीडनय॒तं पवनेन पित्तात्‌

दरदा चोषबडलं सकफ पसक ¦

छ्ष्रात्मकं बड्धरुज बह्भिख विद्यात्‌

वेगुखमो इजड़ताभिर धापर ्‌"” ॥
इच्छलपीडन यत दि श्रूलेन पीडनं तेन यतं ।
चोषः पाश्रंस्थिताभिनेव सन्तापः। बडभिच्िभि
दषः । बङ्रुजं उक्तवातादिरोगयक्तं । वेगुख्यं
मनसो याकुलत्वं । जडता श्रून्याङ्गता | अपरं
ष्रागन्तुजं । भक्तदेषाभक्तच्छन्दौ चरकसओ्ताभ्वा-
मरोचकविनेव संगहोतौ ॥ *। दद्धभोजस्वेषां
लच्तणानि एथगाइ ।
“प्रततिप्रन्तु सुखे चान्नं यच नाखादते नरः|
रोचकः स विेयो भक्तदेषमतः प्रटण॒'" ॥
आअस्वादते अन्नस्य मिद्धतां न प्राप्रोति । तदन्नं
मिद्धं न लगति इति यावत्‌ ।
“चिन्तयित्वा तु मनसा दृष्टा स्पष्टा च मोजनं।
देषमायाति येजन्तभक्तदेषः स उच्यते ॥
कुपितस्य भयात्तस्य तथा भक्तनिरोाधतः।
यच नान्ने भवेच्छ्‌ दधः सोऽभक्तच्छन्द उच्यते" । * ॥
खचारोचकस्य चिकित्सा |
“मोजनाये सदा पथ्यं लवणादरंकभच्तणं ।
रोचनं दीपनं वङकेजिंङाकरविश्टो धनं ॥ २ ॥
शदकवेररसश्चापि मधुना सह योजयेत्‌ ।
अरुचिशखासकासपघ्न' प्रतिश्यायकफापहं \ २॥
पक्राज्िका सिता श्ौतवारिणा वस््नगालिता ।

अरा
खलालवङ्कपुंरमरि चेरवधूलिता
पानकस्यास्य गण्डुषं धारयित्वा सुखे मुः ।
खरचिं नाश्रयग्येव पित्तं पशमयेत्तधा”
च्स्तिकापानं ॥ ३॥
“राजिका जोरका शष्ट श्ट दिक सनागरं ।
सैन्धवं दधि गोः सम्ब वद््रपुतं प्रकर्पयेत्‌ ॥
तावन्मात्रं च्तिपेत्तच यधा स्याद चिरुत्तमा ।
लक्रमेतद्धवेत्‌ सद्यो रोचनं वडिवद्धनं", ॥
तक्रं॥ ४॥
“गब्यमावर्तितं दुग्धं निबद्धं दधि मादिषं।
रकीङत्य पटे इष्ट मुभ्बशक्वीरया समं ॥
खलालव कपूर मरि चेश समज्वितं।
नाम्ना शिखरिणो कुर्यात्‌ रुचिं सकलवक्लमा ॥
शिखरिणी ॥१५॥
इ पके दाडिमाद ष्टौ खग्डाद्योषंपलजयं ।
चिसुगन्धिपलब्धैकं चूं मेक कारयेत्‌
तच्गे माचया सक्तमरो चकर परः ।
दीपनं पाचनद्ध स्यात्‌ पीनसज्चरकासजित्‌”” ॥
दाड्मादिचूरे। ६।॥
“लव ङ्ककक्ो लमु शोर चन्दनं
नतं सनोलोत्यलङ्छव्णजीर कं ।
जलं सछशष्णागु रु्टङ्ककेसर'
कणा सविन्ा नलदं सदधेलया ॥
वुषारजातीफलवं शरो चना-
सिताभ्चभागाः सकलं विचूखितं ¦
खगोचनं तपंणमभिदीषनं
बलप्रदं ष्यतमन्विदोषजित्‌॥
उशोविबन्धं तमकरं गलय्रदं
सकास हिक्तारचियश्यपीनसं ।
ग्रहण्यतीसार्मुरच्ततं षां
तचा प्रमेदात्रिखिलाच्निदइन्ति हि” ॥
अङ्कोलं फलं सुगन्धविश्रेषः। नतं तगरं | जलं
बालकं । भटक त्वक्‌ । नलदमुश्चोरं । तुषारः कपुरः।
लवङ्गादिचूयों ॥ 9॥ इव्यरो चकाधिकारः। इति
भःवप्रकाश्चः ॥
(“वागु पञ्चको लस्य कुलत्था एवधयुषकां ।
सुद्धयषेख वा सम्यक्‌ भक्तानां भोजनं हितं ५
खदटिङ़न्यधय श्च व्यञ्नन सं प्रशस्यते ।
गस्ति्टतवत्‌ शष्ट भोजनारो चकेब्वपि ॥
कारवेह्ं पटोल्च पलाणः शुरयं शठो ।
लव यं धान्यकं ओद पे दश्च कट चिका |
श्रठीसषपवास्तक शतपुष्पा यमानिका ।
वुख्डोर कस्य मूलानां शाकं श्रष्टं प्र शस्यते ॥
गोधूमएलिका शरे्ा श्टट्ाङ्गार र रोके ।
जाङ्गलानि च मांसानि मोजयेद्धिषगुत्तमः"॥
इति हारीतोक्कपश्यादिनियमः ॥ ° ॥
“खरुचो कवलो ग्राद्यो धूमाः समु खधावनाः।
मनोज्जमन्नपानश्च इवं णाखासनानि च ।
कुखसौदचेलाजाजौ रकं रामरि चं विडं ।
धाचेनाप्नको शौर पिष्यल्युत्यलचन्दनं ॥
लोध्रं तेजोवतो पथ्या व्युषणं सयाग्मजं |
शारा दाडिमनिर््यासाश्चाजाजौ श्रकंरायुवः ॥

[2
अरा

सतलमाच्तिकास्ेते चत्वारः कदलग्रहाः ।
चतुरोऽरोचकान्‌ इन्यर्न्वाताद्येकजसब्ेजान्‌ ॥
कारवी मरि चाजाजौ दात्ताङच्ताश्ल दाडिमं ।
सौवचलं गुड़ं च्तौ रं सर्व्वारो चकनाशनं ॥
वत्तिः समीरणे पित्ते विरेकं वमनं कपे ।
कर््याडदयानुकूलानि इषेश्च मनोप्नने”
इति चरको क्तस्य चिकित्घा । सनिदानलच्तणां चि-
कित्छाचाह ॥ * । उच्यत: ।
“दोः एथक खड च चित्तदि पय्येयाच्,
भक्तायनेष इदि चावतते प्रग ए ।
नाद्नेऽरुचिभंवति तं भिषजो विकार,
भक्तोपघातमिद पञ्चविधं वदन्ति॥
इच्छलपौड्नयुतं विरसाननत्व,
वातात्मके मवति लिङकमरोचके तु ।
इद्‌ाइचोषबडता सुखतिक्तता च,
मूच्छ सढ्‌ भवति पित्तकृते तयेव ॥
कग्डगुरत्वकफसंखवसाद तन्द्राः,
शञ्रात्मके मधुरमास्यमरोचके तु ।
सर्व्वात्मके पवनपित्तकफा बद्भनि,
रूपाखधास्य हदये समुदीरयन्ति ॥
संरागशोकमभयविद्घुतचेत सम्त्‌,
चिन्ताक्ृतो भवति सोऽख्चिद नाच” ॥*॥
चिकित्छा यथा,
“वाते वचाम्ब वमनं तवान्‌ पिवेश्च,
खेदः सुराभिरथवोष्यजलेन चे ।
छव्णाविड्ङ्कयवभस्महरेगभाो
राखेलद्दिङ्खलवणोत्तमनागराणां ॥
पित्ते गुड़ाम्बमधरवमनं प्रशस्तं,
खेह; ससन्धवसितामधसपिरिद्धः।
निम्बाम्बवाभितवतः कफजेऽनुमानं,
राजद्भुमाम्बमधेना तु सदीप्यकं स्यात्‌ ॥
चूं यदुक्घमथयवानिलजे तदेव,
सव्वेख सन्वेद्छतमेवसु पक्रमेत ॥
रा्तापटोल विड्वे चकरीरनिम्ब-
सूर्ववाभयाच्तवदरामलकषेन्रडतः।
वौजेः करञ्चदपटनच्तमेख पिर
लें पचेत्‌ छरभिमूचयुतं यथावत्‌ ॥
मुस्तां वचां चिकटदुकं रजनीदयशच)
भार्गश् कुङुमथ निदं दनी पिष्टा ।
मूचेऽविजे दिरदमूचयुते पचेदा,
माठान्तगामतिविषां रजनीञ् मुख्यां
मण्डकिमकमम्टताश् सलाङ्गल। ख्यां,
मूते पचेत्त मदिषस्य विधानविद्धा।
रुतान्न सन्ति चतुरो लिदइतन्त लेडान्‌,
गल्मारुचिश्चसनकरछङदामयाख् ॥
साढ्यान्‌ खदे शरचितान्‌ विविधांश भच्यान्‌;
पानानि मूलफलषाड़वरागयोगान्‌ ।
द्यादसां ख विविधान्‌ विविधैः धकारः
सन्नी वापि लघुरूच्तमनःसखानि ॥
अखापनं विधिवद विरेचगश्च,
शिरसश्च विरे चम।गि।
चौरणरषणानि रजनीचिफलायतानि,

४५

अक

चर्णीक्ितानि यवश्रूकविमिधितानि ॥
चद्ायुतानि वितरेनमुखधावना्ं-
मन्धानि तिक्ककडुकानि च भेषजानि ।
सुस्तादिराजतरुवगद शाङ्सिद्धः,
कायेजयेन्मधयतविं विधेख लेः ॥
` मूचासमैरडकछेख लथात्वरि र,
च्तारासे ख मधमाधवतुल्यगन्यैः
स्यादेषव कफवात इते विधि,
शान्तिं गते तञ्चजि पशमाय तस्य ॥

इच्छाभिघातमयशोकहतेऽन्तरमौ,
भावान्‌ भवाय वितरेत्‌ खलु शक्धरूपान्‌ ।
अथव चाप्यपचितेष एनभेवाय,
पौराणिकः अ तिपयैरनुमानयेत्तं ॥
न्यं गते मनसि बोधनमचर शस्तं,
यद्यत्‌ पियं तदुपसेव्यमरोचके तु ॥*]
रसगन्धौ समौ खुडधौ दन्तीक्ञायेन भावयेत्‌ ।
जम्बीरस्य रसर्वापि अकस्य रसेन वा
मातुलुङ्गस्य लोयेन तस्य मच्नर सेरब॑धः ।
पञ्चादिशोग्य सन्वीस्तान्‌ टङ्गद्चादचारयेत्‌ ॥
देवपुष्पं बाणमितं रसादः रताग्टतं।
मासमाचञ्च तत्‌ सन्ध नागरेण गुडेन वा ॥
सर्व्वारोचकम्रूलात्तिमामवातं सुदारुणं ।
सोऽयं निवारयन्याखु केशरौ करिगं यथा"? ॥

सधानिधिस्सः ॥*॥ इति वैद्यकरसेन््रसार्‌-
संग्रहः ॥)

कं, क, तापे। (चुरादि उभयपदी सेट्‌ ।) सततौ ।

इति कविकल्पनुमः ॥ र्कककारः परछतिः पञ्ा-
जेफनिमित्तकदित्वं विभाषया वक्तव्यं । तेन क
अकयति अक्तोयति र्वं सव्वेच। इति दुर्गादासः
» ए (अच्च + कम्मणि घञ्‌, कुत्वम्‌ |) खय्यैः ।
इन्द्रः तासर। स्फटिकः इति मेदिनी॥ पण्डितः।
इति शब्द्रलावलो । ज्येदम्नाता । इति दश्डा-
दिनाथः॥ लच्तण्या रदिवारः । इति ज्योतिषं ॥
उक्तविशेवः । आकन्द इति भाषा । तत्पर्यायः।
च्तौरदलः र एुच्छीद प्रतापः च्तीरकागदकाः
¶ विच्तौरः € ्तीरौ 9 खन्लुक्नः < शौतपुव्यकः
< जम्भनः १० क्तौरपर्णी १९ विकौरणः १२
सदापुष्पः १३ रयाः १५ श्वास्फोतकः १५ तूख-
फलः १६ खुकफंलः १७। इति राजनिर्धंरटः ॥
वस्कः १८ आस्फोतः १६ गणरूपः २० मन्दारः
२९. अकं पशः २९। इयमरः । * ॥ अथ श्ेःय-
कपर्वयावः। अलकंः ९ राजाकः २ प्रतापसः ९
गणरूपी 8॥*१ खथ रक्ताकं पर्य्यायः । विश्ोरः
१ सदापुष्पी २ रूपिका ३. ्यादित्यपुष्पिका
दि्यपुष्पिका ५ खकः ६। इति रन्नमाला॥
मस्य गुणाः । कदुत्वं । उष्णत्वं । चऋभिकारिलवं |
वातश्टोधत्रणाशःकुक्रिमिनाशित्वच्च। इति राज-
निघण्टः ॥ कफदोषनाशित्वं । नीच्त्शत्वश्च । अस्य
च्तौरगुाः। किभिदोबत्रणनाशित्वं। काश
उदरुरोगेष हितकारित्वद्च । इति राजवल्लभः ॥
तस्य पर्य्यायशुणाः ।
““ेताकेौ गगरूपः स्यान्मन्दारो वद्ुकोऽपि च ।

&

अक

गेत पुष्पः सदापुष्पः स बालाक: प्रतापसः ॥
रक्तोऽपरोऽकंनामा स्यादकप्णौ विकरणः ।
रक्तएष्यः खुक्ञफलस्तथास्फोतः प्रकोत्तितः ॥
कादयं सरः वातकुकण्डविघत्रणान्‌ ।
निदन्ति ओ दगुल्माशेःशञेश्रोदर यत्‌ छमौन्‌ ॥
खुक्ञाकं कुसमं रव्यं लघु दीपन पाचनं ।
अरोचकप्रसेकाश्ंःकासशासनिवारणं |
रक्ताकं पुष्यं मधुरं सतित
कुख्ृमिन्नं कफनाशनञ्च ।
अरौ विषं न्ति च रक्तपित्तं
संयाहि गमे खयथौ हितं तत्‌॥
त्ीरमकंस्य तिज्ञोष्ं छिग्धं सलवयं लघु ।
कुखगुल्मोदर हर श्रेटमेत दिरे चनं” ॥
इति भावप्रकाशः ॥ * ॥ निर्यासविशेषः | चारक
इति आारवीभाषा । तस्य विधिवंधा,--
“श्र्यकल्पः पञ्चधा स्यात्‌ कल्क चूं रसस्तथा ।
तैलमकंः कमाज्धेयं यथोत्तरगुणं भिये ॥
थक्‌ इन्दे सतनिपाते सङ्करेऽसाध्यसोगिखि ।
ऋमादेते प्रयोक्तव्या अन्यथा नु विनाशकाः
शादे गुणा गुणाः सर्वे दितीयञ्च ततो लघु।
तीयं शौघ्रकारि स्थात्‌ चतुथं नातिदोषछ्त्‌ ॥
पञ्चमं दोषरदितं गुणसद्यःपकाशकं ।
पञ्चमस्य तु सामथ्यै खयं पञ्चाननोऽ्रवीत्‌ ।
वर्बाणान्तु सदखाणि कथ्यतेऽहनिंशं मया ।
सम्प्र नैव जायेत कल्पोऽकंस्य दशानन ॥ * ॥
दवारे रुषे च दिवाकौ यस्त निम्मितः ॥
रमगीषु पदातव्यो विलोमात्‌ पस योजयेत्‌ ॥
कोहचूग गेरिकञ्च खटिका ग्टररटत्तिका ।
ग्टत्तिकास्थिभवं चूणं काचं कीकसजं रजः ॥
खतानि समभागानि सव्वेतुल्या च ग्टत्तिका ।
भ्रनोया पद्धमूतैः खराशचमद्िमोद्धवैः ॥
गजाजसम्भवाभ्याञ्च टितं तदि शोषयेत्‌ ।
यथा गन्धविनाश्ः स्यात्‌ त था संमदंयेत्ततः
कृलालोऽस्य कुर्या यन्तं सुनिम्मलं ।
यद्य स्थालिकां कुर्य्यात्‌ अङ्लप्रान्तसारिकां ॥
एथबुभ्रादराकारां दयङ्लेत्सेधवेदटनीं ।
सारिकान्तेतु परिधिं यङ्कलेत्सेधष्ोभितां ॥
विनिर्मायाच साय्धन्ते यथा शिल्यविनिभ्नितां।
च्छि छत्वा नलं दद्याद्जखुण्डसम बुधः ॥
सारिक्रापरिधेरन्तस्तस्य कुर्यात्‌ पिधानकं ।
ऋ्निम्बपलसमं परिधि तस्य चान्ततः ॥
वेदाङ्कुलं मस्तकोद्ध काशे तोयस्य धारणे ।
` समथा तच्न नलिकां वुर्य्यात्तोयविमोचनंँ ॥
वस्येवान्तरतो लेप्या जीर्णस्प्रां ग्टत्तिकाम्बना ।
अथवा खेतकाचं तु सन्वेदेाषापनुत्तये ॥ * ॥
अथ वच्छेतु जोर्णास्थिग्टत्तिकाकरणं परिये ।
शिलाजतुस्थले कुर्यात्‌ दीघगतते मनोहरः ॥
निच्तिपेत्तच नानास्थिसश्धयं दिचतुष्यदां ।
सजिच्तार मदाच्तार ग्टतृच्तार लवशानि च॥
गन्धकोव्णजलं च्तप्यं नानामू्राणि तत्र वं ।
र्वं क्त्वा मासषट॑क दद्यात्‌ पाषागम्टत्तिकां ।
कङ्कास्थूाद्धं तदृद्ध न्तु कुर््यादङ्ीटिकां भां ।

९€

अअक
चिवर्षाव्नायते स््वैमेकोभूतं दृशत्समं ॥
ततो निव्काश्य तचे छत्वा पाक्राणि निमेमेत्‌ ।
परशस्तं भोजनं तच सूचयेदन्चद्‌ षणं ॥
महाविषस्य संयोगान्तस्य भङ्ग प्रजायते ।

दचौविषादिसंयोगात्‌ यच फोटा भवन्ति च॥

तच च्तिप्तं च्ु्रविषं पाच छष्शं प्रजायते ।
र्वं ज्ञात्वा तच दद्यान्न कदाचिदिषादिकं ॥
विषादीनामकंसिदय श्यात्‌ पाचन्तु लोहजं ।
खगेजं रौप्यजं वापि कुर्य्यात्‌ पाचमकस्दमषं ॥
अथवा ताम्रजं शर््यादन्तन्वङ्विलेपितं ।
पाचन्तु बुद्धा कुर्व्वीत कषायो न भवेद्रसः ॥
व्यान्तरस्य संयोगादकें तेल गभतः ।
सब्वेषां निःसर न्यव पाषाणस्यापि किं एनः ॥
खनम्ाकंस्तया तैलं गन्धतालादिसम्भवं ।
बेधकं सन्वैधातूनां देस्यापि च सिद्धिद ॥
यन्तेलकरये दच्तश्वावा निःसारणे चमः ।
वत्ततृसेवाकरो निव्यं स रोगीनव वाध्यते ॥ * ॥
कुत्छिताकस्त यामेन दियामाभ्यान्तु मध्यमः
चरिभिर्यामैभेवेछ टः स णवावास्त सिद्धिदः ॥
अब्यादधिकसौ गन्धं यस्मिँ पदृश्यते ।
जीर्णास्थिपाचसङ्किसो गव्यवः परदृश्यते ॥
शङ्ुकु्दन्द्‌ धवलोऽन्यधा. पाचान्तरे स्थितः ।
जिद्कोपरिगतः खाद दद्यादुद्रवयमवन्तु यः ॥
तमेवाकं विजानौयादन्धज्‌ ज्ञेयं रसादिवत्‌ ।
छत्वा सुगन्धं दुगन्धमके पुष्मादिभिः सधीः ॥
गणा पात्‌ सेवेत छयन्यथापगुणो भवेत्‌ ।
दुगेन्धं मच्तयेदकं यदि मो हात्‌ कथन ॥
तदास्य जायते ग्लामिव्वन्तिरालस्यकां ढबा ।
तद्योषस्य विनाशाय कुर्य्यादान्तिमतद्धितः ॥
दीपोद्रमपर धनानां पिबेदकंपलं जनः ।
चम्बेल्यकंपलं वापि शोतात्ता मालतौभवं ॥ * ॥
अकंनिष्काश्नार्थाय करमाज ज्ञेयाः षड्म्मयः ।
धुमाभिचैव दौ पाभिम॑न्दाभिमेध्यमस्तथा ॥
खराभिख मडङ्ाभिश्च तेषां वच्छामि लच्तणं ।

विज्वालो यो धूमश्िखो धुमाभिः स उदातः ॥ |

ससारमतिखुख्कं यत्‌ सुषटिमध्ये समेष्यति ।
तत्का काटमिव्याङ्ः खदिरादिसमुद्धवं ॥
दाभ्यं तस्य चतुर्याभ्ां योऽभिर्दी पाभ्भिरुच्यते ।
चतुरंगेन तनैव मन्दाभिः परिकीक्तितः ॥
अर्डीकताभ्यां दाभ्यान्तु मध्यमान्निरुदातः ।
अर्दतेः पञ्चभिः पोक्तः खराभिः स््व॑कम्मेसु ॥
मस्तकावधि पाचस्य चतुदिच् रमेण च ।
पसरन्ति यदा ज्वालाः स भडाभिरुूदीरितः॥
साङयामश्च यामश्च याममेकं मुद्भत्तकं ।
मुद्कत्तंमाचमि्येवमर्काथं वयः रुताः ॥ + ॥
जीर्गाश्थिपाचरे गहणीयादके वा काचसम्भवे ।
पाघाशसम्भवे पाते कांस्यजेऽय हिमस्धले ॥
पिबेदकंमनिन्मौपं पीत्वा ताम्ब लभच्तणं ।
कर्णाद नुक्तताम्ब्‌ ले लवङ्गः भ च्येत्ततः ॥
नर्दनादिष सब्वेच दव्यतलं प्रयोजयेत्‌ ।

अकव खव प्रयोक्घव्यो भक्तगे न तु मदने ॥

ये ये दगुणाः प्रोक्ताः सव्वं तेऽकसमाशिताः |

|

|

|

५

अकी
सेवेताक प्रिये तस्माद्राजा परमधाम्मिकः ॥
खस्येऽपि वा रोगि वा या्तेऽक्त येन वा ।
जञात्वा तल्लच्तणं द द्यादन्यथा त्र्यहा भवेत्‌ ॥ * ।
वंखरागां प्रमितिं दृतोक्ञस्य तु कारयेत्‌ ।
शकैयुक्ता विगुिता विभिभोगं समाहरेत्‌ ॥
रक्षे गुणाः शीघ्रं दिशेषे वद्धेते गदः।
जिरेषे मरणं वाच्यं खां वाचयते यदि ॥
अकै तदेतत्‌ विज्ञाय दद्यादकं न चान्यथा ।
गदिना तु यदा दूतः पेषितचेदि चायते ॥
न्सकान्यैरूणास्त खरा खकादश्र भिये ।
वर्णास्तत्स्यका लेख्याः कठ वाद्याख्च तत्तले ॥
रकादशस॒ कोषेषु करमादङ्गन्‌ प्रविन्धसेत्‌ । ,
रसास्यो इयं वेदाः पर्वता ऋतवः छताः ॥
वयः एथिवी न्यं चन्द्रमा इति च कमात्‌ ।
विद्ाय जौवं दतस्य नामाङ्कात्तरयो जनं ॥
श्वमेवातुरे छत्वा दयोर टावष्टेषितं ।
छत्वाङ्कयोगं गदिनोऽधिके शेषे खभ मवेत्‌ ॥
समशेषे दौघंरोगः न्यृन षे च तन्मृतिः ।
खतदिचाय्यै दातव्यमन्यदप्यौ वधं बुधः ॥
चक्रदयन्तु योऽन्नात्वा दद्यादकं विमोहितः ।
जायते त्वय शस्तस्थ यथा मम ग्टते सति” ॥
इति शओ्रीलङ्कानाथक्लताकं चिकित्सायां यन्लविधि-
शतकं प्रथमं ॥ * ॥
“अथातः संपवच्छाभि नि्गमोऽकंस्य भामिनि :
पञ्चप्रकारग्र्यस्य कुर्ग्याननिव्काश्रनं भिषक्‌ ॥
अत्यन्तकठिनं चाद्यं कठिन दितौयकं ।
चात ढतीयसुदिषटं चतुधै वल्वलं भवेत्‌ ॥
पञ्चमश्च बवद्रव्यं तेषां विधिर योच्यते ॥ * ॥
रखवन्युेयेत्‌ व्यमत्यन्तकठिनन्तु यत्‌ ॥
दिगुणे निःत्तिपेत्तोये छायायां स्थापयेच्च तत्‌ ।
यावच्छ्ष्वा भवेत्तोयं बवयञ्च शिथिलं यथा
ततः एनः च्िपेत्तायं पुब्बद्रव्यसमं भिषक्‌ ।
छतवाणप्रः लतत दय्येचन्रकररलं ॥
संपूज्य गणपतिं खय्थे' भरवं कुलदेवतां ।
निःच्िपेदकयन्त्रे तत्‌ छ्िब्ास्याकें समाइरेत्‌ ॥
वर्बाधिकन्त यत्‌ बव्यमश्चन्तकठिनन्तु तत्‌ ।
चन्दनादौनि सब्वेाणि अत्यन्तकटिनानि च ॥
कीटेभंतं घरं यच्च गन्धविवव्ितं ।
रहितं खर सेनापि नाककमभ्भणि योजयेत्‌ ॥
यथाकंसं स्थितं बयं कुब्धाद्धोक्तस्तथा वपः ।
अवो तरुगभेषज्यं तस्मात्‌ संयोजयेत्‌ भिये ॥ * ॥
यवान्यजाजीचिकदुभूनिम्बादिकमौषधं ।
ज्ञेयं तत्‌ कठिनं डव्यं तदकस्य विधिं दण ॥
दिगुणं निःच्िपेत्तायं चये तु कठिने मते ।
अद्टप्रहरिकं तच कुर््थात्‌ पर्य्थायमेककं ॥
स्तेत्‌ इयं दिगुणितं दृष्टा देशे वु कौतुकं ।
पश्चात्‌ दत्वाकयन्त्रे तत्‌ अकं निव्का शयेच्छनः ॥*॥
अादंदव्यं दिधापोक्तं सरसं गोरसं तथा ।
सदुग्धं गुप्तरसकं दिधा नीरसमुच्ते ॥
वास्तकं सार्षपं शावं निरण्डारण्डमाषेकं ।
धत्तुराद्यमिदं सब्येमादरं सर समुच्यते ॥
ख्षां नालान्‌ चूगैयित्वा विंशांशं निःच्िपेच्जलं ।

रै

अअक

मुद्धत्तेसुष्े संस्ाप्य ग्राद्योऽरको विड्धोत्तमेः ॥
पत्राणान्तु शतांशेन तुल्यतोयेन सेचयेत्‌ ।
दद्यात्‌ दटीमकंकरां ततोऽकं कलयेच्छनेः ॥
वटात्थकरोराद्यमाद् व्यन्तु नीरसं ।
विशं शं निःत्तिपेत्तोयं जलं घम्मं च धारयेत्‌ ॥
ततो निष्काश्येदर्क कमडद्याभिनोक्कवत्‌ ।
सदुग्धन्तु दिधा प्रोक्तं चद्‌ तौच्तएमिति कमात्‌ ॥
सातलादच्दसेडण्डसौ रिण्या यास्त तोच्णकाः ।
खण्डानि तेषां छत्वा् निःचिपेत्‌ एव्कले जले ।
दिनज्यच्च निष्काध्व तोयादौषच कुट्येत्‌ ।
तदा न दृश्यते दुग्धं दद्यात्तोयं सदां क ॥
निष्काशयेच्छनैरकं स तु तीच्णाकंसज्नकः। |
दुग्धिकाकच्तीरिर्याद्या ग्टदु दुग्धा परकौत्तिता
जले चतुग े दद्यात्तान्‌ घम्म विनिवेशयेत्‌ ।
यावच्जलस्योष्छता स्यात्‌ ततो यन्त्रे वि निःच्तिपेत्‌।
ऋदावीषच्चणयित्वा बष्ांशजलसयुत ।
णवं व्यं लच्चयित्वा खयत्नधा के विनि्ंरेत्‌ ॥
खण्डो च अामानां फलानां गदुकायिनां ।
सरसानाच् र्ीयादक तोयेन वच्नितं ॥ # ॥
काङाडम्बरिकादीनां अआमानां दायेभागिनां ।
त्वा खल््यानि खण्डानि अ शौ शं प्रदापयेत्‌ ॥
एथक्‌ एक च तुवरी स्जिंच्तारख सैन्धवं ।
दत्त्वा विमर्दयेत्‌ स््वं' चत्वारि शं कं जलं ॥
च्तिमा तत्कलसं चम्मं यामाडनोष्ता भवेत्‌ ।
ततो यन्ते तु तद्त्वा ग्यीयादकंमुत्तमं ॥
अतिपक्ञफलानान्तु वीय्येतश्चाकं माचरेत्‌ ।
पष्पारकाथिं बोडशांं जलं प्येष दापयेत्‌ ॥ |
बङ्वारफलादौनि चिल्लिकादीनि यानिच। |
त्ेप्याख्ुक्तोदके तानि वल्वलत्वस्य शान्तये ॥
वतश्चत्वारिं शद शं जलं दत्वा समाहरेत्‌ ।
तेषामकंमथ द्वावदव्या कयाय उच्यते ॥
अवद्र्ोत्‌ चेय प्रो्यते वापकल्पना ॥ * ॥
पिधानाजि विचिच्ाणि तेषामन्तो न विद्यते ॥
श्रतपचरप्रद्धनेरव्वां जा्यत्थर्मालतीमवेः ।
गुलाबपारि जातेश्च केतकीजेः समाचरेत्‌ ॥
दुग्धे दभन रसे तकरे चौद ले च सर्पिषि ।
मूचादौ देहतोये च चन्बेल्यादि पिधानकं ॥ » ॥
कान्तपाषायसत्वस्य छतं यन्न मनुत्तमं !
निव्काश्नयेत्‌ स्वं थाके दवदरवयस्य नान्यथा \
अथयदा स्तम्भक द्वयं दस्त नवनीतकं |
वरषदल्लोजलस्योक्ता मधूच्छिरन्तु सरपिंषः॥
गोकण्डकन्तु दुग्धस्य तथा मद्यस्य किशवकं ।
तेलस्य तस्य पिण्याकं सव्वं टतसमन्वितं |
यन्त्रे दत्त्वा ्वद्रव्यं ययेास्यालोनिवेश्रनं।
तच्चा शलं ख्यापयित्वा दवन प्रपुरयेत्‌ ॥
च्छद सारकः पुं स्थालीं दद्यादधोमुखौँं।
तथा चाकषितः सव्वा वः फनं परित्यजेत्‌ ॥ * ॥
दुगन्धिग्था भवेदकस्त कुर्यात्‌ सुचिगन्धकं |
स्वेषामेव मांसानां दुर्गन्धानाश्च सव्वंशः |
इताभ्यक्ता हिङ्जोरमेधिका राजिका कृता ।
गवीनायां इखकायां दद्यात्‌ ज्यं एनः एनः ॥
तज द द्यात्तदकंस्त यथा दुगं न्धतां ब्रजेत्‌ ।

|
1
।
|

१५१

शक
तथा पनः एनः काय्यं जायते गन्धबारयं ॥
आयाति सौचको गन्धो भवेत्तदष्िदौपनं ॥* ॥
सर्ववध्वकं पयो गेष गन्धपावाखवासना ॥
अर्काणान्तु दातव्या ते भवन्त्यक सम्भवाः ।
सव्व वातरोगेष मदह्िषाच्तादिवासना
मदिषाच्तस्तथा रालं निर्या सः सज्जं कस्य च ।
छष्णागुरुः कदम्बञ्च महि षाच्तादि पञ्चकं ॥
सर्वेष पित्तरोगेष चन्दनादिकवासना ।
स्व्वेष कफरोगेष जटामांस्यादिवासनं ॥
चन्देनश्च तथोशोरः कपु रो गन्धवाकुचौ ।
रलाकचैरगोद्लाः सप्तेते चेन्दनादयः।॥
जटामांसौ नखं पची लवङ्कः तगर रसः।

. शिलाया गन्धपाषाणः सप्त मास्यादिका अमो ॥

वासयेद। द शाङ्गेन विदो षापेन चाकंकं ।
नश्यन्ति यस्य धूपेन अवग्रहपि शचकाः ॥
पश्चाशदून्धपाषाणात्‌ तावन्मडि गुग्गुलुः ।
चतुरं शं चन्दनञ्च जटा्मांसौ च तावती ॥
जिभागः सच्जंकः सारसतावदेव डि रालकं ।
उशीरं तु दिभागं स्यात्‌ तभ्टष्ट नखं सम ॥
क्पैरो म्टगनाभिख रख्कभागौ प्रकीर्तितौ ।

रष दशाङ्धूपस्त रुढस्यापि मनो चरेत्‌ ॥ * ॥
पलाणडलश्चुनादीनां निगँन्धीकरणं टश ।

उत्पा द्यान्तव्विषं सम्यक्‌ तक्रमध्ये विनिःचिपेव्‌ ॥
पर्ययायमेकमत्यस््ञमध्येऽस्मिन्‌ विरसे सति ।
दद्याच्चिष्काश्यान्यतक्रं कुर्य्या ततचाडटमांशकं ॥
डोणपुष्यीरसे ऽप्येवं मून्बपचरयेऽपि वा ।
चिपर््यायोत्तर तत्त्‌ रसोनं चालयेत्‌ सधीः ॥
इरिद्राराजिकातोये स्थाप्यं पर्य्यायमे ककं ।
उष्णोदकेन संच्ताल्य पर्यायं वासयेत्ततः॥
सहखपचीपएवयर्व्वा अभावे पल्लपैरपि ।
धलोडयेदशं गेन पञ्चापन च मस्तुना ॥

यक्तं छत्वा याममाचं स्थापयेत्‌ प्रकटातपे ।
ततो निष्काश्रयेदकं जात्धादिकपिधानितं।
अस्याकंस्यं सुगन्धेन ख्कदा मोहितो इरः।
को जानाति रसोनस्य हयकऽयमिति भूतले
रकल: सन्य रवारा मासाकं-स्त तयेकतः ।
मया खगे रद्धौतत्त प्राप्त तच च नाम्रतं ॥
तदा प्रोक्त शिवस्याग्रे मम धिग्‌ जौवितं प्रभो ।
नीता वाथ प्रुक्तावा सुधा देवेमेयाश्रुत॥

न दृष्टा तच्च देवेश शिरज्छेदं करोग्यद्ं ।

ततः प्रसन्नो गिरिणो वाक्यं मां प्रति सोऽब्रवीत्‌ ॥
दन्तं मया समस्तं ते देवाबध्यत्वमेव च ।

किन्ते कान्त सुधया सधातोऽधिकशोचनं ॥ * ॥
खप्रवच्यामि मांसाकं सद्यस्याकं तथेव च।
व्याणां विजवादीनां लभ्यते येः सुखं मत्‌ ॥
मांसन्तु चिविधं जेयं ग्टदुलं कटिनं चनं ।
तेषामके यथा परोक्तं यन्न्रािष्काशयेच्छनेः ॥
ग्टदु लं यद्धवेन्मां सं चत्वारि शांशकं पटुः ।
ख्ृलखगटी छते तस्मिन्‌ दत्त्वा तत्‌ च्।लयेच्छनेः ॥
षच रेनारगन्धेन तदिलोश्य च निःचिपेत्‌ ।
रसभिच्छोरङ्मांशं तदभवे पयः च्िषेत्‌ ॥
जादीप्र्ं लवे त्वगेल। नागके्रारं

|

®

अक
मरिचं म्टगनाभिख विदुगंन्धाद्टकं त्विदं ॥
काय्ये एव्यपिधानाद्यमके निष्का श्येत्ततः ।
जायतेठ्सौ महाखादुः सुधासमरसः पिये ॥
एमां सस्य खण्डानि लधुन्येव प्रकल्ययेत्‌ ।
दद्याच्च तुवरं तच लव परोक्षया दिशा ॥
च्तालयेदारनालेन चिवारं कोष्णवारिणा ।
च्तालयेत्‌ सप्तवारागि इरेदकंनतु पुन्बेवत्‌ ॥
दृएमांसस्य खण्डानि दुर्ग्ादति लघूनि च ।
ऋखलोड श्धदावेण च्तालयेत्‌ पयसा एनः ॥
सप्तवाराणि लवणं चयेत्‌ पुव्बेवदेव हि ।
तदतत्वा यन्मध्ये तु रेत्‌ पू्बवदकंक ॥
सज्निच्तार यवत्तारः शेतच्तार ञ्च टङ्कणं ।
सौमाग्यक्तारकं सौरक्तार श्द्धमवं तथा ॥
अक सेङण्डपालाश्रच्तार च्च तुवरौ तथा।
अपामामंभवं च्तार तथाष्टौ लवणानि च ॥
लवणा ष्कमेतच्च सैन्धवञ्च सुव्च॑लं |
विडं ससुद्रसं जातं उद्भिदं योमकं गङ्‌ ॥
कत्वा स्वणि चैकच निम्ब्‌ नीरेण भावयेत्‌ ।
खुकविंश्रतिवाराणि काचकूप्यां विनिःच्िपेत्‌ ॥
नखांशनिम्बरसकतैः सन्बेमा्रोछतञ्च तत्‌ ।
अधःसच्छिदरिपीटरौं मध्ये कूप्यां निवेशयेत्‌ ॥
गटत्कपं टसमायुक्तां सहेदभिं यथाविधि ।
तस्याग्ने कूपिका योज्या दीघंकण्डा मनोहरा ॥
सा कूपिका तले स्थाप्या मलये दयो म्मखं ।

जलमुष्णं यथा नस्यात्‌ तथा चापरकूपिका ॥

ऋद्मयः क्रमतो देया यामं यामञ्च पञ्च च।
अनेनैव प्रकारेण च्तारार्काणां समुद्भवः ॥
दद्यादस्यौनि मांसानि शङ्खक्रयादिकान्यपि ।
सर्व्वाणपि विलोयन्ते शद्दावे न संशयः ॥ * ॥
पारावताजचटकशशश्रकरटिट्िमिः।
त्तुमव्छादिकाः सर्ववे मांसेषु ग्टद्लाः सताः ॥
गटगरोहितकाद्याख मत्छाः शह्लकिसम्बराः ।
रते कठिनर्मांसाः स्यः पर्णो जलचारिणः ॥
गजकुम्भीर घरटाद्याः सुगन्धा वकरादयः ।
गोधा गोऽश्रा लुलापाद्याः घनमांसाः पकीत्तिताः ॥
अन्नादिसम्भवो यो ऽकंसतन्मद्यं परि कौ त्ति ।
तस्य भेदान्‌ प्रदच्छामि शटितं तत्‌ समुद्धरेत्‌ ॥
तद्वासननिरुथंमङ्गन्धं प्रयोजयेत्‌ ।
प्व दीं पये धपीर्व्नायते गन्धपच्नितं ॥
ऋछदवैतच जलं देयं सिद्धे देयोऽषटगन्धकः।
तुषोदकैर्य रामैः सतुैः सकलोछतेः ॥
सौवोरन्तु यवैरामैः सतुभः सकलीटमैः ।
गोधुमैरपि सौवीरः जायते खल्यमादकं ॥
श्वारनालन्तु गोधूमैरामैः स्यानिस्तषीरतेः
धन्यान्लं शालिचूर्गादिकोद्रवादिक्ृतं मवेत्‌ ॥
श्द्डाकौ राजिकायुक्ीः स्यान्मुलकादलनवैः
सर्घपखर स्वापि शाकल्तिपिषटकसं यतेः ॥
कन्दमूलपलादीशच सखेदलवानि च ।
रखकोरत्य छशृलोऽक यस्तत्सक्तमभिधीयते॥
पक्क षधाम्बसंसिडधो योऽकंस्लत्‌ स्यादरिषकं ।
अरिद्लघुयाङेन सन्बेतख गुणाधिकं ॥
शालिपिदटकपिदटादिकृतौ वोध्कः सुरातुसा।

४५

अक
एननेवाशिवापिष्धेविंहिता वाइनी सता
इच्तोः पतै रसैः सिद्धः सौधः यक्षरसस्य च ।
श्ानि्तेरेव यः सिः स च श्रीतरसः सतः॥
यय्थाटावाग्भवेन्म द्यं तामस्यं राच्तसप्रियं ।
मण्डलावाय्राजसन्तु वदू सालिकं मवेत्‌ ॥
साविक्े मौतद्ास्यादि राजे सासादिकं ।
तामसे निन्दयकभ्भाणि निद्ाद्च मदिरा चरेत्‌ ॥
मङ्गादिमत्तद्व्याणां यवानौपादयोगतः। `
अकै निष्काशयेद्धौमान्‌ बोधकः स्यान्मदस्य सः ॥
धृस्तरादिकवीजानि तकरं पयसि निःच्तिपेत्‌ ।
करटश्रोषविबन्धादिरडितोऽकौ भवेत्‌ सद्दि"”
इति ओलङ्कगनाथकृताक चिकित्सायां यन्लश्रतकं
दितीयं ॥ ५॥
““अयातः संपवच्छामि केवलाकंशुणान्‌ पिये ।
व
विभीतकस्य ढट्‌कर्दिंकफकासविनाशनः।
मलस्य चिदोषाखपित्तमे हान्‌ विनाश्रयेत्‌ ॥
पिप्पल्याः ऋासकासामवाताशौज्वररूलदत्‌ ।
मरीचस्य छमीन्‌ खासं इरेत्‌ सर्व्वान्‌ गदानपि ॥
ग्रन्थिकस्य ज्ञोदगुल्मकफवातोदरापहः ।
चब्धाकीऽत्यन्तरुचिदछछत्‌ विद्ेषाद्गुदजापहः ॥
कस्त गजपिष्यल्या वतेद्चे्राभिमान्नुत्‌ ।
चिचकस्याभिदत्‌ कासय्रहगौकमिशटोधहा ॥
यवान्धाः पाचनो रुच्यो दौपनः गुकरश्रलदत्‌ ।
ऋअजमोदोद्धवो वातकफडा व्िश्ोधनः ॥
पारसौकयवान्यास्त राहौ पाचनमादनः।
जीरकस्य तु संग्राही गर्माशयविखदिहत्‌ ॥
छष्णजीरस्य चच्तष्यो गुल्मच्छदंति सारजित्‌ ।
कारव्या बलछत्‌ हयक ज्वर प्रः पाचनः सरः ॥
धान्याकंस्य टषादाहइवमिच्ासतिदोषष्टत्‌ ।
प्रोधज्वरानि लकघष्मव्र श्रूलाच्तिरोगत्‌ ॥
मिञ्रेयाया वह्धिमान््ययोनिग्रूलञ्लमौन्‌ हरेत्‌ ।
ज्वालामरीचकस्यापस्मारभूतचिदोषदत्‌ ॥
मेधिकायाः स्लेष्मवातजञ्वरामक्रफनाशनः ।
वनभेश्याः सव्व रोगान्‌ रेत्‌ बुद्धरवाजिनां ॥
चन्त्रशररस्य हिक्ताटग्‌ वातदत्‌ एद्धिवद्धेनः ।
दिदकुनः पाचनो रुच्यः छमिग्रूलोदरापहः ॥
वचाया वद्धिवमिद्छत्‌ विबन्धाश्चानश्रलत्‌ ।
पारसौकवच्राया्त्‌ भूतोन्माद बलं हरेत्‌ ॥
कुलिञ्चनस्य खर ज्नत्‌ इत्वग्ठसुखशोधनः ।
स्थृलग्रन्धिभवश्वाकेौ विश्चेषात्‌ कफकासनुत्‌ ॥
दौपान्तरवचायास्त्‌ इरेच्छलं फिर कका ।
इएषाया इरेत्‌ श्लोहं विषं मोहच दारुणं ॥
इएभायाः समोराश्रौग्रहणीगुच्मग्रलष्त्‌ ।
विड्ङ्स्योदर क्वश्रखमिवातविबन्धनुत्‌ ॥
तुम्बरो गु रुताखासकासक्ञीडदल्शमीन्‌ इरेत्‌ ।
वंश रोचनजस्तव्णाच्तयकासनज्वरान्‌ इरेत्‌॥
समुद्रफनजः श्रौतो लेखनः कफकृत्‌ सरः ।
जौरकोत्थः खकक फ नलहच्छोतलः समः ॥
खावेभः पित्तदाङाखकासवातच्तयापडः ।
महमेदोद्धवोऽकंस्त डग्यस्सन्धः कफावहः ॥
मह मेदोद्धवः शीतो रक्तपित्तश्वरप्रगुत्‌ ।

१९
५

अक
काकोल्याः खुक्रलः श्रौतः पित्त शोषजञ्वरापहः।
च्तौरकाकोलिकाजातो रंइणो दाषवातहा ।
ऋद्धा बश्यस्तिरोधघ्नो र क्तपित्तविनाशनः ।
इद्धा गभंपरदः शीतः च्ततकासच्तयापहः ॥
मधुयश्ाः केशकरः खय्येः पित्तानिलःखनित्‌ ।
जलयश्छा विषच्छटिंटव्णाग्लानिच्चयएपडः ॥
कभ्िह्नस्य विरेकौ स्यात्‌ मेहानाडइविकारलुत्‌ ।
अरम्बधस्य पित्तास्तवातेादावन्तेश्रूल इत्‌ ॥
कटुया मेइश्वासकासलछमिकुज्वरापहः ।
निम्बस्य टवाकुष्ञ्चर व्रणकछलमिप्रणत्‌ ॥
भद्राया वस्तपित्ताखक्लमिवौसप कुखनुत्‌ ।
मदनोत्थः ऋदंनेन चातुथज्वरकादित्‌ ॥
राखोद्धवः समीराखबातःशरूलोद रापः ।
नागभिननोद्धवे भोगिलुताद्याखुविकार त्‌ ॥
माचिकाजस्त्‌ पित्ताखपक्घातौसार डा लघुः ।
तेजखिन्धाः खासकासक फ्दङ्किदौपनः ॥
ज्यो तिश्मव्ा वान्तिकरो वङ्किबुद्धिरपतिषदः ।
कुटस्य दन्ति वाताखकासकुम इत्कफान्‌ ॥
पौव्करस्यारचिच्ासान्‌ विशेषात्‌ पाश््रलनुत्‌ ।
हेनाङाया रेकवान्तिकरः कण्डुविनाशनः ॥
श्टश्चा इरेदूद्धं वात ष्दिकराटष्णाच्तयखसान्‌ ।
कट्‌ फलोत्थः आसकासप्रमे हाशौऽरुचोन्‌ इरेत्‌ ॥
भाग्या इरेत्‌ कफच्वासपौनसजञ्चरमा रतान्‌ ।
पाषाणमेदजो योनिशोगञ्लक्रास्मगुल्प्हा ॥
धातकोजन्तृषासारविषक्रिभिविसपजित्‌ ।
मिषटाजो विषष्श्ररक्तातीसारकुरहा
कुखम्मजो वग करो रक्तपित्तकफापहः ।
लाच्ताजः छमिवीसपत्रणोरच्तकुङ्‌ दा ॥
इरिजाया मेदशोधत्वग्दोषत्रणपाण्डनुत्‌ ।
अररण्यकदहरिद्धायाः कुष्टवाताखनाश्रनः
कपुरकडरिद्रायाः सन्वकण्डविनाश्रगः।
दार्यं विशेषतो लेपात्‌ नेचकर्णास्यरोगलुत्‌ ॥
रसाञ्चनोद्धवो नेचविकासत्रणदो ष त्‌ ।
वाकु्याः छमि विष्टम्भपाण्डश्ोयकणफापहः ॥
प्एत्राटस्य इन््येव कण्डुदडुविषानिलान्‌ ।
विषाजो दीपिन्‌ कफपित्तातिसारदहा ॥
लो घ्रजः शौतलो राहौ चच्तुष्यः कफपित्तनुत्‌ ।
ङडत्पचोद्धवो नेन्योदरातीसारशो थत्‌ ॥
भल्लातकोद्धवो इन्धात्‌ ज्वरोदरलछलमितव्रणान्‌ ।
गड्च्या दौपनो याहौ कासपाण्ुज्वरापहः ॥
ताम्बल्या सुखदौ ग॑न्यमलवातञ्रमापदः॥
वरैलवः शषेश्महरो बल्यो लघुरष्णखच पाचनः ॥
गनम्भारीजो भ्रमदरव्णाग्रूला श विषदा त्‌ ।
पाटल्याभ्कदि शो थाखटट्‌ सेश्रारुचिदा इहा ।
अभिमग्थोद्धवः शो थङ्चभिपाग्डबला सनुत्‌ ।
श्येनाकज्त गुल्प्राशःछमिष द चिदीभि क्त्‌ ॥
श्रालिपर्घाः मिज्चरच्छद्यतिसार हा ।
एत्रिश्छा ज्वर श्रासर क्तातीसारदा ह जित्‌ ॥
वार्ताया ज्वरैरस्यमलारो चकला ।
करट कार्य्या गभेकरः पाचनः कफकालङहा |
मोचुरस्याश्सरीमेदकऋषटडो गवात इा ।

जीवन्याः सार हत्रैचदोष{चितयनाश्नः॥

श

# 11

सुद्ध पर्या शो यदा हग्रहर्य्ोऽतिसार इत्‌ ।
माषपरण्याः खुक्रकरो वातपित्तज्चगखजित्‌ ॥
पच्वाङ्‌लोद्धवः श्ूलशिरःपौङोद रापहः ।
रुव॒कोत्थो ब्रभ््चासकासकुखाममारूतान्‌ ॥
मन्दारजो वातकुकण्डत्रणविषापद्धः ।
अर्काः शी गुल्मा शः स्ेश्रोदर मीन्‌ इरेत्‌ ॥
व्चीजो लेपतो इन्याद्त्रगश्टो धोदरव्रशान्‌ ।
सातलोत्थः कफानाहपित्तोदावत्तणो यदा ॥
लाङ्ल्या लेपतो न्यात्‌ शो फालव्ररग जितः ।
करवोरोद्धवो नेचकोपकुत्रणापडः
चग्डालोत्थस्त विषवत्‌ मच्तणे लेपने सुत्‌ ।
धत्तरजो हरेत केश युकाछमिविषादिकं ॥
बासोद्धवो ज्वरच्छर्दिमे द कुरच्तयापशः ।
पापेटो इन्ति पित्ताखम्नमटष्याकपफञ्चेरान्‌ ॥
निम्बजो भ्रमढट्कासज्वरारचिवभिपरयात्‌ ।
मङानिम्बोद्धवो गल्ममूषिकाविषनाश्रनः ॥
पारिभदोऽनिलश्चेशरश्यो यमेदज्लमिपरणव्‌ ।
काञ्चनारो गग्डमालागदभ्नंशवरणापः ॥
कोविदारल्त पित्ताखप्रदर च्तयकासा ।
प्रतौमाञ्ननार्कप रचिछछत्‌ कलो यादिदौपनः ॥
मधुशियद्धवो इन्धात्‌ विगरधिचख्यथक्रिमीन्‌ ।
श्यनो बिषद््े्यो नस्येनाखच्तिरोगत्‌ ॥
गिरिकर्ण्याः कुख्रलश्णोधत्रणविषापहः।
चिन्धुवारोद्धवो इन्त श्रूलश्ोधाममारुतान्‌ ॥ `
निग ग्यक इरेच्जन्तुत्रकुखारुचीन्‌ लघः
कौटजो दीपनः श्रौत कफटष्यामकुरूजित्‌ ॥
कारञ्चः कफरस्माश्ात्रणकरिभिविषापदः।
एतकारङ्जको मेदौ वाताशःछमिकुङनित्‌ ॥
करञ्ज वमिवातगशःकछमिकु पमेइ जित्‌ ।
उचटाकौः केशकशो वात पित्तकफापहः ॥
गञ्जाया हरते शछासमुखश्रो षभ्नमजञ्वरान्‌ ।
कपिकच्छद्भवो इष्यो रंहणो वाणिकम्मेत्‌ ॥
मांसरोहिश्यद्ध वस्त डष्यो दोषच्यापद्ः।
विङ्कः कुर््याद्धातुुष्टि तत्फलान्मारयेच्जनान्‌ ॥
एस्तकान्तरे चेल्हरिति च पाटः॥
कगटकार्य्या दीपनः षश्मशोयेदरशजं इरेत्‌ ।
बेतसो इरते दाद शोथा ष्टोयोनिरग व्रणान्‌ ॥
जल्तदेतसजो याहौ शतो दातप्रकोपनः ॥
इ्नलाकंस्त रते चराचरविषं स्फुटं ॥
चऋङ्ोठकस्य शूलामशो धह विषा पः ।
बलाका यादौ वाताखपित्ताखच्ततनाशमः ॥

अतिपु्बेबलाकस्त मू चातौसारनाशनः ।
महाबलाको हरते छद्छं वातानुकोमनः
नागमन्बेबलाकंस्त्‌ मू््छामो हरः परः।
लष्यणाकंन्तु सेवेत बन्ध्यापि जभते सतं ॥
खगंवल्लयाः शिरःपौड्ाचिदोषान्‌ इन्ति दुग्धदः ।
कार्पासाकः कणंसंश्यः कंरोगान्‌ विनाशयेत्‌ ॥
वंशजः कफपित्तघ्नः कुर खव्रखशो धभित्‌ |
नलाक दस्तियोन्यततिदाङपित्तविसपं त्‌ ॥
पाद्या जयेत्‌ ज्वरच्छदि कुषठातोसार ष ग्रणः ।
खेतदच्तोद्धवो रेकौ पितच्तजाशादरापहः 4
श्र पुङ्ोद्धवः शी ान्‌ गस्मन्र विपः ।

अकं

जवासजो मदभ्नान्तिपित्ताखटक्‌ कुङ्कासजित्‌॥
म खिजोऽ्यन्तवलक्शत्‌ शह मो हानिलात्तिंजित्‌ |
अपामागंभवन्डर्दिंकफमेदोऽनिलाष्ः ॥
श्वारक्तापामागंभवो धातुसतम्भनकारकः।
को किकलाच्तभवः शीरं सेकाच्छोफाञ्निवारयेत्‌ ॥
शअस्थिसं हारिकायास्त भम्रसन्धान्लच्छिवे ।
कुमारिकाया उल्थो ऽभिदग्धविसफोटकान्‌ जयेत्‌ ॥
एननं वायाः तायाः सन्वनेच्रामयापहः ।
एननं वाया रक्ताया यराहौ पित्ताखनाशनः ॥
प्रसारिणया वातहरो इष्यः सन्धानछ्छत्‌ सरः ।
सारिवाया उड्िमान्दयकासामविषनाशनः॥
ग्टङ्कराजस्य दत्तोऽकः केश्यस्लच्यः शिरोऽत्तिंत्‌ ।
शर एव्म लतायार्त॒ अकः पित्तकफान्तकः ॥
चायन््यकंः -गूलविष विले पीञ्वरनाश्रनः।
मूर्न्वाया मोह दोगकण्ड्कु्ज्वरापहः ॥
काकमाच्या नेचदितभ्कदि हद्रोगनाशनः ।
काकनासाभवो वामी शोथाशचिचकुखदत्‌ ॥
काकजङ्खनेद्ध वो इन्यात्‌ ज्वरकणडविषक्रिमौन्‌ ।
मागिन्धान्त॒ इरेच्छलयोनिदोषवमिक्रिमौन्‌ ॥
मेषभ्ट ङ्याः खासकासब्रणद्षेद्मात्तिः्रलदा ।
इसपरौद्या दन्ति श्रलभूतरक्तविषत्रणान्‌ ॥
सोमवह्धपच््िदोषघ्नः च्तीर इष रसायनः ।
ऋकाश्रवह्लााः प्रौतोऽकः पित्तशचेष्मामनाश्नः ॥
पातालगरुडो जातोऽक ष्यः पवनापहः ।
न्दान्लोद्धवोऽकस्त्‌ विषरत्तोत्रगा पहः ॥
वटपच्रोभवश्चोश्ये योनिमू च गदापद्ः
हिङ्कपन्या विबन्ध श्ःक््ग्‌ ल्पा निलापडः ॥
वंश्रपन्याः पाचनोष्णो ह दत्तिगदसं घत्‌ ।
मद्छाच्छका याहिशीत कुक्‌पित्तकफाखजित्‌ ॥
सर्पाच्छा रोपणः सपेटखिकोन्द रदं शत्‌ ।
प्राङ्धणुष्पा विषहरः सरतिकान्तिबलाभिदः ॥
अकापष्यााः छमिद्चेशमे दपित्तविकारजित्‌ ।
लज्नालुकाया भगरुगरक्तपित्तातिसार इत्‌ ॥
अलम्ब षासम्भवो ऽकः कमिपित्तकफापदः ।
दुग्धिकायाः कफरो दव्यत्तम्भो क्रिभिप्रणत्‌ ॥
भूम्यामल्याः कासटब्णाकफपागइच्ततापदः ।
ब्राह्या बुदिप्रदश्चाकंः षगम्रासाभ्यासतः कविः ॥
ब्रद्ममण्डकिका पाण्डदिषशो यज्चरान्‌ हरेत ।
दोणपुष्या ज्वरुासकामलाशोधजन्तजित
खग्यमुख्या इरेत्‌ स्फोटयो निरुक्‌ छमिपागडताः |
बन्धयाककाटिकाजातः सपदपंत्रणापदहः ॥
माक खिकाया दु गन्धविषगल्मोद रापः ।
देवदाल्याः गूलगुल्मश्च्रा शावातजित्‌ परः ॥
धत्तरजो ग्रादिदहिमो वधिल्दुत्रणदाददहा |
गोजिङृाया मेदकासव्रयसार ज्वरापहः |
नागपुष्याः सर्पविषसर््य्रहनिवारणः।
वेल्लन्तरो मूचघातास्मर रोयोन्यनिलार्तिजित्‌ ॥
हिकान्धा वङ्टिरुचिकछदःकु्छमिपणत्‌ ।
को कुन्दो ज्वरः रक्तं मुखशोषं कथं रेत्‌ ।
सुदश्रनाकञ्चाव्यव्णः कफशोयाखवातजित"
इति ओरोलङ्ानाथक्ृताकं चिकित्सायामौषध्यका.
विधानं हतौयश्रतकं ॥ * } अतःपरः नानौषधं

१०२
अ
अका
विधानं चतुंशतकं । नानारोगनिवारणाथं
पञ्चमश्रतकं | विस्फोटकनिवारणाथे ष्शतकं ¦
च्डरोगादेनिंवारणं सप्तमशतकं । काम्मेगं ना-
माद्मश्रतकं । गगसंख्या नवमशतकं । धातु-
खुडिरदशमश्रतकं । रखतत्‌ः सव्वं अकप्रकाशे
रावणमन्दोदरौसंवादे अत्ति बाड्ल्यभिया न
लिखितं ॥ । ;
(““शअकं चीर सुधात्तौरं तिक्ततुम्बाख पल्लवाः ।
करञ्चो वल्तमूचश्च लेपनं मरम शंसा” ॥
इति चक्रपाणिसङ्गहः ॥ * ॥
“अर्कानकंकरञ्जदयनागदन्तौमयुरकभा्गोराले
नर एष्पोच्तेताम दाश्ेतारख्िकाल्यलवगा स्ता
पसढच्तखेति'” । इति अर्कादिगणः ॥
““ऋर्कादिकेा गणो छेष कपमेदेविषापहः ।
क्रिमिकृरूपश्रमने वि शेषादुत्रग शोधनः” ॥
इति सुश्चुतः ॥)
ऋअकंकान्ता, स्त्री, (अककेाऽककिरणः कान्तोऽनुकृलो
यस्याः सा, कम्‌ + क्तः च्तियां टाप्‌ |) अदित्त-
भक्ता । इति राजनिर्घण्टः ॥ ङड्डड्या इति
ख्याता। इति राजनिंरटः ॥ ( अस्या गुणा
अदित्यभक्ताशब्दे ज्ञातव्याः ॥)
अकां चन्दनं, ज्ञी, ( अकंस्य पियं चन्दनं, ब्टीतत्‌-
एरुषः |) रक्ता चन्दनं । इति राजनिधं रटः ॥ (रक्त-
चन्दन शब्द ऽस्य गुणावलो ज्ञेया ॥)
अवनौ, पै, ( अर्काञ्जायेते यौ, अक + जन्‌ ड,
पञ्चमीतत्‌एरुषः |) अश्विनीकुमारौ । नित्यदिव-
चनान्तशब्दोऽयं । इति हेमचन्द्रः
अकतनयः, पै, (अकस्य तनयः, ष्ीतत्‌एुरुषः ))
कराजः । इति हेमचन्द्रः ॥ व्रैवखतमनुः ।
सावणिंमनुः । शनिः ! यमः । यमुनायां तपत्या
स्त्री । इति महाभारतं ।
अकनन्दनः, पु, (अकस्य नन्दनः, षष्टौतत्‌ पुरुषः ।)
अकंतनयः । इति चिकारडशेषः ॥
अकपचः, प, (खकः ग्धद्व तच्छं पत्रं यस्य
सः |) अदित्यपचडच्तः इति राजनिधैरटः |
चकं पचा, स्त्री, (अकः सय्ेदव तीत यत्नं यस्याः
सा|) इनच्तविष्ेषः। इशेर मूल इति मामा ।

इति रनमाला ॥
४५ ५ +
ऋकंपगेः, पै, (अकां इव रक्त पगेमस्य सः । ) अक-

विशेषो ऽकं शब्द ज्ञातव्यः ।)
अकंपादपः, पै, ( अकंः आर्वङुच्दव तौच्ठः
पादपः ।) निम्बटच्तः। इति चिकाण्डष्ेषः ॥
अकं पुष्पिका, स्त्री, (अकवस्याकंटच्तस्य पुष्यमिव एष्य-
मस्याः सा, जातित्वात्‌ खौप्‌ कप्‌ |) इच्तमेदः।

तत्पर्य्यायः । सुनन्दा र अकंमूला दे विषापहा ४ ।

ङच्तः । इत्यमरः ॥ आकन्द इति स्यातः! (अस्य ¦

अकी

““शअकंपुष्यी कररकम्भा पयस्या जलकामुका ।
अकंएष्पो छमिश्े्रमेहचित्तविकारजित्‌”
इति भावप्रकाशः ॥ राजनि षेरटेोक्तपर्ग्यायदुणाः
कुटुम्बिनीश््दे बश्व्याः ॥

अका पिया, स्री, (अकं प्रीणाति, प्रौ + क, अकस्य
भिया इति वा|) जवा। इति राजनिघेगटः॥
(जवाशन्देऽस्य विष्रेषो ज्ञातव्यः |)

अवबन्धः, ए, (खक बन्धुरिव |) गौतमः । स चः
इच्वाकुकृलो द्ध वश्क्यवं शोयबुदधः । इत्यमरः

अर्वावान्धवः, पु, (बन्धुरेव बान्धवः, बन्धु + साथे अण्‌ +
अकस्य बान्धवः, षष्ोतत्पृरुषः ।) कबन्धः

| इति हेमचन्द्रः ॥

| अकभक्ता, स्त्री, ( अकस्य मक्ता, बङतत्य॒रषः । )

। ्रादित्यमक्तारच्तः। इति राजनिषेगटः ॥ डड-

| ड्या इति ख्याता ।

अवमूला, स्त्रो, (अकं इव विषधरायां दुःसद्ं मूलं
यस्याः सा ।) अवंपच्रा । इति रलमाला ॥ इप्रोर
सूल इति भाषा ।

अकेरेतोजः, दु, (अकस्य रेतसो जायते, अकरेतस्‌
+ जन्‌ + ड, उपपदसमासः |) द्य॑एच्विश्ेषः।
तत्पर्य्यायः । रेवन्तः २ क्ञगगः ३ इयवाइनः ४ |
इति हेमचन्द्रः ॥

अकंवल्लभः, पै, (अकस्य वल्लभः, षर्ोतत्युरुषः |)
बन्धकडच्तः । दति राजनिधैरटः ॥ (बन्धकटच्त-
शब्द ऽस्य गणादयो चयाः ॥)

अर्कवेधं, ज्ञी, ( अकण पिभ्यते, अकं + यध +
पचाद्यच्‌ |) तालीशपत्रं । इति राजनिघेशटः ॥
(तालीशपचशन्द्‌ ऽस्व गुगादिविवरणं केयं ।)

चकंबरतं, कती, (अकस्य ब्रतं, ष ोतत्पुरुषः ।) आ-
रोग्यसप्तम्बादि ख््थं्रतं । इति स्पतिः । खरस्य
जलण्रोषणवत्रजाकरग्रहणं । यथा,--
“अष्टो मासान्‌ यथादित्यस्तोयं इरति रुभ्सिभिः।
तथा इरेत्‌ करानाद्रान्नि्यमश्त्तं हि तत्‌” ॥
इति मनुः ।

अकं स्नुः, पे, ( अकस्य सूनुः पच्चः ।) यमः । इति
हेमचन्द्रः ॥

अकंसोदरः, पु, (अकस्य सोदर इव हितकारी ।)
रेरावतङक्ती । इति हेमचन्द्रः ॥

अकंडिता, स्री, (अर्काय हिता अनुकूला, चतुर्थ
तत्परुषः । ) खदित्यभक्तारच्तः । इति राज-
निघेरटः ॥ ङड्डडिया इति ख्याता । (अस्याः
विशेष अदित्यभक्ताशब्द दद्व्यः।)

अर्काभ्सा, [ न्‌ ] ठै, (अकंस्य अनुगतः अश्मा, मध्य-
पदलोपी कम्मेधारयः ।) अरुणोपलः। (चुणि
इति ख्यातः परस्तरभेदः ।) सव्यकान्तमणिरिति
यावत्‌ । इति इलायुधः ॥

अकंडली लीपएष्पञचेति ख्याता । तत्पर्य्यायः । | अकाङ्ः, पै, (अर्केण अद्यते यः, अकं + खा +

|
॥
| पयस्या २ खथ्थवल्ली ३ सितपर्णो 8 । इति रल- ,

माला
अकंपएव्पी, स्त्री, (अवंस्याकं त्तस्य पुष्पमिव दष्य-

| मस्याः सा, जातित्वात्‌ ङीय्‌ ।) कुटुम्बिनौढच्तः |
।

तत्पर्ययायगुणाः ।

॥

ङे +अप्‌ ।) अकंडच्तः । इत्यमरः ॥ आकन्द इति
भाषा |

॥

अर्कोपलः, पै, ( अकंस्यानुगत उपलः कर्मधारयः ॥)
खग्यकान्तमणिः। इति रान्निधंरटः ॥ (चुणि
इति ख्यातो रन्रभेदः । स्फटिकम णिः । “अका

अरं

पलोल्ञसितवहिभिर हि तप्तास्तीत्रं मद्ात्रतमिवाच्र
चरन्ति वप्राः” । इति माधः ।)

अगल, ज्ञो, स्त्री, ( अजं + कलच्‌, कुत्वम्‌ ।) कपाट-

बन्धककाङ्विष्टेषः। इ्मरः॥ ङ्का तसला
इत्यादि भाषा ।
(“ससम्भमन्रतपातितागेला
निमिलितात्तौव भियामरावती |

` इति काव्यप्रकाशे ।

“तां स्यनारस्नीं दृएतोरणागंलां

गदेव चितै रुपशोभितां शिवां” । |
इति रामायणे ।
““अयानपोएागेलमप्यगारः” । इति रघः। पतिः

बन्धः | प्रत्यवायः । अन्तरायः |

“द्श्चितं तदवच्ञानात्‌ विदधिसागं लमात्मनः' ।
इति रघुवंशे ।)

कल्लोले चि । इति मेदिनौ ॥ देवीमाहाग्यपाठ-
स्यादौ पाच्यस्तोचविश्टेषः ॥ यथा

माकंर्डेय उवाच ।

्रद्यन्‌ केन प्रकारेण दुर्गामादाग्यसुत्तमं ।
भ्रन्नं सिद्धति तत्स्व कथयख महापभो ॥
ब्रह्मो वाच ।

गं लं कौलकश्चादौ पठित्वा कवचं पठेत्‌ ।
जपेत्‌ सप्तशतं पञ्चात्‌ कम रष शिवोदितः॥
अगंलं दुरितं दन्ति कौलकं फलदं तथा ।
कवचं रच्तते नित्यं चण्डिका तरितयं दिष्रोत्‌ ॥
अर्गलं हदये यस्य स चानगंलवाक्‌ सदा ।
कौलकं दये यस्य वशकौलितमानसः ॥

कवचं हदये यस्य स वच्चहृदयः खलु ।

बरह्मणा निम्मितं पृते विनिखित्धापि चेतसा" ।
इत्यादि | तदाद्यश्चोको यथा,--

| «जय त्वं देवि चामुण्डे जय भूलापहारिणि ! ।

जय स्व्वगते देवि ! कालराचि नमोऽस्त ते” ॥
तस्य ओेषश्नोको यथा,--
“ददं स्तोचं पठित्वा च मदहास्तोचं पठेन्नरः ।
सप्तशतीं समाराध्य वरमाभ्नोति सम्प्रद'' ॥
इत्य गलास्तोच ॥

अर्मलिका, स्त्री, (च्दद्रा्गला, गला गौरादित्वात्‌

।

ङीष्‌ खां कन्‌ ।) ऋअल्यागेला । इति हेमचन्द्रः ॥
खिल इति भाषा।

श्यै, मूल्ये, ( भ्वादि--परं--सकं सेट ।) इति

कविकल्यद्रमः॥ अर्धति गां गोपः | इति दुर्गा
दासः । (“परौच्तका यच न सन्ति देशे नाघेन्ति
श्लानि समुद्रजानि" इति पञ्चतन्ले।)

अधं, ठ, (अधे + घञ्‌ ।) मूल्यं ।

१५

4 १
(

(“कुयैरधै यथापण्यं ततो विंशं पा इरेत्‌” ।
“मणिमुक्काप्रबालानां लौ हानां तान्तवस्य च ।
गन्धानाश्च रसनाञ्च विद्यादधेबलाबलम्‌'' ॥

इति मनुः ।) पुजाविधिः । इत्यमरः ॥ खयं शब्दः
सामगानां सन्मचाभिलापे सयकासो नपैसकलिङ्धः
नैव प्रयोज्यः अन्धवेदिनां नि्यंकारः पुलिद्धेन
प्रयोज्यः । इति शआाद्धतत्त्वं॥ ( दर््वा्ततसबंप-

अच्च, क, पुञे।

एव्यादिविरचितोदेवन्राद्यगादिसम्मानार्धः पुजो-

१०६
अ

#.} 1
पचारभेदः ।
चण मास्‌ पतिते” । इति उत्तरचरिते ।
“ल प्रल्रैः कुटजकुसुमैः कल्पितार्घाय तस्मे" ।
इति मेघदूते ।
“दूर््वासषं पपष्याणां दत्वाघं पृणंमञ्जलिम्‌'” ।
इति याज्ञवल्क्यः ।)

अधीरः, ठ, ( अघोऽस्यस्य इति अर्धो, तेषु दरं शः। )

शिविः। इति शब्दरलाबलौ ॥

अध्ये, चि, (अयते पूज्यते, अदं + ण्यत्‌, न्य क्ञादी-

नाद्वेति कुत्व, अषेमहंति इति पादार्घाभ्याद्धेति
यत्‌ वा।) पूजनयोग्यं। पुज्यं। इति मेदिनी ।
चर््यायं । तत्त पूजायदून्वाच्ततचन्दनपुष्यमिि त-
वारि । इत्यमरः ॥
(““खनष्यैमरष्येण तमदिनाथः,
खगाकसामधवितमश्चयित्वा? ।
इति कुमारसम्भवे ।
““सष्य॑मष्यैमितिवादिनं चप,
सेाऽनवेच्छ भरताग्रज यतः? ।
इति रघुवंशे |) अधैाधेजलम्‌ इति अमरटीकायां

भरतः ॥ तत्त॒ सामान्यविशेषमेदेन दिविधं। |

तत्राद्यस्य कमः। खवामे चिकोणङत्तभूविम्ब
विलिख्याधार शक्तिं पूजयित्वा अस्रमन्त्रेण पाच
पक्ताल्य मन्ल्ेण जलेनापर्य्थाङ्नश मुद्रया मन्त्रेण
खय्यमण्डलात्तीथमावाद्य प्रणवेन गन्धपुष्पाभ्यां
संपूज्य धेनुमुद्रां प्दश्य प्रणवमद्धा दशधा वा
जपेत्‌ । अन्त्यस्य क्रमः । खवामे चिकोणमण्डलं
त्वा तच, चिपदिकामारोप्य अस्त्रेण श्भुं
प्रच्ताल्य तदुपरि सस्थाप्य मन्ल्ेण गन्धपएव्पाच्तत-
दूर््वादि त्र निःक्तिप्य विमलजलेन विलोम -
माढकया मूलेन च पुरयेत्‌ ततच्नरिपदिकायां
वज्किमण्डलपूजा शरद्धे द््यंमण्डलपजा जले
सोममणडलपृना ततो मन्त्ेणाङ्गशमुद्रया ` दब्येम-
रडलात्तीयमावाह्य मन्लेण खहदयाद्‌वतां तत्रा
बाह्य कूमन्त्ेणावगुरढपरास्त्रमन्लेण गालिनीमुडां
प्रदश्यै मन्त्रेण तज्जलं वच्य अङ्गमन्तेः संकलीखत्य
गन्धपुव्याभ्यां देवतां सं पुज्य तदुपरि मव्छमुद्रया-
च्छाद्य मृलमन्लमख्धा नघा धेनुमुां पदर््या-
स्त्रेण संरच्य तस्मात्‌ किञ्चित्‌ जलं प्ोच्तणीपाचरे
निःच्तिपेत्‌। इति तन्लसारः ॥

अध्य, ली, (अये + यत्‌ ।) जरत्कारमुनितपोवनतरू-

दइतमधु । तस्य गुणाः । चच्तुरायुरदिंतकारितवं ।
्ामवातकर्फापित्तनाशिित्वश्च । इति राजवल्लभः॥
(चरादि-सक-सेट्‌।) इति
कविकल्पद्रमः। कं अयति । गोदडेनस्तिम-

मात्मनेपदिनं मत्वा विभ्नाजसे मकरकेतनमच्वं-

यन्ती त्यादि स्बलितमित्याहइ । इति दुर्गादासः ॥

अवे, ज, पजे। (भ्वादि-सक-सेट्‌।) इति कवि

कल्य्दमः॥ ज अचति अद्वंते। इति दुर्गादासः॥

अचेकः, चि, (खच्चति, अचं + रवत्‌ ।) पुजकः ।

अच्चैनाकारकः । यथा,
“ख कस्य त पोयो गात्‌ अशवेनस्यातिश्रायनात्‌ ।
अभिरूप्याच्र विम्बानां देवः सा्धिष्यमच्छति" |

अये वनदेवतेयं फलकुसु मपल्लवा- |

रै

ऋअच्ज

इति तिश्यादितन््वं ॥
(“ब्रह्मचारी ब्रतौ च स्यात्‌ गुरदेवदिजाचेकः" ।
इति मनुः |)

अचन, जी, (अचे + मावे ल्यट्‌ ॥ पजनं । यथा,--
““धवनशवान्यकरं निन्यं गु रुदेवदिजाच्ेनं'› ।
इति राजवल्लभः । पृजाद्रव्ये चि। यथा,
“ऋचकस्य तपोयोगात्‌ अच्वनस्याति शायनात्‌”” ।
इति तिश्यादितच्ं ।

अश्ना, स्री, (अचं + युच्‌, टाप्‌ ।) पुजा । इति
जटाधरः ॥ गुरुदेवदिजानां नित्धाचेनागुणाः ।
खगेयश्र-खायुधंनधान्यकारित्वं । अलष्छीपाप-
नाश्रित्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥

अर्चा, स्त्री, (अचे + खाधारे खड्‌ |) पुजा । प्रतिना!
इति मेदिनी ॥ (देवादौनां पुजनं । ““अच्वां चेत्‌
विधितश्च ते बद तदा किं मोच्तलाभ्ञमेः" ॥
इति शिवशतके |)

अधिः, सती, (अन्व + इन्‌ |) अभिशरिखा। इति
सिडधान्तकौमु्यासुणादिडत्तिः ॥
(“खासौदासन्ननिन्वीप्रदरीपाचिरिवोषसि"” ।
इति रघवे)

[स्‌ ] स्त्री, जी, (अन्व + इसि।) अभरिशि खा ।
किरणाः। इत्यमरः | दीभिः। इव्यणादिकाषः ॥
अय शन्द्‌ः सान्त इदन्तख्च॥ (““हम्याणां हेमश्टङ्भ-
अियमिव निचयरबिषामादधानः'”। “विरम
विरम वह मुच्च धमानुबन्धं प्रकटयसि किमुचं-
रचिषां चक्रवालम्‌” | इति रल्नावलौ ।}

अकितः, चि, (अचं +कम्भणि क्तः) पजितः।
इत्यमरः ॥ ( पजाविधिना सम्मानितः
“वेश्सन्येवं छते तच गत्वा तान्‌ परमाचितान्‌””
““अ्चिंताच नरैः पौरः पाण्डवा मरतर्षभः।
इति महाभारते |)

अचिरान्‌, [त्‌ ] ए, (अवि विंयतेऽस्य, अविस्‌ +
मतुप्‌ ।) अभिः । इति रेमचन्द्रः॥ ख्यः । अ्विः-
शब्दात्‌ अतिशये मतुप्र्ययः॥ (चि, दीप्तः । तेजो-
विशिद्धः। प्रभावान्‌ |) (खनामख्याते देवर्धिंभेदः।
यदुक्तं, हरिव,
“ख रां स्तम्बरुख्ेव भारि वदेतां वरः|
नेतारो देवदेवानामेते हि तपसान्विताः"? |)

अर्यः, चि, (ऋच्‌ + ततौ रत्‌, अचं + यत्‌ वा |)

ऋ्दनोयः । पुज्यः । इति हेमचन्द्रः ॥
(“मरुत्मयुक्ताखच मरत्सखोभं
तम्धयमारादभिवक्तमानम्‌।
इति रघवे |)
अव्ज, अव्नंने | (गादि-पर--सकं सेट्‌!) इति
कविकल्य मः॥ अन्ननमलब्धस्य लाभः । यश-
आखाज्जति यः स्थिरमिति हलायघः। इति
दुर्गादासः ॥
अन्नं, क संस्कारे (चुरादि-उभं-सकं--सेट्‌ |)
इति कविकल्यदुमः ॥ क अन्लंयति किमपि
जकः संस्करेातीत्यथः । प्रतियने प्ाद्घः । खच्च
यति धनं परिजनः। इति रमानाथः। इति
दुर्गादासः ॥

अशं
खव्कंकः, पु, (अन्नं यति, अव्लं + रुल्‌।) ऋत पर्णासः । |
„ बावुद्र इति भाषा । तत्पर्यायः । ऋतच्छदः २
मन्धपचः ३ पाता 9 कुठेरकः ५। इति शब्दः-
चन्दिका॥ वव्वरीभेदः) आजवलाद्‌ इति
पञ्चिमदेषे ख्यातः| तत्पग्यायः । च्द्तुलसीौ २
च्द्रपणेः र मुखाच्नकः 8 उ्मगन्धः ५ जम्बीर
ई कुठरः 9 कटिञ्चरः ८ । अस्य गुणाः । कष्टत्व ।
उव्छत्व ¦ कफवातामयनेचरोगनाशित्व'। रुचि-
कारित्वं । चछखप्रसवकारकत्वद्च । इति राजनि-
चण्टः ॥ सामान्यतुलसौ । इति रत्नमाला ॥
(८“कपन्ना लघवे रुच्ताः ख्िग्धोष्णाः पित्तव नाः ।
कदुपाकरसाचेव सुर साज्नंकभृ्तुणाः” ॥
इति सुख्रतख् ॥)
अव्नेकः, चि, (अव्नयति, अन्नं + रवल |) उप्राव्नन-
कर्ता । यथा| “अतरव वशिष्न ज्येष्स्यांशदय
मभिधायाव्नकस्यां शदयमभिडहितं” । इति दाय-
भागः॥
अन्नं, की, (अजं + स्युट्‌ }) उपाजंनं । खल्वहेतु-
शूलो व्यापारः । यथा । अच्नेनं खत्वदेतुमतेा
न्यापारः अर्जनं खत्वं नापादयतीति विप्रतिषिड-
मिति दायभायः॥
(““अजंविटव्या पारो$जंनमिति जौमूतवाइनः”? ।
“खामित्वजनकव्या पारत्वम्‌' इति महेश्वरः” ।
“खामित्वह्ेतुभूतव्यापारत्वम्‌ इति । ओीकछष्णः ।
“पिद निधनकालोनं वा जीवनमेव पएच्रस्याव्न॑नं
भविष्यति| इति दायभागः।
“अर्थानामर्जने दुःखमजिंताना्च रत्ये", ।
इति पञ्चतन्त्रे ।
“दव्थाजेनश्च नागश्च मिचामिवस्य चाजंनम्‌'” ।
इति भनुः })
अर्जनं, सी, (अजं + उनन्‌ |) दगं। नेचरोगः।
इति विश्वमेदिन्ो ॥ तस्य लच्तशं | “र्कोय
शशरधिरोपमन्त विन्दुः मुक्रस्ो भवति तदर्जनं
वदन्ति” । इति माधवकरः॥
(५नीरुक्‌ शच्णोऽरजुनं विन्द्‌ः शश्जलादितलो-
हितः” इति वाभटख्च |) `
अगुनः, प, (अजं + उनन्‌ |) पाण्डराजस्य टतीय-
एतः स नु इन्द्रात्‌ कुन्तीगभ जातः । तत्पर््यायः।
फाल्नुनः २ जिष्णुः द्‌ किरीट ® शेतवाहनः ५
बीभत्सुः ््‌ विजयः ७ क्षाः < सव्यसाची €
धनञ्जयः ९०। इति विराटपन्बे। पार्थः ११
शकनन्दनः १२ गारोवौ १३ मध्यमपाण्डवः १४
तवाज १५ कपिध्वजः १६ राधामेदी १७ |
समब १८ गुडाकेशः १९ ढदन्नलः २०। इति |
जटाधरः | रन्धिः २९ । दरति भरूरिप्रयोगः॥*॥
खनामलख्यातदच्तविरेषः। अजन इति भाषा ।
तत्यस्यीयः। गदोसजंःर्‌ वीरतसः ३ इनः 8
ककुभः ५। इद्यमरः] श्राम्बरः € पार्थः ऽ
चिचयोधोः < धनञ्जयः € वैरातङक:१० किरीटी
१९६ गाण्डीवी २ शिवमल्लक्षः १३ सव्यसाची १९
कर्णारिः १५ करवीरकः १६ कौन्तेयः ९७ इन
सलः ९८ वीरदुः १९ छष्णसारयिः २० एथाजः

१०४

अ

अख ५

२९ फास्मुनः२२ धन्यो २३। इति राजनिघरटः॥
तत्ग्धौयगुणाः ।
“ककुमोऽुननामास्यो नदौसनंख कौततितः ।
इन्रहुरवीरि रच्च वीरख धवलः स्तः
ककुभः एीतलो भम्रच्तच्तयविषाखजित्‌ ।
मेदोमेइत्रणान्‌ इन्ति तुवरः कपपित्त्त्‌”” ॥
डति भावप्रकाशः ॥ अस्य गुणाः । च्ततभभरक्त-
स्तम्भनमू जहृच्छरोगे पश्यत्वं । इति राजवल्लभः ॥
कषायत्वं । उव्शत्वं । व्रणश्रो धनत्वं । कफपित्तञ्चम

हृष्णात्तिनाशित्वं । वायरोगप्रकोपकारित्वश्च ।
इति राजनिधंगटः॥ #॥ ( अस्य व्यवद्ारो
यथा,

““अच्लुनस्य त्वचा सिद्धं त्तरं दद्याङ्दामये"" ॥
इति वे द्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥)
कात्तवीय्ये च्छैनः। माहिष्मती नाम परौ तस्य
राजधान्यासीत्‌, स खल्‌ खजवीर्यँण सप्तदीपां
धरामजयत्‌ । योगाद्‌ बाडसइखश्च लब्धवान्‌ ।
“तस्य बाडसहखन्तु युध्यतः किल भारतः ! ।
योगात्‌ योगेशरस्येव प्रादुभैवति मायया ॥
तेनेयं एथिवौ सब्ब सप्तद्रीपा सपर्वता ।
ससमद्वा सनगरा उग्रे विधिना जिता ॥
तेन सप्तञ्च दोपेष सप्रयज्ञशतानि वं ।
प्राप्रानि विधिना राज्ञा श्रयन्ते जनमेजयः” ॥
““योऽव्ननेनाव्नंनस्त्यो दिबाडन्बेडबाड्ना'? 1
इति महाभार्ते।) मयरः। मातुरेकसुतः। इति
मेदिनो ॥ ओतवशेः । तदति चि । इत्यमरः ॥

अच्लौनध्वजः, प, (अन्नुनस्य पा्ंस्य ध्वजः, रथ-
केतु्रूतः, सततं ` तच्रावस्थानात्‌ |) नुमान्‌ ।
इति केमचन््रः ॥

अन्लौनी, स्री; (अव्नं + उनन्‌, गौरादित्वात्‌ खीष्‌ ।}
गवी। करतोयानदी । कुटनौ । उषा। इति
विश्वमेदिन्यौ ।

खल्लनो पमः, पु, (अरव्लुनः खनामख्यातः छच्तः उपमा
यस्य सः ।) इच्तभेदः। शेगुन इति भाषा |
तत्पय्थायः । महापच्रः २ शाकडच्तः ३ अनीलः 8
अगेः ५। इति शब्दचन्द्रिका ॥ शाकाख्यः €
खरपचः ऽ । इति रनमाला ॥

अशेः, प, (अर्तः तः।) श्राकटच्तः । इति शन्द्‌-
चन्द्रिका | अच्तर । इत्यागमः ॥ वशः । यथा,
“वशा च्तर र₹भ्सिर णः खरास्त कथिता खचः |
व्यञ्जनानि इलो वगः कादयोऽदधौ प्रकीर्तिताः”
इति वीजवणामिधानं ॥

अशेः, [स्‌] को, (ऋच्छति, ऋ गतौ उदके नुट्‌
चे्यत्तर सुन्‌ तस्य च नुट्‌ |) जलं | इतमरः ॥

अरशंवः, पै, (शशं सि जलानि सन्यस्मिन्‌, अंसो-
लोपञ्ेति वः सलोप ।) समुदः । इत्यमरः ॥
(““अश्टव्यश्ाभिगम्यख यादोरन्रैरि वांवः” ।
इति रघवे |)

अणंवजः, पु को, (खणवात्‌ जायते, अगव + जन ~+
ड,उपपद्खमासः)) समुद्फनः। इति रत्नमाला ॥
(समु फेन श्ब्देऽस्ख विवरं छेयं ॥)

अगं वमन्दिरः, प, (आअंवः मन्दिरमिव यस्य सः)

अथे

वरुणः | इति हेमचन्द्रः ॥

अगेवोद्धवः, पै, (उद्धवत्स्मात्‌, उत्‌ + भू + खपा-
दाने अप्‌, शंवः उद्धवो यस्य सः ।) अभिजार-
ड््तः। इति राजनि्धैयटः ॥ ।( न्निजार शब्दे
ऽस्य गण ज्ञातव्याः ॥) (चश । अग्टतं |)

खणौदः, पु, (शरगौसि ददाति, दा + क |) मुस्तकः ।
मेघः । इति राजनिर्धटः ॥

रगोभवः, ठ, (खगंसि जके मवति, अशंस + भू +
प्‌, उपपदसमासः) शड्धः। इति राज-
निर्गः ॥

अत्तंगलः, प, (अरां दव गलति, गल + अच, एषो

दरादित्वात्‌ वा 1) श्यात्तंगलः। नोल
शिरिटिका । इव्मरटौकायां भरतः॥ (नौलभिरिटि-
शब्देऽस्य गुणो व्यास्येयः।)

अर्तनं, जली, (ऋत +-सयुट्‌, प्ते इयखमावः |)
जुगु्ा । जिन्दा । इत्यमरः

त्तिः, स्त्री, (ख + क्तिन !) पौडा । धनुरग्रभागः।
इत्घमरः ॥ (पौडाथे उदाइरगं यथा,
“चू समं रचकदिकूम हौ षधानां,
खुर्गम्बुना कफसमीर णसम्भवासु !
इत्पाशंटनटरात्तिंिद्धवचिकास
पेयन्तथा यवर सेन च विद्धिवन्धे ॥'"
इति वै्यकचकपाणिसंग्रहः 1)

खत्तिका, स्त्री, (ऋत + रवल ।) अन्तिका । नाद्योक्तौ `
क्या भगिनौ । इत्यमर टीकायां खामौ ॥

| अथं त्‌ क ड याचने। इति कविकल्पद्रमः॥ ख `

ख्यते अथोपयत । प्राथयत्यल्पमूल्यानोत्यादौ
पाधेनं पाः यच्वात्‌ प्राये करोति इति जौ
परस्मेपद । इति दुगादासः॥

अथः, ए, ( अथ + घञ्‌ । ) विषयः । याचना ।
धनं । कारणं । वन्त्‌। शब्दप्रतिपाद्यः। निङत्तिः ।
प्रयो जन्‌ । इति मेदिनी ॥ प्रकारः । इति लेम-
चन्द्रः ! (घनार्ये यथा,--
“अयेन बलवान्‌ सर्वः अधोद्धवति पण्डितः” ।
इति हितोपदेशे । अयश्च चिवग॑स्यान्तम॑तः।
“कस्यां धर्मौ वद पीडयामि `
सिन्धोस्तटावरो घदव प्रडडः।' इति कुभारसम्भवे।
“तमसोलच्तणं कामो राजसस्वर्थं उच्यते
सत्त्वस्य लच्तणं धम्भः खेशमेषां यथोत्तर” ॥
इति मनुः । शन्दप्रतिपाद्यः। शब्दानामभिधेयः।
«वागर्थाविव संएक्तौ वागर्थ॑परतिपत्तये",। `
इति रधुवंश । अभिधेय । अलङ्गारश्ास््रादौ
अथे स्तिविधः, वाच्यो लच्यो व्यङ्गखेति ।

अना, स्त्री, (खथ + युच्‌ + याच्‌जा । भिक्त ।
इत्यमरः ॥

चअथंपतिः, पै, (अथानां पतिः,
कुवेरः । राजा । इति मेदिनौ ॥
(“अर््थामथंपतिर्वाचमाददे वदतां वरः”
“स ने बधस्यायपतेः ख॒तायाम्‌””। इति रघवं्ये।)

अप्रयोगः, पै, ( अर्थानां धनानां प्रयोगः, ब्भ
तत्‌एशषः । ) डडिनोविका । इ्मरः॥ दे
देया बाड़ देया दइत्वादि भाषा

बष्टोतत्पुरषः ।} |

अथं
ख्धंवादः, पै, ( अथस्य लच्तणया स्तुत्यथंस्य निन्दा-
थस्य वा वादः, वड्‌ +करणे घञ्‌ ।) स्ततिः ।
प्रशंसा । इति हेमचन््रः॥ रू तु चिविधः। गुण-
वादः १ अनुवादः २ भूताथ॑वादः ३ | यथा,
“विरोधे ग णवादः स्थादनुवादोऽवधारिते ।
भूताथेवादस्तद्धानावधंवादस्िधा मतः” ॥
इति भटः॥ तत््वसम्बो धिनीमते सप्तविधः । स्तत्य-
थवादः ९ फलाथ वादः २ सिद्धाथवादः इ नि-
न्दाथवादः 9 परकछतिः ५ पुराकल्पः ई मन्तः ।
खुषामुदाहरणानि श्रुयुक्तत्वात्‌ न लिखितानि ॥
विध्यसमभिवयाइतवाव्चं । यथा । “खथेवादख
विध्यसमभिव्याहतवाक्यरूपः' साऽपि चिविधः।
बुणवादानुवादभूताथेवादभेदात्‌ । यया--
“विरोधे गशवादः स्यादनुवादेाऽवधारिते।
भरूताथवादस्तद्धानावथवषदस््िधा मतः ॥
इति ॥ अयमथः । विरोधे विष्ेव्यविशेषणयोः
सामानाधिकर्येनान्वयविरोधे गुणवादः अक
कथनरूपत्वात्‌। यथा “यजमान खस्तरः” इति ।
ऋच खस्तरः कुशमुद्िः तस्य यजमानेऽमेदान्वय-
बाधात्‌ यजमानस्य कुश्मुटिधारणरूपाथंवाद-
रूपत्वात्‌ गुणवादः । अवधारिते प्रमाणान्तर-
सिद्ध्यै यो वादः । यथा नान्तरीच्तेऽभिचखेतव्यः
ऋअभिद्दिंमस्य भेषजं इत्यादि च , चन्तरीच्तेऽभि-
चयनस्यासम्भवेन तदभावस्य अमेहिंमनाशक-
त्वस्य च लौकिकप्रमाणसिडधत्वात्‌ अनुवादः ।
वद्धानौ तयोविसोधावधारनयोरभावे भूताध-
वादः] यथा इनदरो ठचहचित्यादि। सोण्पि
दिविधः । रतत्यथंवादो निन्दार्थवादच् । यथा,
“सन्धयासरुपासते ये च” इत्यादि ्तत्यथेवादः
“सत्रीतेलमां ससं भोग पन्मैखेतेषपै एमान्‌ ॥
विस्मृचभो जनं नाम प्रयाति नरकं म्टतः””
इत्यादि निन्दाथवादः। इति आडविवेकटीकायां
श्रीछष्णतर्कालङ्कगरः ॥ * ॥
^प्रकरणप्रतिपाद्यस्य तच तच प्र्रंसनं'" |
इति वेदान्तसारः ॥ तदिवरणं यथा । अधार्थ-
वादाधिकरणं । तच्राथवादाख्च बडष रयन्ते ते
किं परमाणं न वेति संशये पव्वेपच्तखत्रं । आन्ना-
यस्य प्रवत्तेकत्वं तद थमेव तदवतारादिति अ-
स्याथः । अाश्नायस्य वेदस्य प्रवत्तकत्वं विधेये इति
शेषः। तदथै वेदाभिधानात्‌ । तच्च प्रवन्तैकेतवं
काय्यताच्ञानद्वारव तदिना प्ररच्यमावात्‌ | अतः
सिद्धाथकानां स्तत्यथवादानां काग्येतावाच-
कपदाभावात्‌ न काव्येताधीजनकत्वं । अनो
ऽषामाख्यमेव । श्यतत्तेघ्रमथवादानां परवत्तंक-
त्वाध॑मवश्यं विधिकल्यनं ल्तविशरेषगत्वं वा
यक्त चतरण्व सिद्धान्तधत्रं । विधिना त्वेकवाक्यः
त्वात्‌ ्॒व्यर्थेन विधीनां स्युरिति । म्या
ष्पथेवाद्‌ानां स्ततिपरत्वेन विधिना सद रखक-
वाक्यत्वात्‌ ते अर्थवादाः प्रमाणानि स्यः। तथा च
विधेधप्र्तावेव तेषां तात्प ततैव प्रामाण्यं
यत््रश्ब्दः स शब्दार्थं इति सिद्धान्तात्‌ न खाये
रत्यादौ तच्च तात्मय्यौमावात्‌ । तद्दि यन्न दुःखेन
14

१०५
अ
अथ
सभ्भित्रमित्यादेः खतन्ललायंवादानां का गतिरित्य-
चाह भूतार्थानां कियार्थेन समान्नायः। अस्यां :।
भूतार्थानां सिदधार्थानां क्रियायेन काय्यबोधकेन
विधिना इति यावत्‌ । समान्नायः पाठः काय्यं
इति शेषः। ततश्च विधिवाक्छाकाङ्कापूरकत्वेन
कार्य्यान्वितबोधकतया तेषां परमां । वथा ।
लिखिष्यमाण युपा वनौयवाक्वानां युपाहवनौय-
परिचयाय कार्ययान्वितबोधकत्वेन खार्यबोधकत्वे
प्रामाखं। तथा खगं कामो यजेते खगंरूप-
पररिचयाय खगंबोधकत्वेन ।
“यन्न दुःखेन सभ्भिन्नंन च यस्तमनन्तरं ।
अभिलाषोपनीतं यत्‌ तत्‌ सुखं खःपदास्पद'' ॥
इ्ादि बाक्वानामपि प्रामार्यं । अन्यथा युपा-
दिपदार्थापरि चये च तत्तदिधिवाक्यानां पडत्तिनं
स्यादतो विधितरैकवाक्यत्वात्‌ सिद्धायैकानामपि
पामा्यं। यच तु विधिना सह विरोधः तत्र
न खाये प्रामार्यं। वथा “हर हः सन्ध्यासुपा-
सीत” इत्थादौै।
“सन्ध्यासुपासते ये तु नियतं संशिितव्रताः।
विधतपापास्ते यान्ति ब्रह्मलोकमनामयम्‌"
इत्याद्य्थवादानां ॥ अतो निन्ये कम्भणि फलश्रति
रथेवादख्व सोऽपि रुचयत्पादनपरः । अतोऽ
काय्येताच्ञानादेरपटत्तिरिति दिक्‌ । इति धम-
दीपिका ॥
अर्थवान्‌, [ त्‌ ] ए, (अथीऽस्यस्य, अथं + मतुप +
मस्य वः।) एरुषः। इति राजनिर्घण्टः | अर्थवि
शि चि ॥ (रेश्ग्यं शाली । ^तेनाचवान्‌ ल्ोमपरा-
मुखेन!" । इति रघवंशे । अभिधेययक्तः। साथेकः।
“करोति यः सब्बेजनातिरिक्तां
सम्भावनामयवतीं क्रियाभिः”
इति किराताजुनीये । “अथवन्‌ खलु मे राज-
शब्दः" । इति शाकुन्तले |)
अथ विन्ञानं, ज्ञी, (अथस्य विच्चान, ष्ीतत्यरुषः |)
खुखृषाद्यटधीगुणान्तगतगुणविषेषः । शब्दाथ-
क्ञानं | इति हेमचन्रः॥
(“खुशरृषा वणं चव ग्रहण धारगं तथा ।
ऊदहाऽपहाऽ्थविन्नानं तत्वन्ञानद्ध धीग णाः”।)

अथग्ययन्नः, तरि, (अथस्य व्यं तत्मकारं जानाति,

+ क ।) धनव्ययप्रकारवित्‌ । (किं घनं, कथं,
कुच, कियत्‌, कसमै व व्यवितव्यमिति विशेषा-
भिन्ञः।) तत्पर्य्यायः । सकुलः २। इति हेमचन्द्रः ॥ |

अर्थशासतं, की, (अथस्य भूमिधनादेः पापकं शस्त,
षोतत्पुरषः |) चागक्धादि पणितं नौति ग्रस्तं ।
तत्पर्यायः । दण्डनीतिः २ । दइव्यमरः ॥ यथा,-
“इहस्यतिप्रभ्टतिभिः परणीतश्चा चं शास्रं ।
तत्रैव दश्डनौतिः स्याद देयौ नयानयौ" ॥
इति शब्द्रलावंली ॥ अद्टादश्र विद्यान्तगेतविद्या-

` विशेषः| यथा विष्णुएरागं ।`
“इखङ्गानि वेदाश्चत्वारो मौमांसा न्धायविस्तरः ।
धम्मंशास्त्ं एरागश्च विद्या छता खतुदं श ॥
आयुर्वेदो धुे्वे गान्धन्बेखेति ते चयः। |
अर्थशास्त्रं चतु चश्च विद्या ह्यदादग्रैव ताः” ॥ |

£
अद्‌
इति प्रायश्धित्ततत््वं । * ॥
ण्रास्त्रस्य बाध्यत्वं यथा ॥
“सछद्यर्येन विरोधे हि अर्थं शरास्तस्य बाधनं ।
परस्परविरोधे तु न्याययुक्तं परमाणवत्‌” ॥
अर्थशास्त्रस्य मन्वादिप्रणोतराजनोत्ादिविष-
यस्य । यदाह, `
“अनागमन्त ये सङ्गं बद्कन्यन्द्‌श्रतान्यपि ।
चौरदग्डेन तं पापं दण्डयेत्‌ एथिवीपतिः ॥
इत्यनयेधंम्म॑शरास्त्राचं शास्त्रय प्रतिपत्तौ धम्मं
शास्त्रेण दग्डविधायकमथेशास्न बाध्यते । तत-
खार्थंशास्त्रस्य विपुरुषीयेतरपरत्वेन सङ्खो चः”
इति मलमासतत्त्वं ॥
ऋअथंसिद्धकः, पे, (अर्यात्‌ सिद्धः, अथः प्रयोजनं
धनं वा सिड्धोऽस्य, समासान्तः कः |) सिन्द्वार-
डच्तः | इति रा जनिघेरटः ॥
अर्थागमः, पए, (अस्य आगमः, षष्टोतत्यरुषः ।)
धनागमः। तत्पर्ययायः। खायः २। डति इलायधः।
(“अर्थागमो नित्यमरोगिता च
पिया च भार्य्यां प्रियवादिनी च।
वश्यश्च एत्लोऽ्थंकरी च विद्या
षड़जीवलेकेष सुखानि राजन्‌" ॥
इति हदितापदेषे ।)
अधिकः, पै, (अर्थयते इव्यर्थी याचकः कुत्सिताय
कन्‌ ।) व तालिकः । निद्राणस्य राजादेर्नागर-
यिता । इति हेमचन्द्रः ॥
अर्थो, [न्‌] ति, याचक्रः। सहायः । सेवकः।
विवादी । इति विश्ः॥ धनौ । अथा विद्यते
ऽस्येति इन्‌ ॥
अथं, क्ली, (अथे + यत्‌ |) शिलाजतु । इत्यमर.
मेदिनौकरौ ॥ अथेहिते चि ।
अथ्यः, चि, ` (अथे साधुः, तत्साधुरिति यत्‌, अर्था
दनपेतः, धम्मपथथन्यायादनपेत इति यत्द्ययः)
पण्डितः । धनवान्‌ । न्यायः । इत्यमरभरतौ ।
याच्यः । याचनाथंका्थधातोः कम्भणि यः ॥
(अथयक्तः उदराथयक्तः।
“र्थणामथेपतिर्वाचमाददे वदतां वरः"! ।
इति रघुवर ।
` “वागीशं वाभ्मिरर््थाभिः प्रणिपयोपतस्थिरे'' ।
इति कुमारसम्भवे ।)
अदं यातनागतियाचनेष ¦ (गतौ, सकं पीडायां अकां
म्वादि पर सट्‌ |) इति कविकल्यद्रमः ॥ यातना
ताडनं । ऋद्‌ति पतं पिता । “शरद्नं नादति
चातकराऽपि"”। न याचतीौत्यथः। इति दुगादासः॥
यद ज बधे | (चुरां-उभं-सक-सेट्‌।) इति कविकल्य-
बुमः। ज अर्दति अदंते । “रच्तःसषखागि चतुद
शार्दत्‌"'। अयमात्मनेषदौ यन्ये । इति दुर्गादासः॥
अदं क बधे । इति कविकषल्यद्गमः ॥ क अदंयति ।
ऋखयमात्मनेपदीत्यन्ये । इति दुर्गादासः ॥
अदनं, की, (खद + च्यट्‌ ।) याचनं । पीडनं ।
इननं । गमनं । अदं धातो्मावेऽनट पत्यः ॥
(“जसेति तदेवाच बलं परबलादनम्‌”
इति रामायणे )

धर्म ग्रासत्रेणाध-

अदिं
अदन, स्री, (अदं + य॒ च्‌, टाप्‌ ।) याच्‌जा । भिच्ता।
इयमरः । (यातना । बधः ¦ द्दिंसा । गतिः|)
दनि, ठे, (अदं + अनि ¦) अभिः । याच्‌जा ।
गगेगः | इत्यमरटीकायां भरतः ॥
दितं, की, (अदं + क्तः |) वायुव्याधिविषटेषः। तस्य
(निदानपवब्बेरूपसम्प्रा्भिप॒न्बकं)लच्तणमादह(मुश्रतः)।
""उचर्याइरतोऽत्यथं खादतः कठिनानि च।
इसतो जम्भेतो भारादिषमाच्छयनादपि ॥
शि सोनासौषटचिव कललाटेच्चणसन्धिजः ।
अड चित्व।निलो वक्गामदितं जनयत्धतः ॥
वक्रीभवति वक्वा रीवा चाप्यपवत्तते ।
शिरञ्चलति व।कंसङ्गो नेचादीनाञ वेछतम्‌ ॥
योत्राचिवक्टन्तानां तस्मिन्‌ पां तु वेदना ॥
(यस्यानो रोमहषा वेपथनचमाविलं ।
वादरूद्ध' त्वचि खापन्तादो मन्याइनुयहः ॥)
तमदितभिति प्रादधर््याधिं व्याधिविश्रारदाः"”।
तम्या साध्यलच्तणश्चाइ ॥
`"्ी रस्यानिमिषाच्तस्य प्रसक्ताव्यक्तभाषिणः।
न सिध्य दितं बाएं चिवधें वेपनस्य च ॥ * ॥
मावप्रका रेऽप्येयं याख्या॥ व्यादरतः वदतः।
कटिनानि पृगफलादीनि। विषमाच्छयनासना-
दिति पाठान्तरे । विषमाच्छयनासनात्‌ प्रवादि
बेषरीग्यन श्रयनादासनाच | अद्‌ यति प्रीडयति ।
ननयेत्तत इति पाठान्तरे। ततस्तदनन्तरं अर्दितं
जनयेत्‌ । अदिते जाते किं स्यात्तदाह । वक्रौ-
भवतोत्यादि। अपवत्तते वक्रौभवति । चलति |
कण्यते । वाक्सङ्गः वाद्निरोधः। नेचरादीना- |
भिद्यादिश्ब्देन भगण्डनासिकादीनां ग्रहां
बद्छतं वेदनास्फरणवक्रत्वादि । ग्रीवेत्ादि यस्मिन
पाश्च अदित तस्मिन्‌ पाश्च योवादीनां वेदना॥,
ऋअनिमिषात्तस्य निमेषासमर्धचच्तषः। प्रसक्तां |
'पकषथ लम्न अययक्तञ्च भाषितुं शलं यस्य । तस्य |
अर्दितं न सिथ्यति विवधं अतीतवर्ष॑चयं। अथव
चयाणां चन्तर्नांसामुखानां वर्षः खावो यत्र तत्‌| |
वेनस्य कम्यन शीलस्य च । वाएमतिश्येन न |
सिध्यति इत्यन्वयः। गाएमिवर्च च स खवार्धः॥*॥ |
( चर कंश्चाह ।
"“अतिडद्धः शरीरमेकं वायः प्रपद्यते । |
यदा तदोपशोष्याखटक्‌ बाङ्` पादश्च जानु च ॥ |
तस्छिन्‌ सङ्गोचयत्द्ध मुखं जिद्धां करोति च | |
उक्रीकरोति नासाश्रललाटात्तिहनुन्तथा |
ततो वक्रं ब्रजत्यास्ये भोजनं वक्रनासिकं ।
स्तब्धं नें कथयतः च्तर थश्च न्यते ॥ |

दीना जिच्मा समुत्‌ च्तिप्ता कला सन्नति चास्यवाक।
दन्ताखलन्ति बाध्येते खवणो भिद्यते खरः ॥

पाद दन्ताच्िजह्कोेरुशद्खुश्चवणग गड रक्‌ । ।
अड तस्िन्‌ मुखाद्धं वा केवले स्यात्तदरदितं"' ॥॥
वाभट्ख्वाद्‌ |

"शिरसा भारुहरणादतिदहारयप्रभाषयात्‌।
उ्रासवक्ात्तर थुखरं कामु ककं णात्‌ ॥
विषमादुपधानाच्च कटिनानाद्च चन्बेणात्‌ ।
३1य्‌ ञि इन्तम्तख्च वातलेरूद्धं मा स्थितः ॥

|
|
|

१०६
अदिं
अदि
वक्रीकरोति वक्वा ङंमू दै इसितमीचत्ितं ।
ततोऽस्य कम्यते मूरा वाक्सङ््तव्धने चता ॥
दन्तचालः खरमभनंशरः शरतिहानिः त्तरग्रहः।
गन्धान्ञानं स्तेम्मीदस्त्ासः सुप्तम्य जायते ॥
निद्टौवः पाश्च॑तोयायादेकस्याच्तणो निमोलनं |
जोरुद्धं रुजा तीव्रा श ररा्धेऽधरेपि वा ॥
तमाङ्करर्दितं केचिरेकायामथ चापरे" ॥ * ॥
हारीतसंहितायामप्यक्तं ।
“सन्तापदाइ शोषा मूर्च्छा पित्तान्वितोमरुत्‌ ।
श्रात्यं शोधोऽरुचिर्जाद्यं वातश्चेश्रसमन्वितं
यो इन्दजाथिते धरान्तं साध्यं मारुतं विदुः|
केवलोऽपि समोसोऽपि सो$पि साध्यतमः सखू्तः॥
वक्तं भवति वक्राद्धं मौवा चाप्यपवत्तेते ।
वेक्लयं नयनानाञ्च विसंज्ञो वेदनातुरः
सीवायां गण्डयो द॑न्तपा्ँ यस्यातिवेदना ।
तमर्दितमिति प्राङर्वातव्याधिविचकच्तणाः ॥
लालाखावेाऽथ शेषश्च इनुग्राहा विरस्यता ।
दन्तश्ूलं भवेद्यस्य वातेनार्दिंतमेव च ॥
पोताङ' सज्वरः टव्णा पित्तजे मेह खच ।
शेफन्तम्भोऽस् भवति कफाद्धते ऽथवार्दिते” ॥*)
वातात्पित्तात्कफा च स्यात्‌ चिविधं तत्छमासतः ।
लालाखावो व्या कम्पः स्फरणं इनुवाग्‌ गरहः ॥
ओष्धयोः शयथुः श्ूलच्चादिंते वातजे भवेत्‌ ।
पौलमास्य ज्वर स्तुषणा पित्तजे मो इधुषने ॥
गण्डे शिरसि मन्यायां शो यः स्तम्भः क फात्मकेः१॥५॥
(अथ तस्य चिकित्‌सामाद सुश्रुतः ॥ अददितातुरं
बलवन्तमु पकरणवन्तञ्च वातव्याधिविधानेनापच-
रदे धिक्च मस्तिष्क शिरेावन्तिनिस्यधपेपनादइ-
सतेहनाड़ोखेदादिभिः। ततः सदशं महाप्चमूलं
काकेल्यादिं विदारिगन्धादि मौदकानूपमांसं त-
चेवौदकन्दं च संहृत्य दिगुखदके ्षीरदीणे नि-
क्वाय. पादावश्गि्धमवताख परिखाव्य तेलप्रस्थे-
नेन्भिश्रा एनरभ्रावधिश्चयेत्‌ ततन्तेलं च्तीरानु-
गतमवताय्थं शौतीभूतमभिमग्थीयात्तच यः खे
उत्तित्तमादाय मधुरोषधसदात्तीरयक्तं वि
पचेदेतत्‌ च्तीरलेलमर्दितातुराणां पानाभ्यङ्गादि-
धूपयेान्यं ॥ तेलद्ौनं वा॒च्तीरसर्षिरत्तितर्पण-
मिति ॥ *॥ चरकस्तु ॥
“अर्दिते नावनं मूद्धिं तैलं तर्पणमेव च ॥
नाङ़ीखेदेापनादाञ्च अानुपपिभ्िते दिताः"? ॥*॥
वानटच्।
“अदिते नावनंमूद्धिं तेनं श्रोच्राच्तितर्पगं ।
सोफे वमनं दादरागय॒ज्त शिराच्घः॥*॥
हारीतसहितायां ।
“ड्ध पलं रसेन हिङ्सेन्धव जीर कैः ।
सौवचलेन संयक्षं तथेव कदुकचिकं ॥
तेन संयतं भच्तेन्भासमेकं दिने दिने ।
निइन्ति वातरोागञ्च अददिंतञ्च पतानकं"› ॥ + ॥
चक्रपािसंयहे ॥
“सेनं नवनीतेन प्राश्य इन्यर्दितं डलं ।
रदिते नवनीतेन खादेन्माषर्डरीं नरः ॥
चीरमांसरसेभक्का दश्रमूलीरमः पिवेत्‌ ।

|

|
|
।
|

अद्ध
खेाभ्यङ्गशिरोवस्तिपाननस्यपरायणः ।
अर्दितं स जयेत्‌ स्भिः पिबेदौत्तरमक्तिक ” ॥*॥
भावप्रकाशेऽप्येतदतिरिक्तं यत्छटहीतं रवैतत्‌ ॥ )
“खेहपानानि नस्यञ्च मोज्यान्धनिलइन्ति च ।
उपनाह शस्यन्ते खेदनं वस्तयो ऽदिते" ॥
वत्तिरचशिरोावस्तिरेव ।
“दशमु लोकघायेण मातुलुङ्कर सेन वा ।
बलया पद्धमूल्या वा तीर वातात्सके दितं ॥
पिष्टं माषङ्तं जग्ध्वा नवनीतेन सोऽर्दिंती।
च्तीरः मांसरसश्क्रा दशमूलीरसं पिबेत्‌ ॥
अर्दिते पित्तजे शरीतान्‌ खें खेव विनिर्दिशेत्‌ ।
एत दस्तिपसेकञ्च च्तीर सेकं तथेव च ॥
जिद्धीभ्रूतानने मूके दादवान्‌ येोऽर्दिंती मवेत्‌ ।
कुस्यात्‌ प्रतिक्रियां तस्य वातपित्तविनाशिनौँ ॥
शे्रभागे च्तयं नीते छंहणोः समु पाचरेत्‌ ।
अदिते गरो धसंयक्ते वमनञ्च परशस्यते ॥
रसानकल्वां ति लते लमिशं
खादेन्नरे येाऽदितरोागयक्तः
तस्यार्दितं नाशसुपेति श्र
न्दं घनानामिव वायुवेगात्‌'” ॥ इति ।
अदिंतः, चि, ( अर्द + क्तः । ) याचितः । इत्यमरः ॥
हिंसितः । इति मेदिनी ॥ गतः । पौडतः | इति
¶्ब्द्रलावली ॥
अद्ध, की, (ऋध + घज ।) समानां शः । समभागः ।
इतमरः ॥ आधा इति भाषा । सममागेऽदधश्षब्दः
एमान्‌ क्ञोवच्च । अड शब्दः पैलिङ्कः खणड प्यायः
रव विमागील्शत्य वरिटितस्य तुल्यवरिटिते अद्ध
ज्ञीवमेवेति केचित्‌। अद्ध रूपभेदात्‌ भागे
एसि । तथा वच््राद्धौ नगराद्धः उपचारात्‌ माग-
वति वाच्यलिङ्कः। यथा अद्धा शाटी खडः
ऋद्धे वस्तरं। इति माधवौ ॥ असमपरिभागड-
्तिखिलिङ्ोऽंइत्नुन्छासः | ^ समयविभागेन्डं-
श्रब्टो नपुसकं ख्व नान्यलिङ्गः। इति भागदत्तिः।
इति भरतः ॥
अद्धः, प, ( ऋध्‌ + घन्‌ । ) रकदेशः । तत्पर्यायः ।

भित्तं २ शकलं दे खण्डं 8 । इत्यभरः॥ (“पञ्चा- ,.

धन पविष्धः श्र पतनभयादकुयसा पुव्वैकायम्‌”, ॥
इति शाकुन्तले ।
““सव्वेनाशे समुत्यन्ने खद्धे त्यजति पण्डितः |
अधन कुरते काय्यं सव्वेनाश्यो हि दुःसहः"
इति पञ्चतन्त्रं |)

अडधंगङका, स्त्री, ( अदे गङ्गायाः, खकदेगतत्युरुषः।)

कावेरी नदौ | इति चिकाणडश्ेषः]
अङग च्छः, पे, ( खड्धः चन्द्रसम् गच्छः । ) चतुव्ि

श्तिगच्छक हारः । इति हेमचन््रः॥ चव्विश्रनरि `

दाना इति भाषा।

अद्धंचन्द्रः, पै, (अद्धं चन्द्रस्य ।) नखच्तत । बाण
विष्टेषः।
(““चतुभिर द्धं चन्द्रश्च जघान चतुरो इयन्‌” |
इति रामाये!) गलद्स्तः । (““्रट्गालाः सर्वेः
प्डचन््रं दत्वा निःसारिताः” । इति पञ्चतन्त्रे ।)
गलाटिपौ वस्व प्रसिद्धिः। इति मेदिनी ॥ चन््रकः।

ङ्ध

चन्द्रखण्डे । इति हेमचन्द्रः ॥ मयुर एच्केर चद ।

इति भाषा।
खद्धेचन्दरा, स्त्रो, (खड चन्द्रस्य, अडचन््र + टाप्‌ । )
छ्ष्णचिखत्‌ । इत्यमरः ॥ काल तेउडो इति भाषा।

शखदेचन्दरिका, सी, (अचन्द्र + खाये कन्‌, खे

ऋखतटत्वे टाप्‌ | ) कणस्फ़राटालता। इति राजनि
घेराटः ॥

चखडंचालकः, पे, च्द्रचोलकः। इति हारावली ॥
कांचली इति भाषा ।

अड्धजाङवो, स्री, (खड नाङ्व्याः ।) कावेरी नदी।
इति हेमचन्द्रः ॥

डधतिक्तः, पे, (अडः असम्परगं सतिक्तः ।) नेपाल-

निम्बः। इति राजनिघेणटः ॥ (नेपालनिम्बशब्दे-
|

गु वक्ता ॥)
अदधेनारीष्ः, पै, (अड्धङ्कि या नारी पाव्ब॑तीरूपा
तस्या दंशः ।) शिवः। इति शब्दरल्नावलो ॥ तस्य
ध्यानं यथा,-
“नौलपबालरुचिरः विलसचिनेचं
पाश्ारुोात्यलकपालकगरूलस्तं ।
चचरदाभ्विकेशमनिशं प्रविभक्तभूषं
बालेन्द्बदधमुकुटं पणमामि रूपं" ॥
इति तन््सारः ॥
अद्धेनारीग्रः, पै, (खद्धाङ्गे या नारी तस्या ररः)
उमामहेश्वरः। स च श्िवः। यथा विषणुधम्मोत्तरे।
“खदटमी नवमीयुक्ता नवमी चाद्मीयेता ।
अडनारीछरपाया उमामादेश्वरौ तिथिः" ॥
इति तिश्यादितत््वं ॥ खपि च।
“अजे शः सर्व्वसेामेशस्तथा लाङ्लिदारुकयै ।
खदधंनारीशर खामाकान्तश्चाषाएट्दिणिडिनौः
इति तन््सारे शिवमन्ले ओकरठादिन्यासः ॥ *॥
छस्य मन्लादिकं यथा,
“खभ्निसंवत्तंकादित्यरानिलौ षख्चिन्दुमत्‌ ।
चिन्तामणिरिति ख्यातं वीजं सर्व्वसम्टद्धिदं ॥
अभ्रीरेफः । संवत्तकः चकारः । आदित्यो
मकारः। र शेफः अनिन यकारः । खौ खरूपं ।
बद्खर ऊकारः॥ प्रपश्चसारे | “अनलकयमरोपा-
भ्राणसत्यान्तवामखुतिदिमरुचिखददे्मण्डिता म-
न्लराजः”? | इति वचनात्‌ रेफ ण्व नतु वकारः।
स च मं र यंश च ऊं। इति
मन्त्ः। अस्य पूजा प्रातःछ्न्यादि वेक्तपीठमन्वन्तं
विन्यस्य ऋव्यादिन्यासं कुर्य्यात्‌ । यथा शिरसि
कश्यपाय ऋषये नमः । सुखेऽनुुपृदन्दसे नमः ।
दि ऋअद्धनारी खराय देवेताये नमः । तत
कराङ्न्यासौ कुर्यात्‌ । र खङ्कद्ाभ्यां नमः । कां
तजनीभ्यां खादा । षं मध्यमाभ्यां वषट्‌ | मं
अनामिकाभ्यां ङ । र कनिङाभ्यां वौषट्‌ । यं
करतलष्टभ्ां फट्‌ । णवं हृदयादिषु | तथा च
निबन्धे । ^“रुफादियञ्ननेः बड़भिः कुर्यादङ्गानि
षट्‌ क्रमात्‌?" । तते ध्यान।
“ नीलेप्रनालसचिर विलसच्िनेचं
पाशारुणोात्पलकपालकगूलदस्तं ।
अर्दखाम्विकेग्रमनिग्ां प्रविभक्तभूषं

|

।
|
॥
|
|
॥
|
1

खडधैपारावतः, ए, (अर्द्धेन अदन पारावत इव | )
ऋअद्धंमाणवः, पै, दादश्रयद्टिकद्ारः। इति रेम-

अधराः, पे, (अं रातेः, अड नधुसकमिग्येक-

अचेः, ए, जी, ( अड ऋचः समासान्तः अच्‌-

अलच्यीदरिः, ए, (अङं लच्या आकारे, अदे

१०७
४
अड
बालेन्द्‌ब्धमुकुटं प्रणमामि रूपं ” ॥
णवं ध्यात्वा मानसैः संपृज्याष्यस्थापनं हाता |
शवेक्तपौठपूजां विधाय एनध्यात्वावादनादिपद्च- |
एष्पाञ्जलिदानपय्धन्तं विधाय आवरणपुजामार- ।
भेत । यथा । केशरेव्वभ्मादिकेणेषु मध्ये दिक्त
चर द्यादिना षड्क्गानि पुजयेत्‌ । ततः पत्रेषु |
पन्बेवत्‌ बभादीन्‌ पूजयेत्‌ । पचाव पुब्बांदितः |
ब्राह्मीं माहेश्वरीं कौमारीं वैष्णवों वाराहं |
इन्द्राणीं चामुण्डां महालच्रोच्च पूजयेत्‌ । तददि-
स्नत्रादौन्‌ वच्चारदीश्च सपुज्य धुपादिविसजनान्तं |
कम्भ समापयेत्‌ ॥ खस्य पुरस्करणं लच्तजयः।
तथा च।
““लच्तमेकं जपेन्मन्ल मित्थं मन््ली विचिन्तयन्‌ ।
अयतं मधुरासिहेच्लुङया्तिलतगडलेः”' ॥
इति तन्लसारः ॥

चिच्रकगकपोतः | तित्तिरिपत्ती । इति मेदिनो ।
चन्द्रः | वारोनरि हार इति भाषा ।

देशौ समासः, श््ःसर्वेकदेश्र संख्यात पराच
साचेरिति समासान्तोऽचप्रययः,रा्यङ्काहा एसि
इति नियमात्‌ पैच्लम्‌ ।) रान्यधेभागः। दुदपदर
राधि इति भाषा । तत्पर्य्यायः निशौथः २।
इत्यमरः ॥ निसम्प्रातः ३ अवसरालयः 8 | इति
श्रब्द्रलावली ॥ सुप्तजनः५। इति जटाधरः ॥
राच्यकममुद्क्तः । स तु राचिमध्यद ण्डदयात्मकः ।
सम्पूर्णा डेराचोऽप्ययं । महानिशा । सातुसा-
उंप्रहरानन्तरं साङढतीयप्रहरपग्यन्तं । इति
रतिः ॥

(“मध्यन्दिनेऽडंराते च आराडं सक्ता च सामिषम्‌!
“मध्यन्दिनेऽदंरा्े वा विश्रान्तो विगवक्ञमः।

चिन्तयेडम्म॑कामार्थान्‌ साज तैरेक खव वा" ॥

इति मनुः।)

प्र्ययः। ) अङक । ऋषनामकवैदिकमन्तराडं-
मागः। इयमरः ॥

च रेः, तादृशो इरिः।) विष्णुः। वथा।
गौतमीये,--

“ऋषिः पजापतिग्न्दो गायश्लौ देवता पुनः ।
अल्प हरिः पोक्तः खीवीजेन षड्कं"? ॥
अस्य मन्लादि यथा,--

“लार नमः पदं ब्रुयाब्ररौ दीषैसमन्वितौ ।
पवनोणायमन्त्रोऽयं पोक्तौ वखच्तरः परः”

अस्य पूजाप्रयोगः । प्रातःजव्यादिल्लानान्तं कम्भ
कतवा पूजामगडपमागत्य वष्यवा चमनं कुर्यात्‌ ।
तद्यथा गौतमीये,-

“वायै ख्िभिः पोल्वा दाभ्यं पच्तालयेत्‌ करौ ।
दाभ्यामोष्ौ दिरन्भृज्य दाभ्यं ग्टज्यान्सुखं ततः ॥
रकेन हत्त प्रच्ताल्य पादावपि तथंकतः ।

संपोच्यैकेन मूर्बानं ततः सङ्कबैणादिभिः॥

अद्ध

अआस्यनासाच्तिकगै ख नाभ्यरस्कं सजौ कमात्‌ ।
स्ुशेदेवं भवेदाचमनच्च वेष्णवान्वये ॥
खवमाचमनं रत्वा साच्तान्नारायणा भवेत्‌" ॥
केशवादयस्त केश्रव-नारायण-माधव-गाविन्द्‌-
विष्ण-मधद्दन-चिविक्रम-वामन-श्रीधर-षीः
केश-पद्मनाभ-दामोदर-सङ्कघंण-वास॒देव-पद्यन्ना-
निरद्ध-एरषो माधो चज -ट सिं हाच्यत-जनादेना-
पेनर-इरिविष्णवः। वाक्यन्तु चम्‌ केशवाय नमः।
इत्यादि । तथा च |

"स चतु्धिनमे ऽन्ते नामभिर्िवन्यसेत्‌ सधीः"
ततः सामान्धार्व्यादिमाटकान्यासान्तं कम्भ वि-
धाय केश्वकोत्यादिन्यासं कुग्धात्‌। अस्य ऋण्यादि-
न्धासः | शिरसि प्रजापतये ऋषये नमः । सुखे
गायचौच्छन्दसे नमः| इदि अदधेलद्छीहरये
देवतायै नमः । ततः कराङ्कन्यासौ । ओं अद्ग-
भ्यां नमः। इन्यादि । ओं इदयाय नमः।
इत्यादि । तया च गौतमीये ।

“विः प्रजापतिश्डन्दो गायचौ देवता पनः।
अड लच्छी हरिः पोक्तः शओ्रवौजेन बड़कुकःः

ततो ध्थानं ।

“उद्यत्रद्योतनश्रतरुचिं तप्तहेमावदातं

पाच्ेबन्दरे जलधिद्धतया वि्धान्या च जुष्टं ।
नानारनोल्ञसितविविधाकर्पमापौतवस्तरं,
विष्ण वन्दे दरकमलकौमेदकौ चकपार्थि"" ॥
इग्यादि । इति तन्त्रसारः.1

अडधवीच्तगं, जी, (अडंमसम्ये वीच्तणम्‌ |) खपा-

दशनं ॥ कटाच्तः | इति हेमचन््रः ॥

खद्धशनं, ज्ञी, (खद्धंमसम्पगंमश्रनं भोजनं, अं +

अश +स्युट्‌ |) अदद्धाशनं | अङ्धंभोजनं । इति
शब्दर लावली ॥

अद्धैसफरः, पै, (खः सफरः |) च्तद्रमव्छविरधेषः।

दाडिका माहं इति भाषा । तत्पय्यायः। दश्ड-
पालः २। इति हारावली ॥

अदहारः, पं, (ऋध-टडौ +अच्‌, अधः सम्यद्नः

हारः |) चतुःषद्धियद्धिकारः । इयमरः ॥ चौ-
बट्टिनरि हार इति भाषा ।

अ्धाश्रिन, ज्ञी, ( खड्धेमसम्परं म एनं भोजनं, खड +

अश + ल्युट्‌ |) अभोजनं । इति श्ब्दर लावली ॥

अर्धासनं, ज्ञो, (अज्ंमासनस्य |) खे हदानं । अकुत

सनं । इति धरणिः ॥ (उपवे शना्थंमासनाद्दान-
रूपः खेदयञ्नकः सम्मानभेदः । यथा,
“अर्धासनं गोचभिदेाऽधितद्धौ" । इति रघ -
वंशे । “मम हि दिवौकसां समन्तम्‌ डा
सनेपवेशितस्य'" ! इति शकुन्तले ।}

अख््धन्द:, प, (अदेमिन्दोः ।) चन्द्राडमागः । गल-

इस्तः । नखचिङं । अतिपरौएस्नीयेन्यङ्लियो-
जनं। इति मेदिनी ॥ सडेचन्रबाणः | इति
हेमन्तः ॥

अद्धादयः,पै, (अस्य सम्ट्स्य एरयस्य उदये यज।)

यागविषेषः। स च रविवारब्यतौपातश्नवका-
मच्तयैयैक्का चेत्‌ पौषमाघयोर मावास्या स्यात्तदा
भबति । यथा । पाश्चाव्यनिरं याग्ते ।

अन्व

अमाकंपातश्चवरीयं क्ता चेन्माघपौषयोः।

अद्धौदयः स विज्ञेयः केटिख्गरहेः समः॥
अच सूयेपन्बेशताधिक इति
पाठः। तथा ।
(दिव यागः श्तोऽयं न च राचौ कद्‌ चन।''
स्वन्दपुरागो ।
“अद्धादये तु संप्राप्ते सब्बे गङ्गासमं जलं ।
श्ुद्धात्माने दविजाः सर्व्वे भवेयब्रद्यसच्चिभाः ॥
यक्किदधित्‌ कियते दानं तदानं सेतुसच्निन'"
शरिवविष्णखानप्रशस्तकालेाऽपि। ङदव्रारदीयं।
“'ऋद्धादये च पष्याकं इस्ताक रोदहिगोबुधे"
इति तिश्यादितक्वं ॥

अद्धीरुकं, जौ, (अद्धमूरोाः अद्धारु, तच्च काग्रते,
काशन + ड |) उत्तमस्त्रीणां अद्धारपय्धन्तं चेल-

नाज्ञारपरिधेयवस्तरं। तत्पर्यायः । चण्डातक २₹।

इचमरः॥
च्यपंग, ङो, (ऋ + णिच्‌ + ल्युट्‌ ।) प्रापणं । सम-
पंगं। यथा,-
“यत्करोषि यदश्नासि यन्जुह्ाषि ददासि यत्‌ ।
यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मद पंशं ' ॥
इति श्रीभगवद्भीतायां € खध्यायः । (स्थापनं ।
न्यासः।
“केलासगौ र टषमाररच्तोः
पादापंणानुग्रदपतषटषम्‌”
इति रघवं शे । खत्वत्यागः । परिव्यागः।
“अर्पणं खस्य वाकाय पर स्यान्वय सिद्धये? ।
इति सादित्यदपणे ।)
अर्पिंसः, पु, (ऋ + णिच्‌ + इसन्‌ ।) इदयं । इव्युणा-
दिकेाषः॥ (अयमांसः |)
न्ये, दिस । ( भ्वादि-पर-सकं-सेट्‌ ) गतौ । इति
कविकल्यद्‌ मः । अव्वेति । इति दुर्गादासः ॥

न्बुदः, ए, क्ती, (अन्बे + विच्‌, तस्मे उदेति, उद्‌ |

+इण +ड |) दश्रकेटिसंख्या। रोगविशेषः
मसकीलः। मांसपुरुषः। आव्‌ इति भाषा ।
इति लिङ्ादिसंग्रहे अमरो मेदिनी च॥ तस्य
निदानलच्ते ।

““माच्रप्रदेशे चिदेव दोषाः

संमू च्छिता मांसमद्टक्‌ परटूव्य ।

ङनत्तं स्थिरं मन्दसजं मदान्त-

मनल्यमूलं चिरडद्यपाकं॥

कुव्व॑न्ति मांचेच्छ्यमव्गाधं

मन्द श्रास्रविदेा वदन्ति"" ।
महान्त यन्थपेच्तया चिरेण इद्धिरपाकञ्च यस्य
तत्‌ चिरङ्द्यपाकं । अपाकमिति येः सका-
श्रादस्य मेदन्नापकं। अत्घगाधं दूरानुप्रविद्ः ॥५॥
निदानपुब्क्षायि विश्िानि लच्तणान्धाइ ।

“वातेन पित्तेन कफेन वापि

रक्तन मांसेन चमेदसाच।

तज्जायते तस्य च लच्तणानि

ग्रथेः समानानि सदा भवन्ति” ॥
ग्र्िः समानानि वातिकयत्तिकञ्चेश्मिकमेदेाजानां
यन्थीनां लक्षयेर्व्वातिकपेन्तिकद्चै्मिकमेदानाना-

११ [4
अन्द
मब दानां लच्तणानि तुल्यानि भवन्ति ॥*॥ रल्ता-
ब्ब दमाइ।
“"दाषघ्रदुद् रुधिरं शिरा
सङ्कोख संपीड्य ततश पाकं ।
सखावमुच्रह्यति मासपिण्
मांसङ्करैराढतमाख दिं ॥
खवत्यजखं रुधिर प्रदुषट-
भसाध्यपेतद्रुधिरात्मकन्तु ।
रक्घच्तयेपद्रव पौडितत्वात्‌
पाण्म॑वेदच्बु द पौडितन्त” ॥
दोषोऽत्र पित्तं रुधिरं शिराख सङ्कोच्य संपीड्य

-संहतौद्छत्य मां साद्टजेः सरवेषवन्ब देष दूव्यत्वं रक्तजे

तु विशेषतेारक्कदुष्टिः। णवं मांसान्व दे विशेषता
मांसदुष्िनोाडव्या। तता मांसपिख्सुन्नद्यति
उद्धतं करोति । अपाकं इंषत्ाकं यथा स्यादेव-
भिति कियाविद्धेषणं इ षत्पाकश्च कदेश पाकेन ।
सक्षच्तयेपद्रवपौड्तत्वात्‌ । रक्तच्चयेपद्नवा
सुञ्चतेनेक्ताः । तेः पौड्तत्वात्‌ । न्ब दपीड्ति
रज्ञाब्बृ दपीडितः॥*॥ मांसाब्ब्‌ दस्य सप्राधिमाह

(4ुद्धिपदहारादिभिरदिं तेऽङ्ध

मांसं पदु समुपैति शोथं ।

ऋअवेदनं खिगधमनन्यवशं-

मपाकमश्मोपममप्रचाल्यं'" ॥
मांसं दुद बातेन । आवेदनं वेदनारदतं
इंषद्वेदनं वा। अपाकं प्राकरदितं रबत्याकं
वा। अश्सोपमं पाषाणवत्‌ कठिनं । अपचाल्यं
स्थिरं । यद्यपि रक्तमांसाब्ब दये रक्तमांसयेा-
इतुत्वेनेक्तिः तथापि रक्घजे पिन्तं मांसजे वायः
रारम्भकः॥ * ॥ निदानमाहइ ।

“रदु मांसस्य नरस्य गाए़-

मेतद्भवेन्मांसपरायगस्य ” ।
मांसाशनाभ्यासेन यः पदु मां सल्लस्तमैव भवति
इत्यथैः ॥ * ॥ असाध्यमा हइ ।

“मां साबैदं त्वेवदसाध्यमाङः

साध्येव्वपोमानि विवजंयेच ।

सं प्रज्ततं मम्भ यच्च जातं

खोतःसु वा यद भवेदचा्यं'" ॥
साध्येव्बपि वातजादिव्बपि | इमानि वच्छमाशानि
खं प्रस्ततादौनि ॥ * ॥ अपरासाध्यमाइ ।

यच्नायतेऽन्यत्‌ खलु पुन्बेजाते

जेयं तदध्वन्वुदमन्बदन्ेः ॥

यद्न्दनातं युगपत्‌ क्रमादा

दिरन्बुदं तच भवेदसाध्यं'” ॥ * ॥
शव्यैदानां पाकाभावे हेतुमाह ।

^“ पाकमायाति कफाधिकत्वा-

न्मेदोबडत्वाच विशेवतस्त ।

दोबस्धिरत्वात्‌ यचयनाच्च तेषां

सव्वोन्बदान्येव निसगेतस्त्‌”
सथनात्‌ ग्रसथिरूपत्वात्‌ । नन्वपच्यां कफमेद-
सो साधिकेऽपि पाको कृष्यते तथाच कथं न पाक
इत्याह निसर्गात्‌ खभावात्‌ ॥ * ॥
अथान्बीदस्य चिकित्सा ।

अय्यै

“गरन्ान्बुदानां न यतो विशेषः

प्रदो बहेत्वाृतिदोषदु षः ।

अतच्चिकित्सेद्धिषगन्वैदानि

विधानविद्‌ग्र्थिचिकिल्ितेन ॥
इरिदा-लोध-पत्तङ्ग-गटइधुम-मनःशिला ।
मधषगाएो लेपोऽयं मेदोऽन्बं दहरः परः ॥१॥
मूलकस्य छतः च्तारो इरिजायास्तथेव च ।
शद्धचूणे न संयुक्तो लेपः सिडोऽन्वदापडः ॥२॥
वटदुग्धकुखरोमकलिप्तं बद्धं वटस्य पकेण । खध्य-
स्थिसप्तराचात्‌ महादप्यपशान्तिम ४.३ ॥२॥
शियिमूलकयोरव्वीजं रच्तोघ्न येकः
तक्रणाशरिप पिह्ा लिम्पेदन्वं द शान्तये ॥ ४ ॥
स्वतोघ्नं सर्षपं । सरसां तुलसीं । यवं रन्गयवं ।
अश्वरिएं करवीरः । इत्यन्ुदाधिकारः । इति
भावप्रकाशः॥

न्वुद, ए, (अन्व + उदच्‌ । ) पन्ब॑तविद्धेषः । इति
मेदिनी ॥

अभेः, ए, (ऋ +म ।) वालकः | इति हेम चन्नः ॥
(प्रभाद्धौनः। मलिनः। शिष्यः। काचः । शिशिरः ।
शाकशस्यादिकं |}

अभकः, पु, (अभ रव, खाये कन्‌ ।) शिखः। इन -
मरः॥

(“खश्च नसः प्रिपातशित्तया
पितुुंदः तेन ततान सेाऽ्भ॑कः?? ।

इति रघुवंशे ।) मूखैः छः । इति मेदिनी ॥
खल्पः । सदृशः । इत्यणादिकाषः

अम्भ, कती, पै, ( ऋ + मन्‌ । ) चच्तुरोगविरेषः ।
इति लिङ्गादिसंग्रहे अमरः । तच्च यश्च विधं ।
पर्ताय्यम्भे ९ मुक्गान्भे र रक्ताम्मं इ मांसाम्भ 8
खाव्वभ्भे ५। रां लच्तणानि तत्ततृशब्दे ब
व्यानि । व द्यके नान्तक्गीवलिङ्कोऽयं शब्दः

अम्मगः, ए, ( ऋ + बाङ्लकात्‌ नन्‌ । ) बोणपरि
माणं । इति वेद्यकपरिभाषा ॥

अब्धेः, ठ, (ऋ + यत्‌ ।) खामी । वश्यः । इत्यमरः
शरे चि। इति तदट्धीकायां भरतः॥ (चि,उत्कदः।
न्धाग्यः । प्रभः |

अय्येमा, [न्‌] दै, (अच ओः मिमीते, मा +
कनिन्‌ ।) ग्यः ।
(“प्रोषिताय्धेमयं मेरोरन्धकारस्तटीमिव” |
इति माघः 4

“व्ये ऽमा भगस्वद्ा पूषाकाः सविता रविः ।
गभन्तिमानजः कालो रटबयर्धाता प्रभाकरः”, ॥
इति महामारते । कश्यपात्‌ दच्तकन्धया दित्या
जातो दादशादित्यमध्ये परिगणितः ख्यात चा-
दिव्यः, यदुक्तं इरिवशे,-

“मारीचात्‌ कश्पाच्नातास्ते दित्या दच्छकन्यया ।
तच्च शक्र विष्ुख जज्ञाते पुनरेव छ ॥

य्येमा चेव धाता चत्वा पूषा च भारत ! ।
विवान्‌ सविता चैव भिचो वरय व च ।
खंशोभगञ्चातितेजा खादित्या दादश इताः" |)

अकडच्तः। इतमरः ॥ मिददेवविशेवः। इति
मेदिनी ।

४७

अश

अरा, स्री, (ऋ + यत्‌ + टाप्‌ । वेश्वस्रीजातिः

इत्यमरः ॥

अर्याणी, स्तौ, (अयं + नुक्‌ + खोप्‌ |) ैश्स्त्री-
जातिः । इत्यमरः ॥

अर्यी, सत्र, (अयं + रप्‌ ।) वैश्चपली । इत्यमरः ॥
वेश्वस््नीजातिः । इति दुर्गादासः
व्य बधे । (इति कविकल्पदुमः) । ( भ्वादि-परः-

सकं-सेट्‌ः।) अन्वेति । इति दुर्गादासः । न्तः
ख्यवकारान्ताऽयं॥ `

ऋन्ैती, स्त्री, (अन्यै + बाङ्लकात्‌ वनिप्‌ + डोष्‌ । )
घोटक । इति इलावधः ॥ कु्नौ । इति
चिकाण्डदेषः ॥

अर्व्वा, [न्‌ ] पै, (ऋ + वनिप्‌ |) घोटकः । इत्य-
मरः ॥ इन्द्रः। गोकणंपरिमाणं । इति विश्वः ॥
कुल्छिते चि! इन्यमरः

अर्वाक्‌, व्य, (अवरे काले देशे वा अञ्चति, खन्‌च +
क्रिन्‌, एषोदरादित्वात्‌ अव्वदिशः । ) पुतन्बे-
कालतः पञ्चात्‌ । तत्पर्यायः । अवरः २। इत्य-
मरः ॥ निकटं । इति भरतः। अर्वाच्‌ इति
केचित्‌ ॥

र्व्वाचीनः, चि, ( अर््वाग्भवः, खः ।) पञ्चाच्नातः ।
विपर्यस्तं । इति धरणिः ॥ (इदानीन्तनः। खधो-
भागस्थितः। खवरदेशगतः ।
(““वदृद्धै' एचिव्या अर्व्वा चौनमन्तरौच्तात्‌"” ।
इति शतपथत्राद्यणे ।)

अश्र, की, ( श्‌ + खच्‌ । ) अशरोगः। इति

शब्दर लावली ॥ (बलिकाकारः गु्यस्थसोगमेदः।).

हैः, [स] जी, (ऋ + खसुन्‌, खट्‌ ।) खनाम-
ख्यातपायरोगः । तत्पर्य्यायः । दुर्नामकं २। इय-
मरः ॥ दुर्नाम इ गुदक्ौलः 9 शुदाङ्करः ५।
इति राजनिघेग्टः॥ अनामकं । इति शब्द्‌
रुल्ावली ॥ यथा । अथाश्ाऽधिकारः । तच्राशसः
सनिल्लदटनिदानेन्ाद ।

“^एथग्दोयैः समल्तेख शोणितात्‌ संहजःनि च।
अष्ोसि बट्प्रकाराणि विद्यादुगुदवलिजये'” ॥
केचिदुधिरस्यापि दाषत्वं मन्यन्ते । तन्मतमाि-
त्याह \ ग्रोणितादिति । सहजानि शरीरेण सद
जातानि। सह्याच्वाइ । बषट्‌ प्रकाराणोति । गद~
वलिच्रये साद्ध चतुर ङ्ल गदस्य मानं तस्यावयव-
भूलाल्तिखछो वलयः शद्धावत्तनिमा उपश्यौपरि
सन्ति। तासां नाम प्रवाहिणी विसजेनी संव-
रणी चेति । तत्र गुदौखोऽदां ङ्‌ लमानस्तदद्धः
मङ्गलमान! परथमा वलिः । सार्डकाङ्लमाना
दितीया । ढतोया च तावती । उक्तच्च |
““अद्धाङ्गलप्रमायेन ग दौ ` परि चच्तते ।
गुदौषाद लं चैकं घथमान्त्‌ वलिं विदुः ॥

सा देकाङ्लमानेन एथगन्ये प्रकोत्तिताः'" ॥ ^ ॥
अथ वाताशसो विप्रक्घ्टं निदानमाइ ।
"कषायकटुतिक्तानि रूच्तशीतलघूनि च।
पमिताल्यारएनं तच्छं मद्यं मेथनयेवनं ॥

नङ्कनं देप्रकालौ च शौतौ व्यायामकम्भ च ।
शेक्ञेा वातातपस्पश्री हेतुर्व्वाताशसां मतः"

११द

अश
परमितमपरिमितं । तीच््छमिलि मद्य विशेषणं
ण्च्यादिग्टदुमद्यस्य वातसमकलात्‌ । अआतयप-
सतष्यवीौऽप्यद्भतसौच्छादात प्रकोपे हेतुः वाता-
प्रासां । नन्वश्रांसि सर्व्वाणि चिदेषजानि। यत-
+ 14
“पञ्चात्मा मारुतः पित्त.कफो शुदवलिचये ।
सवं श्व प्रकुप्यन्ति गुदजानां समुद्भवः” ॥ इति ।
तथा सति कथं वाताशंसाभिति उच्यते । तन्त-
दाधिक्याद्यपदेश्षभेद इति न दोषः । अतरव
अय वच्यते । पित्ताल्वणानाभिति तथाच चरकः।
“अष्रासि नाम जायन्ते नास्धिपतितैख्िभिः।
देवैदावविशेषात्त विष्टोषः कश्यतेऽश्लां” ॥
इति।*॥ अथ पित्ताश्टंसो विपललटनिदान-
माह ।
““कड्ख्ललवणेव्छानि वायामाप्रयातपप्रभाः ।
दे्कालावश्िशिरौ करोधोामद्यमद्धयनं
विदाडि तोच््णसुष्णं यत्‌ तत्‌ सव्वं पानभोाजन' |
पित्ते्वाणानां विद्यः परकापे हेतुर शंसां ”
उग्छदवयस्य स्प्शनादि नेवं उव्णपानभेाजन-
स्याग्रे वच्छमागत्वात्‌ । अस्ातपपरभा अग्न्या-
तपयेः प्रभा तेजः । अथवा अग्न्यातपेतरतेज-
खि्रवयस्य दीभिः प्रभा । अशिशिरो देशा मरः।
अद्धयनं पर समग्प्रत्तिददेषः। पानमोजनं पौयत इति
पानं । सज्यते इति भाजनं प्रकोपे उत्यत्तौ ॥ *॥
अथ कफाग्रंसिा विपज््टं निदानमादइ ।
“मधुरुख्िग्धशौतानि लवशा्ञगुरूणि च ।
अव्यायामदिवाखप्रशयासनसुखे रतिः ॥
पाग्वालसेवाश्रीतौ च देशकालावचिन्तनं ।
सचेश्मिकाणां समुदि मेतत्‌ कारणमश्ंसां” ॥
अचिन्तनं निचखिन्तता ॥ * ! अथ चिदेषाश्सा
विप्रज्नद्टं निदानमाइ ।
“स्व हेतुख्िदेषाणां सदहजेलं च्तणं सम"? ।
जनकत्वेन चये दोषा येषां तानि चिदाषाशि
अश्रोसि तेषां स्वी हेतुः। एथग वातपित्त-
कफा्ाहेतुः। चिदोषाश्ंसां लच्तणद्च सदजैः
सहजा भिः समं सदृशं । ननु चिराषाणां इति
विष्टेषणं अथं । यतः सव्वं णव वाधयख्िराषजाः।
उक्तञ्च ।
“्ब्यमेकरसं नात्ति न रोगेऽप्येकदोाषजः ।
ख्कलत्त कुपिते दोष इतरावपि केषयेत्‌
इति । यक्तिमप्याहइ । खक्छरुणादद्धो वायः र

व्याच्छीतलं क्षश्राणं लाघवात्तजे रूपं पिन्तं वड

यते । तथा पित्तं कदटुकत्वात्‌ वातं दवत्वात्‌ कफं |

वद्धेयते । श्वेश्चा च रत्यादायुं वत्वात पित्तं
वद्धंयते इति। उच्यते । यच खखकार णाया
दाषाः कुप्यन्ति त्र विदेषजव्यपदेश्र इति न
दाषः॥ *॥ अखथाग्रोसां पुन्बैरूपमाह ।
“वि्ध्भोऽन्नस्य दौ बल्यं कुच्ेराटाप णव च ।
काश्यमुदराग बाल्यं सक्िसादेाक्च विट्‌कता ॥
ग्रहणी दाषधारङ्त्त परशङ्ा चादरस्य च । .
पर्न्वरूपाणि निर्दिद्ाग्यश्रंसामभिटडये"॥

द्‌ तैब॑ल्यमाबल्यं । चयाटेापः यड य॒डाशन्दः। अभि-

४

अश्च

डडधये उत्पत्तये ॥*॥ अथाश्रंसां संपापिपूर्न्मक
सामान्यं लच्तयमाह ।

“दषाभां समेदांसि संदूष्य विविधाञछलतीन्‌ ।
मांसाङ्करानपानादौ वुर्वन्यश्ौ सि तान्‌ जगुः” ॥
त्व्घांसपदेन त्वद्ांसाशितं रक्तमपि ग््ह्यते।
चिकित्सायां रक्तखावणेएपदेशात्‌ । अपानं गुदं ।
आदि श्ब्दाज्नासानेचनाभिमेटादिष्वपि कुवन्ति ॥*॥
अथ वातार्णोलल्तणमादइ ।
“यदाङ्करा बङनिलाः सुज्काख्िभिचिमान्विताः।
स््ञानाः श्यावारुणाः स्तन्धा विशदाः परुषाः खराः
मिथाविसदृशा वक्रास्तीच्ता विस्फटिताननाः।
विम्बीकक्तोन्धखव्नरकार्पासीफलसन्निभाः॥
केचित्वदम्बपुष्याभाः के चित्‌ सिद्धा केःपमाः ।
शिरःपाश्चोंसकव्युरुवङ्णाभ्यधिकव्यथाः
च्तवथुद्भारविदम्भद दुग्रहारोचकप्रदाः ।
कासश्ासाभिवेवम्यकनाद्‌भ्नमावदह्ाः॥

रात्ता ग्रथितं स्तोकं सशब्दं सपवाहिकं।
सूक फ नपिच्छानुगतं विडबड्धमुपवेश्यते ॥
छष्णत्वङ्नखविगम्चनेचवक्ञ्च जायते ।
ग॒च्मज्ञोहाद राखोलासम्मवस्तत खव चः" ॥
बङनिलाः वातेाल्वणाः । गुदाङ्कुराः अष्रोसि।
चिभिचिमान्विताः विभिचचिमा अयथाविषेषः
चरचराव इति लज्लाके तदन्विताः। श्यावारूणाः
श्यावा धुखवर्णाः । अरणा इष क्ताः । सतव्धाः
कठिनाः । विशदाः अपिच्छ्िलाः। परुषाः गा-
जिद्कावत्‌ स्पे ककांशाः। खराः कक्तो¶टकफल-
वत्‌ खद्यानेककण्टक्ाचिताः । विम्बादिफल-
सत्रिमाः आलछव्याः। अत्र विकरूण्नोधकं वच्यमाणं
केचित्‌ केचिदिति पदः सम्बन्धनीयं ।

“कादम्ब धुष्पाभाः स्थला अनेकद्धच्छशिखराः।
सिदधायकापमाः पीतद्धद्छपिडकाशिताः?

तेरा इति अश्रतीभिः पीडतिः। तेरात्तौ विडप-
वेश्वत इत्यात्तस्य प्योज्यकत्तुः कम्भताथंतवात्‌ ।
यथितं मलगुटिकाय्यधितविड़वत्तिरूपं । पिच्छा
पिच्छिल जवभागः। बद्धं संहतं । विषशब्दो
नसकेऽप्यस्ति । उपवेश्यते त्यज्यते । अतख्व
बाताशंस ख्व गुल्मादीनां सम्भवः। अष्टीला
नाभेरधोामागे पाषाणपिण्डिकावदातव्याधिवि शेषः
॥ # ॥ अथ पित्तापलच्तणमाइ ॥
“पित्तोत्तरा नीलमुखा रक्तपीतासितप्रभाः।
तन्वखखाविणो विखास्तनवे ग्टदवः श्लथाः ॥
खव्कजिङायत्‌ लण्डजलौ केवक्तसन्निभाः ।
दाद पाकज्वर सं दटव्णाम चछारतिप्रदाः ॥
साश्माणो डवनीलाष्णपीतरक्तामव्चंसः।
चवमध्या इरित्मीतदारिद्त्वखनखादयः” ॥
पित्तोत्तसाः पित्ताल्व्णाः। तनु अघनं । ऋधाः
लम्बिनः। सत्रिभाः आलछलव्ा । पाके गुदस्य ।
सेाष्राणः उष्णस्पर्णाः। हरिच्छाकवणे। पीतं
इरितालवशे । हार्दिं इरिद्वावयें। अदि-
शब्दान्मलमू सुखानां ययं ॥ * ॥ खथ केचि.
दुधिरस्यापि दाषत्वं मन्बन्ते तन्मतमाचित् रक्ता-
शोलिच्तयमा ह ।

&

अश्च
“र क्ताल्वणा शुदे कौलाः पित्ताृतिसखमन्विताः ।
वट प्ररोइसदृ शा शुज्ञाविद्मसत्निभाः॥
तेऽथ दु्सुष्यञ्च गाएविट्‌कप्रपीडिताः ।
खवन्ति सदसा रक्तं तस्य चातिप्रत्तितः ॥
मेकामः पीयते दुःखैः शणितच्तयसम्भवैः।
इोनव्ंबलोत्साहेः इतौ जाः कलुषेन्द्रियः ॥
विट्‌ श्यावे कठिनं रूच्तमधोवायर्ं वत्ते ।
तनु चारुणवं ञ्च फेनिलद्धाखटग शंसा 1
दौर्न्वर्टं यदि वाधिकं ।

तत्रानुबन्धो बातस्य हेतुयेदि च रूच्तणं ॥
शिथिलं खेतपीतञ्च विट्‌ चखिग्धं गुर शौतलं।
यद्यशंसां घनच्वाखटक्‌ तन्तुमत्‌ पाड पिच्छिलं ॥
शद सपिच्छं स्तिमितं गरु खिग्धञ्च कारणं ।

शद्रा नुबन्धा विद्धेयस्तत्र रक्ताशरसां बुधः'› ॥
गदे कोला अश्ांसि । पित्ताज्ृतिसमन्विताः
पित्तार्गोलच्तणयक्ताः। अकारेण च वटप्ररा-
इादिसदृश्षाः। दुःखे रागः! त्वकपारुष्याम्ब्‌-
श्ौतप्राचेनादिभिः। कलघेच्ियः व्ाकुलसवे नदिय
॥ ° ॥ रक्तजस्यापि वातोल्वणस्य लच्तगमाह ॥
तत्र रक्कांसि। अनुबन्धः उल्वशत्वं | रूच्तगां
रूच्तयतीति रूच्तणं रूं वयं । पित्ते ल्वणस्य तु
लच्तणं ।
^“रक्तोल्वणा गटे कीलाः पित्ता्लतिसमन्विताः?
इत्यादिनेवेक्तं। रक्तपित्तयोः समानलिङ्त्वात्‌ ॥
॥भ} कपोल्वणस्य लच्तमाह । सपिच्छं पिच्छ
लाद | स्तिमितमद्रंचम्भावग र्ठितमिव ।*॥ अथ
द्ेध्रार्योलच्तणमा ह ।
“द्े्नोल्वणा महामूला घना मन्दरुजः सिताः ।
उत्पन्नोपचिताः चि ग्धाः स्तम्धटत्तगुरुस्थिराः ॥
पिच्छिलास्तिमिताः सच्ठणाः कण्टरायाः स्यश्रंनपियाः
करीरपनसाख्याभात्तथा गास्तनसचिभाः ॥
वङ्क्ानाद्दिनः पायवस्तिनाभिविक्िंणः।
सकासश्वास इल्नञासप्रसेकारुचि पीनसः ॥
मेदकछच्छशिरोनाद्यशिशिरज्वरकारिगः।
केव्याभि भाद वच्छदिरामप्रायविकारदाः ॥
वसाभसकफपाज्यपरौवाः सप्र वादकाः ।
न खवन्ति न भिद्यन्ते पादुलिग्धत्वगादयः'” ॥
उत्न्नाः उन्नताः । उपचिताः स्थलः) चिग्धा।
सखेहाः । स्थिरा निखलाः। पिच्छिलाः कफा-
रुव्धत्वात्‌ । स्तिमिताः आार्दवस्त्रग र्ता इव ।
इच्ठणा मणिवन्मखणाः । करीरा वंशाङ्करः ।
पनसाद्धिगोस्तनाः तदाक्नतयः । वङ्कणानादहिन
वङ्कणयारानाइकारिणः । पास्वादिग्वाकषवत्‌
पोड़ाकारिणः । क्र मू चच्छं ¦ शिराजादयं
शिरसा भाराकान्तत्वमिव | सवयं स्त्रीष्वनिच्छा ।
खच कर्टिशब्दः सान्त यार्षत्वात्‌) आओआमप्राय-

विकारदाः आमबडला व्ाधयेाऽतीसारग्रदण्या-
दयः तान्‌ ददाति ॥ *॥ अथ इन्दजा ्रलच्तण- |
माद ।
3; 9१ |

हेतुलच्तणरुसगादिद्यात्‌ इन्दोल्वणानि च” ॥*॥
व्यत्र चिदेाषाश्रसः सहजाशंसख् लच्तगम। द ।

ॐ, =

“सर्व्वैः सर्न्वात्मकान्या लं च्तणेः सद्जानि च)" |

११०

अश
सरल ्गोर्वातपित्तशेशमा शलच्तगिः परागृकतौः । स-
व्वात्मकानि साञ्निपातिकान्य रस्याः । तथा
तरेव लल्तगेः सहजानि चास्याः ॥ * ॥ तन्त्ा-
न्तरे सहजागलच्तणं एथगादहइ ।
“अश्रोसि सह जातानि दारुणानि भवन्ति हि ।
दुदषरनानि पाण्डनि प्ररषाण्यरुणानि च ॥
खन्तम्मुखानि तेरात्तः च्तौणः च्तौखरो भवेत्‌ ।
च्तीणानलः च्तीणरताः शिरासन्तत वियः
अल्पप्रजः क्रोघश्ोलः सन्ततान्लखनागन्वितः ।
शिरोदक्तशंनासासु रोगी इक्षेपसेकवान्‌ ॥ *॥
अथ सुखसाध्याश्ौलच्तणमा ह ।
““वाद्यायान्त बलौ जाता्येकदेषोन्वणानि च ।
अश्ांसि सुखसाध्यानि न चिरोत्‌पतितानि च" ॥
बाह्यायां वलौ संवरण्यां । न च्िसेोत्मतितानि
अन तिक्रान्तसंवत्स॒राशि । रतानि लच्तणानि
मिलितानि सुखसाध्यत्वबेोधकानि ॥ * ॥ अध।
कर्साध्याश्रलच्तशमादइ ।
“इन्दरजानि दितीयायां वलौ यान्याश्ितानि च '
छच्छसाध्यानि तान्याडः पररि संवत्छराणि च" ॥
दितीयायां वलौ विसर्जन्यां। परिसंवत्सराणि
परिगतः सवत्छरो येषां तानि । अतिक्रान्त
संवत्सराणि इति यावत्‌ । ख्तादि प्यकं क~
साध्यलच्तणानि ! *॥ अथासाध्याश्ौ लच्तणमाइ ।
“सहजानि चिदेषाणि यानि चाभ्यन्तरां वलिं ।
जायन्ते सि सद्य तान्यसाध्यानि निरदिशत्‌" ॥
ऋभ्यन्तरां वलिं पवाहिणों । रुतान्धपि प्रत्येक-
मसाध्यलच्तणानि 1
“दषत्वादायुषस्तानि चतुष्पाद समन्वये ।
याप्यन्ते दीप्तकायाम्ेः प्र्यास्थेयान्यतेा ऽन्यथा" ॥
यद्यायेषः शेषे वत्तंते चिकित्सायाञत्वारः पा-
दारे यथा । वद्यवेचनकारी धनवानुदारो जिते
च्रियेो रोगी।१। शास्ते कम्भणि च कुशले
वद्धः । २। अनलस प्तः पियः पररि चारकः। ।
नवं रसवीग्धादियुक्तमौषधं । 8 । रुषां समन्वये
सयेागे सति दीप्नकायानेः एरुषस्य । तानि अ-
छासि । याप्यन्ते चिकित्या । अतोऽन्यथा प्रत्या-
स्येयानि न चिकिव्छानीर्थः।॥ *॥ अथा
ऽर द्माइ।
"दन्ते पाटे मुखे नाभ्यां गुदे ढषशयोक्तथा ।
शये हत्पार॑श्रूलच्च यस्यासाध्याऽशंसेा हि सः॥
असाध्यः सर्चि$तमर्या बेाद्धव्यः । ्रंसः
अश्ौरोगयक्तः । ण्तन्मिलित मरि ल्यं ।
““हत्पाश्ंरूलं संमो इच्छरटिर ङ्गस्य रुग ज्वरः ।
दटव्णा गुदास्यपाकश्च निन्य दजातुरं ॥

गुदस्य यदास्यमेष्दे शस्तस्य पाकः । इत्पाख- `

गलादि समस्तं व्यस्तं चारि टलच्तयं ॥
दवणा सोचकग्ूलात्तेमतिप्रखत शोणितं |

शेथातिसार सं यक्तमण्रोंसि च्तपयन्ति हि ॥*॥ |

अथ नेएादि नाशौलच्तगमा इ ।

“नरादिग्चपि वच्यन्ते यथाखं नाभिजानि च ।
गण्डपद्‌ास्यरूपाणि पिच्छिलानि ग्दूनि च" ॥
यथाखं यथात्मीयलच्तणं । न चाचोक्तनिदान-

|

1
|
|
|

अ

श्च
पु्बैरूपसप्रातिलच्तणयक्तां । तच्च तचाग्रःयदं तु
मांसाङ्करसाम्ात्‌ । गण्ड्षदः किश्चुलकः ॥ * ॥
अचर मांसाङ्करसाम्यादचाधिकारे चम्भकौलस्य
संपापिपब्बेकं लच्तणमा इ |
“व्यानो ग्टहीत्वा द्च्राणं करोत्यशरंस्लचो वदः ।
कीलोपमं स्थिरखरः तद्िदुः"” ॥
चम्भा इति लोके । खरः कर्शं ॥ * ॥ तस्यैव
बातादिमेदेन लच्तशमाह ।
““वातेन तेदपार्व्यं पित्तादसितरक्घता ।
श्ेश्रणा ल्िग्धता तस्य ग्रथितत्वं सवयं ता” ॥
सवणेता श्ररीरसमानव्ंता ॥ * ॥ अथ सामा-
न्धतः अश्रंसख्िकित्सा ।
“वद्दाये रानुलोभ्याय यदभिबलदद्धये ।
अन्नपानौवधं सब तनत्सेदयं नित्यम सेः"” ॥
अश्रेः अरोरिगयकतैः ।
“श्ालिय ्टिकगोधूमयवान्नानि तैः सं ।
अजाच्तीरेण वा निम्बपटेलानां रसेन वा
कन्दो्व्वार्ताकुमूलात्थं रसमोंसरसेन वा।
जीवन्त्य पादिकाशाकंस्तण्डलीयकदास्तकेः'” ।९॥
कन्दाऽच श्रूरणः । खच्च मूलं मूलका ।
“अन्ये ट्टविन्मूच्मरुद्धि व॑ङिदीपनैः
ऋअशांसि भिन्नवचांसि इन्यादातातिसारवत्‌ ॥
सतक्र लवणं दद्यादातवचय्नुलोमनं ।
न प्ररोइन्ति गदजाः पुनस्तकसमा इताः ॥
तक्राम्धासेाऽशंसैः काया बलवर्णाभिडडधये ।
खोतःसु तक्रखुदधेषु सम्प्क्‌ चलति यद्रसः ॥
तेन एद्िस्तथा तुद्धिबेलं वणं च जायते ।
वातश्चेष्मविकाराणां शत्च विनिवत्तयेत्‌ ॥
गल्लिपं श्रौरणं कन्दं पलामरौ एट पाकवत्‌ ।
अद्यात्‌ सतेललदणं दुर्नामविनिडत्तये ॥ २॥
चिरिविल्वाभिसिन्धव्यनागरेन्रयवार लन्‌ ।
तक्रेण पिबताऽशांसि निपतन्त्यरटजा सह?” ॥
चिरिविल्वः करञ्जः तस्य फलस्याच्र मच्ना ग्राह्या ।
अर लुः श्यानकः । करञ्जादिचूशे ॥ द ॥
^ लेपं र₹जनिचूणन सुधादुग्धयतेन च ।
च्पर्ोरिगनिरत्यथं' कारयेत्तचिकित्छकः ॥ 8 ॥
पिप्पलौसेन्धवं कुर शिरीषस्य फलं तथा ।
सग दु ग्धमकंदुग्धं वा ले१ऽयं गदजान्‌ हरेत्‌ ॥५॥
ह रिद्राजालिनीचूगे कदुतेलसमन्वितं ।
रुष लेपा वरः प्राक्त हयश्सामन्तकारकः'” ॥
जालिनी कदुतुरड्‌ इति जके ॥ ६॥
“ऋखसितानां तिलानान्त पलं शौत जक्लेन तु ।
खादताऽशांसि शाम्यन्ति दृष दन्ता भवन्ति हि॥9॥
शरस्त्र्व्वाय जलौकाभिः पोच्छ्नकठिनाशंलः।
शोणितं सितं दृषा हरेत्‌ पाज्ञः एनः एुनः॥ ८॥
कासौसं संन्धवं छृष्णा खुरो कुञ्च लाङ्लौ ।
शिलाभिदश्मारच्च दन्तीजन्तुप्नचिचकं ॥
तालकं कुनटी खणशंच्चीरी पचेद्भिषक्‌ ।
तल खद्यक पयसा गवां मूचे चतुग्‌य॥
खुतदभ्वङ्कतो शरा सि च्तारेरेव पतन्ति हि ।
च्तारकम्भकरं द्मेतन्न च सं दूकयेदलिं”
कासीसं कौसीस इति लोकते । लाङ्गल करारी

॥

अ

अश

इति लोके । भिलाभित्‌ पाषाणमेदः । अश्वमार
कनैल इति लोके । खशंच्तीरी चोक इति लोके ।
इडत्कासौसाद्यं तलं | € ॥

“खुख्टोकणामरि चनागदलत्वगेलं

चूर्गो्तं क्रमदिवदितमू ध मन्यात्‌ ।

खादेदिदं समसितं गुदजाभिमान्द्

गुल्मारुचिश्सनकरठहदामयेषः” ॥
तद्यथा । रला इच्छया माद्या । यत खाइ मदनः
पालः ।
“ला ख्या कपश्वासकासाशौमू च्छत्‌” ।
इत्थादि। तस्या वीजभागः१ तजभागःर दलं
पच । यत आह निघगटौ धन्वन्तरिः ।
“तमालपत्कं पच्च स्यात्‌ पलाशं दलाङ्यम्‌'” ।
इति तस्य मागः इ । नागो नागकेशर । यत
आदह निघरटौ धन्वन्तरिः ।
“नागपुष्पं मतं नागं केशर नागकेशरम्‌” ॥
इत्यादि । तस्य भागः 8 मरौचभागः ५ पिषरि-
भागः ह्‌ खरटीभागः ७ चिनिभागः २८ । सम-
शकर चूगीं ॥ १० ॥
““चि पलं १८ ङ्वेरस्य चतुष्कं मरि चस्य च ।
पिप्पल्याः कुडवाद्धंञ्च चव्यायाः पलमेव च ॥
तालीश्रपचस्य पलं पलादं करस्य च ।
दिपलं पिप्यलोमूलम इकषेञ्च पचकात्‌ ॥
खव्छयलाकषमेकन्त कवेश्च त्वङग्टणालयोः ।
गडात्‌ प्रलानि चिंच चूणभेकच कारयेत्‌ ॥
ऋअङ्प्रमायगटिका प्राणदा चेति सा रता ।
पुन्बे' भच्यञ्च पश्चाच्च भोजनस्य यथाबलं ॥
मद्यं मांसरसं य॒षं च्तारतोयं पिबेदनु ।
इन्यादश्षांसि सर्व्वाणि सदह जान्यखजानि च ॥
बातपित्तकफोव्यानि सन्निपातोद्धबानि च ।
पानाल्यये मूच्छ उशोरोगे गलग्रहे ॥
विषमज्चरपित्ते च पण्टरोगे तयेव च।
कछभिदहदो गिणाञ्चेव गल्म्रलात्तिनां तथा
द्यतीसाररोगाणां कामलाहिक्किनां तथा ।
खरी ख्ानेऽभया देया दग्रे पित्तजे गदे ॥
पाणदेयं सितां दत्त्वा गड़मानातुगुंणां ।
अद्ञपित्ताभिमान्यादौ पथोज्या गुदजातुरे ॥
अनुपाने परयोक्घवयं वाधौ द्ेष्मभवे पलं ।
पलद्वयं त्वनिलजे पित्तजे तु पलचयं ॥

फलास्नधान्याच्लर सास्यशरस्ता

मद्यं मरुडोगिणि चानुपानं ।

इच्तो रसच्तारदिमाम्ब पित्ते

उ्णाग्बृयुषौ कफजे विदध्यात्‌ ॥
मण्डूषमाचमादेयं रदौ करे च पञ्च वा ।
अनुपानं प्रयोक्तव्यं देशकालमवेच्छ वा” ॥
डति प्राणदा गुटिका ॥११॥
“चिकचयं वचा दिन पाटाक्ारौ निशाइयं ।
चव्यतिक्ता कलिङ्गानि शताङ्ा लवणामि च ॥
ग्रश्थिविल्वाजमोदा च गगेाऽख्ाविंशतिम॑तः।
रतानि समभागानि दखच्छचूर्णानि कारयेत्‌ ॥
चूण विडालपदकं पिवेदुषीन वारिंणा।
रर्डतलयुक्तं वा लिद्याचणमिदं नरः ॥

१११
अभो

इन्धादश्ंसि सर्व्वाणि शासश्ोषभगन्दरान्‌ ।
च्छलं पा्श्रलच्च वातगुच्छ्ं तथोदरं
दिक्तां कासं परमेदांश्च पाण्डरोगं सकामलं ।
अमवातमुदावन्तेमन््रडदिं गुदक्रिमीन्‌ ॥
अन्धे च ग्रहणोदोषा भिषम्मिये पक्ोत्तिताः ।
विजयो नाम चूर्गौऽयं तान्‌ सर्न्वानाखु नाशयेत्‌॥
मडाज्वसोपषटक1नां भूतो पहतचेतसां ।
अप्रजानाच्च नारीणां हितमेतद्धि भेषजं ॥
चिकचवं चिफलातिकदुचिसुगन्धिनि ।
च्तातौ खव्निका यवच्ारख्च । लवणानि पञ्च ।
ग्रभ्थिः पिष्यलमूलं । विडालपदकं कथे । विजय-
चूण ॥ १६२ ॥

“मस्चिमदौ ष धविचकगगररण-

भागा यथोत्तरं दिगुणाः ।

सव्वसमो गुडमागः

सेव्याऽयं मोदकः प्रसिद्धफलः ॥

ज्वलनं ज्वलयति जाठर्‌-

सुन्मूलयति ूलगुल्मगदान्‌ ।

निःशेषयति श्लोपद-

मशोंसि विनाशयत्याखु" ॥
तद्यथा । मरिचभागःर शखुण्टीमागः २ चिता-
भागः 8 श्रूरणभागः <= गुड्भागः १५। लघु-
श्रूरणमोदकः ॥९३॥
“षोड्श-रूरणतो ऽष वह्धेर टो महौ वधस्याय ।
अद्धेन भागयुक्तिमरि चस्य ततोऽपि चार्धेन ॥
जिफला कणा समूला ताली श्रारुस्वरछमभि घ्नानां ।
भागा मद्धौषधसमा द हनांशतालमूली च ॥
भागः ूरणतुल्ये दातये ृड्धदारकस्यापि ।
शङ्गेले मरि चां रे सरव्वाण्यिक्च कारयेत्‌ चूणे ॥
दिगणेन गड़न यतः सेयाऽयं मोदकः पकामधनैः।
गुर्ढव्यभोज्यनिरतेरि तरेषुपवं कुग्थात्‌ ॥
भस्मकमनेन जनितं पुन्बमगस्यस्य योगराजेन ।
भीमस्य मारुतेरपि महाशनौ येन तौ जातौ ॥
च्छभ्रिवलमाचडेतुने केवलं शरूरणो महावीय्यैः ।
इन्तः शरस््रच्तारानसैरविनाप्यर्ंसामेषः
खयथुश्चीपदगद ह दुग्रहगीच्च कफानिलोद्धतां ।
नाशयति वलीपलितं मेधां कुरुते जरां इरते ॥
हिक्कां कासं चास सराजरोगान्‌ प्रमेहांश्च |
ज्ञोहानच्च तथोगरं इन्धादाखु रसायनं पुसां” ॥
ख्षां भागो यथा | श्रूरणमागः ९६ चिताभागःऽ
सोठिभागः ४ मर्चिभागः र । इररे वद्धेरा
अवरा । पीपर पिषरामूल । तालीशं तालीश-
पच । अरशस्वारः भच्लातकं । तद सद्यत्वे रक्ता चन्दनं ।
विडङ्गं प्यकं भागः 8 तालमूली मूषलौ तस्याः
भागः < विधाराभागः १६९ तजभागः २ रलादच-
कोटौवौजमागः र गृड्भागः ४ । ७२ । टच्छ्‌-
रुणो मोदकः ॥ १४ ॥
““चिडत्तेजोवती दन्ती शद्रा छिचकं शटी ।
गवात्तीसुस्तविश्वाङविडङ्कानि हरीतकी ॥
पलोन्मितानि चेतानि पलान्यद्ावरुसकरात्‌ ।
डड्धदारात्‌ पलान्धद्छ शूरणस्य तु षोडश्र ॥
जलब्ोशदये क्वात्थ्‌' चतुर्मा गावश्ेषितं ।

£

अश
पृतं तुतं रसं भूयः कायेभ्वः चिगणं गुड़ं ॥
लें पचेत्‌ पुनस्ता द्यावदर्व्वोपिले पनं ।
अवताय्यै ततः पश्चात्‌ चूर्णानीमानि दापयेत्‌ ॥
चिडत्तेजो वतीकन्दचिचकान्‌ दिपलां शकान्‌ ।
रखलात्वद्यरिचं चापि नागाङ्क चापि षट्पलं ॥
दािंशच पलान्यत्र चूशेयित्वा निधापयेत्‌ ।
ततो मारां प्रयुञ्जीत जीणे च्तीररसाशिनः” ॥
तेजावतौ तेजवतौ तेजवख्कल इति च ।
कन्दः श्ूरणः। ।
““इन्धादक्सि सर्वाणि तथा सब्वौदराणपि ।
गल्मानपि प्रमे दांश्च प्राणट्रोगं हलीमकं ॥
दीपयेदनलं मन्द' यच्छा चापकर्षति ।
ऋखाद्यवाते प्रतिश्याये पीनसेऽयं दितो मतः॥
भवन्त्यनेन एुरुषाः शतं वर्बाण्यनामयाः।
दीर्घायुषः प्रजनना वलोपलितवच्निताः ॥
गुडः ओीबाङ्शालोऽयं रसायनवशो मतः ।
दुर््ामान्तकरो छेष दृष्टो वारसदह खशः ॥
यावद्व्वोपल्लेपः स्यादयावदा तण्डली भवेत्‌ ।
तेाधपृणे यदा प्रात्रे ्िप्तो न क्ञवते गुडः ।
त्तिसु निञ्चलस्तिष त्‌ पतितस्त॒ न शौय्यति ।
ख्व पाकः समस्तानां डानां परिकौ्तितः।
साद पलं पलच्चाडं भच्तयेद्भुडखण्डयेः ।
शेषा तु मध्यमा होना माचोक्ता मुनिभिख्िधा"।
बाडशालो गडः ॥ १५ ॥
^“तिला भल्लातकं पश्य! गुडच्धेति समां शकं ।
दुर््ामश्वासकासघ्न शली इ पाण्डजञ्वरापहं ॥
पित्त श्ेश्रपरशमनी कच्छदनुरुजापद्ा ।
गदजान्नाश्यत्याखु भत्िता सगुडाभया'” ॥९६॥।*॥
^“प्रणम्य शङ्करं रुदर' दण्डपाणिं महेश्वरं ।
जीवितारोगमन्विच्छत्नारदोऽषच्छदीशखरः ॥
सुखेपायेन हे नाध शस््च्ताराभिभिरव्विना ।
चिकित्छामश्ंसां ब्टुणां कारुग्यादक्तुमरंसि ॥
नारदस्य वचः श्रुत्वा नराणां हितकाम्यया ।
अश्सां नाशनं शरे भेषज्यं शङ्करोऽवदत्‌ ॥
पाण्डयवच्चादिलो इानामादायान्यतमं खम ।
छत्वा नि्भलमादौ तु कुनच्या माचचिकेण च ॥
पत्तूरमूलकल्केन लिभ्ये्सयतेन च”
कुनटौ मन्‌ःशिला। माच्िकं सुवगंमात्िकं ।
पत्तूरं वकम इति लोके। लिच्च इति रसेश्
चिन्तामणौ । रसः पारदः।
“वलौ निःक्िप्य विधिवत्‌ सःराङ्गारेय निर्धमेत्‌।
ज्वाला च तस्य रोडव्धा चिणलाया रसेन वा” ॥
सारः कासारः | शालाङ्ारेण इति रचेश्न-
चिन्तामणौ पाठः।
“ततो विज्ञाय गलितं शङ्कनेद्धै ससुतृच्िपेत्‌ ।
जरिफलगया रसे पुते तदाछब्य तु निव्बेपेत्‌ ॥
न सम्बग्गालितं यत्त तेनैव विधिना एुनः।
श्रातं निर्व्वापियेत्तस्मिन्‌ लों तत्‌ चिफलारसे ।
यज्लोहं न ग्टतं तच पाच्यं भूयेऽपि पून्बैवत्‌ ।
मारुणान्न रतं यच्च तच्यक्तव्यमलो हवत्‌ ॥
ततः संशोष्य विधिवत्‌ चूणैयल्लो इभाजने ।
लोेनेव तथा वत्स दृषदा ख्य चूणितं ॥

अश्च
छ्त्वा लोहमये पाज माद्‌ वा लिप्तरन्धके ।
रसेः पङ्के पमं छत्व तं पचेद्धो मयाभिना ॥
एटानि कमशो दद्यात्‌ एथगेषां विधानतः }
चिफलाद॑ब श्टङ्गाणां केशराजस्य बुद्धिमान्‌ ॥
माखकन्दकभल्लातवङ्णीनां शूरणस्य च ।
इस्तिकयं पला शस्व कुलिशस्य तयेव च'” ॥
भङ्ग भङ्करिया | केशराजः भ्छङ्कराज इति दिः।
कुलिशं खुषीकच्तीरं । ,
““षुटे एटे चूशं यित्वा लो हात्‌ षोडशकं पलं ।
तन्मानं जिफलायाश्च पलेन!धिकमादरत्‌ ॥
आ्भागावशि्धे तु रखे तस्याः पचेद्बुधः ।
अरौ पलानि दत्वा च सपिंषो लोहमाजने ॥
ताने वा लोडइदर्व्या तु चालयेदिधिपुल्नेकं ।
ततः पाकविधान इः खच्छे चोद्धे च सपिषि।
ग्दुमध्यादिभेदेन होयात्‌ पाकमाज्यतः ।
श्वारमेत विधानच्चः कृतको तुक मङ्लः ॥
भ्नामरं छतसं यक्तं विलिद्यादक्तिकक्रमात्‌ ।
वद्धमानानुपानद्च गब्यच्तीरेण संयतं ॥
गब्यामावे त्वजायाख् खिग्धदव्यादिमो जनं ।
सद्योवङ्किकर दैव भस्मक्च नियच्छति ॥
हन्ति वातं तथा पिन्तं कुड्ानि विविधं ज्वर ।
ल्माच्तिपा्सो गां निदालस्य मरोचकं ॥
शूलच पररिणामञ्च प्रमे मवबाडक'
यथं सधिरखावं दुर््ामानं विग्चेषतः॥
बल द्‌कंइणञ्चव कान्तिद खरवद्धनं ।
कररोरलाघवकरमासोग्यं एद्धिवदधेनं ॥
शआयुव्यं कर देव वय्तेजस्कारः शमं ।
सश्रीकएचजननं वलीप्रलितना शनं ॥
दुर्ब्ामार्ियं नाज्ना दष्टो वारसदहखशः ।
अनेनाश्रांसि टद्यन्ते यथा तूलश्चु बङ्धिना
सौ कुमाय्धाल्यकःयत्वात्‌ मद्यसेवी यथा! वरः ।
जोशंमद्यादियक्तादिमाजनेः सह दापयेत्‌” ॥
सेन चिन्तामणौ यथाख्थाने यदा दतीयचरण-
श्याने जीँ मये प्रयोक्तव्यमिति पाठः।
«“लावतित्तिसवर्तरमयरशशकादयः।
चटकः कलविङ्कः वत्तका इरितालकः ॥
श्येनकख ठ ल्लावेा वन विव्करकादयः।
पाराववम्दगादौनां मांसं जाङलकं शुभं ॥
वर्षोरिः वेरा इति लोके । चटके व॑न्धचटक्षः।
कलविङ्को रइ चटकः | वर्तका वटर इति लोके ।
इरितालकः इरिताल इति लोके । विष्किरा-
वन्तकादयः।
““मदृगुरो सोदितः खेटः कुल ख वि शेषतः ।
मद्छराजा इमे घोक्ता हितमव्छाय देने ॥
इन्ताकस्य फलं श्तं पटोलं इतौ फलं |
प्रलम्बाभीरे चायं तालकस्तगडली यक" ॥
प्रलम्बा लम्बालावः । चमौरः ग्रता वयः पच्श्ाकं |

तालकः देवदालो } तथाच निषण्डौ भन्वन्तरिः। ¦

“जोमूतकेा देवताड़ो इत्तकाशो गरा गरौ ।
प्रोक्घाखविष देयो देवदालो च ताङ्कः ॥
देबदालो रसे तिक्ता कफाशःशोधपाण्डताः',
नश्येदि्चादि ॥

१९१ र्‌

अश
““ार्तकं धान्यकञ्च केसुकं चक्र वत्तनं'› ;
चक्र वत्तनं चकवतशाकं ।
““नारिकेलञ्च खच्लरः दाडिमं लवली फलं ।
्टङ्गटकञ्च पक्रासनं द्राच्ता तालफलानि च ।
जातोकाशं लवङ्गश्च पुगं ताम्बुलप चकं ॥
हिवन्येतानि वस्तूनि लो इमेतत्‌ समन्नतां ।
नास्रीयगह्ञकुचं केलं ककोन्धवदराशि च ।
जम्बीर बोजपुरख्च तिन्तिडीं करमदकं
कोलं च्तुवदर । कका न्धवदराशि महान्ति ।
“आ्ानूपानि च मांसानि ककर धुश्डुकानपि

माणकन्दकरीराणि कतकश्च कलिङ्ककं ।
कुश्राणकच्च कक टं केसुकञ्च विश्येषतः

कटुकं कालशाकश्च कशेरं कक्रटीं तथा ।
ककारादीनि सर्व्वाणि दिदलानि च वजंयेत्‌ ॥
शङ्करेण समास्यातच्शेराजेऽनुकम्यया ।
जगतामुपकाराय दुर्नामारिरयं शरुवं ॥
स्धानादपेति मेरु वी पर्ये ति वायुना ।
पतन्ति चन््रताराख भिया चेदहमनरुवं ॥
जरद्यन्नाख छतान्नाञ्च ऋूरा येऽसत्यवादिनः ।
वच्ेनीयाः खधर्म्मेण भिषजा गुरनिन्दकाः
सुनिरसपि विडङ्ग सुनिरसलोए चिरस्थितं घम ।
द्रावयति लोहदो षान्‌ दद्िन वनौतपिण्डमिव'” ॥
सुमिरच्रागस्तिः।

“काले मलप्डक्तिर्ला घवमुदरे विखडिरश्द्भारे ।
अङ्ेवु नावसादो मनःप्रसादोऽस्य परिपाके ॥
छभिस्एिचूणे लोए सहितं खर सेन वङ्गखेनस्य ।
च्पयद्यवचिसाल्ितयं लोहाजौौद्धवं शूलं” ॥
वङ्कखेनस्य अगस्त: ।

“जी लोहे पतति चगो सञ्जीत सिडधसारास्यं ।
लो हव्यापन्नश्यति षिवद्धंते जाठरो वद्धिः" ॥
तद्यथा,--

“पश्यासेन्धवखुरटीमागधिकाना एथक्‌ समो भागः।
चितो भागौ निन्बू माव्यं वत्‌ सि्धसारास्ं”
“भवे द्यद्यतिसारस्त्‌ दुगं पीत्वा रजं जयेत्‌ ।
ग्॒जादादशकादूद्धै खडधरस्य भयप्रदा"?
शङ्कर प्रगौतं लोहं । इति सामान्यक्रिया ॥९७॥१॥
अथ रक्ताशंसां चिकित्सा ।

“रक्ताश्ंसामुपेच्तेत र क्तमादौ खवद्धिवक्‌ ।
दु्टाखे निग्टहोते स्युः ग्रूलानाड़ादटगामयाः ॥
चन्दनकिराततिक्तकधन्वयवासाः सनागराः क
चिताः रक्ाशंसां प्रशमना दारव्वत्वगु्ीरनिम्बा
वा” ॥ चन्दनमच रक्तचन्दनं । चन्दनादिक्गायः॥९॥
नवनोततिलाभ्बासात्‌ २। केसरनवनीत शकंरा-
म्धासात्‌ ई। दधिसरमथिताभ्यासात्‌ 9 । गुदजाः
शाम्यन्ति रक्तावहाः ॥

दश्चत्तपरि यो मागो घनः खेहयतः सरः" ।
मथितं सररडितं निर्व्न॑लं वन्रेपुतं दधि ।
सपचक्रेखर च्तौदं नवनीतं त्वचं लिन्‌ ।
सिताकेशर संयुक्तं रक्ताशंसः इखीभवेत्‌ ॥ ५।
पयसा शरटतेन युषेः सतीनमुदूएकौमद्धराणां ।
आओदनमद्ादन्ञेम धुरे रोषवसगमेख ! ९ ।

९

अह

¦ समङ्गोत्पलमो चाङृतिरीटतिलचन्दनैः ।

| लिङं कागोपयो दद्याद्‌ गुदजे शौणितात्मके', ॥
समङ्गा लव्नालुः। मोचाह्ो मोचरसः । तिरौटो
लोध्रः चन्दनमच रक्तं । समङ्ादि दुग्धं ॥ ७॥
“भावितं रजनीचूं' खो च्तीरेः एनः एनः
बन्धनात्‌ सुद्‌ए खतं ॥
च्तारद्धचं ॥ ८॥
“नासानाभिसमुत्ये घु वथा मे्टादिजेष्वपि ।
कियामशैःसु कुर्वति तत्र तच्च यथोदिवां ॥
चम्भकोलन्तु संछिद्य दहेत्‌ क्षारेण चाभिना । `
वैगावरोधस्त्री्टयानान्यत्कटकाशरानं ॥
यथाखं दोषलशचान्नम शंसः परिवच्नंयेत्‌? ।
इत्यग्रतऽधिकारः ॥ * ॥ इति मावप्रकाशः ॥ `

अष्ंसः, चि, (अशरंस्‌ + अस्थे खच्‌ |) अ्ारोग- `
य॒क्तः । इत्यमरः ॥
(“हीनक्रियं निष्पुरुषं निष्यन्दो रोमश्ाशेसम्‌”
इति मनुः ।
“अन्नपानौ षधं स्व" तत्सवं नित्यमश्रंसाम्‌ ।
इर्त पादे सुखे नाभ्धां गुदे षणयोसतथा ।
शोयो इत्पाश्वः्ूल्च यस्यासाध्योऽशरंसो हि सः॥
इति भावप्रकाशः \)

श्रंसानः, पै, ( ऋ + असानच्‌, सुट्‌ । ) अभिः ।
इति सिदधान्तकौमुद्यासुणादिदत्तिः ॥ (“अ
सानाय शचूणां हिंसि" । इति वेदभाष्यम्‌ ।)

चरर, [न्‌] चि, (अखशमस्यस्य, अशं + इनि |)
अशारोगयतः । इति शब्दरन्नावलौ ॥

अशघ्नः, ए, ( खा इन्ति, अशं + इन्‌ + ट । )
खन्न: । तत्पर्यायः । श्रः २ कन्दः ३। इत्थ
मरः॥ दूरगः 8 | इति तद्ीका ॥ आल इति
भाषा (अश्चारोगविनाशकः ।
"“अशौन्नं कारमं मूच मानुषन्तु विषापहम्‌" ।
ति सुश्रुते ।)

अशीप्नी, सी, (शेस्‌ + इन्‌ + ट + खीप्‌ |) ताल-
मलौ । इति मेदिनौ ॥

श्रौतः, ए, (अशंसि शितः, सेवनेन तन्नाशकः
त्वात्‌ ।) भल्लातकः । इति चिकागडश्ेषः । भेला
इति भाषा |

अद योग्यत्वे । ( भ्वादिं-पर-सकं-सेट्‌ । ) पजने ।
इति .कविकल्यद्रमः ॥ अद्ंति विभ्रो वेदं पठितुं ।
सकम्मकेऽपि ।
“वज्दानतपांस्यस्य कलां नाहंन्ति षोडशीं"
इति दुर्गादास. ॥
(““खध्यापयन्‌ गुरुतो गुरुवन्मानम दहति?”
इति मनुः ।

“दिचाण्यदान्य सि खोएुमरंन्‌” ।

इति रघुवंशे ।
“हुसोगंसौ सज्रिदिते गुरुवन्मानमदंति?? ।
इति मनुः ।)

अहं क पूजने । ( चुरां-उभं-सक-सेट्‌ । ) इति
कविकल्पद्रुमः॥ क अयति । इति दुर्गादासः

च

॥

(““रानाच्निंडहत्तं मधपकं पाणिः"? । इति [भट्टि
कव्ये |)

अल

अष, ए, (अरं + अच्‌ ।) इन्द्रः । इति शन्दरला-
वलो ॥ ।

खद, चरि, (अहह +खअच्‌ ।) योग्यः । उपयुक्तः ।
यथा,--
“तस््नान्नाा वयं इन्तु धात्तेराद्रान्‌ सबान्धवान्‌ ।
इति ओ्रौभगवद्गौता ॥

अर्हणा, (अदं + युच्‌ + टाप्‌ |) पूजा । इव्मरः।
(“अदहांणामहते चक्रसुनयो नयचक्षुषे"? ।
इति रघुवंशे |)

अन्‌, [त्‌] प, (अहः प्रशंसायां शद ।) चपणकः।
बुडधः । इति मेदिनी ॥ शेषस्य पर्य्यायः ।
जिनः २ पारगतः ३ चिकालवित्‌ ४ त्षीणाद्ट-
कम्भा ५ प्ररमेष्टौ ६ अधीरः ७ शम्भः
८ खयम्भूः € भगवान्‌ १० जगतः १९
तीधंङ्करः १२ तीर्थकरः १३ जिनेखरः ९४
वादौ १५ अभयदः १६ सा््वैः १७ सव्व॑ज्ञः १८
सव्वैदश्ो १९ केवली २० देवाधिदेवः २९ बो-
दः २२ पुरुषोत्तमः रर वीतरागाप्तः २४।
इति हेमचन्द्रः ॥

अदन्‌, (त्‌) चि, (अहं + षट ।) पुज्यः। मान्यः।
इति मेदिनी ॥ स्ततः । इति शब्दरत्नावली ॥
( “वदश्यासितमहद्धिस्तदि तीं प्रचत्तते”।
इति कुमारसम्भवे ।
^त्वमद्देतामग्रसरः सूतो ऽसि नः”? ।
इति शाकुन्तले ।)

च्यषन्तः, प, ( अहं + बाडलकात्‌ कच्‌ |) बुद्धः ।
च्तपणकः । मान्ये चि । इति जटाधरः ॥ श्िवः।
इति शब्दरलावलो ॥

अद्दितः, चि, (अहे + क्त ।) पूजितः । इत्यमरः ॥

श्ल ज वारणपर्य्थापधिशरषास्च ( शादि-उभं-सकं।)
इति कविकल्यदुमः ॥ ज खलति आअलते पापं
गङ्का निवारयतौत्यधैः । पर्यया्िः साम्यै' ।
५पर््ापनन्तु यथेष्ट स्यात्‌ परे शक्ते निवासे” ।
इति विश्वप्रकाशात्‌ । अलति घोटको धावितुं
समैः स्यादित्यथ अलति हारो जनं भूष-
यति इत्ययं: । इति दुर्गादासः ॥

अलं, जी, (अल +अच्‌ |) ठश्िकपएुकराटकः ।
इति हेमचन्ः । विष्छार ल इति भाषा ।
इरितालं । इति रत्नमाला अमरटीका च ॥

अलं, व्य, शूषं । पर्याप्तिः । वारणं । निरथंक' ।
श्रक्तिः। इति मेदिनी ॥ अत्यये । यथा,-
4“स्वै' मे विमलं वदामलमलं गोलं विजानासि
चेत्‌” । इति लीलावतौ ॥ `

अलकः, पै, ज्ञी, (अलति भूषयति मुखं, अल +
कन्‌) मङ्गियुतः के्रः। कपूंरादेः त्तोदब्यूय
तस्य जुन्तलाश्वूगेकुन्तलाः तद्धि तच न्यस्यते
इत्यन्ये । चलति भूषयति सुखं इत्यलक' । इति
भरतः ॥ कुटिलकुन्तलः । इति सभूतिः। इति
सारसन्दरी ॥ तत्पर्यायः । चू गं कुन्तलः २ ।
श्यमरः ।

(“कर्येषु योग्यं नवकर्णिंकारः
स्तनेषु हारा अलकेष्वश्रोकः'' ।

8 -4

११३

अल

इति ऋतुसंहारे ।
“इत्ते लीलाकमसमलङे बालकुन्दानु विद्ध" ।
इति मेघदूते ।)

अलकः, पे, (अल +न्‌ ।) अलका : । चिप्तकुकरः ।
इव्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥

अलकनन्दा, स्त्री, (अलति पर्याप्नोति, खल + कन्‌,
लका, नन्दयति इति ऋच्‌ नन्दा, अलका च
,नन्दा चेति इति इति कम्मधारयः। ) कुमारी ।
इति तिकाण्डशेषः ॥ भारतवर्बोयगङ्गा । इति
शब्दमाला ॥ ^तथैवालकन्दा दच्िणेन तु त्रद्म-
सदनाद्रद्ृनि गिरि क्ंटान्यतिकरम्य निषध-हेमकूट-
हिमकूटान्यतिरभसतररहसा लुठन्ती भारत-
मपि वषे दल्िणस्यां दिशि लवणजलधिमभि-
प्रविश्ति"” । इति श्रीभागवत ॥
(हिमालयादुत्यन्ना श्रीनगरस्यादूरो गङ्गया सदह
मिलिता सखनामख्याता नदी । गङ्गैव देवलके
अलकनन्देयच्यते । इति महामारते । यदुक्ञ,--
“देवेषु गङ्गा गन्धने ! प्राप्नो यलकनन्दताम्‌ ।
तचैवालकनन्दामि दच्िशेनेति भारतं ।
प्रयाति सागरं भूत्वा सप्तभेदा मदहामुने'" ॥
इति भागवतपुराणे ।}

अलकप्रभा, स्त्री, (अलका पय्याप्ता प्रभा यस्याः सा।)
कुवेरेएरी । इति शब्द्रन्नावली ॥

अलकपियः, प, ( अलकान्‌ पीणाति अलक + पर +
क|) छच्तविषेषः। इति जटाधरः ॥

अलका, स्त्री, (अल + करन्‌ + टाप्‌ ।) कुविरनगरी ।
इत्यमरः ॥ अदवर्षावधिदशवषे प्न्तवयस्का
कन्धा । इति शब्दरलावलौ ॥

अलकाधिपः, ए, (अलकाया अधिपः, षद्ीतत्य॒रषः।

कुवेरः । इति जटाधरः ॥ ` |

अलकाधिपतिः, पे, (अलकाय! अधिपतिः, षषटौ-
तत्पुरुषः ।) कुवेरः । इति शब्द्र लावली ॥

अलक्तः, पै, (न रक्तोऽस्मात्‌, रस्य लत्वं) छच्तनि-
्यांसविशेषः। लाद्ा । जौ इति च भाषा ।
तत्पर्य्थायः। राच्ता र लाच्ता द जतु 8 यावः ५
दुमामयः € । इत्यमरः ॥ र्ता ७ | इति भरतः।
रक्तः <| इत्यमरटीकायां भरतः ॥ जतुकं <
यावकः १० अलक्तकः १९ रक्ताः ९२ । इति
श्ाब्द्रल्नावली ॥ पलङ्कषा १द छमिः ९४ वर-
वर्णिनौ १५ । इति जटाधरः ॥ तस्य गुणादिः ।
“लाच्ता पलङ्कषालक्तो यावो इनच्तामयो जतु ।
लान्ता वरां हिमा बल्या चिग्धा च तुदरा लघः।
अनुष्णा कफपित्ताखदिक्राकासज्चरपणत्‌ ।
ब्रणोरच्ततदीस्पंकमिकुरूगदापडहा ॥
अलक्तको ग गेस्तददिग बादय्नाप्रानः” ।
इति भावप्रकाशः ॥*} लाच्तारसंः | अल्ला इति
भाषा । तत्पर्य्यायः अलक्तकः २ जतुरसः इ
रागः 9 निर्भ॑त्संनः ५ जननी ष्‌ जनकरौ 9 सम्पद्य
८ च्रवत्तिनी € । अस्य ग॒ णाः! तिक्लत्वं । उष्णत्वं ।
कफवातरोगत्रणदोषनाशित्वं । कण्ठो ग शम -
नत्वं । रचिकारित्वञ्च । इति राजनिगंगटः ॥

अलक्तकः, पै, (अलक्त एव, अलक्तः खाये कन्‌ ।)

अल

निर्भत्येनं । अलक्तः ¦ इति इलायुधो हारावली
च॥ लाच्ता। इति राजनिघंगटः | (““खलक्त-
काङ्कानि पदानि पादयोः” । इति कुमार सम्भवे।
“पादालक्तकरक्तमौ क्तिकशिलःसिाङ्नानाङतेः',
इति नागानन्दे |)

अलगदंः, ठै, (लगति स्पृशति, किप्‌, लग्‌, दयति,
ष्यदं +अच्‌, अदः, लग्‌ चासौ अदंञ्ेति इति
लगदंः, ल्मः सन्‌ पीडक इत्यः, निव्विषत्वात्‌
तद्धि्ः ।) जलस्ेः । जलवोडा इति केचित्‌ ।
अलाध इति कंचित्‌ । इत्यमरटीकायां भर्तः ॥
(सविषो जलब्यालभेदः । विलकेउटिया इति
भाषा, “तच सविषाः छष्णाः कर्बुरा अलगरां
इन्द्रायुधाः सामुद्धिका गो चनन्दाः चेति? । सुते |)

अलगद्धः, पै, (अलं ध्यति इति गध +अच्‌, एवो-
दरादित्वात्‌ साधुः । ) जलब्यालः। इत्यमरः ॥
केडटिया इति ख्यातः । जलवेाड़ा इति केचित्‌ ।
ऋअलाध इति केचित्‌ । इति भरतः ॥

| अलङ्करणं, क्गी, (अलम्‌ + छ + भावे ल्युट्‌ ॥ भूषणं।
इति शब्दरलादली ॥

अलङ्करिष्णु,चि, (अलम्‌ + छ + इष्णुच्‌ ।) खलङ्खार-
कर्तां । भूषशश्रीलः। इति रघुनाथचक्रवत्ा
दयः ॥ तत्पय्यौयः । मण्डनः र। इ्यमरः॥
अलङ्कर्ता द । इति शब्द्रलावली ॥*\ अलङ्कार
युक्तव्यक्तिः। इति सारसन्दय्यौदयः ॥ तत्पर्य्यायः ।
अलंकार्ता २ मण्डितः ₹ प्रसाधितः ४ अलङ्कतः ५
भूषितः ई परिव्क्‌,तः ७ । इ्मरः॥

अलङ्क्ता, [ ऋ ] चि, (अलम्‌ + छ + च्‌ ।) अल-
करिष्णुः । इत्यमरः ॥

अलङ्कर्मीणः, चि, (अलं समथः कम्मण, खः ।) काय्यं
कुशलः । कम्मेच्तमः | इत्यमरः ॥

| अलङ्कारः, ठ, (अलम्‌ + छ + भावे घन्‌ ।) भूबणं ।

तत्पर््थायः ! अभरणं र परिष्कारः र विभ्रूषणं

8 मण्डनं ५। इत्यमरः ॥ अलछक्रियाद्‌ भूषा

अलङ्करणं ८। इति शब्दर लावली । कलापः €

इति जटाधरः ॥*॥ अथालङ्कगरयुक्तिः । तड्धा-

रणदिनमुच्यते ।

“रेवत्यश्चिधनिद्ास इस्तादिष्वपि पञ्चसु ।

गुर्क्रबुधस्याङ्ि वस्त्रालङ्गरधारणं ॥

अनिदटेष्वपि निर्दि बस्त्रालङ्कारधारणम्‌ ।

उदाहे राजसम्माने ब्राद्धणानाञ्च सम्मते ॥

शिरं मुकुटं हारः कुणडलच्चाङ्गदन्तथा ।

कङ्कणं नालकञ्धैव मेखला ष्टाविति कमात्‌ ॥

प्रधानभूषणान्येषु यथासं ख्यानि निश्चयः ।

पद्मरागश्च द्वशव विजये गोषविदास्तया ॥

, सुक्ता तरदूरयनील्च तथा मरकतं क्रमात्‌ ।

खादित्थादिदशाजानां सव्वेसम्पत्तिदायकाः ॥
सव्थेनापि घटना सर्ववैवामुपयुञ्यते ।
प्रधानभूषगेभ्वेवमप्रधाने न निशैयः॥
पधानभ्रषणं पायः शिरसा छयभिधोयते।
तस्य पधानभूषत्वादित्याह ग्टगुनन्दनः ॥
सुखदा मणय. शुद्धा दुःखदा देषश्ालिनः ।
अतो सणोनां वच्छामि लक्तणानि यथाकर्म, ॥

अख
इति युक्तिकल्यतरः ॥ * ॥ मयिविश्ेषाणां लच्त
खानि वत्तच्छन्दे बश्व्यानि । *। काव्यालङ्कारः । |
स दिदिधः। शब्दालङ्कगरः १। अर्थालङ्कगर ख २।
तस्य लच्तयं । काव्यशोभाकरधम्मैः। इति काव्या
दशंः॥ पैचिन्यमलङ्कार इत्य लङ्का रसा मान्धलच्धशं ।

अथालङ्कारनामानि
अक्रमातिश्येाक्तिः १
अतद्गुक-- र
अ्यन्तातिग्येाक्किः ड
ल्यक्तिः 8
अधिक-- ५
अनन्वयः र्‌
अनुकूलं 8
नुगुण र
अनुच्चा । 3
चितन ि-प१

शनुपासस्त पञ्चविधः । कस्य लच्तगोदादइरयो
उक्ल ।

अपरे यथा, इत्छनुपासः

खअन्धनुप्रासः--

खन्यानुप्रासः--

काठानुप्राखः-

आमुमानं १९
अन्धोन्धं शद्‌
्पङवातिश्योक्धिः १३
खप्ररतप्रशंसा १४
अभिधाहेवुः ११५
अर्थान्तरन्धासः १६
र्थापत्ति

११४

अल
देचिन्यद्च भङ्गोविशेषः प्रतीतिसास्तिकः। इति
काव्यपरकाशटौकायां मदेचरः ॥ खक्कदादिवत्‌
श्रब्दाथंशोभातिश्यजनको रसाद्यपकारकोऽख्थि
रधम्मः। इति सादहित्यदपंणं । अस्य विवरणं
दण्डि-काव्यपकाश-साडि्यदपेयालङ्कारकौसतम-

तह्नच्तणानि

““अकमातिश्योक्तिः स्यात्‌ सहते हेतुकाय्येयोः।९
“सङ्तानुगुणासङ्ीकारमाड्रतदुगुशं'” । २
“अत्यन्ताति शयो क्तिस्त काय्यं हेतुपशक्तिजे?? र
अ्यक्तिर दुखतातश्यशौीदाग्यादिवंनंः' । 8
अधिक एथुलाधारादाधेयाधिक्छवशनं” । ५
“उपमानेपमेयत्वं यदेकस्यैव वर्तनः । ९
“अनुकूलं प्रातिकूल्यमनुकूलानुबन्धि चेत्‌ । ७

^प्राक्‌सिडधः खगुगोत्वर्बौऽनुगुणः परसन्निधेः'” । <
'दोषस्याभ्बथैनानुक्ला ततैव गुणदश्षनात्‌” । €

“अनुपासः शब्दसाम्यं वैवम्येऽपि. खरस्य यत्‌” । १०

“चखनेकसयैकधा साम्यसछ्ृदाप्यनेकधा ।
रुकस्य सक्लदप्येष ठक्यनुपास इष्यते" ॥

“उच्चाय्यैत्वाद्यदेकच ख्याने तालुरदादिके"
साध्यं यञ्ननस्येतत्‌ अनुप्रास उच्यते ॥
व्यञ्ननश्चेद्यथावस्थं सहाद्येन खरेण तु ।
च्ावन्येतेऽन्ययोज्यत्वादनुप्रासः स ख्व तत्‌" ॥

““शन्दाथेथोः पौनसक्तं भेदे तात्पय्यमाचतः।
लाटानुप्रास इ्यक्तः"” ॥

““अनुमानन्तु विच्छित्या जानं साध्यस्य साध
नात्‌” । ११

“श्न्धोन्धं नाम यच्च स्यादुपकारः परस्पर” । १२

“रूपकातिशयोक्तिः स्याच्निगीग्ोधष्यवसागतः।
यदापङ्कतिगभनवं सेव सापङ्ृवा मता” । १९
“अप्रस्ततप्रशंसा स्यात्‌ सा यच प्रस्तताख्या”। १४

““खभेदे नाभिधाहेतुरं तो रहतुमता सह” । १५
“उक्तिरर्यान्तरन्धासः स्यात्‌ सामान्यविशेषयोः”। ९६

“दरडापपिकषयान्यार्थागमेऽर्थापर्तिरि ष्यते ।
चित्‌ प्राकरणिकादप्राकरणिकाथस्यापतने।
क्षचित्‌ खप्राकरणिकात्‌ पाकरणिकार्थस्येति दौ
मेदौ” । १७

अलं
चन्द्रालोकोञञ्वल-नीलमणि-काव्यचन्द्रिका-कुबल -
. यानन्द-सरखतीकणछाभरणादियन्येषु शेयं । अल-
इगराणां मध्ये ये ये प्रसिडास्तेषां नामलच्तणोदा-
इरणानि चन््रालोकष्टेतानि तदतिरिक्तानि सा-
हित्यदर्पणोक्तानि च लिख्यन्ते \

तदुदाइरुणानजि

“शखालिङ्न्ति समं देव ज्यां श राख परांखते'"॥१
“चिरं रागिणि मचित्तेनिदितापि न रज्यसि "२
“वास्यामी्युदिते तन्वा बलयाऽभव दू म्मिका”१॥ इ
“(त्वयि दातरि राजेन्द्र याचकाः कल्यशाखिनः*॥४
ब्रह्माण्डानि जले यच्च तच मान्ति न ते गुणाः"।५
इन्दुरिवन्दः श्रीमानित्यादौ तदनन्वयः” ॥ ९
“कुपितासि यदा तन्वि निधाय करजच्ततं ।
बधान भेजपाशाभ्यां करठमस्य दए तदा” ॥ 9
"नोलोत्यलानि दधते कटा्तरतिनौलतां'” ॥ <
“मय्येव जीणतां यातु यत््वयेव छतं इरे ।
नरः पत्यपकारार्थो विपत्तिमभिकाङ्गति” ॥€
“शादाय वकुलगन्धानन्धीकुव्वेन्‌ पदे पदे भ्रमरान्‌ ।
अयमेति मन्दमन्दं कावेरीवारिपावनः पवनः” ॥१०
“उन्मौलन्मधुगन्धलूव्यमधु पव्याधुतचू ताङ्कर क्रीडत्‌ -
कोकिलकाकलोकलकलैरुद्री गं कगेज्वराः ।
नीयन्ते पथिकेः कथं कथमपि ध्यानावधानच्तण-
प्ाप्तपाणसमासमागमरसोक्ञासैरमौ वासराः? ॥
““दृश्षा दग्धं मनसिजं जोवयन्ति दशिव याः।
विरूपाच्तस्य जयिनीस्ताः स्तमो वामलो चनाः'” ॥
शक्रः काशस्तवकविकाशः कायः प्रकटितकरभ-
विलासः । चन्तुदग्धवराटककल्यं यजति न चेतः
काममनल्यं'" ॥
““्लेर राजीवनयने नयने किं निमौलिते ।
पष्य निजिं तकन्द्पै कन्दपैवशगं भियं'”
“जानीमहेऽस्याः किल सारसाच्या विराजतेऽन्तः-
भियवक्ाचन्द्रः। तत्कान्तिजालेः प्रखटतैरूवदङ्ष्वा-
इता कुद्यलताच्िषद्म” ॥ १९
«“चियामा शशिना भावि शशौ भाति चिया-
मया०॥१२
^^्वत्‌द्क्तिषु सुधा राजन्‌ भान्ताः पश्यन्ति तां
विधौ" ॥ ९३
“रकः छ्ञती स छ्येषु योऽन्यं श कान्न याचते" ॥ ९४

तारन्यविलासः। इत्च वश्रौकरणहेतुर्नायिका-
वश्रौकर यत्वेनोक्ता । विलासदासयोस्लध्यवसाय
मूलोऽयमलङ्कारः'” ॥ १९५

इनूमानन्विमतरत्‌ दुस्तर किं महात्मनां ॥
गण्वदन्तसंसर्गात्‌ याति खल्पपि गौरवं ।
एष्यमालानुषङ्गेण खच शिरसि धाय्ये” ॥ १९
“हारो$यं इरिणाच्तौणां लुठति स्तनमण्डले ।
सुक्तानामप्यवस्थेयं के वयं स्मरकिङ्कराः" ॥
“विललाप सवाष्यगङ्दं सहजामप्यपहाय धी-
रवां! ऋतितक्तमयोऽपि मादेवं भजते कैव कथा
श्रारौरिणां?”॥ १७

अलं

अथालङ्ारनामानि
ल्यं १८
अवच्ञालङ्कतिः १९
चऋसङुतिः----------------------- २
तस्य चौणि लच्तणानि। `
असदर्थनिदग्रंना २९
सम्भवः ५५१
आङ्त्तिदीपकं द्‌
तत्‌ चिविधं । पदाढत्तिः। अर्थाडत्तिः । उभया-
ङत्तिः ।
आच्तेषः २४
अस्य चौि लच्तणानि लच्याणि च ।
उव्मेच्ता न = न 94 ५

सा

वस्तहेतुफलात्मतागो चर्त्वेन चिविधा

वस्तत्येच्ता। हेतुत्व । फलोत्मेच्ता । तच्राद्या

उक्तविषय अनुक्तविषया चेति दिविधा।

परे

हेतुफलोतरेच्े सिद्धासिड्धदिषयतया पर्कं दि-

विधे । रुवमुत्रेच्ता षद्विधा ।

उच्दं श
उदात्तं २७
उपमा रस
उपमेयोपमा ---------------- रर
उल्लासः ०
उल्लेखः ३९
लच्तणभेदेन स दिविधः।

रु्कावलो दर
कारकदीपकं दद्‌
कारगमाला - ३8

न्वेपदार्थानां कारयत्ववणनेन रखवमुत्त-

सोत्तरपदार्थानां कारगत्ववशंनेन च दिधा |

काव्यलिङ्कः 8
काव्यार्थापत्तिः ३९
कैतवापड्तिः ३७
गोक्तिः इ
चपलातिश्योक्तिः 3
चिच ४९

१८

१११५
अल

तह्नच्तणानि

“खअल्यन्तु इव्ादाधेयाद्यदाधारसय इश्ता” । १८
“ताभ्यां तौ यदि न स्यातामवन्ञालङ्कतिस्त साः?।

“विरूडभिन्नदे शत्वं काय्थहेत्वो रसङ्तिः ।
अन्यच करणौयस्य ततो ऽन्यत्र छत सा ॥
अन्यत्‌ कन्तु परत्तस्य तदिरुडछतिख सा । २०
“परां बोधनं प्राः जिययासत्सद धयोः” । खस्याथः।
कस्यचित्‌ किञ्चित्‌ कियाविशि्टिस्य खक्रियया-
परान्‌ प्रति असतः सतो वास्य बोधनं वशंनं ।२९
“सम्भवेत्थनिष्यत्तेरसम्भाव्य त्ववशेनं'” | २२
“तरिविधं दीपकाढततो भवेदाढत्तिदीपकं'' । २३

“अच्तेपः खयमुक्घस्य प्रतिषेधो विचारणात्‌ ।
निषेधाभास आ्ेषं बुधाः केचन मन्वते ॥
ाच्तेपोऽन्यो विधौ यक्ते निषेधे च तिरोहिते” २४

“सम्भावनाः स्युरुत्रेच्ता वस्तहेतुफलात्मता ।
उक्तालुक्तास्यदा द्या सिद्धासिद्धास्पदे परे” । २५

"^किञ्विदाक्रूतसददितं स्यादूए़ोत्तरमुत्तर” । २
““उदात्तम्टद्धिर चितं क्ञाघ्यमाल्योपलच्तणं'” | २७
“उपमा यच सादृश्यलच्छीरुह्धसति दयोः”? । ₹८

^प्रयौयेय इयोस्तचेदुममेयोपमा मता” । २९
“रकस गुणदो षाभ्यामुक्ञासोऽन्यस्य तौ यदि” । इ०

“बड्मि्डधोल्ञेखादेकस्योल्ञेख इष्यते ।
खकोनबडधोल्लेखोप्यसौ विबयभेदतः'” । ३१
“ग्टद्ोतमुक्तरीत्या शरेण रेकावली मता” । ३२

“कमिकैकगतानान्तु गुम्याः कारकदीपकं” । द

“शुम्फः कार माला स्याद्यथा धरक्रान्तकारयोः”। २४

<समर्थ॑नीयस्या्स्य काव्यलिङ्गं समनं", । २५

“्गमु्येनार्थसंसिदिः कावयार्थापत्तिरिष्यते” । ३९
“केतवापड् तिजो व्याजाद्येनिंकृवे पदेः” । ३७

ग्‌ एनोक्किरन्योदेग्या गीयेदन्यं प्रति कथ्यते” । इ८
“चपरलातिश्रयो क्तिस्तत्पौर्नवा प व्यतिक्रमः”” । ३९
। वर्ानां चिचमुच्यते' । ४०

अख

तदुदाइरशा्निं

“भिमालोभ्मिका तेऽद्य करे जपवटायते” ॥ १८
“खल्यमेवाम्ब्‌ लभते पराञ्थः प्राप्यापि सागर ।
मौलन्ति यदि पद्मानि का इानिरग्तद्यतेः"” ॥ १९
«विषं जलधरः पौतं मूच्छिता पथिकाङ्ना ।
अपारिजातां वस्धां चिकौषन्‌ द्यां तथाङ्नथाः।
गोजोडारपडन्ता हि गोषोडार एराकरोः”” ॥ २०
“नश्येदाजविरोधोति ततीयं चन्द्रोदये एनः” ॥ २१

“को वेद गो पश्िखुकः ओेलमुत्पाटयिष्यति?, ॥ २२
“वबेयम्बदमालेयं वबेत्येषा च शराव्यैरी ॥
उन्मीलन्ति कदम्बानि स्फुटन्ति कुटजेाद्धमाः ।
माद्यन्ति चातकास्तप्ता माद्यन्ति च शिखाबलाः २३
“चन्द्र सन्द्शयात्मानमथवाल्ति पियामुखे।
नायं दूति तनेस्तापस्तस्याः कालानलापमः ।
गच्छ गच्छसि चेत्कान्त तचैव स्याव्लनिम्न॑म'?॥ २७
“शरुमस्तोमं तमः शङ्खे कोकीविर इलच्तशं ।
लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वषंतोवाञ्चनं नभः ॥
रक्तौ तवाङ्क गटदुलौ वि विच्तेपणादभ्रवं।
तन्मुखाभच्छया नूनं पदमव्वरायते शशौ ॥
मध्यः किं कुचयाशटे्ये बद्धः कनकदामभिः।
प्रायाऽनं त्वत्पदेनक्यं प्रां तोये तपस्यति” ॥ २५
“वचासौ वेतस पाम्थ तरेयं खतरा सरित्‌” ॥ ९९
“लासौ यच्ाभवदयुद्धं तव भूव्जटिनाऽन्ुगः” ॥ २७
“हंसीव श्टुपतेः बौत्तिः खणंदौमवगाइते"॥ २८
“धम्मीऽधे इव यृणेखोरौ धम्म इव वयि” ॥ २९
“खपि मां पावयेत्‌ साध्वी खात्वेतीच्छति जाङवौ ॥
काठिन्यं कुचयेोद्‌ टं वाञ्छन््यः पादपद्मयोः ।
निन्दन्ति विच्वधातारं त्वदधाटौग्वरियोषितः॥
तदभाग्यं धनस्येव यभ्नाश्चयति सज्जनं ॥
लाभोऽयमेव भूपाल सेवकानां न चेदबधः" | ३०
“स्त्रीभिः कामोऽधिभिः खद्रः कालः शचभिरौच्ति सः।
गरूकंचस्य्जनाऽयं कौक्ती भीश्रः श्ररासने? ॥ ३९
“नेच कर्णान्तविखरान्ते कर्मो दो.्तम्भश्यासनौ ।
दोःस्तम्भौ जानुपर््न्त पलम्बनमनो हसौ ।
जानुनी रनसुकृराकारो तस्य महसखजः”, ॥ इर्‌
“गच्छ्ा गच्छति एनः पाग्थः पश्यति एच्छति””
॥ द
«नयेन रीः भिया व्यागस्त्यागेन विपुलं यशः ॥
भवन्ति नरकाः पापाः पापं दारिद्धयसम्भवं।
दारिमप्रदानेन तस्माद्ानपरो भव” ॥ ३४
“जितोऽसि मन्द कन्दपे मचिनत्तेऽत्ति विलो चनः”
॥३५
“स जितन्त्वन्मुखेनेन्द्‌ः का वात्तां सरसरा” ॥ ३६
“निर्यान्ति सख्मरनाराचा बालादृक पातकेतवात्‌” ॥
२७
“इषापेहि पर च्ेचादायाति च्ते्ररच्तकः'› | इ
“श्ये मानो गतः पश्ादनुनीता परियेय सा" ॥ ३€
^“मारमासुषमा चारुरुचा मारबधुत्तमा ।

मात्तधृत्ततमावासा सा वामा मेऽस्त मारम(", ॥ 8०

अल

च्धयालङ्कारनामानि
चिचकाव्यमनेकविधं यथा। पड्म

च्छच-धनुः-खड्ग-

नागपाश-कवाट-नौका-बन्धाः। अखगति-चिपदी-

गोमू चिकादयः।

देकापहृतिः ४१
तद्भणः ४२
तुल्ययोगिता ४३
साचरिधा।

प्रथमा यथा

दितीवा यचा

तीया यथा

दीपकं 1.
द्द्न्तः ४५
निदश्णना ४९
सा चिधा।

निरुक्तिः ४9
परिकरः ४८
परिकरङ्करः ४
परिणामः ५०
परिढत्तिः ५१
परिसंख्या १२
पर््यस्तापड्कतिः ५३

प्यायः १8
स दिविधः।

पर्य्यायोक्तं ५५
तत्‌ दिविधं ।

पिदितं ५६
एनरक्तवदाभासः ५७
प्वेरूपः ५८
स दिविधः।

प्रतिवस्तूपमा ५९६
प्रतिषधः ६०
प्रतीपं [३

तद्लच्चणभेदेन पश्चविधं। न तु नाममेदेन ।

प्र्मोकः
ता ९९
प्रवण ६8
तत्‌ विविधं ।

पौफोकतिः ------ ६
भाविकं ६६
माषासमावेशः ६७

"'्ेकापड्कतिरन्यस्य शङ्कातस्तस्य निङ्वे'" । ४९

“तद्भणः खगुणव्यागादन्यदोयगुणम्र हः" । ४र्‌

'वर्णानामितरेषां वा धर्ममयं तुल्ययो गिता” ।

“हिताहिते ढ्तितौल्यमपरा तुल्ययोगिता ।
गुणेत्केः समीकृत्य वचोऽन्या तुल्ययोगिता” ।४३्‌
“वदन्ति वर््घावर्य्थानां धम्मं दीपकं बुधाः" ।४४
“चेदिम्बप्रति विम्बत्वं दृ ान्तस्तद लङ्कतिः'” । ४५
“बाक्चाथेयोः सट्रश्योरेक्यारोणो निदश्ना।
पदाथेगर्भामप्यन्धे वदन्त्यन्धां निदश्नां ॥
अपरां बो धनं प्राङ्धः किययासत्छद ययोः” । ४६
“निरक्ति्यौगतो नान्नामन्यार्थत्वपकल्यनं'” | 9७
“अलङ्कारः परिकरः साभिप्रायवि रेषणे" । ४८
“साभिप्रायवि देष्यचद्धवेत्‌ परिकराङ्करः'” । ४€
५प्ररिणामः किया खेदिषयी विषयात्मना?” । ५०
“परि ङत्तिव्विनिमयो न्यूनाभ्यधिकयोम्मिथः'? । ५९
“परिसंख्या निषिध्येकमेकस्मिन्‌ वस्तयन््रणं', । ५२
अन्यच तस्यारोपाथ : पय्यस्तापङ्ृ तिस्त सा" । ५३
“पर्यायो यदि पर्थ्यायेशकस्यानेकसं श्रयः ।
““रकस्मिन्‌ यस्यानेक वा पर्यायः सोऽपि सम्मतः?*॥५४
“पर्यायोक्तं तु गम्यश्ेद चो भद्वान्तरा खयः ।
पर्यायोक्तं तदप्याय॑द्याजेनेदटसाधनं"› ॥ ५५
“पिहितं परडत्तान्तज्ञातुः साकूतचेष्ितं"” । ५६
“छपाततो यद॑स्य पौनरुक्तावभाषणं ।
एनरक्तवदाभासः स भिन्नाकारशन्दगः'" ॥ ५७
“पुनः खगुणस प्रा्भिः पव्बरूपसुदादतं |
र््वावस्थानुत्तिख विद्ते सति वस्तुनि” ॥ ५८
““वाक्छयो रेकसामान्ये परतिवस्तपमा मता” । ५€
“प्रतिषेधः प्रसिद्धस्य निषे धस्यानुकीत्तेन' । ९०
प्रतौपमुपमानस्याप्य पमेयत्वकल्यनं ।
अन्धोपमेयलाभेन वरयैस्यानादरख्च तत्‌ ॥
वर्यापमानलामेन तथान्यस्याप्यनादरः ।
व्यनान्यस्योपमाया अनिष्यत्तिवं चञ्च तत्‌ ॥
प्रतौपमु पमानस्य कमण्येमपि मन्वते" | ६१
“'प्र्यनौकं बलवतः श्रचोः प्ते पराक्रमः" । ९२
“पर्ततेन प्रर्ततस्य द्योतने प्रस्तताङ्रः”” । ६३
““उन्कर्ठिताथंसं सिडधिव्विना यलं प्रहर्षणं ।
वाञ्ितादधिकाथस्य ससिदिश्च पदषंणं |
यलादु पायसिडार्थात्‌ साक्ताल्ञाभः फलस्य तत्‌'"॥€8

५ | “प्रौप्न क्तिरत्क्षं हेतौ तदधतुलप्रकल्यनं'' । ६५

भाविकं अूतमाव्ययसात्तात्कारस्य वणनं'' । ६९
“शब्देरेकविधेरव भाषासु विविधाखपि।
वाक्यं यत्र भवेत्‌ सोऽयं माधासम इतीष्यते" ॥ ६७

तदुदाहरणानि

“प्रजल्पन्‌ मत्पदे लम्रः कान्तः किं न हि नृएुरः'"॥
४९
“पद्मरागायते नासा मौक्तिकं तेऽधरत्विषा''॥ ४२

“सङ्कचन्ति सरोजानि सेरिणीवदनानि च ।
त्वदङ्गमादंवे दृष्टे कस्य चित्तेन भासते।
मालती श श भ्यल्लेखा कदलीनां कठोरता ॥
प्रदीयते पराभूतिभिचश्ाचवयोसूवा ॥ _
लोकपालो यमः पाशौ ओ्रोदः शक्रो भवानपि'"॥ ४३.

«मदेन भाति कलभः प्रतापेन महीपतिः" ॥ ४8

(वमेव कीत्तिमाच्राजन्‌ विधरेव हि कन्तिमान्‌”*॥४५
“या दातुः सौम्यता सेयं प॒ रोन्दोरकलङ्कता ॥
त्व्नेचय गलं धत्ते लोलां नोलाम्ब॒जन्मनोः ॥
नश्यद्राजविरोधीति च्तौगं चन्द्रोदये तमः” ॥ ४६

““हदृरि्चरितेजानि सत्यं दोषाकरो भवान्‌" ॥ ४७

“धां खक लितो त्त सस्तापं इरतु वः शिवः" ॥ ४८

““चतुणों एुरुषार्थानां दाता देवश्तुसंजः'” ॥ ४९

“प्रसन्नेन इ गलेन वीच्तते मदिरेच्तणा'”॥ ५० ¦

““ययावेकं र मुक्ता कटात्तान्‌ स रिएुख्ियाः'१॥५९

“ख इच्तयः प्रदीपेष न खान्तेष नतभ्नवां'” ॥ ५२

“नायं सुधां खः किं तद्दि सुधांशुः पेयसीमुखं'” ॥ ५३

“पद्मं सक्ता गता चन्द्रं काभिनोवदनप्रभा
धना पुलिनं त यच खोतः एराजनि' ॥ ५४
नमस्तस छतो येन सुधा राङबधकुचौ ॥
यामि चूतलतां बुं युवाभ्यामाखयतामिह' ॥ ५५

“परिये खटहागते प्रातः कान्ता तस्यमकल्पयत्‌”” ॥५६

^“सुजङ्कुण्डलीव्यक्त शशि खुभ्नां श्रतु: ।
जगन्त्यपि सदा प्रायादव्याच्वेतोहरः शिवः"? ॥ ५७
रकां खुलिते।ऽपि शेषस्वक्लश शासितः ॥
दीपे निर्व्वापितेऽप्यासीत्‌ काञ्लीरतैम दु डः”” ॥५८

“लापेन श्नाजते य्यः रर ञ्ापेन राजते" ॥ ५९

““न ब्यृतमेतत्‌ कितवाक्रोडनं निशितैः शरैः” ॥ ९०

“तल्लो चनसमं पद्मं तदक्तसदृ श्यो विधः।
अलं गब्बे ते वक्तकान्त्या चन्द्रो भवादृशः ।
कः क्रौ्द स्ते ग्टव्यो तवत्तल्याः सन्ति हि स्त्रियं ॥
मिश्यावादो डि मुग्धात्ति त्वन्मखाभं किलाम्बजं |
दृष्टं चेददनं तस्याः किं पद्मेन किमिन्दना” ॥ ९१

“जेचने चानुगौ कर्णा वत्पलाभ्यामधःछतौ '' ॥ ९२

“किं ङ स्यां मालव्यां केतक्या करटकस्थया'” ॥ ६३

“तामेव ध्यायते तम्मे विष्टा सव दूतिका॥
दीपमुदौपयेद्यावत्तावदभ्यदितो र्विः।
निष्यन्ननौबधीमूलं खनतासादितो निधिः” ॥ ६४

“कचाः कलिन्द्‌जातीरतमालस्तोममेचकाः' ॥ ६१५

“अदं विलोकयेऽद्यापि य॒ध्यन्तेऽच छराखराः'” ॥ ९६

(शुज्धनमणिमन्नीरे कलगम्भीरे विद्ारसरसीतोर ।
विरसासि केलिकौरे किमालि धीरे च गन्धसार-
समीर" ॥ ६७

अल
खयालङ्कारनामानि

भेदकातिशयोक्तिः
भ्नान्ताप्रहतिः
भान्तिमान्‌
मालादीपक
मिश्याध्यवसितिः
मीलितं------------------9दे
मुद्रा
यथासंख्यं | व
यमक-----------9द

दृतिः
रुन्नावली
रूपक
तत्‌ द्विविधं । खमेदरूपकं । ताद्ुप्यरूपकच्च ।
तच्च समन्युनाधिकयकथनदारा पथेकं चिविधं।
समाभेदरूपकं । न्यृनाभेदरूपकं । अधिकाभेद-
रूपकं । समतादरुप्यरूपकं । न्युन ताुप्यरूपकं ।
अधिकतादुप्यरूपकं । रतेन षड्विधं ।

रूपकातिशोक्तिः

०

ललितं ८२
लुप्रोपमा खश्‌
सा चाद्धा । वाचकलुक्ता | धम्भलुप्ता । उपमान-
लुप्ता । धम्भवा चकलुप्ना। वाचकोपमेयलुप्रा।
वाचकोपमानलुप्ता । धरम्मोपमानलुप्ता) धम्मौ-
पमानवाचकलुप्ता ।

लेशः षद
लोकोक्तिः ८8
वक्रोक्तिः स्थर
विकल्पः स्‌
विकरः ८9
विचिचं +>
विधिः +
विनोक्तिः-----६°
लच्गभेदेन सा दिविधा।

विभावना (>

स्या लच्त णार्दाइ रणानि च षट्‌ ।

विसोधः-- र
स दश्धा)

११७
अल

तह्लच्तणानि

अल

| तदुदाहरणानि

[| गाम्भीर्खमन्यड € [व्‌
“भेदकातिशयोक्तिः स्यात्‌ तस्येवान्धत्वकल्पन'' । ६८ | “अन्धदेवास्य वमन्यद्ध श्च भूपतेः"? ॥ ६८

“भ्नान्तापङ्कतिरन्यस्य शङ्कायां आरान्तिवारणे”” । ९€
“स्यात्‌ ख्ृतिर्ान्तिसन्दे ेत्तदङ्कालङ्कति्यं'” । ७ °
“्दीपकेकादलोयो गान्मालादीपकमुचखते" । ७१
“किचचिन्मिश्यात्वसिद्यथं मिश्यार्थान्तरकल्पनं'” [७२
“मीलितं यदि साटरश्याट्ेद खव न दृश्यते” । 9 इ
“दव्याथं चनं सुद्धा परङ्चताथ परः पदैः? । ७४
“यथासंख्यं कमेरीव करभिकाणां समन्वयः” । ७५

“सत्ये एथगर्थायाः खरव्यञ्ननसं इतेः ।

क्रमेय तेनैवात्तिवंमकं विनिगद्यते" । ७६

“युक्किः पराभिसन्धानं किवया मम्मेगु्तये'" । 9७
“क्रभिकापरृतार्थानां न्यासं रन्नावलीं तिदुः" । ७८
“विषय्यभेदतानुप्यरञ्चनं विषयश्च यत्‌” ।

“रूपकं तत्‌ चिधाधिक्ान्युनत्वानुभयो क्तिभिः'? ॥५€

“रूपकातिशयोक्तिः स्यात्‌ निगीग्थांध्यवसानतः”
स्यार्थः । विषयसम्बन्धेन उ ज्ञेखनं विना विषयि-
वाचकशब्देन यशं विषयनिगरं तत्पन्वकं
विषयस्य विषयिरूपतया खध्यवसानं तस्मिन्‌
सति रूपकातिशयोक्तिः” | ८०

“परस्तते वर्ेवाक्याथंप्रतिविम्बस्य वर्णानं" । ८१

“'वर्ीपमानधर्म्माणासुपमावाचकस्य च ।
रुकदिन्यनुपादानात्‌ भिन्ना लुप्नोपमारधा'? ॥ <र्‌

शलेशः स्यादोषगुणयोरंणदो षत्वकल्पनं'” । ८

“लोकप वादानु्तिं लोकोक्तिरिति कथ्यते"? । ८४

८५ | ““वकरोक्तिः स्वोषकाफुभ्यामपूर्वाथपकल्पनं' । ०५

“विरोधे तुल्यबलयोव्विकल्यालङ्कतिम्भता'” । <€
“यस्मिन्‌ विश्ेषसामान्यविषषाः स विकस्वरः” [८७
^“वि चिच्च तत्मरयन्नश्वेत्‌ विपरीत फलेच्छा” । <<
“सिड्धस्येव विधानं यत्तामाडव्विध्यलङ्क ति” । <€
“विनोक्तिः स्यादिना किञ्चित्‌ परस्तं हौनमुच्यते ।
तश्वत्‌ कि्चिदिना रम्धं विनोक्तिः सापि कश्यते'*॥< °
“विभावना विनापि स्यात्कारणं काय्येजन्म चेत्‌ ।
हेतूनामसमग्रत्वे काग्यीत्यत्तिख सा मता ॥
कम्यीत्पत्तिस्ततीया स्यात्‌ स्यपि प्रतिबन्धके ।
कारगात्‌ कार्य्यंजन्म चतुर्था स्याद्‌विभावना ॥
विर्द्धात्‌ काय्येसम्प्रत्तिदृ द्म काचिदिभावना ।
कार्यात्‌ कारणजन्मापि दष्टा काचिदिभावना'॥९१
“नातिश्तुभिर्व्नाव्याद्येगुंणो गुणादिभिस्तिभिः
करियाक्रियाद्रव्याभ्यां यत्‌ व्यं द्रव्येण वा मिथः।
विर्ड्धमिव भासेत विशोधोऽसौ दशाङ्तिः”॥ €२

| “तापं केति सोत्कम्पं ज्वरः किच्च सखे सरः” \९<
“खयं प्रमत्तो मधुपस्लन्मुखं वेत्ति पङ्कजं”? ॥ ७ °
“स्मरण हदये तस्यास्तन त्वयि छता स्थितिः” ॥७१
“मिश्याध्यवसितिव्वश्यां वशयेत्‌ खखजं वहन्‌?” ॥७२
“रसो नालक्ि लात्तायाख्चरणे सह नारणे" ॥ ७३
^“नितम्बुव्वौ तरुणी दृग्युम्मविएला च सा” ॥ 98
^, भितं पिपत्तिश्च जय रञ्जय भञ्जय, ॥ ७५
“नवपलाग्रपलाश्वनं एरःस्फटपरागपरागतपङ्कजं ।
ग्टदुलतान्तलतान्तमलोकयत्‌ स सुरभिं सुरभि सु-
मनोभरैः” ॥ ७६
^त्वामालिखन्ति दषटानयां धनुः पौष्यं करे ऽलिखत्‌?"॥७७
“चतुरास्यः पतिलंच्छााः सव्वेन्ञस्तवं महीपते” ॥ ७८
“अयं हि धन्नंटिः साल्तादयेन दग्धाः एरः च्षणात्‌ ।
अयमास्त विना श्रम्भस्तार्तो रैकं विलो चनं ॥
शम्भ्व्वि्चमव्द्य खीछत्य तमदृष्टितां ।
अस्या मुखेन्द्ना लब्धे नेचानन्दे किमिन्दुना ॥
साध्वौयमपरा लच्छीरसुधासागरोत्थिता )
अयं कलङ्धिनखन्द्रान्मखचन््रो ऽतिरिच्यते”, ॥ 9€
पश्य नौलोत्पलदन्दरात्निःसरन्ति सिताः शराः” (८०

|

“ललितं निगंते नीरे सेतुमेषा चिकेति” ॥ <१

“तडिद्रौ रीन्दुतुल्यास्या कपुरन्ती टशोम्भम ।
कान्या स्मर वधूयन्ती दृष्टा तन्वी रहो मया ॥
यत्‌ त्वया मेलनं तत्र लाभो मे यञ्च तद्तेः।
तदेतत्‌ काकतालीयमवितक्किलसम्भवं? ॥ <र्‌

“अखिलेषु विक्षु इन्त खच्छन्दचारिष ।
“खक पञ्जरबन्धस्ते मधुराणां गिरां फलं” ॥ ८३
‹ सहृख कतिचिन्मासान्मौलयित्वा विलो चने" ॥ ८४
“मुच्च मानं दिनं प्राप्तं नेह नान्दी इरा न्तिके” ॥८५
“सद्यः शिरांसि चाधान्‌ वा नमयन्त महस जः” ॥८्द्‌
“स न जिग्ये महान्तो हि दुदेशाः सागरा इव? ॥ 5७
“नमन्ति सन्तस््रलोक्यादपि लब्मुं समुन्नति” ॥<ऽ
“पञ्चमोदञ्चने काले कोकिलः को किलोऽभवत्‌”१॥८€
“विद्या द्यापि सा विद्या विना विनयसम्पदं |
विना खक्तव्विभाग्येषा राजेन्द्र भवतः सभा" ॥ <°
“खपलाच्तारसासिक्ता रक्तं ते चरणद्यं।
श्चसेर तीच्छकटिनिज्ज॑गजच्जयति मन्मथः ॥
नरेनद्रानेव ते राजन्‌ दशत्यसिस्जङ्गमः।
शङ्ादीणानिनादोऽयमुदेति मडदट्धुतः॥
प्रीताङ्किर णास्तरन्वं इन्त सन्तापयन्ति तां ।
यश्चःपयोराशिरभूत्‌ कर कल्यत रोस्तव'' ॥ € १
«तव॒ विर्हे मलयमरुदावानलः शशिरुचोऽपि
। श्ोषमणिः ¦ हदयमनिरुतमपि भिन्ते नलिनी-
दलमपि निदाघरविरस्याः ॥ सन्ततमुषलासङ्ा-
द्रडतरुग्दकम्भधटनाया पते । दिजपनीगां

अल

अथालङ्कारनामानि

विसेधामाषः------------------ ९३
विद्वोक्षि---९8
विशेषः €
स चिविधः।

विशेषोक्तिः €

विषम--€9
तव्‌ जिवि ।

विषादनं ----------------€य
व्याघातः ---------------- €<
स दिविधः।

दाजनिन्दा १९५
व्थाजक्॒तिः १०९
स दिविधः।

व्याजोक्तिः १०्‌
अतिरेकः १०द्‌
अबाषडति- ६१४
दोषः १०५

स च चिविधः। प्रछ्छतनेकविषयः९ अप्रकता-
नेकविषयः २ प्रह्ृताप्ररटतानेकविषयः ३ ।

सदय निदश्रना १०६
सन्देहः ९०७
सम्‌ श त्ष
तत्‌ चिविधं।

समाधिः १०९
समासोक्तिः १९१०
समुच्चयः ६११
स दिविधः।

सम्बन्धातिशयोक्तिः ११२
सच्तयमेदेन सा दिधा ।

सम्भावनं ९१द्‌
सहोक्तिः - ----------- ११४
# ~र
न्ययन 4
ख्व ९१७
स्तोकोक्तिः- १९८
खभावोक्तिः १९९

“'सखाभाषत्वं विरोधस्य विरोधाभाष इष्यते" । € इ
“वितोक्तिः षग कविनाविब्वृतं यदि” । €$
“"विद्चेषः ख्यातमाधारं विनाप्याधेयवशैनं ।

विशेषः सोऽपि यद्येक वस्नेकच वर्ते ॥

किञ्िदारम्भतोऽशक्यवस्वन्तर कति सः? । ९५
'काण्छीजनिर्षिरेषोक्तिः सति एष्कलकार ये । €
“विषमं वर्ते यच धटनाननुरूपयोः।

विरूपकार्यस्योत्पत्तिरपरः विषमं मतं ॥

अनि ट्स्याप्यवापि्चेततदि राथंसमुद्यमात्‌”” | €9
^व्यमाणविरुडधायं संप्राभिख विषादनं'? । <ऽ
“स्याद्याघातोऽन्यथाकारि तथाकारि कियेत चेत्‌ ।

सौकार्य निबद्धापि करियाक्यैविसोधिनः'› । €€
“निन्दाया निन्दया व्यक्तिर्यांजनिन्देति गोयते”०।१९००
“उक्िर््याजस्ततिनिंन्दास्ततिभ्यां्तृतिनिन्दयोः”।९०१

“ब्याजोक्तिरन्यहेतृक्गया यदाकारस्य गो पनं" । १०२
“व्यतिरेको विगरेष्वेदुपमानोपमेययोः"” । १०३
“खुद्धापड्कतिरन्यस्यासोपा्य धम्भनिङृवः'' । १०४
'"नानार्थ॑संञ्रयः शेषो वर््यावखाभयाश्रयः" । १०५

|

। “विभावन सम्टद्वानां फलं सुहदनुग्रहः'" । १०६

| “स्यात्‌ ख्मृतिभान्तिसनद देत्तदङ्गा लङ्क तिच ।९०७
| “समं स्यादगंनं यच्च दयोरप्यनुरूपयोः ।

। सारूप्यमपि कार्थंस्य कारणेन समं विदुः ।

विना यनेन तत्‌सिडियेदथः कक्तुमुद्यमः” । ९०८
| “समाधिः कां सोक््यः कारणान्तरसन्निधेः? । १०९
| “समासोक्तिः परि स्णत्तिः प्रतते पर्ततस्य चेत्‌” ।१९०
| “बद्धनां युगपद्धाजां भावगुम्फः समु चयः ।

“सम्बन्धाति शयोक्तिः स्यादयोगे योगकल्यनं ।
योगेप्ययोगसम्बन्धाति शयो क्तिरि तीयते", । १९२
“सम्भावनं यदौदं स्यादिव्य्ोऽन्यस्य सिद्धये" । १९३

“सहोक्तिः सदभावश्चद्धासते जनरञ्जनः'” । ११४
“सामान्यं परकृतस्यान्यतादाम सदृशेगुगेः" ! ११५

“उत्तशोत्तरसुत्कषेः सार द्र्भिधीयते'”। १९६
“खवा पराश्रयाभिद्धे तरसाकूतचे द्टितं", । ११७

“स्तोको क्षिय च लोकोक्तेः स्थादर्थान्तरगभिंता'।१९१८
“खभावोक्तिः खभावस्य जाव्यादिश्यस्य वशंनं ” १९१९९

अहं परथमिकाभाजामेककार्यथान्वयोऽ$पि सः।१११ |

अल

तदुदाहरणानि ।

कठिनाः सति भवति कराः सरोजकुमाराः ॥
जस्य ग्टहृतो जन्म निरीहस्य हतद्विषः! ख-
पतो जागरूकस्य याथा वेद कस्तव ॥ वह्लभोत्‌-
सङ्कसद्र्न विना दरिणचच्तुषः। राकाविभावरी-
जानिन्निषज्वालाङ्गलो भवेत्‌ ॥ नयनयुगासेचनकं
मानसड्त्यापि दुव्यापं । रूपमिदं मदिराच्छा
मदयति इदयं दुनोति चमे”॥€२
“विनापि वज्वि इारेय वच्छोजौ तव हारिणौ'।९३
“ङषापेहि परच्तेचादिति वक्ति स सूचनं? | ९9
५गते ूर्यऽपि दीपस्थास्तमण्डिन्दन्ति तत्कराः ।
अन्तवेद्िः एरः पश्चात्‌ सन्व॑दिष्यपि सैव मे ।
त्वां पश्यता मया लब्धं कल्पद्च्तनिरीच्तणं'' ॥ €५
“दि खेहच्तयो नाभूत्‌ खरदौपे ज्वलग्भि'” ॥ ९९
“केयं शिरीषनग्टदङ्गो क तादृ ख्मदनज्वरः ।
कीर्ति परते धवलां श्यामा तव छपायिका ॥
भच्ता्या दहि मनुषं दृश्चाखु्तेन मच्ितः, ॥ ९७
“दोपमुदौपमेद्यावत्ताविर्व्वाण खव सः” | €<
५येजंगत्‌ पयते इन्त तरेव कनेः खरः ।
दया चेद्भाल इति मययपरि्यज्य खव ते” ॥ €€
“विधे स निन्द्यो यस्ते २१ ॥१९००
“कः खधुनि विवेकस्ते नयसे पापिनो दिवं ।
साधु दूति एनः साधु क्तैव्यं किमतः परः।
यन्मद विलूनासि दन्तेरपि नखेरपि ॥ १०१
“लखि प्य खहारामपरागेरस्मि धूसरा” ॥ १०२
“शेना इवोन्नताः सन्तु कन्तु पतिकोमलाः।९०३्‌
“नायं घधांखुः किं तहिं ोमगक्सरो खं ॥ १०४
“सववेतो माधवः पायात्‌ स यो ग्गामदीधरत्‌ ॥
अनेन तन्मुखं तुल्यं हरिणा इतशरक्तिना ।
उचरुदधरिकोलालः खुसुभे वाद्िनीपतिः” ॥ १०५
“उदयन्नेव सविता पद््वपंयति त्विषं" ॥ १०६
“पङ्कजं वा खधांसुनकयस्माकन्तु न निगंयः ॥ १०७
“खानुरूपं छतं पद्मद्ारेग कुचमण्डलं ॥
नौचप्ररमता लद जलजायास्तवो चिता ॥
युक्तो वारणलाभोऽयं भूपतेवारणाथिंनः'” ॥ १०८
"उत्कण्छिता च कुलटा जगामास्त्च भानुमान्‌ ° ॥९०€
“खयमन््रौसुखं पश्य रक्त्चम्बति चन्द्रमाः” ॥ १९०
“नश्यन्ति पञ्चात्‌ पश्यन्ति भ्रश्यन्ति च तव दिषः ॥
लं श्रौलं वयो विद्या धनञ्च मदयत्यसु'” ॥ ११९१
“सौ धाराणि पुरस्यास्य सपु शन्ति विधुमण्डलं ।
त्वयि दातरि राजेन खहुमान्नाद्नियामहे” ॥ ११२
“यदि शेषोऽभकदक्ता कथिताः स्य॒ ाक्तव'' ॥ ११३
“दिगन्तमगमत्तस्य कीर्तिः परत्धधिंभिः सदः” ॥ १९४
“मल्लिका चितधम्मिज्ञाखारचन्दन चञ्चिंताः ।
ऋअविभाव्याः सुखं यान्ति चन्धिका अभिसारिकाः”
॥ ९९४
“मधर मधं पौयुषं तस्मात्‌ तस्मात्‌ कवेवंच।१९१
“मवयि पश्चति सा केशैः सीमन्तमणिमाडणोत्‌” ॥
५१९.
“श्जङ्ध ख्व जानीते भजङ्ाचरगं सखे” । ११८
“कुर ङेरन्तरा ङ्गाः सतव्धकरयेः समीच्छते" ॥ ११९

अलं
ऋअथालङ्कारनामानि
स्मतिमान्‌ ‹ 94
हेतुः ९२१
स दिविधः।
हेत्वपड्कतिः १२२

छल दुक्रिया, स्त्री, (अलम्‌ + छं +भावे श |) भूः
जितकरणं । तल्यर्व्यायः । श्रूषा २ । इत्यमरः ॥

खलङ्तः, चि, ( अलम्‌ + छ + कम्भणि क्ताः । ) अल-
गर यक्कः । तत्पर्य्यायः । भूषितः २ प्रसाधितः इ
परिषव्कतः £ मण्डितः ५ । इत्यमरः ॥
(“खलङ्कतं जनाकौे विविसुर्वारणावतम्‌?”
इति महाभारते । )

अलञ्जरः, प, (अलम्‌ + ज्टु + खच्‌ । ) म्टण्मयबड-
जलधरपाच्रं । जाला इति ख्यातः । तत्पर्यायः ।
अलिञ्जरः २ मणिकं ३ | इत्यमरटीकायां भरतः॥

अलतिः, प, (अल + बाड्लकात्‌ खतिच्‌ । ) गौत-

विशेषः इत्यणादिकोषः ॥

अलन्धमः, पै, (अलमत धूमः । ) धूमसमू इः
इति जटाधरः॥

अलम्‌, व्य, भूषणं । पृणता । सामथ्यं । निषेधः
इव्यमरः ॥ निरथकं । इति मरतः॥

ऋलम्बषः, पै, (अलं एष्णाति, एष + क, एषोदरा-
दित्वात्‌ पस्य बः |) प्रस्तः। वमन । राच्तस-
विश्ोषः ॥ इति मेदिनी ॥ (कुशुच्तेचयुदे कौरवाणां
सहायः खनामख्यातो राच्तसः ।
“सात्किखापि संकरद्धो राच्तसं करमादवे ।
अलम्बघं श्र घौर विव्याध बलिनां बली", ॥
इति मदामारते ।) ;

अलम्बषा, स्त्रो, (अलं एष्णाति, एष + क, पस्य बः,
ततः च्ियां टाप्‌ |) सुण्डोरी । खगेवेश्यामेदः |
इति मेदिनी ॥
(“खलम्बषा मिश्रके शी पुण्डरीका तिलोत्तमा ~;
सुरूपा लच्तणा च्तेमा तथा रम्भा मनोरमा?”
इति महाभारते ।) अन्यपवेश्र वारणाथदत्तरे
सादिः ॥ लव्नालुमेदः । तत्पर्यायः । खरत्वक्‌ २
मेदः ३ गला ४ । अस्या गुणाः। लत्वं । खादुत्व ।
ज्ञमिपित्तकफनाशित्वद्च । इति राजनिषेटः ॥
(भावप्राकाश्रख॥
^“ अलम्बुषा गोच्तरक विफला नागरा रताः ।
यथोत्तरं मागडद्या श्यामाचृ णन्तु तत्समं ॥
पिवेन्मस्त॒खरातक्रकाञ्चिकोष्णोदकेन वा ।
पीतं जयत्यामवातं सशोथं वातश्रोणितं ॥
चिकजानूरुसन्धिस्ं ज्वरारोचकनाश्ानं ।
प्यात्तधान्य स्तिफ़ला भागङद्धावयं कमः? ॥ *॥
अलम्डवाद्य चूंम्‌ ।*॥ इति वेद्यकचक्रपायि-
संग्ररः॥
“लम्बा गो च्ुरकं मूलं वरुणकस्य च ।
गुड्चौ नागरद्धेति समभागानि कारयेत्‌ ।

११९
अल

तज्ञच्तणानि

“स्यात्‌ समतिभ्वान्तिसन्देहेस्तदङ्कग लङ्क तिचयं'” ।१२०
“हेतो इतुमता साध वशेन हेतुरुच्यते ।
हेतुदतुमतोरेक्यवयनं हेतुरु्यते'” । १२९
“सुद्धापड्कतिरन्धस्यारोपार्थो धम्मेनिङवः ।
स णव यक्तियुष्वेखेदु ते हेत्वपद्कतिः'” । १२२

काञ्चिकेन तु तत्पेयं विड़ालपदमाच्रकं ।
अमवाते पद्धे च यो गोग्यमग्टतो परमः ॥ *॥
अयरालम्बृषाद्यं चूं ॥ *॥ इति च भावप्रकाग्रो ॥)
अलकः, प, (अलम कंतेऽच्येते वा, अव + अच्‌, यच
+ घज्‌ वा । ) ्िप्तकुकतुरः । ( अआलकै विष-
मिव स्वेतः प्रसुप्तम्‌"”। इति उत्तर चरिते)
खेताकडच्तः। श्रादा अाकन्द्‌ इति भाषा |
(अस्य पर््यायान्तर गुणान्तर च्च वथा--
“लकौ गुणरूपः स्यान्मन्दारो वसुकोपि च ।
खेतपष्यः सदाधष्यः सबालाकंः प्रतापसः ॥
रक्तोऽपरोः्कंनामा स्यादकंपर्णो विकौरणः।
रक्तपष्यः गुक्ञफलस्तथास्फोटः प्रकी त्तितः॥
कद्यं सर वातकुष्धकण्डविषत्रणान्‌ ।
निहन्ति जोहगुल्माश्टः्े्रोदर णत्‌ किमौन्‌ ॥
अलककुस॒मं ष्यं लघदौपनपाचनं ।
चरो चकपसेकाश्रःकासछसनिवारणम्‌ ॥
इति भावप्रकाशः॥
“दु दधकदंमसं सपरश्ाः कुजञदान्वितान्तराः” ।
अङ्कल्योऽलस मित्याड्ः ॥ इति वाभटः ॥)
तत्पर्य्यायः । प्रतापसः २ राजाकेःटे गणरूपौ 8।
इति रनरमालामसौ ॥ मरूकराकारा पाद तौच -
दन्तखच्या्ृतिलोमजन्तुविश्रेषः। दंशनामासुरो

1 ४ +. गोरु 1
भ्टगुशापात्‌ अयं जन्तुभूत्वा कणस्योरं भित्त्वा

परखुरामदृष्िपातात्‌ शपमुक्तः पत्वरूपो बभूव ।

इति मद्ाभारते राजधर्म्मं ॥

(“ददश रामस्तं चापि छमिं शक्षरसनिभं |

ऋअद्पाद तौच्त्शद द्र खचौभिरिव संखतं ॥

रोमभिः संनिरुडाङ्मल्की नाम नामतः ।

सोऽत्रवीदहमासं प्रागद शो नाम महासुरः ।

परा देवयगे तात ! भ्टगोस्तल्यवया इव ।

सोऽहं गोः सुदयितां भार्ग्यामपदहर बलात्‌ ॥

महषरभिश्रापेन कृमिभूतोऽपतं सवि” ।

सखनामख्यातो पतिः

“दद्यः शेनकपोतीये खमांसं पल्तिणे ददौ ।

अलक खच्तधी दत्वा जगाम गतिमुत्तमाम्‌” ॥

इति रामायये। खनामख्यातः काशिराजः, सहि

वत्सराजस्य पुच्लः सन्नतेख पिता, यथा हरि वंशे,--

““वत्सएच्चस्त्वलकंस्त सन्नतिस्तस्य चात्मजः ।

लकः काशिराजस्त ब्रद्मरयः सत्धसङ्करः ॥

षटि वषंसङखाणि बष्ि वेशतानि च|

तस्यासौत्‌ सम हनाज्यं रूपयौवनश्रालिनः” ।)
अलले, य, पिश्ाचभाषायां सम्बोधनं । तत्पर्यायः ।

अले २ अलेले ३ । इति शब्दरत्नावली ॥

अल

तदुदाहरणानि

“पङ्कजं पश्यतः कान्ता सुखं मे गाहते मनः” ॥१२०
“अलावुदेति श्रतांमुर्मानच्छेदाय सुभ्वं ॥
लच्छोविलासो विदुषां कटाच्तावेङ्कट प्रभोः" ॥ ९२२
“नेनदु्ततरो न निश्यकंः सिन्धोरोौ्वौ ऽयसुल्थितः” ॥
शय्टर्‌

अलवालं, क्गी, (लवमालाति, ला +क, ततो नज्‌-
समासः |) आलवाले । ठल्तमूले जलधारणार्थ-
छतालिः। चारमादा इति स्यातः। इव्यमर-
टीकायां मरतादयः॥

ऋलवालकं, क्ती, (अलवाल खव, अलवाल + खाये
कन्‌ । ) आलवालं । इति शब्दरलनावलो ॥

अलसः, चि, (न लसति व्याप्रियते, लस + अच ।)
आआलस्ययुक्तः । खालस्या इति भावा । तत्पर््थायः।
मन्दः २ तुन्दपरिग्टजः र आलस्यः ४ शीतकः ५
अनुष्णः ६ । इत्यमरः ॥ श्रौतलः ७ कुण्ठः < मुख-
निरीच्तकः € । इति शब्दरलावलो ॥ -(किया-
मन्दः । क्रियाजडः । अवश्यकत्तयेष अपटल्ति-
श्रीलः । “अव्यवसायिनमलसं देवपरं साहसा
परिहीनं । प्रमदेव ङद्धपतिं नेच्छयपग्णहोतुं
लच्छीः' । इति हितोपदेशे ।)

अलसः, ए, (लस + खच्‌, ततो नज॒समासः |) इत्त-
विशेषः| पादरोगभेदः। इति मेदिनी । पकृ
इति भाषा । तस्य निदानरूपे |
“जित्राङ्गल्यन्तसौ पादौ कण्डदाहरुजान्वितौ ।
दु्टकदं मसं स्पर्शादलसं तं विभावयेत्‌,
अलसं काद इति लोके । अथ तस्य चिकित्सा ।
“पादौ सित्कारनाेन लेपनं त्वलसे हितः ।
पटोलकुनटीनिम्बरोचनामरि चेस्िलेः ॥
च्तदाखरससिद्धेन कटुते लेन लेपयेत्‌ ।
ततः कासोसकुन टी तिलचूरं न्व चूशंयेत्‌"”
अवधलयेत्‌ ।
“करञ्जवीजं रजनी कासौसं पद्मकं मध ।
रोचना इरितालच्च जेणो$यमलसे दितः" ॥
इति भावप्रकाशः ॥ (“दु र्कद्‌ मसंस्पशः कश्ड-
ज्ञेदाज्वितान्तराः। चखङ्ल्यो$लसमित्याडः'
इति वाभटः॥)

अलसकः, ठै, (न लस्यति खनेन, लस + करणे वन्‌ |)
उदर्रोगविशेषः। इति माधवकरः ॥ तस्य रूपं ।
“कुच्िरानद्यतेऽत्यथं पताग्येत्‌ परिक्ूजति ।
निरुद्धो मारुतश्ेव कुच्तावुपरि धावति ।
वातवज्चानिरोधाश्च यस्यात्यथे' भवेदपि ।
तस्यालसकमाचष्टे टष्णोदरासौ तु यस्य च
तन्लान्तरे ।
“प्रयाति नोद्धै नाधस्तादाहारो न च परते ।
ऋमाग्रयेऽलसीभूतस्तेन सो ऽलसकः सपृतः'›
अस्य लच्तणं चिकित्सा च अजोशं शब्दे दर्व्या }
(खलसकमुपदेच्य मः, दु्बेलस्याल्पा मे स्रेष्रणो
वातमूच्एरौषवेगविधारिणः स्थिरगरुबडरूच्त-

# 11
च्रीतशुव्का्नसेविनस्तदन्नपानमनिलप्रपीडितं सले
शरणा च विबद्धमामतिमाचप्रलीनमलसत्वान्न
बदिसुंखो भवति । ततच्छदयंतीसारवर्ज्यान्याम-
प्रदोषलिङ्कान्यभिदश्ंयति अतिमाच्रागि | अति-
माचरपदुद्धाखच दोषाः प्रु द्ामबद्धमार्गा्तिय्येगा-
गच्छन्तः कदाचित्‌ केवलमेवासय श्ररोर दण्डवत्‌
स्तम्भयन्ति । ततस्तमलसकमसाध्य ब्रुवते ।
विरुडधश्यश्नाजोर्णाशनशौलिनः एनरेव दाष-
मामविवभित्याचच्तते भिषजे विषसटृशलिङ्क-
त्वात्‌ । तत्परमसाध्यमाखकारित्वात्‌ विरुद्धाप-
कमत्वाचेति । तत्र साध्यमामं प्रदुद्धमलसीभूत-
मुद्ञेखयेत्‌ । यपःययित्वा सलवशणमुष्छवारि । तत
खेदनवर्तिप्रणिधं नाभ्यामुपाचरेदुपवासयेचेनम्‌ ।
इति चरकः॥)

अलसा, स्त्री, ( लस + खच्‌, ततो नज्‌समासः,
च्ियां टाप्‌ ।) ईसपदीलता । इति मेदिनी ॥
इंसपदीश्ब्देऽस्य गुणादयो जेवाः ॥

अलेन णा, स्त्रो, (अलसे दंच्तणे यस्याः सा ।) स्त्री
विश्रोषः। सा अलसदृद्धियक्ता । इति हेमचन्द्रः |

अलक्तं, क्री, ( लच्तणमनुमापकं सुचि, विराध
गज्‌, नजसमासः ।) दुलच्तशं । मन्द्‌ चिङ्क ।
(“आअाचारात्‌ धनमच्तग्यमाचारो इन्त्यलच्त णम्‌?
इति मनुः |) तद्दिशि चि!

खलः, स्त्री, (न लच्छो, नज विरोधे |) नरक-
देवत । तत्पर्थायः। निक्छतिः २। इत्यमरः॥
कालकर्णो ३।
कणिका £ ।

दद्य ॥ * ॥ दीपान्वितामावास्यायां तस्याः पजा
विधिर्यथा । तच प्रदोषे अदौ आचारादलष्छी
पूजनं । इव्याचाय्येचूड़ामशिप्र्टतयः॥ गोमय-
एत्तलिकां निर्माय वामहर्तेन छृष्ण पुष्पं उ हीतवा
ध्यायेत्‌ ।

“अलष्यीं छष्णवणां दिभ्जां छष्णवस्त्रपरीधानां
लौ हाभरयभूषितां शकं राचन्दनचरधितां टह-
सम्माव्जनीदस्तां गदभार्‌ए़ं कलदप्रियां । इति
ध्यात्वा विमुखेन “^^. अलच्छोय नमः” इत्यनेन
नि्भाल्येन छृष्णपएव्येय सं पृज्य परगमेत्‌।
^"(@)खलचयीस्लं कुरूपासि कुत्सितस्थानवासिनी ।
सुखरात्रौ मया दत्तां ख पजाश्च श्राश्र्ती।॥
टारिद्वयकलप्रिये देवि! त्वं घननाशिनी।
याहि शचोग्टहे नित्यं स्थिरा तच्र भविष्यसि ॥
यदित्वंमे महाभागे प्रीता भवसि स्वद्‌ ।
एचबन्धकलवेष्‌ कटदाचिद्रागमिष्यसि ॥

गच्छत्वं मन्दिर शचोरटहीत्वा चाशुभं मम।
सदाश्रयं परित्यज्य स्थिरा तत्र भविष्यसि" ।
लतः अ्प॑बा्येन सीमान्ते तां विद्जेत्‌ ।

इति छ्चद्धिका ॥ * ॥ किञ्च.-

“वं गते निश्रीयेतुनारौीच खग्ट हाङ्नात्‌ ।
अल्प ख वदिष्कार््या अमन्लश्च यथाविधि" |
डति कन्तत्त्वाशंवषटतब्रद्मएरायं । # ॥

“णवं गते निश्रौये तु जने निदधाङ्लोचने,

इति शब्द्रनावलो ॥ काल-
इति जटाधरः ॥ च्येषादेवो ५
इति पाद्मोत्तरखण्डं ॥ तस्या बिवसर्गं ज्येराशब्दे

६१९
अति

तावन्नगरनारोभिः भ्रू पंडिर्डिमवादनैः ॥
निष्काश्यते प्रह भिर लच्छीः खग्टहाङ्नात्‌”” ॥
इति निशंयसिन्धौ मदनरन्र्टतभविष्यषएराणं ॥
अलातं, जली, (ला+ क्त, नज्समासः ।) अङ्गारः ।
इत्यमरः । (खद्धंदग्धका षः ।
““कुरतेऽस्मिन्र मो धेऽपि निर्व्वाशालातलाघवम्‌” ।
इति कुमारसम्भवे |)
अलावुः, पु, सत्री, (न लम्बते, न + लवि ऊणित्‌ गलो-
पञ्च इद्धिः |) लताविष्रोषः तत्फलच्च । लाउ इति
ख्याता । तत्पय्ौयः । तुम्बः २ तुम्बकः ३ तुम्बा 8
तुम्बौ ५ पिण्डफला € महाफला ७ लावः <
ख्लावः € लावः १९० लावुका १९। इत्यमर
दीका च। तुभ्बिकारर तुम्बिः १९ लावः ९४ ।
इति शब्दरलावलो ॥ अस्या गुणाः ।
““खलावः कथिता तुम्बी दिधा दीघो च वत्त॑ला
मिष्टं तुम्बौफलं इदयं पित्तश्षेश्रापडं गुर ॥
व्यं रुचिकर पोक्तं धातुएुद्धिविवद्धनं'"
इति भावप्रकाशः ॥ भेदकत्वं कफकारित्वं । गुर-
पाकित्वं । हिमत्वं । पित्तनाशित्वश्च । तन्नाडी-
शणः । गुरुत्वं । मधुरत्वं ॥ मलभेदकलत्व । वात-
सेश्रकारित्व । रूच्तत्व' । शौतलत्व' । पित्त-
नाशित्वश्च इति राजवल्लभः ॥
(““वज्चोमेदन्यलावुनि रूक््रीतगुरूणि च" ।
इति चरक ।
““अलावुभिन्रविट्का तु रू्ताग वयेतिश्रोतल " ।
दरति च सुश्चतः ॥ )
अलार, क्ती, (अरां ते, ऋ + य खलुक्‌ + अच्‌ रस्य
खलः |) कवाटं । इति शब्दरलावली ॥
अलिः, पै, स्त्री, (अन्ति दशे समर्यो भवति यः, सः,
अल + इन्‌ |) भ्नमरः |
(“ऋखलिपद्भिरनेकश स्वया,
गणे धनुषो नियोजिता” ।
इति कुमारसम्भवे |
। ^अनुगतमलिडन्दे गं ण्डभित्तोविं हाय"? ।
इति स्वंशे |) दख्िकः | इत्यमरः ! काकः ।
कोकिलः । इति शब्दरलाव ली ॥ मदिरा । इति
। मेदिनी ॥ (खिकराशिः।)
अलिकं, क्ली, (अल्यते भूष्यते, अल + कम्मणि
इकन्‌ ) ललाटं । इत्यमरः ॥
` अलिकुलसङ्कलः, पै, (अलिकुलेन सङ्कलः व्याप्तः,
ढतीयातत्यरुषः । ) कुज्कडङ्नच्तः। इति राजः
निघंरटः ॥
अलिगद्धः, पु, (खलिरिव दशक इव ग्ट्रोति, रध्‌
। +अच्‌ |) जलसर्पः। खलाध इति ख्यातः।
| इति शब्दरलावलो ॥
| अलिजिङा, स्त्री, (अलिरिव चदा जिङ्का, ) जिो-
परि चुलि । खलजिव इति स्याता । इति
शब्ट्रल्नावली ॥
| अलशिजिङ्िका, स्त्री, ( अलिजिङ्ा णव खाये कन्‌;
। टाप्‌ ।) अलिजिङा | इति शब्दरलावलो ॥
| अलिञ्नरः, ठ, (खल + इन, अलिं सामथ्ये जरयति
। जृणाति वा, अलि + ज्‌ + अच्‌, एषोदरादित्वात्‌ |

अली

साधुः |) रटदादिनिम्मितजलाधारविरेषः। जाला
इति स्यातः। इत्यमरः ॥
(“उद कान्तमुषनीय म्छं प्रैवखत मनुः ।
अलिञ्जरे प्राच्िपत्तं चन्द्रां खु सद्‌ श परभं'" ॥
इति महाभारते |}
ऋअलिटूव्या, स्त्री, (अलिरिवाकारेण दूव्ब |) माला -
टृव्वौ । इति राजनि्धंरटः ॥
अलिन्दः, ए, ( अलते भूग्यते, अल + कम्मंणि
बाङलकात्‌ किन्दच्‌ । ) वहिदोरसंलम्रचतुरख-
छविमभूमिः। तत्यय्योयः। प्रघाणः २ प्रघणः इ
वहार प्रकष्टः ४ आलिन्दः ५ । इत्यमरः । ग्टह-
दारपिण्डकः। अलिन्दः नान्नीति लज्‌ इन्द्‌
खादिः। यस्यामलिन्देष न चक्ररेवेति माघः।
खाथ वणे खालिन्दो दीघादिरपि।
्रडेकदे शे आलिन्दः परघागःप्रचणत्तया"” ।
इत्यमरदत्तः । खथ पिण्डक आलिन्द्‌ इति इडः।
इ तूभयमेव श्चेषादिति साज्भाः।
इत्यमरटीकायां भरतः ॥*] अन्यच्च ।
^प्रघाशप्रघणालिन्द्‌ा दारवाह्यप्रकोषके ।
ग्टहाभ्यन्तर परय्यार्थपिणिडिकायामपि चयं ॥
च्यालिन्दः स्यादलिन्दोऽपि स्यादलिन्दक इत्यपि!”
इति श्रब्दरलावली ॥
(““शुकाङ्नीलापलनिम्नितानां
लिपतेषु भासा ग्टदेलोनां ।
यस्यामलिन्देषु न चक्रुरेव
मुग्धाङ्गना गोमयगोसुखानि ॥
इति माघः |)
अलिपकः, पु, स्त्री, (कुल्सितवर्णेन लिप्यते, लिप +
बाड्लकात्‌ कम्भणि वन्‌ |) भ्रमरः । कोकिलः ।
कुक्ररः । इति मेदिनी । (रृख्िकः |)
ऋछलिपचिका, स्त्री, (अलिङुंश्चिक इव पचरमस्या
कपि अत इत्वम्‌ |) ङखिकास्यच्तुपः । इति
सराजनिर्धरटः ॥
अलिपर्णो, स्त्री, (अलिरिव पणेमस्याः, दीप्‌ |)
दखिकालीडनच्तः । इति राजनिधेरटः ॥
अलिपियं, ज्ञी, (अलीनां परियं षरीतत्यरषः |)
रक्तोत्पलं | रक्तपदं। इति चिकाग्डशेषः ॥
अलिप्रिया, स्त्री, (अलीनां परिया, षद्ीतत्पुरषः |)
पाटलाडच्तः । इति रनमाला ॥
ऋअलिमकः, प, (अलिरिव मक्कते, मक्क + खच,
एषोदरादित्वात्कवलोपः ।) भेकः । कोकिलः ।
श्वमरः। पद्मकेशरः। मधुकटच्चः। इति मेदिनो ॥
अलिमेदा, स्त्री, (अलीन्‌ मोदयति मुद्‌ +णिच्‌
+च्‌ |) गणिकारौड्तः ¦ इति राजनिधंरटः ॥
ऋअलिम्बकः, ए, (न + लिपि +वुन्‌ ) पद्मकेशरः।
मेकः | भ्नमरः | कोकिलः! इति शब्दरत्नावलो ॥
(कुक्तरः। मधूकडच्तः ।)
ऋअलिवादिनी, स्रौ, (अलिं वाहयति गन्धेन,
+ णिच्‌ + णिनि + खीप्‌ ।) केविकापुष्पं। इति
राजनिघराटः॥
अली, [न्‌ ] पै, (अलं रश्िकएच्छस्थकरटक विद्य-
तेऽम्य इनि) भ्वमरः। ।

अलो

(““मलिनिमालिनि माघवयोधिताम्‌'°।
इति माघः॥) टखिकः | इति मेदिनी ॥
अलोकं, क्ली, (अल + ईकन्‌ ।) अषियं । (“तद्यथा
स॒ महाराजो नाकलोकमधिगच्छलि"?। इति
रामायये।) मिश्या । इत्यमरः ॥ (“ज्ञातेऽलीकनि-
मीलिते नयनयोः” ¦ इति अमरुशतके । ) खर्गः।
इति मेदिनी ॥ ललाटं । इति हेमचन्धः ॥
अलोकं, चि, (अल + इकन्‌ !) मिथ्या । पियं ।
च्यल्यं ¦ इति श्ब्दरलावलो ॥
अलीकमत्यः, पु, अङ्गारखिन्नतिलतेलग्टटमाव पिद।
तच प्रमाणं राजनिधरटे यथा ।
माषपिष्टिकया लिञ्नागवद्वीदजैमंहत्‌ ।
तन्त संखेदयेदुय्तया स्थाल्यामङ्गारको परि ॥
ततो निष्काशितं खण््यं तिलतेलेन भर्व्जयेत्‌ ।
अलोकमव्छय उक्तोऽयं पकारः पाकपर्डितेः ॥
तं इन्ताकभटिचेण वास्तुकेन च भच्तयेत्‌ ॥"
अलुः, स्त्री, (खल + उन्‌ ।) खलुः । च्तु्रकलसौ ।
इव्यमरटीकायां रमानाथः ॥
अलुब्धः, चति, (लुभ + क्तः, नज्‌समासः |) लोभ-
रदितः। यथा सनुः |
“ख्कोऽप्यलुब्यः साच्ती स्यात्‌ बद्धः सुखोऽपि न
स्ियः। स्तरीबु्ेरख्धिरत्वात्त दोपैखान्येऽपि ये
टतः" ॥
“रुकोऽनुगधस्त्‌ साच्तो स्यादिति कुल्ूकभटरष्टत-
पाठः|” इति व्यवहारतत्त्वं ॥
(“अलुब्धैः लिग्पेः पव देखामा्यैः परिडतः, ।
इति कादम्बरी |)
अले, य, पिशाचभाषया सम्बोधनं । इति श्द्‌-
रनावली ॥
अलेले, ख, पिश्चभाषया सम्बोधनं | इति शब्द-
रलावली ॥
अलोभः, ए, (न लोमः, अभावे नञ्‌ |) लोभाभावः।
यथा,-
“इज्याध्ययनदानानि तपः सव्यं तिः त्तमा ।
अलोभ इति मार्गोऽयं घभ्भखादधविधः र्तः ॥
इति महाभारतं ॥
अलोभी, [न्‌] चि, (लोभोऽस््यस्य इति लोभो, न
लोभी इति नज्समासः । ) लोभग्रन्यव्यक्तिः ।
नात्ति लोभो यस्य इति बड्धनीहिसमासादिन्‌-
प्रद्ययनिष्प्ः
लोहितं, ज्ञी, (न लोद्ितं, नासि लोदितं यस्मात्‌
इति वा|) रक्तप इति रनमाला॥
अलौकिकः, वि, (लोके विदितः, लोक.+ठक
ततोनज्‌समासः।) लौकिकप्रयच्ताविषयः। खमा,
नुषिकः। लोकातीतः। यचा,
। खकोषे
न यानि नामानि समुद्िक्ेख ।
विलोक्य तेरप्यघना परचार्‌-
मयं प्रयल्नः एरुषोत्तमस्य ॥
इति चिकाखष्ेष दितीयश्चोकः ॥
(“उपसंहर विश्वात्मन्नदो रूपमलौकिकम्‌"
इति भागवतपुराणम्‌ ।)
7--16

१२१
अल्पा

अल्प, चि, (अल्‌ + प।) किचित्‌ । तत्पर्यायः । इषत्‌

२ मनाक्‌ स्तोकं 8।
(“अल्प ऽप्येवं महान्‌ वापि विक्रयस्तावदेव सः"
इति मनुः।) खन्लक ५ श्लच्ठणं € दभं 9 छश ८
तवुः € तनूः ९० चुटिः ९९ चटी १२ माचा
लवः १९ लेशः ९५ कणः १६ कणी १७ कणिका
१८ खगः १६ व्य २० । इयमरः ॥ च्तल्ले २१
चत्त क २२ वल्ल २२ कणा २७।३ति श्रब्दर नावली।
(अतिसामान्य

“अन्यस्य हेतोबंड हातुमिच्छन्‌

विचारमूपएः प्रतिभासि मे तवम्‌” ।
इति रवुवंशे। संचिप्तं। अदीधेः ।

“नन्तपरार किल शब्दशास्त्र,

खल्पं तथायुर्ब इवच विघ्नाः” ।
इति पञ्चतन््म्‌ |)

अल्पकः, पु, (अल्प रव, अल्प + खां कन्‌ |)

यवासदच्तः | इति राजनिधंरटः ॥ अस्य गुणः ।
“यासः खादुः सरल्तिक्त्तवरः तलो लघः ।
कफमेदोमदभान्तिपित्तारक्ताकासजित्‌ ॥
दष्णाविसपवाताखवमिज्वर दरः रघ्तः।
यवासस्य गुणस्तल्या बुधरुक्ता दुरालभा” ॥
इति भावप्रकाग़रः |) ( खल्पपरिमितः। किञ्चित्‌
"वदावगच्छेदायत्यामा धिक्च प्रवमात्मनः ।
तदात्वे चाल्पिकां पीडां वदा सन्धिं समाश्रयेत्‌"
इति मनुः |)

अल्यकिशौ, स्ती, (खस्पः केश दव पचरमस्याः सा |)

भूतकेशोटच्चः। इति रलमाला॥

अल्पगन्धं, लो (अल्पे गन्धो यस्य तत्‌।) रक्तक रवं ।

इति रन्नमाला॥

अल्पतनुः, चि, ( अस्पा त्तद्रापरिमाणा तनुयस्य |)

खन्वः। दुब्बलः । अल्पास्थिगुक्तः। त्तद्देहवान्‌
तत्पर्यायः । एक्चिः २। इयमरः ॥

अल्यपचः, पु, (खल्ं पं यस्य सः ।) च्ृदपचतुलसौ ।

इति रनमाला ॥

अल्प पद, ज्ञो, (खरप मसम्ययो पदं ) रक्तपदं। इति

रलमाला॥

अल्प प्रमाणकः, प, (अल्पं पमागमस्य, वा कन्‌ |)

चेलानं । इति रत्नमाला ॥ चलो चेला तरमूज
इति ख्यातः । खरमूज इति केचित्‌ ।

ऋअर्पमारिषः, ए, (अस्प: च्ुदः मारिषः नदिया इति

ख्यातः शाकः, कम्भधारयः। ) शक विष्ेषः।
चद्रनटिया इति स्यातः। तत्पर्यायः तर्डुलीयः २।
इयमरः ॥ (तग्डलीयश्न्देऽस्य गुणा जेयाः |)

अल्पसरः, [स्‌] ज्ञी, (अल्पं तुदं सरः, कम्मंधारयः |)

च्रलरोवरः। डोवा गेड़ इति भाषा । तत्‌-
यायः । वेशन्तः २ पल्वलं ३ । इत्यमरः ॥

अल्पायुः, [ स्‌ ] पै, (अपं संचितं चायुर्जीवनकालो

यस्य सः । ) छागः । इति चिकागड्रेषः ॥ खवि-
रजौविते चि ॥ (अदीधंजौवी ।

ष्दुराचासो दि एरुवो लोके मवति निन्दितिः।
दुःखभं गौ च सततं व्धितोऽल्यायुरेव च” ।
इति मनुः |)

| अव रद्यरो।

अव
अल््पिष्ः, चि, (अतिशयेन अल्पः, ल्य +न्‌ ।
ऋअग्यल्यं । इत्यमरः ॥ [अल्यस्पं । इत्यमरः ॥

अल्योयः, [ स्‌ ] (अतिशयेन अल्पः, खल्य रंयसुन्‌ ।)

अल्लः, पु, ( अल्‌ + क ।)
अल्ला, स्त्री, (अखल + क, स्ियां टाप्‌ ।)

| पररमेश्रः।

रुतन्नान्ना यवना उपासन्ते ¦ यथा । “य अस्मल्लां
इल्ते मिचावरुणो दिव्यानि धक्ते। इलल्ले वरुणो
राजा पनदंदुः ! यामि मिचो इल्लां इल्ल्ञेति
इल्लाल्लां वरुणो मितो तेजकामाः ! होवारमिन्रो
होतारमिन््रो माहासुरिन्राः। अल्लो व्ये शे
परमं पगे ब्रह्माणमल्लां अल्लोरसुर महमदरकं
वरस्य अल्ल अल्लां अदल्लादुकमेककं । अल्लां
वुक । निखातकं। अल्लो यदधन तत्व
अल्ला खय्येचन््रसव्बंनच्तवाः अल्लो ऋषीणां स-
दिव्या इन्द्राय पून मायापरमन्त अन्तरिताः ।
अल्लो एथिव्या अन्तरिक्तं विश्वरूपं दिव्यानि धत्ते
इ्लज्ञे वरुणो राजा एनदंदुः । इष्छाकवर इन्ना-
कवर इल्लल्तेति दल्ताल्लाः इल्ला इ्लज्ञा खनादि-
खरूपा अथव्वेो शाखां हकं को" जनान्‌ पग्ून्‌
सिद्धान्‌ जलचरान्‌ अदृष्टः कुर कुर फट । अस्र -
संहारिणों ऊं अल्लो र्रमहमदस्कं वरस्य
अलले अल्लां इद्धक्ञेति इ ल्ल्लः” । इत्था थ्वंगद्धजवं ।

अल्ला, स्त्री, (अल्यते इल्‌, किप, अले भूषाये

लाति रह्ाति, ला+क।) नाद्योक्तौ माता।
इति वोपदेवः । ( अचव्ववेदे अल्लाल्ञे्ादिः
ख्यातो यवनोपास्यः परमेश्वरः |)

( यथायथं सक-खक-च, भ्वादि
पर-रोट्‌। ) गतौ । कान्तौ । स्यहायामिति
या३य्‌ । प्रीतौ । टप्तौ । द्युतौ । शोभायामिति
यावत्‌ । श्रुतौ । अकणंने इति यावत्‌ । प्राप्तौ ।
शेषे । च्मालिङ्कने इति यावत्‌ । अथने । याचजा-
यामिति यावत्‌ ¦ वेशे! प्रवेशे इति यावत्‌ ।
मावे । सत्तायामिति यावत्‌ । उदधौ । यहे ।
च्पाद्‌ाने इति यावत्‌| बधे साम्य । अवगमे ।
ज्तौ । करयो इति यावत्‌ । कामे । इच्छोत्यादने
इति यावत्‌ । (इति वोपदेवौयकविकल्यद्गमः
तद्ीका च|) “अव रक्ते गतौ कान्तौ पीतौ टतौ
द्यतौ सततौ । प्राप्तौ सेभेऽरधने वेशे भागे ढ्डौ
गहे बधे सामर््येःवगमे कामे टतौ" | ऊनः
विंश्तिर्थाः) कान्तिरिच्छा। द्युतिः शोभा।
काम इति जगन्तादुगत्यत्तरिच्छोत्पादाना इति
मेदः । स्चेष आअलिङ्नं । सामथ्ये शक्तिः। रच्तणे
प्रसिद्धोऽयं प्रीतौ तु। “न मामवति सदोषा
सन्नद्धरपि मेदिनौ'"। इति रघः॥ न्यच विरल-
प्रयोगः| केचित्त स्तति-माग-ग्टडइ-काम-टतीनं
पठित्वा किया-खवण-दइन-भावानाडः। अवति ।
इति दुर्गादासः ॥

च्व, वय, (अव + अच्‌ ।) उपसग विग्राषः। अस्य(थः।

निखयः। असाकल्यं । अनादरः । इति दुर्गादासः।॥
च्यालम्बनं । विक्ञापनं | व्यापनं । खदिः । खच्पं ।
परिभवः । नियोगः। पालनं | इति शब्दरन्ना-

वली ॥

अव

खवकटं, ङ्गी, ( अव + खां कटच्‌ | ) रैरूप्यं |
ष्पवात्‌ कुटारखच वैरूप्ये चकारात्‌ कट । इति
योयीचन्द्रङ्ृतलच्तं ॥

अवकरः, पै, (अव + + खप्‌ ।) सम्माज्नंन्यादि-
निःक्तिप्तधूल्यादिः । जञ्नाल इति ख्यातः । तत्‌-
पर्य्यायः | सङ्करः २। इद्मरः} अवस्करः ३।
श्यमरटौकायां मथुरानाचः । सङ्कार: 8 | इति
शन्द्र लञावलो ॥ (“च्वकरनिकरः विकिरति तत्‌
कि ककवाकुरिव इंखः) | इति नीति शतके ।)

अवकलितः चि, (अब +कल+क्त।) दृष्टः | इति
धरणी ॥

अवकाश्चः, प, (अव + काश + घज्‌ |) खवस्थान-
देशः। फक इति यावत्‌ । अवसरः । व्यातनि-
रदहितवस्यानं । इ्यन्तर शब्दटौकायां भरतः ॥

(“न इद्यतन्तोरपि तावकस्य
वज्रावकाशो भवतः कथं स्यात्‌” ।

इति रलावलीनाटिकायाम्‌ ।)
अपि च।
“रवश्च बड्श्रीत्या दिग्बप्यवकाशमलभमानं') |
इति तिश्यादितच््ं ॥ अन्यच ।
“खअवकापराष चोदोष नदौतोरेव चेव दि ।
विविक्तेष च तुष्यन्ति दत्तेन पितरः सदा"! }
इति मानवे ३ खध्याये २०७ घ्लोकः ॥ (प्रशस्त-
प्रदेशः ।
“अवकाशो विविक्तोऽयं महानद्योः समागमे |

इति रामायये । गव्यादिसञ्चयस्थानं । अवस्थानं | |

स्थितिः।
“वकारं किलोदन्वान्‌ रामायाभ्यर्थितो ददौ" ।
इति रघवे)
अवकोशः, चि, (खव +शु +क्त |) अवचूणितः |
तत्‌परय्थायः। खवध्वस्तः २ । इति हेमचन््रः|
(विततः । प्रतः । विच्तिप्तः।
शक्तानि यौवनस्चखानि यश्रोऽवकोगे
रज्ये स्थितं द्थिरधिया चरितं तपो$पि।
इति नागानन्दे । उद्लङ्धितः । अतिक्रान्तः |)
अवक, [ न्‌ ] चि, ( खवकीणंमनेन खव + क
+क्त + एनि, अवकं ध्वस्तं व्रतमिति रोषः,
+अस्यास्तोति ।) चतव्रतः । स््रीसंसर्गादिना व्यक्त
गियमब्यक्तिः | इद्मरनटाधसौ ।
(“कुश्रौकबोऽवकौर्णो च इषलोपतिरेव च ।
पौनभंवश्च काग यस्य चोपपतिग्डे"" ॥
इति मनुः।)
अवकृटार, गी, (खय +खाघे अतिशये वा कुटा-
र्च्‌ |) वकू्प्यं। इति संक्तिप्रसार्ब्ाकरणस्य
परिशिष्‌ ॥ (अवाचौनत्वं । ेपरीत्यं |)
अवद्लष्ः, चि, (खव + कष्‌ + क्तं |) वददिष्कुतः।
दूरौ शतः । तत्पर्यायः । निष्काशितः २ । इत्य-
मरः ॥ निःसारितः ३। इति जटाधरः ॥ निर्म
भितः ४ । इति शन्दरलावलो ॥ (वद्िव्कारितः।
निगंजितः | अङ्गदः ।
“रकाकिनापि दहि मया रभसावकु्-
निस्िश्रदोधितिसटाभरभासुरेण''

१२२

अव
इति नागानन्दे । नोचः । निक्ृद्टः ।
“प्रतिकं प्रष्टस्य नावकृष्टेन युज्यते'' ।
इति रामायये । इोनजातौयः॥ नीचजातीयः ।
खपलद्टवणेः ।
(“चान्द्रायणं चरेत्‌ सर्व्वानवङृ्ान्‌ निन्य तु
इति याक्वल्काः । रदादिसम्माव्जकोदकवा-
इादिः कभ्भकरः।
“पाणौ देयोऽवकृष्टस्य बड्तकु्स्य वेतनम्‌ ।
षाणमासिकस्त य च्छादो धान्यबरोणन्त मासिकः'"
इति मनुः |)
अवकेशो, [न्‌ | चि, (खवयुतं कं खं यस्मात्‌,
अवकं फलश्यन्यतामीशितुः शौलमस्य, वक +
ङं + णिनि!) फपलकालेऽप्यनुत्यन्न फलकडच्तादिः।
इत्यमरः ॥ तत्पय्यीयः । बन्धय: रपफलः ३ ॥
अवक्तव्यं, चि, ( न वक्तव्यं, नज्समासः!) वचना-
योग्यं । खकथनीयं । न वक्तव्यं अवक्तथयमिति
नज्‌समासनिष्यत्रं । यथा,--
“असम्भाव्यं न वक्तव्यं प्रद्यच्तमपि दश्यते" |
इति चाणक्यः ॥

अवक्रयः, पु, (अवक्रीयते प्रतिरूपदानेन खाधीनं
क्रियतेऽनेन, अव + क्री + खच्‌ |) कयसाधनद्रव्यं ।
मूल्यं ¦ इत्यमरः ॥ (राजग्राद्धं द्यं । बणिभ्मि
सुकश्याने प्रतिभाग्डमधि पतये देयं !
^विक्रयावक्रयाधानयाचितेषु पणान्‌ दशर"? ।
इति याद्लवल्काः । खुतावत्वालमुषयो गाथे मा-
गडवस््राश्वादिम्भया दोयते मह्यं च युष्राभिरेता-
बनं देयभि्येदं विधं भाटकं । भाड़ा दति भाषा |)

अवगयितं, चि, (अव + गय +कभ्भणि क्त |) अव-
ज्ञातं । अवमानितं। इव्यमरः॥ ( तिरस्कृतं ।
“ञअ्आयासेनालसाङ्ोऽप्यवगणितरुजः कानने चन्द्‌-
नानां,अस्मिन्‌ गायन्तु रागादुरमयवतयः कौत्ि-
मेतां तवव । इति नागानन्द्‌ः ।)

अवगण्डः, पु, (खव + गम + इ, डकारस्य नेत्वम्‌ `)
गण्डस्थत्रणः । वयसूफोडा इति यावत्‌ । तत्‌-
पय्थायः। वरण्डः २ । इति चिकाणडश्रेषः ॥

अवगतं, चि, (अव + गम +क्त |) ज्ञातं । तत्-
ग्थायः। बुद्धं २ बुधितं ३ मनितं ४ विदितं५
प्रतिपन्नं ९ अवसितं ऽ । इत्यमरः ॥ प्रमितं <
मतं € प्रतीतं १० | इति जटाधरः

अवगतिः, स्त्री, (अव + गम + भावे क्तिन्‌ ।) चान-
सामान्यं । इति जटाधरः ॥ (बोधमात्रं । अप
गमः। अपसरगम्‌ |)

अवगथः, चि, (खव + गा + क्तरि थ, निपातनात्‌
खः।) प्रातःखलातः। प्रातःल्ायौ | इति सि-
इडान्तकौसुदी ।

अवगादः, पु, (खव + गद + घन्‌ । ) जलदोणीो ।
नौकाजलंसेचनकाष्टपाचं । इति इलायुधः ॥

अवगादः, पु, (अव + गाइ + घन्‌ ।) खानं । खान-
सहं । इति वोपदेवः ॥

(“पचर्दधययः स्पृ योयचनद्रमाः
सदावगादच्तमवारिसद्धयः' |

इति ऋतुसंदारः |)

अव

अवगाहनं, क्त, (खव + गाद + भावे च्युट्‌ । ) खान-
करयं! तत्पर्य्थाथः। अवगाहः २ वगादइः३्‌
मञ्जनं 8 ( “कन्दपंबरणानलेदग्धानामव गानाय
विधिना रुभ्वं सरो निर्््ितम्‌”) । इति इदङ्गार-
तिलके । ) निमव्ननं । डव दिया ना्ोया
इति भाषा । शिरःखानं । अम्भसि मञ्जनं । वथा ।
खवगानन्तु चन्तुकशंनासिकामङ्लीभिरा-
च्छाद्य कुर्यात्‌ ।
“छङलोभिः पिधायवं श्रोचदृखनासिमासुखं ।
निमच्नेत परतिखोतस्तनिः पठेदघमषंशं'"
इति समुदकर तात्‌ । अतरानुदधते वारच्रय-
मेवावगाइनं |
“नाभिमाचजन्ते गत्वा क्त्वा के शान्‌ दिधा दिजः।
निरुध्य कर्णो नासाश्च चिःकरत्वो मच्जनं ततः” ॥
इति वामनएराणात्‌ । इग्ाङ्गिकाचारतत््वं ॥
न्यत्‌ खानश्रब्दे रव्यं ॥*॥ खाडयन्राद्यणस्य
आआद्धकरैरपि वगा इनखानकनतेव्यत्वं । यया गो
भिलः | “च्ातान्‌ शुचीन्‌ खचान्तान्‌"' इत्ादि ।
सखञातान्‌ खवगादितान्‌ न तु मन्त्ादिच्ातान्‌ |
सयमपि खूतकादिरहितः खातः इति श्राद्ध
तत्त्वं ॥

अवगतं, ज्ञी, (अव +गी +क्त | ) निन्वादः।
लोकापवादः | इति विश्मेदिन्यौ ॥ ( गौतादिना
निन्दाख्यापनम्‌ । असाधुगीतं । खश्ोभनगानं |)

च्वगोतः, चि, (अव+ग~+क्त।) सख्यातगदेणः।
निन्दितः। इत्यमरः ॥ ( “विधरं किमतः परं
परेरवगीतां गमिते दशामिमाम्‌" इति
भारविः) कृद्धः । इति मेदिनी ॥ सुदृष्टः ।
इति विश्ः।॥

खवगुरनं, की, (अव + गुर्ठ + च्य॒ट्‌ ॥) योषानना-
वरकसरन्धृवस्त्रं । सत्रीमुखाच्छाद नवस्तं । घोम्‌टा
इति ख्याता| इति शब्दरल्नावलो । मुद्धाविग्रोषः।
(“खवगुण्ठनसंबोता कुलजाभिसरेद्यदि”? ।
इति साद्दि्द्पणे । “जादे ! सुङत्त्ं मा लच्ज,
अवगद्रस्सं दाव दे अवगुण्ठणम्‌"” । इति शाकु
न्ततते | ) मुद्रा विेषः। |
तथा च तन्लसारे।
“लस्तता मुद्िदौर्घाधोमुखतन्नंनी ।
खवगुरढनमुदेयमभितो मामिता मता” ॥
धुल्यादिखच्तग ॥

अवगुरिटिका, स्त्र, ( अवगुख्ठयति खाद णोति, अव
+ गुष्ठ + वुल्‌, स्त्रीत्वात्‌ टापि अत इत्वम्‌ । )
खव गुरनं । स््ीमुखावरकवस्तरं । इति श्रब्दरला -
वलो ॥

ष्यवगुर्टितं, ति, (अव + शुण्ड +क्त । ) चू गितं ।
इति चिकाण्डरेषः। गँडा करा इति भाषा ।

अवगोर्णं, क्ती, ( खव +गुर उद्यमे + ल्युट्‌ । )
ताडनाधदग्डादीनामु्म इति ब्राह्मणं ॥ मा-
रिवार निभित्तेठेङ्गाउढान इति भाषा | यचा
प्रायखित्तविवेक्षे। ““दग्डनिपातप्रायचित्तनैव गु-
रुणा तन्रान्तरीयकावगोरणप्रायञ्ित्तमपि सम्प-

द्यत दवयुकतं । ननु दद्डनिपरात परावच्चित्तात्‌ तदन्तः

अव
पातिनोऽवगोरप्रायश्धित्तस्य कथं सिदिः।
तथाहि मनुः।
वग यथं चरेत्‌ छच्छम ति क्लरं निपातने । अव-
गय्यं ब्रद्यणताड़नाय दण्डमुद्यम्य शतयातना-
जनकं यत्‌ पापसुत्पादितं ततृक्तयकामः कच्छ
पाजापन्यत्रतं चरेत्‌। तदुक्तं संयु धिकस्यो। शंयो
परजापतेः प्राधेनया देवैत्रौद्धणावगोरणफलत्वेन
श्तयातनाभिदहिता। तथा च श्चुतिः। शंय
प्रजापतिः प्रजाविनेता प्रजाहिते रतश्च देवानां
विवदन्‌ च्याशिषोऽयाचत । देवास्ववगोरयो
श्रतयातनास्वित्याशिषोध्ददतेति । शाख्रदौपि-
कादौ दरपौगेमासप्रकरये । देवा वर रय! वाह
स्यत्यमन्रुवन्‌ इव्यं नो बहति किं मे परजाया इति
तेऽन्रुबन्‌ यो ब्राद्यखायावगुरेत्तं श्रतेन यातयेव्‌
यो निदन्यात्‌ तं खषखेय यो लोहितमकसोत्‌
यावतः पांशून्‌ व्यनक्ति तावतः परिवनत्छरान्‌ स
खगत्मिथवेत । तस्मात्‌ ब्राह्मणान्‌ नावशुरेत्‌ न
इन्ात्‌ न लोहितं कुर्यात्‌ इति? । इतिहासा-
त्मकं ब्राद्यणद्ध॒ । इति प्रायञ्ित्ततत््वं ॥
द्रहः, पे, (अव + यर + घञ्‌ । ) उद्िरोधः।
( अनादिः |
““ङद्धिमेवति शस्यानामवय्रङदिश्ो षियाम्‌'' ।
“नमोनभस्ययोडेद्धिमवय्रह इवान्तरे” ॥
इति र धुव ।) प्रतिबन्धकः । इत्तिललाट। इति
भेदिनी ॥ गजसमू इः । इति हारावली ॥ खभावः।
इति चिकारडशेवः। (यदुक्तं, -
“तौ स्थास्यतस्ते ्पतेनिदेशे
परस्परावग्रहनिविंकारौ' |
इति मालविकाभिभिचनाटकम्‌ ।) चान विश्नेषः ।
इनि हेमचन्द्रः ॥ शपः। इत्यमरटीकायां भर-
तादयः।॥ (ययं । सीकारः। इर्य । अपसारं ।
निशेधः । अवरोधः ।
“स रोचयामास परेश बन्धं
प्रसद्य रच्तोभिवरयरदश्') |
इति रामाये । अवान्तरपदसन्ञां खचयितुं
पदपाठकाजे किच्चित्कवालमवलानम्‌ । नादरः ।
जिन्दाद्धचकवाक्धप्रयोगः | )
अवरं, ज्ञो, (खव + ग्र + भावे च्युट्‌ । ) घरति-
सोधः। नादरः । इति मेदिनी ॥
ऋअवय्रादइः, प, (खव + यङ + घन्‌ । ) प्रइदोषादि-
जन्यङृष्द्याघातः। सको इति भाषा। तत्प-
यथायः। ङट्धिविघातः २ वग्रहः ३। इग्मरः॥
इस्तिललाटं । शापः | इति तदरौका ॥ (यथा,--
“वग्रादस्ते भूयात्‌”? |)
खव घटः, ए, (खव + घट + धारे घज्‌ ।) भूरन्ध |
मगन्तः। इति चिकाण्डशेवः ॥
्ववघातः, ए, ( खव + इन्‌ + घन्‌ । ) अघात-
विश्चेषः। तण्डुलादिकण्डनं । इति हेमचन्द्रः ॥
कड़ान यस्य प्रसिद्धिः! यथा । चरुविधौ विद्या-
करवाजपेयी। श्राच्रावधारगवेलायां हि यच
प्रयोजनामावादि निश्यस्तवरैव तदुपादानादिलोपः
शराख्रा्थः। यथा छष्णले$वधातादिजोषः। यच

१२९३

अव
तदनुष्धानवेलायामेव एरुषदोषेण प्रयो जनाभावो
छ्चायते तदा प्राक्‌ तत्रिखयाच्छास््रप्रापितः पदाय
निवमापुव्बेमाचाथं मनुखेयमेष । तरव प्रहटता-
वपि खालस्यादिना तीच्यादिस्थाने तण्डुलादिषु
ग्टद्धीतेब्बाघातादि समाचरन्ति याज्िकाः।
“चाते न्यृने तथा विते सान्नण्ये मान्तिके तथा|
यच्ञे मन्ल्ाः परयो क्या मन्लञा वन्ञार्थसाधकाः'” ॥
सान्नाय्ये हविषि मान्तिके मन््रसाध्ये खवघातादौ
तत्काले मन्त्रपाठाभावेऽपि मन्त्राः परयोक्तयाः
दति खदित । (अपग्टद्यः ) ॥

अवचस्करः, चि, खवचनस्थः ¦ कथार अखवाध्य दति

भावा। न वचः करोत्यर्थे वचःशब्दपन्वेक-
छधातोः ट प्रत्ययेन निष्यन्नः ॥

अवचूणितं, ति, ( खव + चयं +कम्मंगि क्तं)

चूर्णोछतद्रव्य । गुंडा करा इति भ(षा | तत्पर््यायः।
अवध्वस्तः २ अपध्वस्तः ३ | इवमरः तदोका च।

अवचूलः, पु, (अवनता चूडा यस्य, वा इस्यलः।)

ध्वजाग्रबडाधोमुखवस्तरं। इति हेमचन्द्रः ॥

अवचूलक, ली, (खवचूलभिव इवा कन्‌, संज्ञायां

वाकन्‌ | ) चामरं । इति चिकाणडश्येषः |

वच्छ, चि, (खव + छिद्‌ + क्त |) अवच्छेदकता-

निरूपकं । विशिष्टं इति न्यायमाषा । खवच्छे-
दाञ्चयः। यथा । प्रतियोग्यसमानाधिकषरययत्‌-
सामानाधिकरणायन्ताभावप्रतियोगितावच्छेद-
कावच्छत्नं यन्न भवति तेन समं तस्य सामनाधि-
करण्यं व्याभ्िः। इति सिद्ान्तलच्तयचिन्तामणिः।
(“जलाशये महाकाश्स्तद वच्छन्नमेव हि ।
भेक पुयमथापरम्‌।।
कटंत्वमवच्छत्े विकारिथि

इति अध्यात्मरामायय |)

खवच्छरितं, को, (खव + च्छुर +भावे क्त । ) महा-

ष्ास्यं । इत्यमरटीकायां भरतः ॥

ष्वच्छरितकं ज्ञौ, (खवच्छरितभेव, खार्थे कन्‌ । )

मद्ास्यं । इति शब्दरलाबली ॥

खअदच्छेदः, ए, ( अव + छिद्‌ +भावे घञ्‌ । ) परिः

च्छेदः| रकदेशरः | विषटोषणत्वं |
(“प्न्दाथेस्यानवच्छेदे विश्ेवस्रतिहेत वः” ।
इति सादि्दपंणम्‌ । ) `

अवच्छेदकं, चि, ( च्थवच्छिनत्ति, अव + 1कद्‌ +

रवल्‌। ) न्याय मते अ्याप्यरच्छधिकरणसम्बन्येक ..

देश्रः। इतरब्यावत्तंकः । विश्धेषणं । अदच्छिदते
नेनेति यथा । ब्याप्यङन्तेरवच्छद कत्वमपि ख-
रूपसम्बन्धपिष्टेषः तदा खयावच्छेदकः। इति-
न्यायशास्त्रं ॥

च्यवच्छेदकत्वं, को, (अवच्छेदकस्य भावः, भावार्थे त |)

खरूपसम्बन्धविष्रोषः। यथा । ष्टकश्चावनच्छेदवः वं
ख रूपसम्बन्धवि षः । इत्य वच्छेरकत्वनिरत्तौ भि~
सौमणिः॥ खनतिरिक्तडत्तित्वं । यथा । खव-
च्छेदकत्वश्च इ हानति रि त्तडत्तितवं । तेन विशि-
स्यासत्वेपि मात्‌ पतिबन्धेऽपि न च्वतिः। इति
सामान्धनिशक्तौ भिरोमणिः॥ अन्यनानतिरिक्त-
ढृत्तित्वं । यथा । नलु तादृशपरतियोगित्वान्यूना-

अव

नतिरिक्तटत्तित्वं वाच्यं । वदङ्धित्वं न धटढलनि
ाद्शप्रतियो गित्बान्य॒नानति रि ऋडत्ति तथाह
तार्णाता्ंति । इग वच्छेदकत्वनिरक्तो जगदौशः॥
श्नतिरिक्तटत्तित्वरूपावच्छेदकत्वं पारिभाषिकं ¦
यथा। तदवच्छिन्नाभाववदसम्बद्धखविशरसामा-
न्यकत्वं खविशिटसम्बन्धिनिषाभावप्रतियोगितवा-
नवच्छेदकतत्वन्वं वा तदनतिरिक्तरत्तित्वं वक्तं ।
इति ्यवच्छेदकत्वनिरक्तौ शि रोमणिः॥ अव्याप्य
इत्तेरवच्छेदकलत्वमपि खरूपसम्बन्धविष्रोषः तदा-
अयावच्छेदकः । त चावच्छेदकत्वं 2 ह शिखरि
नितम्बे इताशनो न शिखरे इत्यादि प्रतीति-
बलात्‌ कुचचिदव्याप्यङ्त्यधिकरणदेशविष्रोषादि
दानीं गोर गौनंतु गहे इत्यादिप्रतीतिबलाव्‌
कुचचित्‌ देशदत्तितायाः काले कृचचित्‌ काल
छक्तिताया दे रे खप्यल्ि । इति न्यायशास्त्रं ॥

वच्छेदावच्छेदः, प, व्यापकत्वं । इति न्धायभाषा ॥

च्वन्ञा, स्त्री, (अव + चा + ट्‌ |) अनादरः।
अवदहेला । इ चमरः । (““खआात्मन्धवज्रां शिथिनी-
चकार” । इति रघुवंशे)

च्यवन्तं, चि, (अव + च + क्त ।) खवमानिते। खना-
दृतं । तिरख्कतं । इमरः॥
“अ वच्लाता भविष्यामो लोकस्य भगतौपते?
इति महाभारते |)

अवन्नानं, क्ली, (अव + चा + भावे च्युट्‌ 1) अवश्चा।
यथा अवच्चानं अवच्चा तो अन्तःशद्ेरिति
खः। सम्प्रादित्वात्‌ क्लिषिति मधुः। तन्मते
गोपावद्ुषं । इन्मरटीकायां भरतः ! (खषमानः।
तिरखकारः । अनादरः ;
“द्रश्ितं तदवच्नानात्‌ विद्धि सगंजमात्मनः') |`
इति रघवे ।)

वटः, ए, (खव + खटन्‌ |) खिलं । गततः । कूपः ।
(““स्च्तसां गतसत्वानामेष धम्मः समातमः ।
वटे ये निधीयन्ते तेषां लोकाः सनातनाः” ॥
इति रामायणे) कृदकनौवो | इति विश.
मेदिन्यौ ।

अवटिः, ठ, (खव +खटि |) गन्तः । इति इलायधः॥

अवटीटः, चि, (अवनता नाखिका, प्रादिसमासः,
तारे नासायाः टीटादे्ः अरशं्वादित्वादच्‌ ।)
नतगालिकः। खादां छेपडनेको यख्य प्रसिडिः।
तत्पयः । अवनाटः २ वटः श । इत्यमरः ॥

खव दुः पै, स्री, (अव + टौक + मित दुत्रादित्वात्‌ डुः)
ग्रीवापचाद्धागः। इग्मरः ॥ घाड्‌ इतिख्यातः ।
कूषः। गतैः । इति केमधन्नः ॥ टक्तमेदः | इनु
खादिकोषः।

अवडङ्गः, प, (अवगतो डक, शब्दो यस्मात्‌ ।) इटः
इति जटाधरः। कस्य चिन्भते वरङ्ग इति पाठः॥

अवदोनं, जी, (खव +खौ +मवेक्त |) पकठियाम-
धोगमनं । पच्िणामवरो शयं । इति जटाधरः ॥

अवतंसः, प,ी, (अव + तन्‌स + घञ्‌ ।) कर्यपुरः ।
क्ंभूषणं।

(“तं मातसो देवमनुव्रजन्त्यः
खवाहनच्ताभवचलातंसाः ।

अव
इति कुमारसम्भदे ।) शेखरः । शिरोभूषणं ।
तत्पर्यायः । वतंसः २ उत्तंसः ३। इत्यमरः ॥
सुकुटं ४ मकुटं ५ मौलिः € मौलीकः ७ शेखरं
= उष्णोषकः < कौटोरकं १० कोटौरं ११
किंरौटं १२ चूडामणिः १३ श्िरोरतं १४ श्रो
मणिः १५। कगेभू षं । तत्यग्यौवः। वतंसः र्‌
करंएुरः ३ कुण्डलं 9 कणंवेष्टनं ५ उत्तंसः ई
दन्तपत्रं 9 कंक < । इति एब्दर त्रावलो ॥
अवतमसं, जौ, (अवततं व्याप्तं तमः, प्रादिसमासः,
च्छच ।) अल्यान्धकारः | इत्यमरः ॥
(“अवतमसभिदायं भाखताभ्यदूमेन्‌
प्रसभसुडगणोऽसौ दश्नीयोऽप्यपासत
इति माघः।)
शवतारः, ठ, (खव + ढ्‌ + करे घञ्‌ |) अवतरणं ।
एव्करि ्यादिः। तोः । इति मेदिनी ॥ (सोपान-
पद्धतिः प्रस्तावना । आभासः । उपक्रमणिका।
यथा । “दूरे गुरुपरथित वस्तकथावतारः"› | इति
शान्तिशतके |) देवानां विशेषतो विष्णोमेच्येन्तरेण
यणो श्वेशरपेण एथिव्यामवतरणं | अवताराश्न-
संख्यया: तेष्वते प्रसिद्धाः, त्र्या ९ वराइःरनारदः
नरनारायणौ 8 कपिलः ५ दत्ता्ेवः६ यज्ञः 9
ऋषभदेवः 5 एः € मद्यः १० कूर्मः ११
धन्वन्तरिः १२९ मोद्िनी १२ सिंहः १४ वामनः
१५ परशुरामः १६ वेदव्यासः १९७ रामः १८
बलरामः १< छष्णः २० बुद्धः २९ कल्कौ २२।
इति श्रीभागवते ॥ यथा,-
“सखव प्रथमं देवः कौमार स्ममासितः।
चचार दुखर ब्रद्या ब्रद्यचय्ध॑मखण्डितं ।
दितीयन्तु भवायास्य रसातलगतां मों ।
उडरिव्यत्रपादत्त यज्ञेशः श्रौ करः वपुः ॥
दरतौयम्डबिसगे वे देवर्षिंत्वमुपेव्य सः ।
तन्त्रं सात्वतंमाचद्ः नेष्कम्मे कम्मेणां यतः॥
तु धम्मकला सगे नरनारायणाढृषौ ।
भरूलवाक्नोपश्चमोपेतमकरोद खर तपः ॥
पशम: कपिलोनाम सिद्धेशः काकविश्ुतं ।
प्रोवाचाञ्चरये सांख्यं तत््वयामविनियंयं ॥
अणमेर पत्वं ङतः प्राप्तो ऽनद्धयया ।
च्यान्वोच्िकौमल्काय प्रका दादिभ्य ऊचिवान्‌ ॥
ततः सप्तम खाकरलां रचे न्नोऽभ्यजायत ।
स यामाद्येः छरगणेरपात्‌ खायम्भवान्तरः ॥
श्वम मेरदेव्यान्तु नाभेरात उरकमः ।
दशयन्‌ वत्म धीराणां सर्व्वाश्र मनमस्कतं ॥
ऋषिभियग्याचितो भेजे नवमं पाथिवं वषुः,
दुग्धेमामोषधीविप्रास्तेनायं स उशत्तमः ॥
रूप स ग्रहे मद्य चाच्चषोदधिसंश्चवे।
भाव्यारोप्य मोमय्यामपादेवखतं मनु ॥
इरा्राणासुदधिं मद्नतां मन्द्रा चलं ।
दभरे कमठरूपेण एष्ट रकाद विसुः॥
धान्वन्तरं दादशमं चयोद शममेव च ।
पाययत्‌ रानन्न्‌ मोदिन्ा मोहयन्‌ स्तिया॥
चतुद श नारसिंहं बिभ्नद्यन्रमू जितं ।
ददार करजरूरावेरकां कटद्द्यथा

|

१२४

व
पञ्चदशं वामनक छत्वागादध्वर बलेः ।
पदचयं याचमानः प्र्यादित्सुच्त्रिपिष्टयं ॥
अवतारे षोडशमे पश्यन्‌ ब्ह्ादहो पान्‌ |
चिःसप्तल्त्वः कुपितो निःच्चामकरोन्महौं ॥
ततः सप्रदश्रे जातः सव्यवन्यां पराशरात्‌ |
चक्रो वेदतरोः शाखा दृष्टा पसोऽल्यमेधसः ॥
नरदेवत्वमापत्तः सुरकाय्यचिकौषेया ।
समु द्रनिग्रहादीनि चक्रे वय्धारयतः परं ॥
रकोनविंे विंशतिने टच्छिष प्राप्य जन्मनी |
सामह्छष्णाविति भुवो भगवानहरत्‌ भर ॥
ततः कलौ संपटनत्ते संमोहाय सुरदिषां ।
बुद्धोनाघ्नाञ्जनसुतः कौकटेष भविय्यति ॥
अथासौ यगसन्ध्यायां दस्यप्रायेष राजसु ।
जनिता विष्यशसो नान्ना कल्किजंगत्प तिः ॥

अवतारा ह्यसंस्येया इरेः सत्वनिधेदिंजाः

यथा विदासिनः कुल्याः सरसःस्यः सडखशः |
ऋ षयो मनवे देवा मनुएत्रा महौनसः
कलाः सव्वं हरेरेव सप्रजापतयः स्मता
णते चांशकलाः एसः छष्णस्त भगवान्‌ खयं ।
इश््रारिव्याकुलं लोकं ग्टड़यन्ति यगे वगे'” ।
इति श्रीभागवते खन्धे २ अध्यायः॥ (दश-
ऋखवतारा रव प्रधानतया प्रसिद्धाः। ते च यथा,-
'“मव्छः कुम्भौ वरा ङश्च नरसिंहोऽथ वामनः ।
रामो रामश्च रामञ्च बद्धः कल्की च ते दश” | )
(खावि्भाविः। जन्म । उत्पत्तिः । यथा,
“अगच्छदष्ेन गुणाभिलाषिणौ
नवावतारं कमलादिवेत्पलम्‌” ।
इति रघुः! अवसारणं । इरयं । यथा,--
“भूमेभारावताराय ब्रद्मणाप्रार्चिंतः एरा ।
स णव जातो भवने कौशस्यायां तवानघ" ।
इति अध्यात्मरामायणे ।

अवतारणं, को, (अव + द्‌ + णिच्‌ + स्यृट्‌।) भूतादि

ग्रहः । वस्त्राञ्चलं । अनं । इति विच्मेदिन्धौ ॥
(्रश्यप्र्तावना । ऊद्धादध अनयन । यथा,
“क्रियतां यदि श्रक्रोणि गङ्गाया अवतारणं” ।
इति रामायणे |)

अवतोणः, चि, (खव + + क्तरि क्तः) अवतरण-

विशदः । प्रादुूतः। जलादौ छतावराहः ।
या । ज्योतिषे।

«नौख्यीव खुभस्रोव सन्वकामफलप्रद ।
एथिव्यामवतीर्फोऽसि लञ्चरोट नमोऽस्त ते"? ॥
इति तिश्यादितत््व ॥

चवतेाका, स्त्री, (अवपतितं तोकमस्याः सा ।) पत-

दभो गौः । तत्पर्यायः । खवद्धभा २ । इयमरः ॥
गावङ्ागाद । गावफेला गाह्‌ । इति भाषा ।

अवद, ए, (अव + दन्‌ श + घम्‌ ) छ रापानरचि-

जनकचव्वंगदरव्यं | गजर इति भाषा । तत्पर््यायः।
भक्तं २। -इत्यमरः। विदश्षः ३ सन्धानं 8
रोचकः ५। इति राजविर्धटः ॥

अवदातः, पु, (खव +रे +क्त. ।) चऋेतवशेः । पीव-

वेः । इत्यमरः ॥

अवदात, चि, (अव +रे + क्तः) सुक्तगुणविशिदटं।

अव
(“कन्देः सविग्बमवधृहसितावदातिः"॥ इति ऋतु-
सं्ारे। पीतवणेयक्तं । निभ्मलं । `
“तत्त्वं कमेण विदुषां करुणावदाते
अडावतां हरि पदं खयमाद धाति” |
इति शान्तिश्रतके।) मनैीच्कं । इत्यमर हेम चन्द्रो ॥
वदान, (अव +देा+ल्यट्‌ |) ङत्तं कम्मे ।
पशस्तमथच निर्ग कम्मं। ये कम्म पटक्तिते
सकले पशसा करे सेद्‌ समाप्तकम्मं इति भाषा ।
तत्र््यायः। अपदानं २। इत्यमरः तद्ीका च ।
खण्डनं । इति मेदिनी ॥
(“विखावसुपायहरैः पवौगेः
सङ्गोयमानचिपुरावदानः'?
इति कुमारसम्भवे । ) वौरणमूलमिति खामी ।
(पराक्रमः । वीयं । यथा,
पनेकेतघ्नमय € मन्त्वन्मुन 1
प्रापदस्तरमवदानतो धितात्‌” ।
इति रघवंशे।)
अवदारणं, ज्ञी, (अवदोयंतेऽनेन, अव + ट्‌ + णिच
कर्णे च्यट्‌ |) खनिचं। खन्ता इति ख्यातं ।
दत्यमरः ॥ (विदारणं | भेदनं । खननं । यथा;
“खवदारयकाले तु एथिवी नावदीर्यते”
इति रामायणे। अव + ष + भावे लुट्‌ । )
अवदाहः, ज्ञी, ( अवगरमितोदाहेा येन तत्‌ ।) वीर-
गमूलं । इत्यमरः ॥ ( उशोर शब्देऽस्य विश्रोषो
यः| )
खवदाहेष्ट, की, ( अवदाहे इदम्‌ अनुकूलम्‌ । )
वौरणमूलं । इत्यमरटीकायां भरतादयः ॥
खवदाहेरटकापयं, ज्ञी, उशीर | खस्‌ इति भाषा |)
इति भर्तः
अवदोे, चि, (अव + + त ।) बवीभूतष्टतादि ।
तत्पर्य्यायः । इतं २। इग्थमरः
अवदाहः, प, ( अव + दु इ + घन्‌ ।) दुग्धे । इति
चिकाणश्ेषः।
खवद्धं, चि, (न वदति पर गणं, अवद्यावमा धमान
रेफाः कुत्सिते इति वदेन नि कत्तरि यत्‌।) अधमं ।
कुत्सितं । गदितं । निकृष्टं । इत्यमरः ॥
अवद्यं, की, अनिष्टः । इति वेापदेवः॥ पापं | इति
पाणिनिः ॥( “उदवहदनवद्यां तामवद्यादपेतः" ।
इति रघवे |)
अवधानं, ज्ञी, (खव + धा + स्यट्‌ ।) मनेयोगः
तत्पर्य्यायः। समाधानं २ प्रणिधानं ३ समाधिः
४। इति हेमचन््रः॥
अवधारणं, क्तो, (अव + ट + णिच्‌ + स्यट्‌ ।) निचख-
यः। यथा । “डि हेताववधारणे" । इ्मरः ॥
खवधारितः, चि, (अव + + णिच्‌ + क्तं |) सता-
वधास्यः। यथा । ।
५त्वया सुमुखि किं भोक्त न मया हयवधारिलं |
विकेचय महाभागे शद्धेतो वन्तते खलु"" ॥
इति ब्रद्देवरते श्रीछब्यजन्म खण्डे २० ध्यायः ॥
खवधास्यः, चि, (व्यव + ए + रत्‌ ।) खवधारुणीयः ।
्वपन्नेक्टधातोरष्यैण घपत्ययेन निष्पन्नः । गि-
धाब्येः ॥

अव
अवधिः, पे, (खव +धा + कि) अवधान। सौमा।
कालः। (“खथ चेदवधिः पतीच्छते” इति भा-
रविः |) विलं । इति वि्मेदिन्धौ ॥
खअवधीर, त्‌, क, दन्ञा्यां । ( अदन्त + चुरा०-
उभय०-सन०-सेट्‌ |) अवधीरयति | आवधीरयत्‌
साधुमसाधुः । इति टुगौदासः | ।
अवधेतः, पै, (अव + घ्‌ + क्तः) सभ्रासाश्रमो ।
तदिधानं सन्नासिशब्दे दर्यं । तदेदा यथा ।
देव्यवाच |
“दिविधावाश्रमौ पोक्तौ गारंख्धगो सै्तकन्तथा ।
किमिदं श्रवते चिचमवधृताखतुरविंधाः ॥
रुतद्देदितुमिच्छामि तत्वतः कथय प्रभो ।
चतुव्विधावधुतानां लच्तणानि वि्रेषतः।॥
सदाशिव उवाच।
ब्रद्यमन्लो पासक' ये ब्राद्यणच्तवियादयः ।
खद्ाञ्नमे वसन्तोऽपि ज्ेयास्ते यतयः पिये ॥
पणाभिषेकविधिना संस्कत! ये च मानवाः।
श्रंवावधतास्ते चयाः पजनीोयाः कुलाडिति ॥
ब्रद्यावधतः रीवाख साग्िमाचारवर्तिनः
विदध्य सन्वेकम्माशि श ्छदीरितवत्मना ॥
विना ब्रद्यापिंवद्धेते तथा चक्रापिंतं विना।
निषिद्धमन्नं तोयन्च न ग्भैयः कदाचन ॥
ब्रह्मावधतकौलानां कौलानाममिषेकिणां ।
प्रागेव कथिता धम्मं आचार दरानने।
खानं सन्धासनं पानं दानश् दाररच्तशं |
सन्ब॑मागममागे् शवन्रद्याबधू वयोः"

इति मद्ानिव्बाशतन्त्रे ९४ उच्लासः |*} खन्ध च |

परद्र उवाच |
4“प्रटश देवि प्रदच्यामि खवधतो यथा भवेव्‌ ।

वीरस्य मूत्तिं जानीयात्‌ सदा तत््वपरायः ॥
यद्धपं कथितं सव्वं सन्नयासघास्ण पर्‌ ।
तद्रपं सव्नकम्मायि प्रकु्थादौरव्लभं ॥
दण्डिने मुण्डनं चामावास्यायामाचरे द्यथा ।
तथा नेव प्रकुर्यात्त वीरस्य मुण्डनं प्रिये ॥
असंस्वुतं के जालमुक्तालम्बिकचो चयं ।
स्थिमाला विभूषा दा रुदाच्तानपि धारयेत्‌ ।
दिगम्बणो वा वीरेन्रखाथ वा कौपिनो वेत्‌ ।
रक्तचन्दनसिक्ताङ कुर्याद्र साङ्ग षां”
रति निन्वाणवन्ते ९४ पटलः ॥*। अपिच |
“न्करोटि विधयश्च कारदगट तथा प्रिये ।
पर्ओश्चाजिन्ैव योगीव धारयेत्‌ सदा 1
खद्राक धारयेद्योगौ वासरूपकवाससी ।
कपाले धारयेचनद्रं चन्दना च्व षतः ॥
दंषत्‌ पिक्लवं वस्रं धारयेत्‌ सर्व्वदा छत"! ।
त इति शिवस्य सम्बो धनं ।

, खदग्रानाख्यं यद्रा तत्तु संधारयेद्रूधः
विपी कपिलद्धैव मडडिणडिमभमरान्‌ ।
वादयन्‌ डमरं योगौ यच कुचाश्नमे स्थितः"
इति योगसारे २ परिच्छदः ।*। अपर द्च।
“चमा दानं तपो ध्यानं बालभावेन रोलजे ।
गिवे मेस्बानन्दो सुक्तोऽचं कुलनायकः ॥
खवं भावधरो मन्त्री चेतुुक्ताः सदाशिवः।

१२५

अव
सं विदासेवनं कुर्य्यात्‌ सदा कारणसेवनं १
भवेत्‌ साच्तात्‌ स एरुषः श्रम्भृरूपो न संशयः" ।
डति निव्बीणतन्लं ॥*] किञ्च
° ब्राद्यणः चचियो वैश्यः दधः सामान्यं खव च ।
कुलावधुतसंस्कारे पश्चानामधिकारिता ॥
इति महानिव्यौणतन्तं ॥ , ॥ अन्यच्च ।
““निव्वीणमुक्िमाग्नोति ब्राद्यणो वीरभावतः।
अवधतः च्तचियश्च महासती न संग्रायः॥
खरूपो$पि भवेद्यः नाऽपि सडइलोकवान्‌ ।
सम्परणफलमाप्रोति विप्रो निन्वाणतां ब्रजेत्‌ ॥
विभागं फलमाप्रोति च्तत्चियो वौरभावतः।
पाद दयन्त वैश्यस्य खरूदस्य चैकपादकं"” ॥*॥
दश्रनामावधूतानां पयेकं नाम घागुक्तमिदानी-
मपि तेषां पधानत्वेनाङोकरणाथें संज्ञाकथनगभै
लच्तयविश षमा ।
“खवधृतस्य चाख्यानं श्रटगाथ्य पब्बेतात्मजे ।
बनारण्छे भारती च गिरिश्च पुरिरेव च।
रुकसश्थान तु संख्थिय दइ र्ध्यानादिकश्चरेव्‌ ।
यो मन्लदानं तपसा सवनः परिकीर्तितः ॥
खस्तकेशो जटाजुटः सदा वातुलवद्भेत्‌ ।
अन्तर्योगौ मदावीसोऽर गसं जख प्ले ॥
नानाशास्त्रेषु यो विन्न नानाकभ्मविशारदः ।
सदेङृदेवीभावेन भावयेद्‌ यो हि चाबलां ॥
सर्व मारतीदवीशो महाज्ञानी जितेचियः।
सदो द्वंबार्या वौरो सुक्घकेश्रो दिगम्बरः ॥
सव्वं समभावेन भावयेत्‌ यो नरोत्तमः ॥
इ्टदेवीं विना नात्ति स गिरिः परिकीर्तितः॥
नानादेशेष पौठेष चेकेष तौथभ्रूमिष ।
भ्नमगं कुरुते निचयं कुर्य्या द्त्ेन प॒जनं ॥
देवतायाः सदा ध्यानं ओरगुसोः पूजनं तथा ।
अन्तर्यागेष थो निष्ठः स वौरः एरिरेव च ॥
ऋअवधृताश्रमे देवि ! यस्य भक्तिः स॒निश्वला ।
तस्य तुद्धा भवेत्‌ काली किं न सिद्धति भूतले ॥
अवधूतं समालोक्् शम्मवत्‌ पूजनं चरेत्‌ ।
शक्तितः पञ्चतत्त्वानि यतनेनव निवेदयेत्‌ ।
अश्रक्तः परमेशानि भक्तितः परितोषयेत्‌"
इति निर्व्वाणतन्तं । * ॥ अषि च ।
“भक्तावधृतो दिविधः पुरगपुण विभेदवः।
पूणः परमहसाख्यः परित्राङ्परः रतः ॥
छृतावधृतसंस्कारो यदि स्याजन्ञानदुव्ब॑लः
तदा लोकालये तिष्न्नात्मानं स तु शोधयेत्‌ ॥
रच्तन्‌ खजातिचिङखं कुव्येन्‌ कम्म णि केवलं ।
सद ब्रद्यपरो भूत्वा साधयेजच्ानमुत्तमं” ॥
दति मदानिर््वाणतन्लं ॥ * ॥ अपि च| ,
“अवधूतः शिवः सा ्ताद वधुतः सदाशिवः ।
अव धृती शरिवादेवी अवधू ताञ्चमं दण ॥
चतुराञ्चमिणां मध्ये खवधूताश्रमो महान्‌ |
अवधुतख दिविधो रहश्यख्च चितानुगः ॥
सचेलं्चापि दिग्वासा विधियोनिविहारबान्‌ ।
सदारः सरव्यदारस्थख्ाढहासो दिगम्बरः
ग्टद्धावधतो देवेशि दितयस्त सदाशिवः?”
दरति सुणटमालातन्ल्े २ पटलः॥ * ॥ अवधूतस्य

अव
खम्‌ तत्‌ सदिति मन्त्रेण कम्मेकर्त्तामाइ ।
५ तत्सन्मन्लमु ाय्य सोऽहमस्मीति चिन्तयन्‌ |
कुर्य्थादात्मोचितं कम्मं सदा वेराग्यमासितः।
कुव्बेन कम्माग्यनासुक्तो नलिनीद लनीरवत्‌ ।
यतेतात्मानमु त्तं तत््वज्ञागविवेकतः'' ॥ # ॥
सन्वेषामोम्‌ तत्सदिति निदेशेन कम्मंफलमा ह ।
^५दक तत्छदिति मन्लेय यो यत्कम्मे समाचरेत्‌ ।
गहस्थो वाप्यदासौनन्तस्यामीदाय तद्भुवेत” ॥*
तन्मन्लकरियमायकम्भशः सम्पर्गत्वमपि ।
“जपडहोमपतिषशा च सस्काराद्यसिलाः क्रियाः |
ॐ तत्सदिति निष्यन्नाः सपणः स्यनं संपरायः |
किमन्येव्वेडभिम्मन्तः किमन्धैभरंरि साधनेः।
ब्राद्योपणानेन मन्त्रेण सन्यकम्माणि साधयेत्‌ ॥
सखसाध्यमबाडल्यं संप णफलदायकं ।
नास्यतस्मान्महामन्लादुपामान्तरमम्विके ॥
एरुषदेशे देहे वा लिखित्वा धारयेदिमं |
गेहे तस्य मद्टातोधे देहः एरयमयो भेत्‌ ॥
निगमागमतन्ल्राणां सारात्‌ सारतो मनुः ।
ॐ तनत्छदिति देवेशि तवाये सव्यमीश्तं ॥
चतुब्निधानां तल्वानामन्येषामपि वस्तनां ॥
मन्लन्येः शोधनेनालं स्याचेदेतेन श्रोधितं ॥
पश्यन्‌ सन्वेच सदयं जपस्तत्‌ सन्महामनु' ।
खच्छाचारः शुद्धचित्तः स ण्व भुवि कौौलस्गट ॥
जपादस्य भवेत्‌ सिद्ध मुक्तः स्यादगं चिन्तनात्‌ |
साच्तादुत्रद्ममयो ददौ साथंमेनं जपेन्मनु ॥
चिपदोऽय महामनः सन्वैकारणकारणं ।
साधनादस्य भन्लस्य भवेन्मव्यञ्चयः खयं ॥
यग्मयम्मपद वापि प्यकं पदमेव वा।
जतस्य महेशानि साधकः सिदधिमाग्भवेत”?
इति मन्लरपशंसा ॥ + ॥ शरवावधूतस्य सन्बेकर्म्मा
नधिकारमाद् ।
^प्रौवावधतसंस्कार विधताखिलकम्मसाः
नापि देवे नवा पिये नाष स्ेऽधिकारिता॥५॥
अथ परमहंसः
चतुगामवधतानां तुरीयो इस उच्यते ।

चयोऽन्ये योगभोगाच्छा मुक्ताः सर्व्वे शिवोपमाः
सो न कुर्यात्‌ स्रीसङ्गं न विधत्ते परिग्रहं ।
प्रारब्धमच्न्‌ विहरेत्‌ निषेधविधिवजिंतः ॥
त्यजेत्‌ खजाति चिङ्कानि कम्भारि ग्टहमेधिनां ।
तुरीयो विचरेत्‌ च्तौणीं निःसङ्कल्पो निरुद्यमः ॥
सदात्मभावसन्त ष्टः शोकम इपिवव्नितः
निनिकोतस्तितिक्तः स्यारि.सङ्गो निरुपद्रवः
नायं भच्छपेयानां न तस्य ध्यानधारणा ।
मुक्तो विसुक्तो निदन्दो इसाचारपरो यतिः
इति ते कथितं देवि ! चतुणों कुलयोगिनां ।
लच्तणं सविग्रोषेण साधनां मत्‌खरूपिणां ॥
ख्तेषां दशनात्‌ स्शरादालापात्‌ परितोषणाव्‌ ।
सन्नेतीयफलावािर्नायते मनुजन्मनां” ॥
इति मह्ानिर्व्वा तन्त्रं ॥

अबध्यं, चि, (दधमदंति, यत्‌, तते नज्‌ममासः |)
सार्यानदं । वधायोग्यं । वयनयकवाक्ं।, इति
विश्वमेदिन्यौ ' यथा,

ऋवे
“चअबध्याश्च स्त्रियं प्राङस्तिेग्योनिगताखपि |”
श्रच्चस््ौणामवध्यत्वमाइ मव्छएसाणं ।
“किं त्वया न अतं लोकं अवध्याः श्रच्चयोषितः'” ।
इति प्रायखित्ततत््वं ॥*॥ आत्मन अबध्यत्व यथा
““टहो निव्यमबध्योऽयं देहे सब्वेस्य भारत ।
तस्मात्‌ सन्वोणि श्ूतानि नत्वं शोचितुमहंसि'”
इति ओभगवदरीतायां २ अध्यायः ॥ * ॥ तद्बध
पापं यथा,
(वाबानबध्यस्य बधे तावान्‌ बध्यस्यं मोच्तणे ।
अधम्मो'पतेकु रो धम्मंस्त विनियच्छतः” ॥
इति मानवे € अध्याये २४९ श्लोकः ॥
च्धवध्वंसः, ए, (अव + ध्वन्स + घञ्‌ ।) परि त्ागः।
निन्दनं । खवचू शनं । इति मेदिनी ॥
श्यवध्वस्तः, चि, (अव + ध्वन् + क्त |) परित्यक्तः ।
निन्दितः । अवचू णिंतः। इति मेदिनी १
वनं, की, (अव + ल्यट्‌ ।) प्रोणनं । इत्यमरः ॥
स्च्तणं | इति हेमचन्द्रः ॥ गमनं । स्या ।
वर्प॑शं | शोभनं । अवं । प्रािः। आलिङ्कनं ।
याचनं । प्रवे शनं । सत्ता । इदः । ग्रइणं । बधः।
शक्तिः| अवगमनं । कामः। करणं । रखते अव-
घावर्थाः॥
अवनतं, चि, (अव + नम्‌ +क्त ) नसं । नतभागः।
मोथा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । वायं २ -
नतंदेगतं8। इयमरः -तद्रीका च ॥ (खधो-
भूतः । ““लिखन्नास्ते भूमिं वहिरवनतः पाण-
दयितः" । इति अमरुशतके })
च्यवनं, क्ती, (अव + नह्‌ +क्त |) नद्धं । ग्द
कूगादिवाद्यं । इ््यमरटीकायां खामी ॥ (आबड्धः |
अाच्छादितः। यथाह मनु+-
“चम्भोवन्धं दुगं न्धि पुगे मूचपृरौषयेाः |»
लिप्तः यथा, “ चतानावनद्धघन शोणितश्नोणपाणि-
रुत्तसयिष्यति कचांस्तव देवि भीमः।” इति
वेगीसंहारनाटकम्‌।)
अवनयः, पै, (खव + नो + भावे अच्‌ |) अवनायः
निपातनं । खधःपातनं । इति भरतः॥
अवनाटः, चरि, (अवनता नासिका, प्रादिसमासः,
गता नासिकाया नाटादेशः अग्रं श्याद्यच्‌ |)
नतनासिकः | रादा छैपडानाकव्यक्तिं इति
भाषा। तत्प््थांयः। अवटीटः २ वभ्टः ३ ।
इतमरः ॥
अवनायः, पै, (खव + नौ + घञ्‌ |) अवनयः । अधो-
नयनं । इत्यमरः ॥ नौचे फलान इति भाषा ।
च्वनिः, (अव ~+ अनि ।) एथिवी । इवमरः ॥
(“तामुिद्रामर्वनिश्रयनां सो धवातायनख्यः+”
इति मेषदृते |)
अवनी, स्त्री, (खव + अनि +खोप्‌ |) एष्वी | इति
भर्तः ॥ चायमाणा लता । इति राजनि्घ॑गटः ॥
` शवनीपतिः, प, (अवन्धाः पतिः, षकोतत्यरषः |
राजा । इति जटाधरः ॥
(“स खवा सुमहाभागः प्रीतिमागवनो पतौ" ।
इति मत्छपराे ¦ )

श्यवनेजनं, की, (अव + निज्‌ + स्यट्‌ ¦ ) पिण्ड-

५५

अव

दानाधं मास्तृतकुश्ोषरि जलखेचनं यथा ब्रह्म
एराणम्‌,--
“सपुष्य जलमादाय तेषां एङ एयक एथक्‌ ।
्प्रदच्िणं नेनिज्यात्‌ गोचनामानुमन्तितं ॥
पितुरवनेजनं मूलदेशे पितामप्रपितामदयोस्त
ऋवनेजनं मध्यदेशाय्रदेश्योः। मातामहादीना-
मप्येवं । इति । पिण्डोपरि जलसेचनं । यथा
ब्रद्मएराण,--
“ततो दर्भेषु विधिवत्‌ सम्मान्य च करन्ततः ।
प्रत्ताल्य च जलेगाय तिराचम्य इरि स्मरेत्‌ ।
“तिभ्यः संखवपाचेभ्यो जलेनेवावनेजनं ।
दत्त्वा पितर शेति पटे चोदञ्चुखस्थितः” ॥
इति च आ डतत््वं | (प्रत्तालनं ।
“न कुर्यात्‌ शुरुपल्चस्य परादयोश्वावनेजनम्‌” ।
इति मनुः |)

अवन्तिः, पै, (खव + भर च्‌ |) अवन्तीदेशः । इति
हेमचन्द्रः ॥ नदीविशेषः ¦ इव्युणादिकोषः ॥ यथा,
(प्रागज्योतिषाः कामरूपा मालवाः स्युरवन्तयः””
इति हेमचन््रः ॥ खपि च ।
“खनु पास्तण्डिकेराख वौति शोचा अवन्तयः ।
रखते जनप्रदाः ख्याता विन्ध्यनिवासिनः" ॥
इति मव्छएराणे €५ अध्यायः ॥

खवन्तिका, स्त्री, ( वति व र्तगादौ, बाङल-
कात्‌ भ्किच ततः खार्थे कन्‌, टाप्‌ ।) उच्जयनी-
नगरी ।
““खयोध्या मथरा माया काशौ काञ्ची अवन्तिका ।
एरी दारवती चेव सप्ता मोच्तदायिकाः'? ॥
इति स्कन्दपुराणे ॥

चवन्तिसोमं, क्ती, ( अवन्तिषु अभिषुतं सोमं,

मरसिंहः । कांजि इति भाषा । (काञ्चिकशब्दे-
ऽस्य गुणा याख्येयाः ।)

अवन्ती, स्री, मालवदेशस्य नगरी । उजैन इति
ख्याता । तत्पर्य्यायः । उज्जयिनी २ विशाला द्‌
एव्ककरण्डिनो 8 । इति हेमचन्द्रः ॥ यथा,--
<ताख्नपर्गी समासाद्य शे लाङंशिखरोद्धंतः।
अवन्तीसं्को देशः कालिका तच तिरति" ॥
इति शक्तिस्मतन्ते ७ पटलः ॥ खन्धच्च ।
“उत्यञ्नोकंः किष्े तु यसुनायाख चन्द्रमाः ।
वन्या कुजो जातो मागधे च हिमांसुजः', ॥
इति संस्कारतत्वष्टतमन्छएरागं । अन्यत्‌ पुन्य
लिखितं ॥ (“्राप्यावन्तोमुदयनकथाको विदग्राम-

ङद्धान्‌ ।” इति मेघदूते |)

बन्धः, चि, (न्धे साधुरिति न्ध्यः, बन्ध + यत्‌
ततो नज्समासः |) फलवान्‌ । फलकाले फल-
युक्त त्तः । तत्पर्य्यायः । फलेग्रहिः २ फलग्रडिः ९।
इत्यमरः ॥
(“करतुः यश प्रभवति महौमुच्छिलोग्रामवग्थाम्‌”\
इति मेघदूते ।)

अवपातः, पै, (अव + पत्‌ + घ्‌ ।) रन्धं । गत्तः ।
इवि हेमचन्द्रः । अधःपतनं ॥ (गजादीनां यह-

णां रवच्ृणादिना प्रच्छन्नो गत्तः । यधा,

अाकपाथिवादित्वात्‌ समासः !) कालिकं । इत्य |

अव

“अवपातन्त्‌ हस्लर्थे गन्तेन्द्स््ादिना” ।
इति यादवः।

““सोधांसि निघ्नत्रबपातममः

करीव वन्यः परुषं ररास” |
इति रघवे । नाटकादौ मयादिजनमितपलायन-
सम्भरमादिवख्नेन प्र्ततस्य परिवत्तः। यथा,
““अवपातन्त्‌ पवेश्-चास-वि्रमैः? ।
इति दशरूपे।)

खवभ्टथयः, पै, ( अवभ्नियते अनेन, अव +भ्ट +

कथन्‌ |) दीच्तान्तयज्ञः । प्रधानयागसमापका-
परयन्ञः। यच्चादेन्ध॑नाधिक-दोब-शान्ति-निमि-
तक-शेष-कत्तव्य-होम इति यावत्‌ ॥ इतमरः

वचिकाग्डशेषख ॥
(““तवश्वकारावभ्टथं विधिदृष्टेन कम्मेखा"”
इति भारते।
“सुवं कोष्येन कुण्डोभ्रौ मेध्येनावभ्टधाद पि?” ।
इति रुघवंशे ।)

च्यवभ्नटः, चि, (खवनतं नासिकायाः, नते नासि-
कायाः संज्ञायाभिति भ्टच्‌। अवभ्बष्टा नासिका
अत्ति स्य इति शं द्यच्‌ ।) नतनासिक-
व्यक्तिः । इत्यमरः । खदा इति माषा ।

अवमः, चि, ( अवति अस्मात्‌ अत्मानम्‌, खव रच्-
णादौ, अवेति खरेण अवतेः अमः प्रयो
निपातितः । अवो भवो वा, ष्यवोधसोकौप-
खेति मः ।) अधमः । निन्दितः । इत्यमरः ॥
(“अनलकानलकानवमां पुरीम्‌” । इति रघुवंश ।)

अवम, की, तिथन्तदयस्पुरकदिनवारः । रकदिने
शकतिथिर शेय अपरतिधिर आद्यन्तस्यशं
इति यावत्‌ ॥ इति ज्योतिषशास्त्रे प्रसिद्धं ॥

यथा “तिश्यन्तदयमेको दिनवारः स्पृशति यच्च

तद्भवन्थवमदिनं । विदिनस्पुकतिधिच्रयस्य स्पश
नादङृः"” | इति ज्योतिषतच्वं ॥

दमतं, चि, (खव + मन्‌ + क्त |) खव च्चातं । व~
मानितं । अनादृतं । इत्थमरः ॥
(“सुखं ह्यवमतः शेते छख प्रतिबुध्यते” ।
इति मनुः)

अवमतिः, ए, (अवान्तरगता अमाद्यादौनां काय्य
मतियेस्य ।) खामी । इखखरः। पतिः। प्रसः।
नेता | इति जटाधरः!

वमर्दः, पु, (खव + म्टद्‌ + घम्‌ ।) पीडनं । थनं |

. इत्यमरः ॥ श्स्यादिसम्पन्नदेशस्य परचक्रेण पी-
डनं ! इति भरतः॥

(““बलावमरं स्वयि सन्निविष्टो
यथा न गरँयुरुदारसन्वाः” ।

इति रामायगे।) शचुद्ललगाएप्रहार इति केषित्‌॥
पदाक्रमणमिति केचित्‌ ॥

अवमानः, पै, (खव + मन्‌ + मावे घञ्‌ |) अपमानः ।
अमर्यादा । वथा,--
“सम्मानाद्रदणो नि्यसुदिजेत विषादिव ।
म्टतस्येव चाकाङ्केदवमानस्य सर्वदा” ॥

इति मानवे २ अध्याये ९६२ श्लोकः ॥

तद्टौकाच॥ यक्ञावशेषखञानं। इति भरतः

3

अव

“मानावमानदन्दसदिष्णुत्वमनेन विधीयते" ।

` इति कल्लुकभटः

अवमाननं, ज्ञी, (अव + मन्‌ + णिच्‌ + च्य॒ट्‌ |) अप-
मानः । यथा । अवमाननं अवमानना । मान कि
चाच अवयृन्वः जपि अन्थीति अनः। इत्यमर-
टीकायां मरतः

अवमानना, सत्री, (वे + मन + णिच्‌ + यच्‌ ¦) अ-
वच्चा । अनादरः । इत्यमरसिंडः
(“खतोऽवमानना<स्ाकं मानिना भवतां छता ।
इति विष्णुपुराये |)

्वमानितः, चि, (खव + मान +क्त |) छतापमानः ।
खअवच्रातः । अनादृतः । इत्यमरः ॥
(“भवि प्रलब्धा तु सा जेया नितान्तमवमानिता! ।
इति सदहित्यदपेये ।)

अवमान्यः, चि, (खव + मन + रघरत्‌ |) अवमाननीवः।
यया,--
या रोगिणी स्यात्त हिता सम्पन्ना चैव शीलतः ॥
सानुक्ञाप्याधिवे्व्था नावमान्या च कदं चित्‌”।
इति मानवे € ध्याये ८२ स्लोकः ॥

अवमू देश्यः, चि, (अवम दं + शौ + खच्‌ ।) अधोसुख-
शायी । अवनतो मूधा खसेत्यवमू देः । तथाविधः
शेते इ्यवमू देशयः ॥ (“उत्तानश्राया देवा खव
मूडशया मनुष्याः” इव्य्तं ।)

वमू दश्ायी, [न्‌ ] चि, (अवमूढ + श्रौ + णिनि ।)
अधोमुखाय । अवमूद्धं यथा स्यात्‌ तथा
शयितुं ्रौलमस्य इत्यथे णिन्‌ प्रत्ययेन निव्यन्नः ॥

ष्यवयवः,दै, (अवयौति इति यु मिश्रणे + पचाद्यच्‌ ।)
ष्यङः । इत्यमरः ॥
(“बैरेवावयप्रैः परियस्य विश्तच्तन्वाा छतं मङ्गलं? |
इति अमरुशतक । उपकर णं । अं शः। रक देशः ।
“तेषामवयवान्‌ दष्दान्‌ दखामप्यमितौ जसां ” ।
इति मनुसंदहितायां । न्यायमते खारम्भकडव्यच्,
तत्‌ उपादाएकारणतया च व्यवङ्किवते यदुक्तं,
“च्नित्या तु तदन्या स्यात्‌ सेवावयवयोगिनी?
इति भाषापरिच्छेद । पतिच्चाहेतूदाषरणोप-
नयनिगमान्यनुमानावयवाख |)

च्यवरः, चि, (न त्रियते इति ठज्‌वरणे + ग्रदद-
जिति अष्‌!) चरमः। इति मेदिनी । कनिष्टः |
अशेः । यथा,--
“श्रीनेशेन विना शम्भुः एधग्विःखेन तत्पुनः ।
न नाना श्म्भृना रामादर्थेणाधो च्जोऽवरः” ॥
इति मुगधबोधव्याकरये वोपदेवः ॥ निदः ।
यथा,-
“दूरेण ह्यवरं कम्म बुद्धियोगाद्मन्नय ।
बुजौ शरणमन्विच्छ छ पणाः फलहेतवः? ॥
इति अ्रीमगवद्गीतायां २ ध्याये 8€ श्लकः ॥

यवर, क्तौ, (द +अप्‌ तता गन्‌समासः।) गजा-
न्यजश्ादिदेशः । इत्यमरमेदिन्धौ ॥

वरजः, ए, (खवर + जन्‌ +ड |) कनिर्श्नाता ।
इत्यमर सिः
(“शस्य चावरजं विद्धि भ्रातर मांतु लक्यणम्‌”” ।
इति रामाये । होनवंशजातः ।

१९२७

श्वे
दौ ूरावरजौ धीर वित्रास्य निजाख्यया" ।
इति साजतरङ्किण्यां । श्रढः
“यदि सनी यद्यवरजः रयः किद्धित्‌ समाचरेत्‌ ।
तत्सव्वेमाचरेत्‌ यक्तो यच्च वास्य समेन्मनः'" ॥
इति मानवे ।)
अवरतः, [ स्‌ ] य, ( अवर + तसिल्‌।) अवरस्तात्‌ |
चरमे । इति सिद्धान्तकौमुदी ॥
अवरतिः, स्त्री, (खव + रम्‌ + क्तिन्‌ ।) विरामः ।
निदत्तिः । इत्यमरः ॥
अवरवयेः, ठै, स्त्रो, (अवर चासौ वयंखेति, कम्भ-
धारयः |) श्रूडः | इव्मरः ॥
अवरवणेकः,पु,स्नी,(अवरवयं + कन्‌ खाये ।) चतुध-
वेः । मूधः । इति रत्नावली ॥
खवरत्रतः, ठै, (नालति वर यस्मात्‌ तत्‌ अवर खन्यन्त-
ओद व्रतं यस्य ।) ख्य्यैः । इति चिकार शेषः ॥
अवरस्तात्‌, य, (खवर + पथमाच्रये दिकन्दोभ्य-
इति अस्ताति; ।) अवरतः । पश्चात्‌ । इति
सिडान्तकौसुदी 1
खवर, स्त्रो, (नात्ति वरा ओष्ठा यस्याः। खवर +
टाप्‌ ।) दुग । इति विखः॥
अवराड्,चि, (अवरद्धं भवः इति अवराडं यत्‌ ।)
अवराद्धेमवः । शरोषाडनातः। इति केचित्‌ ॥
खवरोणं,चि, (अवरोयते स इति अव + रीद्‌ खवणे
क्तं ।) धिक्तं । तिरस्कुतं । निन्दितं । इत्यमरः ॥
अवरोधः, पै, (खव + रुष्‌ + भवे घञ्‌ |) तिसो-
धानं । (आधारे घञ्‌) राजस््रीग्टहं । साजग्रहं ।
इति विन्छहेमचन्नौ ॥
(“चखा पानभूमिगमनमवरोधस्य दशरनम” ।
इति रामायणे ।) राजदाराः । इति मेदिनी ।
(“वस्यावसोधस्तन चन्दनानां
पच्तालनादुवारि विदारकाले ।
कलिन्दकन्या मधराङ्तापि
गक्रोम्मिसंसक्तजललेव भाति?” ॥
इति रघुवंशे । निरोधः। बाधा । अन्तरायः।
आच्छादनं । केदारादिवेष्टनं |}
च्यवरोधकः, चि, (अव + रुध + रल्‌ ।) अवरोध-
कारकः। अवशोधकत्ता । अवयपुव्बेकरधधातो
णकप्र ययेन निष्पन्नः ॥
(्लुधन्वा वोग्येवान्‌ राजा मिधिलामवरोधकः ।
इति रामायणे |)
अवरोधनं, ङौ, (खवरष्यते अच्च रुध आवरणे
कम्भणि ल्युट्‌ ।) राज्ञामन्तः । इव्मरसिं हः ॥
(खव + रुध्‌ + स्यट्‌ भावे ।) रोधकरगं । यथा, -
“ष्ण त्वदीय-पद -पङ्गन-पञ्चरान्ते
अदेव मे विशतु मानस-राजहंसः ।
प्राणप्रयाणसमये कफवातपित्तैः
करढावरोधन विधौ सरणं कुत्ते" ॥
इति पाण्डवगीता ॥
ऋवरोधिकः, पै, (अवरोध + तच नियुक्त इति ठक्‌।
सं ्ापुब्बेकलतवात्‌ इद्यभावः। खवरोधः निवास-
त्वेन अत्ति स्य वा ठन्‌ |) राजान्तःएराध्यच्तः।
इति हेम चद्ः ॥

अव
अवरोहः, पै, (अव + रद्‌ +भावे घञ्‌ |) खवतरयां।
खसो हणं । (कत्तेरि संज्ञायां घज्‌ ।) लतो द्रमः ।
इति मेदिनी ॥ टच्तमूलादग्रपर्यन्तं गता लता,
शाखाशिफा। इव्यमरः। वाया नामना इति
माषा॥
(“खदूरमच गत्वा तौ भरातरौ रामलद्यणौ ।
अवरो इशताकीय वटमासाद्य तस्यतु" ॥
इति रामायणे ।) खगः । इति चिकागशेषः।
अवरो हश, [न्‌ ] पै, (खवरोहति अधोगच्छति
मूलमस्याः तादृशो या शाखा सा विद्यते स्य
मलवर्थयि इनिः।) श्तङक्तः। इति राज-
निष्ट ॥ (इच्तशन्देऽस्य गु णाद्धयाः ।)
अवरो हिका, स्त्री, (अवरोहति अधोगच्छति अव
+ स्ह +रवुल्‌ + टाप्‌ अत इत्वं । ) अच्छ गन्धा
लता । इति राजनि्धंगट ॥
अवरोहौ, [न्‌] ए, (अव+ ह +णिनि।) वट
ङच्चः। इति राजनिधंरटः ॥ (वट श्च्देऽस्य गुणा
दये ्ातच्याः।)
अवशः, पै, ( वण्यते प्रशस्यते अनेन इति.वर्णः ततो
विरोधे नज्‌समासः।) निन्दा । परीवादः । इय
मरसिंहः॥
(“्षाएटं न तत्पव्वेमवगंमीशर
आअलानिकं स्थागुभिव दिपेन््रः'' ।
इति रघुवंशे |)
वलम, प, तौ, (अवलग्यते इति अव + लग + त ।
इडभावः । लस्‌ज +क्त, वा ।) मध्यदेशः । इत्य
मरः ॥ माजादति भाषा | ( “विपुलतसेन्मस
लोचनावलमम्‌”। इति माघः |)
अवलब्मः, चि, (अव + लग + क्त} संल्मः ¦ संयत्त
इति मेदिनी ॥
अवलम्बः, पै, (अव + लवि +अच्‌ ¦) अवलम्बनं
अवपुव्बलम्बधातोरल्‌पत्ययेन निष्यत्रः । (अतप
अवलम्बनं, ज्ञी, (अव + लवि +अाधारे स्यट्‌ ¦)
आश्रयः | यथा,-
“प्रतिकूलतामुपगते हि विधौ
विफलत्वमेति बडसाधनता ।
अवलम्बनाय दिनभक्त॑रभू-
ब्रपतिष्यतः करसहखमपिः
इति माघे € सगः॥
खवलग्वितं, चि, (खव + लवि +क्त ।) अ विल{.बतं ।
शरोपध्रं। इति जटाधरः ॥ अधोलन्वाय नानं |
छतावलम्बनं । अशितं ॥
अवलच्तः, पै, (अवलच्यते इति अव + लतत + घञ्‌।)
वलच्चः। शेतवणः। (अश चादित्वात्‌ अच्‌ | )
तदति चि । इत्यमरटीकायां खामो ॥
अवलिप्तः, चि, (खव + लिप्‌ +क्त !) धना दिन्वितः।
यथा,-
५न्‌ संवसेच्च पतितनं चान्न पुकारे: ,
न मूरदर्नावलिगीखच नान्य ान्यावश्चाधिभिः" ॥
इति मानवे 9 अध्याये ७< श्लोकः। अवलिप्ता
धनादिगन्विता इति कुल्लुकभद्टः ॥
"'ऋअवलिप्रासि मेवंत्वंदेवित्राहि ममाग्रतः"

आव
इति देवीमादाढ्यम्‌ ॥
अवलिप्ता, स्त्रो, ( अवलिप्त + तल्‌ भावे |) अद-
ङ्कारः इति हेमचन्द्रः ॥ ( ““तेजखिन्यवलिप्नता
मुखरता वक्तव्य श्क्तिः स्थिरे" इति नोतिश्तकं |)
वलो, चि, (अव + लिड + क्त कम्भि।) भच्तितं।
यथा मनुः,
““"पतविणावलीएच्च खना सं स्प टमेव च' |
इत्यादि । ““पतिणावलीएकाकादिना भक्छितं'' |
इव्याह्धिकतत्वम्‌ ॥
अवल्लोला, स्त्री, (खवरा लीला) हेला । अनायासः, |
यथा,--
५र्तिन्ञं नूतने प्राप्य विषतुल्य एरातनं। |
कान्तं ठट दिनस्तयेव सोपायेनावलीलया” ॥
इति ब्रद्धतवत्ते ्रोष्णजन्मखरडे २३ अध्यायः ।
चपपिच।
““श्रूल्च नमग क्रत्वा पपात दानवोपरि ।
चकार भस्मसात्तञ्च सरयश्चावलीलया'' ॥
इति च तओव प्रज्णतिखग्डे ९८ खध्यायः॥
खवलुराटन,क,(अव + लुठि + भावे ल्युट्‌ ।) लुण्ठनं ।
लोटा गङ़ागड़ी इतिभाषा । अवपृन्वेकलुटधा-
तोर नट्‌ प्रत्ययेन निष्यन्नं ॥
व्वजेपः, पै, (चव + लिप.+ भावे घन्‌ ।) अहङ्ारः।
.“दिषनागानां पथि परिहरन्‌ स्थृलदम्तावलेपान्‌”
इति मेघदूते |) लेपनं। दूधगं। इति मेदिनी ॥
। इति चिकागडप्नेषः ॥
ष्यवलेपनं, की, (यव + लिप्‌ + च्यट्‌ भावे ।) विलते-
पनं। स्रच्तगं। माखा इति भाषा। अवयृव्वेक
लिपधातोरनट्‌ प्रद्ययेन निच्यन्च ॥
ष्ववलेहः, प, ( अवलिद्यते क्ाथादेः पनः पाकात्‌
धनीभूततया खाद्यते इति अव + निद + कम्नणि
घज्‌। ) लेद्धौषधं । तम्य ल्तगं पर्यायश
यथा,
“क्वायादेयत्‌ एनः पराकात्‌ घनत्वं सारसक्रिया ।
सोऽवले दश्चले दश्च प्राश्र द्यच्यते बुधः
(“जिङकेद्यावक्ञेडिका') इति च वेद्यकपरि
भाषा । यथा,
“कट्फलं पौष्करं शङ्को योधं यासख्च कारवो ।
सच्छा चूर्णितं चतन्मधुना सह लेदयेत्‌ }
रषावलेहिका इन्ति सन्निपातं सुदारुणं |
दिक्षां शरासञ्च कास करमो ग च नाशयेत्‌ ।
रुत ोव्यं कथो रेके चू्ंमाद्रकजै रसैः",
तन्न्ान्तरे च उक्तं ।
“"ऋछष्ाङं मधमा लिद्यादादेकस्य रसेन वा।
संमोहं दारगां इन्यात्तन्राकाससमन्वितम्‌”ईइति ॥
“सर्वेष सन्निपातेब न क्लौदमव दारयेत्‌ ।
श्रीतो पचारि चौरं स्थाच्छोतद्चाच विरुध्यते" ।
अयमोनिप्रावः। सत्रिपातज्वरेष द्चेष्ठनिगरहाथ
सन्बेदा खेदो हित उक्तः। तत्राभिसम्बन्धादे
स्योष्छता तिष्ठेदेव। उष्येख मधना बिरोधः।
उक्तञ्च गुश्रतन।
“उ्ेविं रुध्यते सप विबान्वयतया मध ।
उष्णात्तमणणेरुणश्च॒ सचिदन्ति यथा विषं) दति

अवले हन, जी, (अव + लिह +भावे च्यृट्‌ ।) लेइनं।

अवलोकन, क्रो, (व + लुकं + ल्यट्‌ भाते |) दशरनं ।

शर्ट

अव
श्यतोपचारि च्तौत्रमिति। फतेनोपचारोऽम्या-
स्तोति शौतोपचारि ।
विरुध्यते । ऋयमवले हः प्रायेगोद्धजच्जरोग-
इरत्वात्‌ सायमुपयुज्यते। यत उक्तं चङ्क । |
““ऊद्ध जचुगदप्री या सा सायमवलेदिका। |
अधोरोगहरी या सा भोजनात््ाक्‌ प्रयुज्यते" ।
पौष्करं पन्करमूलं तदलाभे कृष्टं देयं ॥
शरटङ्ो ककंटश्ङ्ो । योषं शुर्ोपि्यलीनरिचानि |
च। यासो यवसः। केचित्‌ यासस्थाने यवार्नौं
प्रल्िपन्ति | कारवी मगरेला इति लेके । अष्टा
ङ्गवक्तेहिका ॥*॥
“खिन्नमामलकं पिष्ा द्ाच्तया सह मेलयेत्‌ ।
विश्वमेषजसंयक्त मधना सद लेहयेत्‌ ॥
तेनास्य शाम्यति खासः कासो मूर्च्छारचिस्तथा''॥
इत्यवलेहः ॥ * ॥ अन्यत्‌ यथा,
““पिष्यला चिफलाश्चापि समभागां ज्वरो लिहन्‌ +
मधुना सर्पिषा वापि कासी श्रासी सुखी भवेत्‌ ॥
कट्फलं पौष्कर टदे ष्णा च मधुना सद ।
खासकाशज्वरहरो लेडोऽयं कफनाशनः" ॥
चातुरभद्धिका ॥ % ॥ ।
“कट्‌ फलं पौष्करं द्गो यवानी कारवी तथा ।
कटुचयच्च सर्व्वाणि समभागानि चुगेयेत्‌ ॥
आद्रंकस्य रसेलिद्यान्मधुना वा कफज्वरी ।
कासश्वासारुचिच्छ टि दये्रा निलनिडत्तये'" ॥ |
अद्ाङ्गावलेहः। इति भावप्रकाशः॥
(“क्वायस्य स्यात्‌ एनः पाकात्‌ घनत्वं सारसक्रिया ।
सोऽवलेदश् लेहः स्यात्‌ तन्मा चा स्यात्यलोन्मिता!
सिता चतुगुंणा कार्या चूर्णा च दिगुणो गुडः ।
इवं चतुरं दद्यादिति सन्य निश्चयः ॥
मुके तन्तुमत्वं स्याद वलेदेऽपम मच्लनं ।
स्थिरत्वं पोड्यते सद्वा गन्धव रसोद्धवः॥
दुग्धमिच्तुरसं युषं पष्धमूलकषायकं ।
वासाक्षाथं यथायोग्यमनुपानं प्रशस्यते ॥ * ॥
तदुदाहरणं । यथा,--
“कण्टकारीतुलां नीर-डोणे पक्का कषायकां ।
पादगरोषं गटङोत्वा च तस्िंचृणानि दापयेत्‌ ॥
एथक्‌ पलां शान्धेतानि गुड्‌ चौ चब्यचिच्रकाः ।
सुत्तं ककोटश्टङ्गी च च्यूषगं अन्वयासकं ॥
भार्गीं राला शठी चेव शकरा पलविं शतिः ।
प्रयेकश्च पलान्यष्टौ प्रद द्यादुष्टततैलयोः ॥
पक्वा लेदत्वमानीय शीते मध पला्टकं।
चतुष्पलं तु गोत्रां पिग्यलीनां चतुष्पलं ॥
तिघरा निदध्यात्‌ सुद गटन्मये भाजने खमे ।
लेदहोऽयं दन्ति दिक्तार्ति्ासकासानग्रषतः।*॥
करटकराययंवलेहः ॥ * । इति च शाङ्गघरः |).

जिह्कादारा खादनं । चाटन्‌ इति माषा। अव-
नेः । अवपुरनवैलिधातो्भागिऽनटप्र्येन नियन्चो

खालोकनं । इति हेमचन्द्रः |

(“जलेला वलोकन कुतू हली” ।
स्ति नागानन्दे |)

प्रीतञ्चा् सन्निपाते |

अव

अवलोकितः, प, ( अव + लोक +भावे क्त ततो -
ईस््यय अच्‌ ।) लोकनाथः । बुद्धः । इति विश्च-
मेदिन्यौ ॥

अवलोकितं, चि, (अव + लोक +कम्भणि क्त ।)
गिरौच्तितं। टृष्टं। इति विश्मेदिन्यो । (मावे
क्तं) प्च्तणक्नियायां, ङञो

अवर्ण जः, पु, ( अवर्गोर शोभनाव्जायते इति अवः
ल्ग +जन्‌ +डं।) सोमराजी । इत्यमरः ॥ कणा
वय॑सोमराजो । इाकुच्‌ यस्छ प्रसिद्धिः । तस्य
गुणाः । वाय-कफ-कुङ्ध-त्वग्दोष-नाशित्वं । इति
साजरल्लमः। आस्य विवरणं वाकुची शब्दे

डष्ट््यं॥

, (“ववग जादीजकवं मीत्वा कोाष्णेण वारिणा
भोजनं सपिषा काय्यं सर्व्वकुप्रणाश्रनम्‌'" ॥
इति वद्यकचक्रपाणिसङ्कःहुः॥)

अववादः, पै, (अव + वद्‌ + घन्‌ ।) आच्ञा। निन्दा ।
विश्वासः । इति मेदिनो ॥
वशः, चि, (न विद्यते वश्माथत्तत्वं यस्य |)
अवशौभूतः । विवशः ।
यथा,-
“चेष्माख बान्धरसुंकत प्रेतो सुद्धे यतोऽवशः ।
अतो न रोादितव्यच्च क्रिया का क्ध्ानतः"”
इति अुद्धितत््वं ॥ (क्ती, अवश्यं । निशितम्‌ ।)

अवश कथिकः, चि, (अवबद्धे शरकथिनी येन!)
वस्त्रादिद्वारा एषडजानुजक्घादयदृएवन्धन पृन्वेको
पविद्धः। फाडबान्धिवा वसा इति भाषा । यथा।
कात्यायनः !
“व्यासनारूएपादन्त जानुनेञ्जंङ्योस्तथां।
छतावश क्थिको यन्त प्रौ एपादः स उच्यते”
आसनारूएपादः आसनारूएपादवलः । जानु-
मोज् हयोः कताव श क्यिको वस्त्रादिना छतष्टष्-
जानुजङ्काबन्धः | इत्याङ्धिकंतत््वं ॥

वशिष्टः, चि, (खवरिव्यते इति अध +शिष +
क्त । ) शेषः । उदत्तः । व रषाश्चयः । यथा,
“बल्दमोकमू्‌षिको तृखातां मद मन्तव्लंशां तथा ।
प्रौचावशि्धं गेधाच नादद्यात्‌ लेषसन्भवां?
इत्याङ्किकतन्त्वं ॥

अवश्य, व्य, (न व्यं !) निञ्चयः। ततयर््ायः। नूनं २।
निशितं) इत्यमरः॥ प
(“अवश्यं याति तिब्धेक्त्वं जरध्वा चैव एडतं हविः”
दति मनुः॥ ) (न + वभर + वत्‌ ।) खनायत्ते ति ॥

चयैवश्ययः, सत्री, (अव +श्यं +ण । एषोदरादिल्वात्‌
कृखः।) कुञ्छटिका। इति शब्दरलावली
(कुन्टि काश्ब्दे;स्य विषो जेयः |)

अवश्यायः, पै, ( अव्रश्यायते शे्मापद्यते इति श्येद्‌
गतौ +ग्याद्यघेति शः। ततो श्रातो यभिति
यक्‌ |) हिमं इयमरः]
(“व ग्यायनिपातेन किद्धित््म्धिन्न शादला''
इति रामायगे।) गनब्वेः। इति विश्वप्रकाशः

्धवम्वायणी,सी, वव्कयनो । चिरप्रदधता गौः। इत्य-
मरुटौकायां सारसुन्दरी ॥

अवट्म्धे, चि, ( अवद्भ्यते स्म, टमि स्तम्भे स्तम्भ

अव

रोधने वा क्तः: स्लम्मेः अवाचेति षः। अवा-
चालम्बन इति स्तेएण अविद्यं स्तम्भेः षलव-
विधानादवश्व्वशन्द्‌ अमन्नपर इति अद्यश्चेना-
ववधे इव्यच मनोरमायां स्थितं । ) अविदरः ।
समीपं । अवलम्बित | अचितं। इत्यमरः॥ बद्धः।
रूः | इति भरतः ॥ खाक्रान्तः। इति मेदिनी ॥

ऋअवङ्म्भः, ए, ( अव + ्टम्भ रोधे इति + घज्‌ ।
षत्वश्च । ) खग ।

(“स्घोर बद्टम्भ मयेन पिशा
दि चतो गोच्रभिदप्यमंणः'! ।

इति रघवे ।) स्लम्भः। प्रारम्भः। इति मेदिनी ॥
सौ खवं । इति इलायुधः। (अवलम्बनं । बोधनम्‌ ।
निष्यन्दता ।)

अवभ्वाणं, क्ती, (अव + खन्‌ शब्दे + घज्‌ । षत्वञ्च । )
भच्तं । इति हेमचन्द्रः ॥

अवस्‌, व्य, ( अवर + पूरन्वाधरावराणामिव्यसि-
प्र्ययः, तन्छन्नियोगेन चऋवरस्य वादेश ख | )
व्यतिरेकः इति केचित्‌ ॥

वसः, प, ( अव रच्तणादौ अव [त इति अक्यवि-
चमीत्यादिना असच प्र्ययः। ) राजा | सूथः |
इति सिद्धान्तकौमुदी ।

च्वरसं, ज, (अव + असिच्‌ भावे) र च्तणं | वेदिक-
शब्दोऽयं ॥

अवसक्थिका, स्त्रो, . ( अवबद्धे सक्थिनी यया बन्ध-
प्रणाल्या सा,खव + सकि + समासे कप्‌ |) खड़ा ।
तत्पर्य्यायः । पय्वंन्तिका २ परिकरः इ प्रथयङ्कः ४।
इति हेमचन््रः। (पय्यङ्कबन्धः। वस्न्नादिदारा एष
नानु-जक्ा-इयदृ एवन्धन पुन्बेको पवेशरनं । यथा,
““्ासनारूएपादस्त जानुनो जन्यो स्तथा ।
छृतावसक्धिको यत्त प्रौ एपादः स उच्यते"?
इति काद्यायनः।
“शयानः पौएपादच्च छत्वा चेवावसविधकाम्‌ ।
नाधीयीतामिषं जग्ध्वा सूतकान्नाद्यमेव च ॥
इति मनुः | )

अवसथः, पु, ( च्व + सो + क्यन्‌ । ) काचनिलवः । |

इति हेमचन््रः॥ पाठशाला चौपाडी यस्य
प्रसिद्धिः । यामः इति शब्दरलावली ॥ ग्द ।
इति इलायधः।
अवसथः, प, (अवसथ +यत्‌ |) काचवेश्म ।
इति हेमचन््रः॥ चौपाड़ो इति भाषा
अवसन्नः, धि, (खव + सद +क्त । ) अवसादप्राप्तः।
विषः । यथा,
मिन्नः पारन्ते परमविदुषो यद्यसदृशी
स्ततित्रद्यादीनामपि तद वसन्नारूवयि गिरः ।
सव्वखमतिपरिणामावधि र्ख्यन्‌
ममाप्येष स्तो इर निरपवादः परिकरः" ॥
इति पष्यदन्तश्शतशिवस्तो चं । अपि च।
“शखाचारेावसन्नोऽपि एनः प्राथयते यदि” ।
इति द्यवहारतत्वं ॥
अवसरः, पै, (अव + र + अच्‌ । ) प्रस्तावः । मन्ते
विशेषः । वषं । इति मेदिनी ॥ वत्सरः । चतं ।

इति हेमचन्द्रः ॥ अवकाशटः। वदा । “गो- |

1

|
|
|
|
|
|

१२९

अव
बधे शका चेद्रहभिरिव्युपदेशेन दण्डवत्‌ प्राय-
खित्तानि भवन्तौव्यतिदेशानवसरात्‌ । तदवस-
रते प्धेकं परणप्रायच्ित्तद गुं स्यात्‌ । इति
प्रायञ्ित्तच््ं। ( योग्यकालः। क्रियास्थितियोग्य-
तासम्पादकरूपः कालिकोऽवकाशः । वथा,
“कामन्त्‌ बागावसर' समीच्छ'' । इति कुमारे ।
शिष्यजिन्ञासानिरत्ताववश्यवक्तव्यरूपः सङ्ति-
विशेषः । अनन्तर वक्तव्यत्वम्‌ अवसरः । “उपर-
माने$वसरसङ्तिः"” । इति जगदीशः । )
खवसगेः, ए, (खव + खज्‌ + घन्‌ । ) खसेनच्छाचारः |
तत्पर्य्यायः । प्रकाम्यं २ खाच्छन्दं ३ अनुमननं ४।
इति जिकाण्डश्रषः ॥
अवलपः, ए, (अव + प्‌ + अच्‌ ।) अपसरपः। चरः ।
इत्यमरटीकायां भरतः ॥
अवसपिौ, सनो, ( अव + प्र + णिन्‌ खीप्‌ । )
जिनानां कालविेषः। स तु दशकोटिकोटि-
सागरवर्षेणं समाप्यते । इति हेमचन्द्रः ॥
अवसव्य, चि, अपसव्यं । दच्छिणं | इति रायमुकुटः ॥
अवसादः, प, ( अव + सद्‌ + घञ्‌ । ) खवसत्रता ।
तत्पर्यायः । विषादः २ सादः ३ विषखता 8।
इति हेमचनद्धः॥ ( शेषः । च्यः । यया,--
““वैर्यावसादेन हतपसादा
बन्यदिपेनेव निदाघसिन्धः” ।
इति किरातार्व्लुनीये ।)
अवसानं, क्ल, (अव + सो + ल्युट्‌ ।) कियासमापिः।
शरेषः। तत्प््यायः। सातिः २ । इत्यमरः ॥ विरामः
इ । इति जटाधरः ॥ गटद्यः।
('हुसोऽवसानं व्रजतोऽपि निष्रे-
रिेधनेः पच्च पदीनमुच्यते”
इति पञ्चतन्ल्े । ) सीमा । इति हेमचनद्धः ॥
अवसायः, पै, (खव + सो + घञ्‌ ।) ेषः। समा्िः।
जिश्वयः। इति मर्दिनी ॥
अवसितं, चि, (अव +सो + क्त । ) परिपक्षमदित-
धान्यं । तत्प्यथायः। ऋ डं २। इति भरतमेदिन्यौ ॥
क्ञातं। अवसानगतं। समाप्तं । तत्पर्यायः । सितः
र| दइत्यमरमेदिन्यौ ॥ (“वदि नेषश्यविधानम्‌ ¦
अवसितम्‌” । इति शाकुन्तले । )
अवसेकिमः, पे, ( अवसेकेन + निरत्तः। अवसेक +
इमन्‌ च ।) वटकः | इति हेमचन्द्रः ॥ वड़ा इति
भाषा ॥
अवस्कन्दः, (अव + स्कन्द + अच्‌ । ) विजिगौषूणां
निवेश स्थानं । शिविरं । इति हलायुधः ॥ खवः
गाहनं । वचा,-
“लतानुपातं कुसुमान्यग्गहात्‌
स नद्यवख्न्दमु पास्युशच ।
कुतूदलाचारुशिलो पवेश
काकुस्थ इषत्‌ स्मयमान आसत"
इति भद्रौ र्‌ सगे १९ श्लोकः ॥ नद्यामवखन्दो
ऽवगादो यच्र खानक्रियायां । इति तद्ीकायां
भरतः ॥ (आक्रमणं । यथा,-
“खव खान्द्भयात्‌ राजा प्रजागरछतज्रमम्‌ । .
दिवा्ठप्नं समादन्यानिद्राव्याकुलस निकम्‌” ॥

अव

इति हितोपदे ग्रः)

अवसखन्दनं, ज्ञी, ( अव + खन्द + ल्युट्‌ । ) अव-
गाइनं | इति भट्टिः ॥ अवतरणं । इति महा-
भारतं ॥ अवप व्बस्वन्दधातोर नट्‌ प्रद्ययेन निष्यत्रं॥

अवस्वारः, प, (अव कोय्यते छ्िप्यते इति । खव +
ह +खप्‌ + सुट्‌ ।) विद्धा । गुदं । इवदमरमेदिन्यौ। `
समार्जन्यादिनि्िप्तधल्यादि। इव्यमरटीकायां
मथरानायः सारसुन्दरौी च।

अवस्तात्‌, वय, (अवरस्मिन्‌, अवरस्मात्‌, अवरमि
व्यथे अस्तातिः |) खवरे। पच्चात्‌। शेषे । अन्ते ।
इति पाशिनिः। (““अवस्ताव्छ गलोकं प्रापयन्तः'"
इति शतपथत्राद्धये ।)

अवस्तारः, ए, (खव + स्त + घन्‌ ।) यवनिकारिः।
कानात्‌ इव्यादि भावा ॥ अवन्त ग्ेतेऽनेनेति सृज
आच्छादने घञ्‌ ॥

अवक्त, ज्ञी, ( न वस्तु। नज्‌तत्यृरुषः |) असद ।
(यचा,

“"ऋवस्तनिब्बेन्धपरे कथं नुत
करोऽयमासुक्तविवाहकौतुकः" ।

इति कुमारे ।) वेदान्तमते अन्ञानादिसकल-
जड़समूहः॥

अवसा, स्त्र, (अव + स्था + खड ।) दश्रा । कालि.
कविष्रेवः। इत्यमरः ॥
“कौमारं पश्चमान्दान्तं पौगण्डं दशमावधि ।
कैश्योरमापञ्वदश्ात्‌ यौ वनन्तु ततः पर ॥
आघोड शद वेद्धालस्तरुणस्तत उच्यते ।
दस्त सप्ततेरूद्धं वर्घोयान्‌ नवतेः पर” ॥
इति सतिः ॥

अवस्थाचतुखटयं, क्ली, (अवस्थावाश्तुद्टयं । तत्रुषः।)
कालत चतुविधदशा ¦ यथा । ^“ आआपञ्चद श्रव
बाद्टं । आचरं शदे कौमार । आपच्चाशदषे वौ
वनं पञ्चाशत ऊद्धं रद्धत्व'"। इति वद्यकशास््ने॥

अवस्थानं, ज्ञी, (अव + स्था + ल्यट्‌ ।) स्थिति
वासः। यथा। “पररः सच्निकषख उपय्यधोभावा-
पत्रसमदूचपातन्धायेनेकराश्यवच्छेदेन सदाव-
स्थानरूपः । इति तिश्यादितत् ॥ (अवस्था ।
प्रतिष्ा। यथा, “कीदृक्‌ ते यसनावस्थानम्‌'।
इति पञ्चतन्त्रं |
“पद्यां द्‌ एमवस्थानं स कत्वा .कपिकृञ्नरः” ।
इति सामाययं ॥)

अवस्थितः, चि, (अव +स्था+ क्त ।) छेतावस्यानः।
अवख्ितिविश्िदटं। स्थितं । यथा।

‹'वानेव इत्वा न जिजीविषाम-
स्तेऽवस्थिताः पसुखे धात्तराष्राः" ।

इति ओआओभगद्रौतायां २ ध्वाये ई श्लोकः ॥

अवस्थितिः, स्तो, (अव + स्था + क्तिन्‌ ।) अवस्थानं ।
चाका। इति भाषा । अवपून्बेकस्याधाताः क्ति
प्रद्ययेन निष्यन्ना ॥ (अनुसरणम्‌ । अभ्यासः |)

अवदहस्तः, पै, (अवरः स्तस्य । णकदेशो तत्यरषः ।)
इस्तटष्टं । इति हे मचन्द्रः ॥

खवद्ारः, प, (अव + इ + घन्‌) चोरः । यूत-
युडदिविश्रामः । निमन्त्रणं । उपनेत त्रयं ।

अव

याइनामजलजन्तुः । इति निश्वमेदिन्यौ । धम्मा- | अवाक्‌, [ च्‌ ] चि, (नास्ति वाक्‌ यस्य सः ।) वाकय-

न्तेरं इति शब्दर लावली ॥ (अङ्ानम्‌ । खध-
म्मेपरिद्यागपूल्वेकधम्भान्तर ग्रहणम्‌ । पत्यपयम्‌ ।)
अवद्ारकः, पै, (अवहार + खाये कः।) जलजन्तुवि-

शषः । इाङ्कर इति स्यातः । जलस्तोति | अवाक्‌पएष्पो, स्त्रो, (अवाक्‌ अधोमुखं एष्यमस्याः )

केचित्‌ । तत्पर्य्यायः । अवग्राहः ₹ नक्रराजः द्‌
अवहारः 9 । इति शब्दरल्ावली ! युद्धादि- |
निवर्तंके चि । ।

अवद्यः, चि, (अव + ह + ण्यत्‌ !) समपंशीयः।
यथा,-
“खाधिखो पनिधिश्चोमो न कालात्यमदहतः। `
अवद्य भवेतां तौ दीघ॑कालमवस्थितौ ', ॥
इति मानवे < अध्याये ६४५ श्लोकः ॥ (अधः
दण्डयोग्यः। यथा,--
“अवदायौ भवेद्धेव सान्वयः षट्‌ग्रतं दमम्‌ ।
निरन्वयोऽनपसरः प्राप्तः स्याचौर कि्विषं'" ॥
इति मनुः ।

अवषालिका, स्त्री, (खव + इल्‌ + रल्‌ + टाप्‌ ।)
प्राचचीरं | इति हारावली ॥

अवहितं, चि, (अव +धा +क्त |) विच्लातं । खव-
धानं गतं । इति धरणी ॥ ( सावधानः । प्रमाद-
र्डितः। यथा,-
^“बदशष्वावदिते। भूत्वा दत्त नन्दने एरा'' |
इति माकंरेयएराणम्‌ ॥)

अवदित्था, स््री,ज्ी, (न वदहिस्ितीति अवदः + |
स्था+क~+टाप्‌) एषोदरादित्वात्‌ साधुः।)|
चअकारगु्भिः । र्यादिदचकोमुखरागादिरा- |
कारः । अद्वेतभिति वो पालितः ॥ भयलच्ना- |
दिना तस्य गोपनं। इत्यमरटीकायां भरतः
(वह्लच्षणं, यथा साहिग्यदर्पये,--
“भयगौर वलव्नादेशर्ाद्याकाररुभिरवद्दित्या ।
व्यापारान्तरसङ्गयान्यथाभाषण-विलोकनादि-
ज्रौ" ॥ उदाहरणम्‌ । यथा कुमारसम्भवे,-
“वं वादिनि देवौ पाशं पितुरधोमुखी ।
लीलाकमलपत्राणि गगयामास पान्बेैती' ॥
लन्नावश्चात्‌ कमलदलगगनाव्याजेन इधैं जुगोप

इन्यर्थः । अनेन अवदहित्थास्यः सब्चारी भाव उक्तः,
तदुक्त,-- 1
“अवदित्या तु लव्नादे हर्बाद्याकारगोपनं'। |
इति मध्िनाथः ।)

्वहेलं, कलो, स्त्री, ( अव + ड्‌ + घञ्‌ उस्य लः,
डलयेरेकत्वखछरणात्‌ ¦ ) अनादरः अवचना ।
इत्यमरः ॥

शवहेशनं, क्ली, (खव + रे ङ्‌ + स्युट्‌ |) वरेला
चऋवमानना । इति शब्दरन्नावली ॥

्वक्ेलितं, ली, (अव + रेड +क्त ।) नादरः ।
अवदहेला । तद्दिशि चि } छृतावहेलगवस्त |
श्यवहेलं जातमस्य इव्यय इतप््ययेन निष्पन्न |

वच्तुतं, की, (खव + च+ क्त ।) उपरि छृतच्चृतं ।
यद्या मनुः.
^दिभदब्रं गगच्न्नं पतिताव्रमवच्तं, ।
इ्ाङ्िकतत्त्वं ॥ र

1

१२०
अवा

रहितः । इत्यमरः ॥ वेवा इति भाषा । क्िबन्त-
ज 1 दच्िणं क

वच्‌धातानज्‌समासेऽयं प्रयागः ॥ दच्िणं । अधो

सुखं । रतद धः याः अवपूर््वान्‌ चधातेः प्रयोगः ॥

ष्रतपएुष्य!। शलुफा इति ख्याता । मिश्रेया ।
इत्यमररननमाले ॥ म्तौरी इति भाषा । ठन्त-
विशेषः| देटाडलो चेरडलो चारखडकी इति |
भाषा। तत्पर्य्यायः । अधशष्पौ २ मङ्गल्या द
च्यमरपष्पिका 8 । इति रनमालः ॥
अवाक्शिरा, [स्‌] ए, (अवाक अवनत्रं शिरा-
यस्य ।) अधोमुखः । यथा,--
“अवा क्शिरास्तमस्यन्धे किल्विष नरकं ब्रजेत्‌ ।
यः पश्र वित ब्रुयात्‌ ष्टः सन्‌ धन्मेनि खये" ॥
इति मानवे < अध्याये ९४ ञ्चोकः ॥
(“ईति ब्रुवति रामेतु लष्यमणोऽवाक्‌शरिरास्तदा
इति रामायणम्‌ ॥)
अवारं, चि, (अवनतमय्रमस्य ।) नमं । अवनतं ।
इत्यमरः ॥
खवास, [ नूच ] चि, (अव + खन्‌ च + किप्‌ ।) नोच-
वदनः । तत्पग्यायः । अधोमुखः २₹ अवाञ्जुखः इ
अवाचीनः ¢ इत्यमर-जटाधसौ ॥
(“साच्लौ दृ्श्तादन्यत्‌ वि्रवन्नाग्धेसं सदि ।
अवास्‌ नरकमभ्येति प्रत्य खर्गाच इयते", ॥
इति मनुः ।)
अवाङ्युखं, चि, (अवाद्नु खमस्य ।) अधोवदनं । यथा,
“तत्‌ श्रुत्वा स बलः खेह-इये-दुःख-चपाकुलः।
अवाख्मुखः प्राप्तकाला ताञुवाचाश्रगङ्धदं” ॥
इति कथासरित्सागरे अलङ्कारवतीलम्बके ९३
रङ्ुः॥ ।
अवाची, स्रो, ( अव + अन्‌च + क्विप्‌ + डीम्‌ ।
दक्िणदिक्‌ । इति वेपदेवादयः ॥ अधोदिक्‌ ।
इति याडिः ॥ अधोमुखी ॥
अवाचीनं, चि, (खवाद्यां भवं । अवाची +ख |)
दच्तिणदिम्भववस्त्‌ । अधोमुखः । इति खामि-
जटाधसौ ॥
अवाच्य, क्ती, (न + वच + एव्‌ ।) दुर्वाक्यं । तत्प-
यथाय: । अनच्रः २ । इयमरः ॥ वचनान । अ-
न्तरं गालि प्रभ्टति इति मधुः । निन्दितान्य-
च्राशि अचर अनच्तरं अव्ययानामनेकाचतात्‌
नज्‌ निन्दायां । खुमवाच्यं वक्तुमयेग्यं वचलौ
वाचि इष्टस्वासरिति ष्य भुजवचेति क-
निषेधः | इति भरतः ॥
(“वाच्यावाे हि कुपिते न विजानाति कषंचित्‌"'। |
इति भारते ।
“अवाच्यं वदते जिङा कथं ग पतिता तव" ।
इति रामायणे |)
अवाच्यः, चि, (अवाच्‌ + भवाय यत्‌ ।) अनिन्दितः ।
इति सतिः । अदक्तव्यः । वचनानद्ैः । वया,
“अनक्तरमवाच्यन्तु वचनां न यद्भवेत्‌ ।
रुष बन्ध्याप्ुता याति खपुष्पक्चत शेखरः ॥

ग्टगट व्याम्भसि खातः श शर रट कुधनु डरः” ।

अवा
इति शब्दरल्ावली । (वरदेश कालादौ भवः ।)
अवाच्यदेशः, पै, (अवाच्यो देशः |) यजिः । इति
चिकाण््रोषः॥

| अवादी, [न्‌ ] चि, (वद + णिन्‌ । न वादो । न्‌-

तत्पुरुषः । ) विरोधो । ऋविवादी । खवक्ता।
्वदनश्ीलः । वदधातेणिन्‌ परत्ययानन्तरं नज
समासनिष्यन्नः॥

अवाधं, चि, (नास्ति वाधा यस्मिन्‌ |) वाधाग्रन्धं ।
अनगलं । तत्पर्यायः । निरर्गलं २ । इत्यमरः ॥

ऋछवाध्यः, चि, वाधानदहेः। वाधायेग्यः। अवाधचनीयः।
च्छवाधितव्यः । न वाध्यः अवध्य इति नञ्‌
समासनिष्यन्नः॥

वानं, चि, (अव + खन्‌ + खच्‌ ।) युस्कफलादि ।
इति शब्द्रलावलो ॥ ।
(“खवानमश्चुकाद मेकमामफलं किल" ।
इति भारते |)

खवान्तर, चि, (अवगतमन्तरं मध्यम्‌ । प्रादिस-
मासः ।) प्रधानान्तःयाति । इयं फलश्रतिनं ओयः-

परमषएरुषाथं साधनपरा न भवति । किन्तु वहि-
सुखानां मेच्तविवच्तया अवान्तरकम्मेपलेः केस

ुत्यादनमाचं। यथा मैषज्ये ्ौ षधे रुचयुत्ादनं ।
यथा,-
“पिब निम्बं प्रदास्यामि खलु ते खण्डल कान्‌ ।
पिजैवमुक्तः पिबति तिक्तमप्यतिबालकः”? ॥
“श्च तिक्तानिम्बादिपानस्य न खलु खण्डादिलाभ-
श्व प्रयोजनं किन्वारे.ग्यं तथा वेदेईप्यवान्तर-
पलैः पलाभयन्‌ मेत्तायैव कम्भाणि विधत्ते”
इति मलमासतत्त्वं ॥ ॥
अवापितधान्धं, चि, ( वापितं खतव पनं धान्यम्‌ ।)
. अङृतबयनधान्धं । रोपितधान्धं । रोयाधान इति
भाषा । तत्‌ वापितधान्धापेच्तया कि्विडधीनगुखं ।
इति राजवल्लभः ॥
अवार, क्ली, ( खव + ऋ + घञ्‌ ¦ ) अर्व्वाक्तटं ।
नद्यादेः। पुब्बेतीरः । इत्यमरः ॥ ख्पार इति भाषा।
ऋखवारपारः, ध, (अवार अर्व्वाक्तीरः पार उन्तर-
तर्च यस्य ।) समुद्रः । इति हेमचन््ः ॥
अवारपारीणः, ति, (अवारपारे गच्छतीति । खवा-
रपार +ख।) पारगः। गद्यादिपारगतद्यक्तिः।
इति पाणिनिः॥
अवारिका, स्त्री, ( नात्ति वारि यच ततः खाये
कन्‌ + टाप्‌ ) धन्याक । धनिया इति भाषा ।
ऋवरिका च प्राठः। इति राजनिर्घयटः ॥
अवारितं, चि, ( न वारितं । नज्‌समासः । ) अद्यत्‌-
वारणं । अनिवार्ति | यचथा,-
““खवारितद्वारतया तिरश्ा-
मन्तःएुरे तस्य निर्विश्य रान्न: ।
गतेषु रब्येव्वधिकं विशेष
सध्यापयामः परमागुमध्याः"" ॥
ति नैषधे ₹ सर्गे २ स्चोकः॥
अवारीणः, चि, (अवारः गच्छतीद्ादय्े खः ।) षा-
सगः । नदीपारगतः | इति पाशिनिः।
अवाच्ये, चि, (न वायं । नञसमासः) अनिवाय्धं ।

अवि

खवारगीयं । अवारितययं | वारणायोग्यं । यथा,--
“नमस्ते नित्य पिलसदेष्णवख निकेतन ।
खवाग्यवो य्ेवन्रपं विष्णोयत्‌ प्रणमाम्यहं” ॥
इत्य त्कलसवशडे २७ अध्यायः ॥
श्वासाः, [स्‌ ]चि, | नात्ति वासो यस्य । ) वसन
रदितः। नममः । इत्यमरः ॥ . त
अवास्तव, चि, अयथा । भि्या । न वास्तवं खवास्त-
वमिति नज्‌॒समासनिष्यन्नं ॥
अवाच्तः, चि, परिरच्तकः। अवयृन्वैकाच्तधातेरल्‌
प्रत्ययेन निष्यन्नः॥
अविः, पै, (खव +इन्‌ |) सैः । पव्बेतः । मेषः |
इत्यमरः ॥ [इति मनुः |)
(शशरश्रूकरखरेोष्राणां गोऽनाविम्टगपत्तिणां'› |
“मूताणि इत्तिकरभमदहिषीखर वाजिनां ।
गोजावीनां स्यां पैसां मूचवगं उदाहतः"
इति बेद्यकर्सेन्द्रसारसं यहे ॥)
नाधः । मूषिककम्बलः. इति मेदिनी ॥ प्राचीरं
वायुः । इति दण्डो ॥
अविः, स्त्री, ऋतुमती । इत्यमरः ॥
अविकटः, पै, (अवीनां मेषागाम्‌ सं घातः। अवि +
कटच्‌ । ) मेषसमूहः। इति संचिप्तसारपरि-
शि ॥ मेडारपाल इति भाषा ।
ऋअविकटः, चि, अविश्ालः। अकरालः | अविस्तारः।
न विकटः अविकटः इति नज्‌समासनिष्पद्नः।
अविकं, ली, (अवि+क।) हीरकं । इति राज-
निंटः ॥ (हीरकश्रब्देऽस्य गुणादयो च्तातव्याः॥
अविकारी, [न्‌] चि, ( न विकारी + नजृतत्पगषः | }
. विकाराजनकः । यथा डद्स्मतिः।
“कन्दमूलफलैः प्यः शततेः सक्तर सन्तु यत्‌ ।
अविकारि भवेन्मेध्यमभच्छं तदिकारछत्‌' ॥
. इ्याङ्िकाचारतत्तवे ॥ |
अविगज्िका, स्त्री, (अवेभ्कागस्य गन्द्‌ इव गन्धो |
ऽस्याः । बतः खाध कन्‌ ।) अजगन्धाडच्तः । इति
राजनिधंगटः ॥
अविगीतं, ति, (न विगीतम्‌ । नज्‌तत्‌एरुषः ।)
` अनिन्दित। यधा | “नापि मङलं सयलमविगीत-
शष्धाचारविषयत्वादशेवत्‌'” । इति मङ्कलवाद्‌-
चिन्तामणिः॥
अविम्मः, ष, ( न विभ्मः । तज्‌ततूएरुषः |) करमदंक-
ङच्तः। इव्यमरः॥ पानिश्ामला इति ख्यातः|
इति सारस॒न्दसी ॥
अविचार, पु, (नात्ति विचारो यस्येति ।) अन्यायः |
अत्याचारः | विचाररहिते ति । (विचाराभावः।)
यचा,--
५अविचारोग सर्व्वाभिरनुषटेवन्तु तत्‌ एनः ।
संसारोत्तारगराथालमेतदेद विदे विदुः"?
इति मद्धयएराणं ॥
अविचारितः, चि, ( न विचारितः । नज्‌तत्‌एरषः |)
अल्लत विचारः । अविवेचितः | अविचारश्ब्दादिः
तप्रत्ययेन निष्यन्गः ॥ (“आतः सव्यथाऽविचारितं
कम्मन कत्तद्यम्‌'” | इति पञ्चतन्लम्‌ । अवि
वेचितं सम्यग्विवेचनं विना । यचा,
२०

अविदृसं, क्ती, ( अवेमघस्य दुग्धम्‌ । अवेः दुग्धे

१३१
अवि

“स किंभ्ट्यःसकिंमन्ती य आदावेव भूपतिम्‌ ।
य॒दवाद्योगं खभूत्यागं निदि शयविचारितम्‌" ॥
इति हितेयदरेशः।)
अविच्ित, क्ली, (न विच्छ, नज्‌तत्‌ |) विच्छेदा- |
माकञत्‌ अनिष्यत्तिमत्‌ । यचा,--
“अपिते कथम्भावे यत्‌ प्रधानस्य पद्यते ।
अविक्ञातपलं कम्मे तस्य प्रकरणाङ्गता'" ॥
इति मलमासतन्त्वम्‌ ॥
अविकलः, चि, ( न विन्नः । नज॒त त्परुषः |) अपवीशः।
अनिपुणः । खनभिज्ञः। अशिच्तितः । अहत ।
यथ्ा,--
रते सर्वे गुणाः कान्त सन्ति कान्ते त्वयि भुवं ।
त्वां न वाञ्छन्ति याः कान्तास्ता य विन्नाख वद्विताः'' |
इति ब्रह्मेवत्त शररष्णजन्मखण्डे २२ अध्यायः॥
अविन्ञेयं, चि, ( न विद्धेयं । नज्‌त तृएरुषः ।) दुेधं । |
यथया,
“सीदद तमेभरूतमप्रन्नञातमलच्तणं |
ऋप्रतक्येमविन्ेयं पसुप्तमिव सन्बेलः'” ॥
इति मानवे ९ अध्यायः।॥
शविडोनं, ज्ञी, ( न विडीनम्‌ । नज्‌तत्‌एरषः । )
परत्तिणां आभिमुख्याभिगमनं । इति महाभारतं ॥
अवित, चि, (अव + क्त |) चातं। रचितं । इत्यमरः ॥
अवितथ, ज्ञी, (न वितथम्‌ । नज्‌तत्‌एरषः ।)
सत्यं । (“अवितथमाह पियंवदा”। इति श्ाकु-
न्तले ।) तद्दिशि चि) इति रनावलो ॥
(साथेकं । यथा,+--“वत्छ ! अवितथेषा तव
भारती भवतु” । इति नागानन्दे ।)
ऋअवित्यजः, पै, क्ती, (न विरेषेग त्यज्यते रसायना-
दिष इति । न+वि+व्यज+क ।) पारदः ।
इति राजनिधेरटः ॥

सेष्दूसमरीसचः, शति दूसपरत्ययः |) मेषदुगधं ||
ति हेमचन्द्रः॥ (मेषदुगधविवरणेऽस्य विशेषो |
ज्यः ॥ )
आअविद्धकर्णा, स्त्री, अम्बा । आकनादि इति
ख्याता । इति भ्टङ्कराजः। इत्यमरटीकायां भरतः॥
अविदधकर्णो, स्त्री, ( न विडः पणेरूपः कर्गो यस्याः |)
विधकर्णीलता । इति भरतः॥ (माचिकाशब्दे-
ऽम्बष्टकौ शब्दे चास्या गुणादये ज्ञातव्याः |)
अविद्यः, चि, (नास्ति विद्या यस्य सः ।) विद्यारदितः।
अविद्धान्‌ | विद्याहौनः। यथा,-
“अविद्यो वा सविद्यो वा ब्राद्यणे मामकौ तनुः?
अपिच । काद्यायनः।
“नाविद्यानान्तु व्येन देयं विद्याधनात्‌ कचित्‌" ।॥
इति दायतक्व' | अन्धच् ।
“शअविद्यानान्तु सवेधामीहात खे डनं भवेत्‌ ।
समस्तच विभागः स्यादपिव्य इति धारणा"
इति मानवे € ध्याये २०५ श्रोकः॥
अविद्यमानः, चि, ( न विद्यमानः । नन॒ततृएशुषः })
ऋवत्तमानः । सत्तारडितः । अभावः । वधा
नारदः,

“अविद्यमाने पिथ खां ण्रादु द्ध्य वा ध्नः।

अवि

अवाकार्याः संस्कारा भाटमिः पू्वसंखतेः” ॥
इति दायतत््वं ॥

अविद्या, स्री, (न विद्या । नम्‌ततृएरषः |) -
ज्ञानं | इत्यमरः । माया । इति वेदान्ते । (अ~
इगर हेतुकमनच्ञानं, मिाज्ञानं, विद्याविसोधिनी,
अयथाथेबुदधिः । यदुक्तम्‌,--
“खविद्याया अविद्यात्वमिदभमेव तु लच्तणम्‌ ।
यत्ममाणासदिश्युत्वमन्धथा वन्त सा भवेत्‌” ॥
अन्यच,
“सेयं भान्तिनिंरालम्बा सर््बन्धायविरो धिनी ।
सते न विचारं सा तमो यददिवाकरम्‌?* ।
अव्यक्तमहदङ्गासपञ्चतन्माचेव्वनात्मखात्मबुदि।
यथा,--“श्रीरे मनुष्योऽहमिव्यादि'" | इयज
सवजोश्रमूलभूता तम इत्य ते ।
“अविरोधितया कम्म नाऽविद्यां विनिवर्तय ।
विद्याविद्यां निहन्त्येव तेजस्तिमिरसं घवत्‌'” ॥
इति आत्मबोधः |)

अविधिः, पै, (न विधिः। नजृतत्परुषः |) अवि-
धानं । शस््राविदितं । यथा,-
(्येऽप्यन्यदेवताभक्ता यजन्ते खद्धयान्विताः ।
ते$पि मामेव कौन्तेय यजन्त विधिपव्वेकं”” ॥
इति ओरीभगवद्गीतायां € अध्याये रर श्लोकः ॥
खयि च यान्नवल्काः।
““वचचेत्‌ स नश्के घोरो दिनानि परख्रोमभिः।
ऋअमितानि दुराचारो यो इन्त्यविधिना पमरून्‌”॥
इव्याह्िकतत््वं ॥

च्छविनः, पै, (खव + इनच्‌ |) यदा । यागकरत्ता ।
््यणादिकोषः

ऋअविनयः, पै, (न विनयः । नज्‌तत्यरुषः |) विनया-
भावः । य्या,
“बहवोऽविनयाच्चद्धा राजानः सपरिच्छदाः ।
वनस्था अपि राज्यानि विनयात्‌ प्रतिपेदिरे ॥
वेणो विनद्छोऽविनयाच्रङषच्चेव पार्थिंवः।
सदसो यवनखैव सुमुखो निमिरेव च"
इति मानवे ऽ अध्याये ४०४१ श्लोकौ । (अशि-
साचारः । यथा,--
“'खयमाचारत्यविनयं सुग्धास् तपखिकन्यकासु”।
इति शकुन्तले |) खविनीते चि ॥

अविनाभावः, ए, (विना यापकं विना न भावः
स्तिः |) वया्िः। व्याप्यनिषव्यापकभिरूपित-
मीः । यथा,--“वङ्किमान्‌ धूमात्‌” इतादौ
धमनिद्ा वहधिनिरूपिता द्यात्िः॥ इति न्धाय-
मोमांखयोमेतं ॥ तत्मदाे' तत्यदार्थांभावबदुत्ति
त्वाभावः । यथा | केयमाकाङ्का न तावदविना-
भावः । नीलं सरोजमिव्यादौ तदभावात्‌ । विमलं
जलं नद्याः कच्छे महिष इत्च जलान्वितिगद्या
अविनाभावात्‌ कच्छे साकाङ्खत पत्तेश्च । इत्ा-
काङ्काचिन्तामणिः। अविनाभाव इति । तत्यदा-
सेन विना यो भावः सत्व तदभाव इषथंः।
तत्पदार्थे तत्यदार्थाभाववदत्तितवामावस्लल्पक्ार्े
तत्‌पदार्थाकाङ्म ति भावः । इति तद्ीका
माथरी॥

अवि

विनीतः, चि, ( न विनीतः। नजृतत्‌एरुषः । )
विन यर हितव्यक्तिः। ततुपर््यायः । समुद्धतः २।
इत्यमरः} (यचा,-
“न चापि प्रतिक्रलेन नाविनीदेन रावण !।
राज्यं पालयितुं कयं राज्ञा तीच्ठ्ेन वा एनः” ॥
इति रामायणे । अनियमितः । वथा,
“नाविनीतेन न च चद्याधिपौडितेः? ॥
इति मनुः!)

अविनीता, स्त्री, (न विनीता । नजूततृएरुषः |}
पैश्चली । असती । इति ईहंमचन््रः ॥

अविपटः, प, (अवि + पटच्‌ ।) अवीनां विस्तारः
इति सच्धिप्तसारव्याकरगपरि शि्टं। कम्बलादिः।

ऋअविषियः, पै, (अवि +प्री +क।) श्यामाकटगं ।
इति राजनिषेशटः ॥ (यदा न विभरिय इयेवं स्यात्‌
तदा इदः |)

विप्रिया, सी, ( अवोनां मेषादीनां पिया ।) खेता-
लता । इति राजनिधंरटः ॥

विभक्तः, चि, (न विभक्तः। नज्‌ततृएरुषः।) अषट-
क्‌ । यथा छल्चिन्तामणौ ।
“विभक्ता विभक्ता वा कुरः अआद्मदेविकं ।
मघा च तथान्यत्र नाधिकारः एयग्विना”” ॥
इति मलमासतत्व ॥

अविभाव्य, चि, ( न विभाज्यम्‌ । गज्‌तत्‌एरषः ।)
विभागायोग्यं। अथ विभाज्याविभाच्ये। तच
व्यासः ।
“नाित्य पिटरदरव्यं खश्याप्नोति य्न ।
दायादेभ्यो न तदद्यात्‌ विद्यालग्ध्च यद्भवेत्‌” ॥*॥
विद्याध्चनमाह काल्यायनः ।
“उपन्यक्ते तु यल्लब्धं विद्यया पणयुव्वेकं ।
विद्याधनन्तु तदिद्यात्‌ विभागे न नियोजयेत्‌ ॥
शिव्यादालिवज्यतः परश्रात्‌ सन्दिग्धप्रश्रनियंयात्‌ ।
खच्चानसं ए नादादाल्लव्धं पाध्ययनात्त यत्‌ ॥ |
विद्याधनन्तु तत्राङ्विंमागे न प्रयोजयेत्‌। |
श्येष्वपि दि धम्मीऽयं मूल्याद्यच्चाधिकं भवेत्‌॥
परं निरस्य यह्लव्धं विद्यया युतपुव्वैकं ।
विद्याधनन्तु तदिद्यात्‌ न विभाज्यं ङदस्पतिः”।*॥
अदि भवान्‌ भद्रसुषन्धस्यति तदा भवत ख्व
मयैवदेयमिति पणितं यचो न्यासं निस्त
लभते तन्न विमाज्यं । शिग्थादध्यापितात्‌ । ा-
त्विन्यतः यजमानादच्िणया लन्धधनं न प्रति-
ग्र्कन्धं वेतन रूपत्वात्तस्य । तथा यत्किश्िदिद्या-
भशर निस्तीर्ोऽपणितं यदि कञ्चित्‌ परितोषा-
ददाति । तथा योऽस्मिन्‌ शारा अखाकं
खंश्रयमपनयति तस्त घनमिदं ददानीदयुपर्थितस्य
संएयमपनीय यच्व्ये । रादिनोव्वां सन्देहे
न्धायकरखाथंमागतयोः सम्ब निरू पगेन यल्लब्धं
षद्शादिकं तथा शस्तरादिप्रकटच्चानं सम्भाव्य
यत्‌ प्रतिग्रहादिना लब्धं । तथा ाखक्ञानवि-
वादे अन्यापि यच्र कु्रचिदन्योन्यच्चानविवादे
निष्नि यद्धं । तयेकस्छिन्‌ देये बहनामुष-
शवे येन प्रात्‌ वद्नं । तथा शिल्यादिविद्यया |
चिच्रकरखवणंकारादिभिवं्यं । तधा द्युतेनापि |

१३२

अवि
परः निच्जि्य यल्लब्धं । तत्सन्यैमविभाज्यमितरैः।
तस्माद्यया कयाचिदिद्यया लब्धमव्नंकस्यैव तत्नेत- |
रेषामिति । पदश्ेनारथन्तु कात्यायनेन वित्ता- |
स्तिमिति दायमागः ॥ * ॥ नारदः।
“कुटुम्बं निभ्टयाद्भ्ातुयौ विद्यामधिगच्छतः।
भागं विद्याधनात्तस्नात्‌ स लमेताश्रुतोऽपि सन्‌'॥ |
निम्टयादिव्येकवचननिर्ेशान्न बहवः । यदि वि- |
द्यामभ्वस्यतो श्नातुः कुटुम्बमपररो राता खधन- |
व्यश्ररीरायासाम्धां संवद्धेयति तदा तदिद्या- ¦
च्नितधने तस्याधिकारः। अश्रुतो मूखैः । कल्य-
तर्मितात्तसरादीपकलिकाञ । कात्यायनः ।
^परमक्तोपयोगेन विद्या परापतान्यतस्त या ।
तया लब्ध' धनं यत्त॒ विद्यालब्ध तदुच्यते” ॥
न्यतः पिद माटकुलव्यतिरि क्तात्‌ ॥ * ॥ खच
विशेषयति सर खव ।
“नाविद्यानान्त्‌ बैदेन देयं विद्याधनात्‌ कचित्‌ ।
समविद्याधिकानान्तु देयं वै्ेन त डनं'” ॥
तच्चोचटितविद्यापदमुभाभ्यां सम्बध्यते तेन सम-
विद्याधिकविद्यानां भागो न तु न्युनविद्ययोः।
के्ेन विदुषा ॥ * ॥ पन व्विशेषयति ।
“कुजे विनोतविद्यानां भादुणां पिदटतो$पि वा।
शरौयप्राघन्तु यदितं विभाव्यं वदुहस्यतिः" ॥
कुले खकुले पितामहइप्रिटव्यादिभ्यः । भिदरत श्व
वा। ध्िल्तितविद्यानां भादा । यदिदयाश्यं-
प्राप्तं घनं तदिमजनीयमिति कल्पतररलाकरौ ।
एनः कात्यायनः ॥
“दंशडरोऽद शणो वा एचदित्ताच्नेनात्‌ पित
एत्नवित्ताव्नेनात्‌ । छदभिश्िवमावो डव्यवत्‌
परकाश्त इति न्यायात्‌ एच्नाच्नितवित्तात्‌ भितु-
दशितं पिट धनानुपघातविषयं भ्नाटटधनोपधा-
तविषयख्च । च्यन्जंकस्य तु द्यंशितवं भाटधनो-
पाते तु तेषामप्येकां शत्वं वच्छमाण्व्यासवच-
नात्‌ । पितुर डेदरतन्तु पिढनव्योपघाताद्गुय-
वत्त्वादेति दायमागः। अनुपाते पिता दयंशडरः
अच्नकत्वात्‌ खयमपि द्यंशहरः इतरोषामनं-
श्ितवं। भ्वाटदव्योपघाते तु तस्याप्येकांशर इति
दंशा शयोरमेदकथनं ॥ * ॥ एनः काव्यायनः ।
““गोप्रचारख रथ्या च वस्त्रं यच्ाङ्गयो जितं ।
प्ायोच्यं न विमज्येत शिल्यारथन्त्‌ रस्यति” ॥
भायोन्यं यद्यस्य प्रयोजना ए्तकादि न तन्मृ्खा-

दिभिः सह पण्डितादिभिन्िभजनौयं रमेव
दायभागमदनपारिजःतादयः। याच्दश्काः |.

|
“पिदढभ्या्ैद यदत्तं तत्तस्यैव धनं भवेत्‌” ।

एचदुदियोर्वदलङ्घारादि दत्तं त्तखयेषेति शूल- | अविसुक्तः

पार्पाध्याथाः ॥ नारदः । |
“्तमा्याधने चोमे यचच विद्धाधनन्भवेत्‌ ¦! |
चोखेतान्यविमान्यानि पसादो यचच पेटकः” ॥ |
प्रप्र षह भाव्येयेति मरदाजवचनात्‌ माय्थां- |
परा्तिकाले लब्धः धनं मर्याधनमौदादिकमि- |
वधेः , चोभे इत्र हितेति पाठे रतचिकं

अवि

सोपयुक्घस््ीवाससामपां प्रचाररच्यानां विभाग
इति प्रजापतिरिति । यस्मिन्‌ वास्तनि येन ग्हो-
द्यानादिकं छृतं अपरेणापि स्थानान्तरे तथा क्त -
चवे तदा येन यत्‌ छतं तत्तस्यैव । अन्यच-
प्येवं ॥ * ॥ साधारणधनावन्जितेऽपि विद्रेषमाह
व्यासः ।

“साधारणं समित यत्किच्विदाहनायुधं ।
श्रर््यादिनाप्रोति धनं श्नातरस्तच भागिनः ॥
लस्य भागदयं देयं शेषास्त समभागिनः” । ,
खच भ्रातर इ ुपलच्तगं पिटव्यादयोऽपि बोड-
ब्याः। तस्याजंकस्य । साधारणो पाते यस्य याव-
तोऽ शस्याल्यस्य मतो वा उपघातच्तस्य तद्‌-
नुसारेण भागकल्यना कार्येति दायभागः ॥ `
याच्चवल्कपरः ।

(क्रमादभ्यागतं जव्यं इतमभ्युद्रेत्त॒ यः ।
दायादेभ्यो न तदद्यात्‌ विद्यया लब्धमेव च” ॥
पिदटपितामडागतं बलादन्येेतं योऽ श्यन्तराणा-
मजुज्या उद्धरति तदंश्वन्तरेभ्यो न दद्यात्‌ ॥ *।॥
भूमौ तु विशेषयति शदः ।

““ृन्बेनद्ाच्च यो भूमिमेक णवोदधरेत्‌ अमात्‌ ।
यथाभागं भजन्त्यन्धे दत्त्वाशन्त॒ तूरोयकं”” ॥
ण्तदचनं सुपतिमहागेवकामधेनु पारिजातप्रश्टति-
व्वलिखनाद युक्तमेवेति रलाकरः। तन्न, दायभाग-
भितात्तराप्भ्ट तिभ तत्वात्‌ । इति दायतत््व ॥

शविमरोसं, कती, (अवि + मरीसच्‌ । अवेदुगधे

मरीसच्‌पत्ययः ।) मेषदुग्धं । इति हेमचन्द्रः ॥
(“तप॑णाखोतनेनं यैर ह यन्तूष्णमाविकं” ॥
इति शाङ्गेधरः ॥) ।

अविमुक्तं, क्तो, (वि + सुच्‌ +क्त । वतो, न विसुक्घम्‌।

नन्‌ ततूएरषः।) वाराणसी्तेचं । यथा,--
“मुने परलयकालञेऽपि न तत्‌ चवं कदाचन ।
विसुक्घं न शिवाभ्यां यदविमुक्तं ततो विदुः॥
अविमुक्ता तदारभ्य चते्मेतदुदीर्यंते ।
च्यस्यानन्द्वनं नाम एराऽकारि पिनाकिना ।
्ेचस्यानन्दहेतुत्वाद विमुक्तमनन्तरः ॥
श्यानन्द्कन्दवोजानामङ्कराणि यतस्ततः ।

्ेयानि सन्यंलिङ्कानि तस्मिद्रानन्दकानने ॥
अविमुक्तमिति ख्यातमासौदित्थं घटोद्धव" ।
इति काश्रिख्डे २९ खथ्यायः । (मू डचिवद्धन्त-
रालस्थाने च । यथा,-

“शव योऽनन्तोऽयक्त चात्मा सो ऽविसूक्ते प्रतिङितः'
इति । “ामनन्ति वैनं पर्मेचरमस्िन्‌ मूड
चिवकान्तराले” । इति च भ्ये ।)

:) पै, (न विसुक्तः। नजतत्‌एुरुषः) वारा-
खसीच्तेचं । इति काश्ौखद्दे । न्यक्त चि ॥

च्यविरतं, क्ली, (न विरतम्‌ । बज्‌ततूपुरुषः। )

सततं । अनवरतं ।
(“विरलोज्ज्ितवारिदिषाण्डमि-
विरदितेरचिरययुतितेजखा'" ॥

इति किराता्छनीये ।) तदति चि । इत्यमरः ॥

हित्वान्यदिभजेदि व्नुवत्तंते अत॒ रतान्धविभा- | विरलं, चि, (न विरलं । नज्‌तत्‌पएरषः ।) विरल-'

ज्यानीति । न वास्तविभागो नोदकपाज्रालङ्गा- ।

त्वरडितं । तत्पर्यायः । निविरौश्ं २` घनं इ

च == कणन ककव क कात्‌

ष न

अवि

निविडं ४ निरन्तरं ५ सान्द्रं दई नीरन्ध 9
बहलं ८ ठृ € गाए ५० । इति हेमचन्द्रः ॥
अविरोधः, ए, (न विरोधः । नज्‌तत्‌एरुषः |) वि-
रोधामावः । यथा,
“श्ुतिरख्तिविरोधे तु श्रतिरेव गरीयसी ।
अविरोधे सदा काय्यं स्मात्ते बेदिकवत्‌ सता"? ॥
इति आद्वतत्वटतजावालवचनं ॥ खपि च ।
“शखपसपंन्तु ते भूता ये भूता भूमिपालकाः ।
भूतानामविरोधेन पूजाकभ्भ करोभ्यदं"› ॥
इत्याङ्किकतत््व' ॥
विलम्बनं, क्ली, ( न विलम्बनम्‌ । नज॒तत्यरुषः |)
शीतर । अविलम्बितं । इति रायमुकुटः ॥
अविलम्बितं, ङ्गी, (वि + लवि +क्त । ततो नज्‌तत्‌-
एरुः |) विकम्बा भावः । तत्पर्य्यायः । शीघ्रं २
श्वरितं ३ लघ ४ क्षिप्रं ५ अरः ई इतं ७ सत्वरः ८
चपलं € तशं १९० अगु १९१ । इत्यमरः ॥
अविलम्बितः, चि, (न विलभ्वितः। नज्‌समासः |)
त्वरायुक्तः । तत्पर्य्यायः । उ चण्डः २ । इत्यमरः ॥
अवलम्बितं ३ । यधा,--
“च्वि लम्बितमुण्ड केऽप्या्र वलम्बित'' ।
इति जटाधरः ॥
अविला, स्त्री, (खव + इलच्‌ |) मेषी । भेडी । इति
हेमचन्ः ॥ (नात्ति विलं यतच्रेद्यर्थे, चि ॥)

अविवादः, प, (न विवादः। नजृतत्‌पुरुषः । )
विवादाभावः। यथा,
५यमो वैवस्वतो देवो यन्तवैष हदि स्थितः ।

तेन चेदविवादस्ते मा गङ्कां मा कुरून्‌ गमः" ॥
इति मानवे < अध्याये € २ श्लोकः ॥

विवादी, [न्‌] चि, (न विवादी । नज्‌तत्‌एरुषः।)
विवाद्रदितः । निव्िंवादी । नजपृब्बविवाद-
शब्दादिन्‌ पत्ययेन निष्पन्नः ॥

अविवाहितः, पु, स्री, ( न विवाहितः। नजूतत्‌-
एरुषः ।) अनू एः । अकछृतोदाहः । अछ्ृतोपयमः |
अपरिगोतः । अलछलतपाणिग्रहः । आद्रवड़ इति

माषा। नञ्‌पृव्बैविवाह एरब्दादितप्र्ययेन निष्यत्नः॥ |

अविवाह्या, स्त्री, ( न विवाद्या । नज्‌ततपरुषः
विवाहानां । यथा । मन्तुः । ““माटपिदढ-
सम्बद्धा असप्तमाद विवाह्याः कन्या भवन्ति” ।
आपञ्चमादन्येषां मतं । नारदोऽपि ।
“सप्तमात्‌ पञ्चमाच्च वन्ध्यः पिटमाटतः ।
अविवाह्या सगोचा च समानप्रवरा तथा ॥
सप्तमे पञ्चमे वापि येषां वैवाहिकी करिया ।
ते च सन्तानिनः सर्ववे पतिताः रूतां गताः॥*५॥
सर्व्वाः पिद्टपन्ो मातरस्तदभ्ातगो मातुलास्तद्‌-
दुहितरो भगिन्यस्तदपत्यानि भागिनेयानि ता
खाविवाद्याः अन्यया सङ्कर कारिर्यस्तयाध्याप-
यितुरेतदेवेति । ताश्च यथा। पिढपितामदा-
दीनां सष्टानां सन्ततिः सप्तमोपर्यन्ता नोदाद्या ।
रवं पिद्टबन्धुपरम्टतिसम्बन्धघटकानां सप्तानां स-
न्ततिः सप्तमीपर्ययन्ता नोदाच्या । णवं मातामह-

प्रमातामद्ादीनां पञ्चानां सन्ततिः पञ्चमीप
ग्यन्ता नोदाद्या । रवं मादबन्धप्रभ्टतिसम्बन्ध

` १३
च्वि

घटकानां पञ्चानां सन्ततिः पश्चमीपय्थैन्ता नो-
दद्या । बन्धृतन्माचोरसत्वेऽपि पिढटमातामह-
मादमातामद्प्रश्टद्यपरितनानां पञ्चानां चयाणां
सप्तमीपञ्चमीपर्थन्ता नोदाच्येति । .णवश्च पितु-
म्मातुख मातामहकन्यान्तर सत्वे तामादाय सप्त-
मीपञ्चमौपर्यन्तायाः परोहारः। रवं बन्ध्वन्तरे-
ऽप्ययं । बग्ध्वपेच्तया चिगोचगणनं परतः संच ।
पन्बेतस्त पितुम्भातख्च मातल चरूपबन्धोरपि
सखापेच्तया अन्येषां बन्धूनां मातामदगोचापेच्तया
तरिगोगणनं सवेसामन्नस्यं स्यात्‌ । अन्यथा
पितुः पितामहदौ दिक्रीकन्यायाः पितामदमगि-
नीएचबन्ध्वपेच्तया चिगोचात्‌ पराया विवाहः |
प्रसज्येत स चायक्तः। पिट गोचापेच्तया तस्याखि- |
गोत्रमध्यवर्तित्वात्‌ । णवं पितुः प्रमातामददौ

हिचौकन्धायाः परितामदहौभगिनौपएुच्वग्ध्वपेच्तया
त्रिगोचात्‌ पराया विवादः प्रसज्येत स चाप्य-
य॒क्कः। पितामहौभ्राढ एच्वग्ध्वपेक्तया तस्यास्ति

गोचमध्यवत्तित्वात्‌ । णवं मातुः प्रपिता-
महदौदिक्रौकन्धाया मातामहभगिनीए्तवन्ध्वपे

च्या चिगोचात्‌ पराया विवाहः प्रसज्येत स
चायुक्तः । वरस्य मातामहापेच्तया तस्याच््रिगोच-
मध्यवर्तित्वात्‌ । णवं मातुः प्रमातामहदौदित्री-

. कन्याया . मातामदहौभ गिनीपएत्तबन्ध्वपेच्तया ति-
गोचरात्‌ पराया विवाहः प्रसज्येत स चायुक्तः ।
मातामहोभ्ाटएचबन्ध्वपेच्तया तस्या ल्िगोच्-
मध्यवत्तित्वात्‌ । इति । णवं माढसपनीभाट-
सन्ततिः पिमा सगोकरादयोऽप्यविवाद्याः ॥ *॥
असवर्णांया विवाद्यत्वं यथा । कलौ त्वस-
वर्णाया अविवाद्यत्वमाह ङडन्नारदीयं ।
“समुद्रयाचासीकारः कमण्डलुविधारणं ।
दिजानामसवर्णासु कन्यादूपयमस्तथा?” ॥
इत्यादि । इ्युदाहतत्वं ॥

च्यविवेकः, ए, ( न विवेकः । नजतत्परुधः । नात्ति
विवेको यस्य इति समास्ते वा्लिङ्कः | ) सद-
सदिवेचनाराहिद्यं। यथा। ‹ देह्वात्मनोर विवेका-
दस्येवं शोको भवतीति तदिवेकपदग्रनाथ ओ-
भगवानुवाच अशोयानित्यादि”। इति ओरभग-
वद्गीता २ अध्यायस्य १९ स्लोकटीका | तदति
चि। अविग्टश्यकारी। यथा, (“सहसा विदधीत
न कियामविवेकः पररमापदाम्यदम्‌"” ॥ इति
किरातार्जुनीये ॥ सदसदिवेकरदितः । यथा,--
'“उत्तमोत्तममपराप्यमविवेकोऽभिवान्कसि? इति
विष्णपराणं ।)

अविवेको, [न्‌ | चि, (न विवेको । नज्‌तत्प्ररुषः।
विवेकश्चून्यः। अविवेचकः। यथा । ^“तस्माद-
विवेकिनः सुखमातचलिष्यवो नाच्राधिकारिणः'?) |
इति सुक्तिवादस्य गादाधरी टीका। अपि च।
“अस्मिन्‌ प्रसन्ने देवेन्द्र परमं धाम लभ्यते।
मयावितेकिना तस्य दये जनिता व्यथा ॥

सव्वपापदरो विष्णुः स मया व्यथितः छतः” ।
इति पाद्मे क्रियायोगसारे ११ अध्यायः॥ ।
्विवेचकः, चि, (न विवे चकः । नज्‌तत्यरुषः । ) |

अवि

विषेचनारदहितः। अविवेकी । न विवेचकः वि-
वेचकः इति नज्‌समासनिष्यन्नः॥

अविशेषः, चि, (न विद्धेषः। नजृतत्युरुषः | )
वि्ेवरदितः। अभेदः । तुल्यः । वि शेषाभावे,
ए ॥ विशेषाभावः । यथा,
“पितरो यच्च पृज्यन्ते तच मातामहा भवं ।
ऋविभराषेय कत्तवयं विशरोषान्नरकं व्रजेत्‌'” ॥
इति आआङतत्ं ॥ ( “ सांख्यादिमतसिड्धानि
तन्माचाख्यानि इ्छभूतानि, तानि च इदमेतदेवं-
गुणकमिति ब्ाडत्ततया नानुभूयन्ते इत्यविष्ेषाः
खष्डाखोचन्ते" । तया च विष्णएुराणे,
““तस्िंस्तस्मिंस्त तन्मा चात्तेन तन्माता समता ।
न शान्तानापिघोरारते न मू ए़ाश्चाविेषिणः"॥
इति |)

अविखान्तः, चि, विश्रामरदितः। विश्रान्तिून्यः।
ऋअनवरते, ज्ञो । विपव्वं्मधातोः क्तपत्ययानन्तमः
नञ्‌ समासनिष्त्नः ॥ (“अविश्रान्तं पद्युगंणगय-
कथामनेडनजडा” ॥ इति आनन्दलदर्य्थाम्‌।)

अविश्रामं, क्ल, (नात्ति विश्रामो यस्मिन्‌ इति।)
विश्नामरादहिदयं । वथा,-
“अविश्रामं वेत्‌ भार शौतोष्णद्च न विन्दति ।
ससन्तोषस्तथा नित्यं चोगि शिच्तेत गद॑भात्‌?”
इति चागक्वं |

अविश्वस्तः, चि, ( न ॒विरस्तः। नज्‌तत्परषः । )
विख्ासानद्ः। अछत वि्ासः। प्रत्ययायोग्यः ।
यथा,
“न विच्वसेद वित्ते विश्वस्ते नातिविच्धसेत्‌ ।
विश्वासात्‌ भयसुत्‌पन्न मूलान्यपि निद्ञन्तति?” ॥
इति चाणक्यं ॥
(“वि्वस्तवद विखस्ता वञ्चयन्तः एरो चनम्‌” ।
इति भारते ॥ )

अविश्वास, स्त्री, (नात्ति विश्वासो यस्याम्‌ सा। )
चिरप्रञखता गौः । केलेनगाद्‌ इति भाषा । इति
शब्दचन्द्रिका

अविषः, पै, (खव + टिषच्‌ । ) ससुतः । इति कात.
न््ीयोणादित्तिः। ( राजा । एथिवौ । खगैः ।
रच्तकमातचे चि |) विषगन्ये चि । ( यथा,
“व्यता खविषा व्ाख्याताः'' ॥ इति सुश्चते ॥)

विषा, स्त्री, (नान्ति विषं यस्याम्‌ |) निविंषाहखं ।
इति राजनिघगटः ॥

अविषी, स्त्रो, (अविष + खीप्‌ । ) नदौ । इत्यणादि-
छत्तावुच्जलदत्तः ॥

अविसोए, क्ली, ( अवेदुंगधम्‌ । अवि + सोएच्‌ । )
मेषदुग्धं । इति हेमचन््रः॥

अविस्पष्ट ज्ञी, ( वि+स्यश +क्त । ततो नम्‌-
समासः। ) अस्यट्वाक्छं | तत्पर्य्यायः । च्िष्टं २।
इत्यमरः ॥
(“नाविस्यष्टमधियीत न श्ूढजगसनिधौ'” ॥
इति मनुः ॥ खटः । यथा,-
““विढद्धिं कम्पस्य पथयतितरां साध्वसवश्ा-
दविस दृष्टिं तिरयति एनर्वाष्यस लिकः" ॥
इति रलावल्याम्‌॥)

अवो

वी, स्त्री, ( अवत्धात्मानं लव्जया । अव + रं | )
ऋतुमती । इति हेमचन्ब्ः
वीचिः, प, (नास्ति वीचिः प्रकाशः सुखं वा खच ।)
नरकविष्रेषः | इति शब्दरन्नावली ॥
(““खवोवचिमन्धतामिख कुभ्भौोपाक तथव च। |
असिपच्रवनद्धैव तापनद्धेव विंशकम्‌” ॥ ।
इति याजञवल्केः ॥ ) वाच्यलिकृ्तु तरङ्गे ॥ |
अवौचिः, प, (नास्ति वीचिः छखं यस्मिन्‌) |
अदौचिमत्‌, की, (अवोचि +मतुप्‌ ॥) | न किः
्रषः। यथा | “वैतरणी पुयोदः पारोधो वि |
सनं लालामच्तः सारमेयादनमवीचिरयःपान- |
मिति। य श्तिहवा श्तं वदति साच्छे दव्य
विनिमये दाने वा कथित्‌ स वे प्रेद्य नरके
अदौवचिमव्यधःशिरा निरवकाशे योजनशतो. |
यात्‌ गिरिमूद्धंः संपा्यते। यच्च जलमिव
खलमश्सएटङमभासते तदवीचिमत्‌ तिलशो वि
श्ौग्येमाणशरीरो न नियमाणः एनरारोपितो
निप्रतति'”। इति ्रीभागवते\ सकन्धे ₹<अध्यायः।
शअवौचिमयः, ए, (खवीचि + मयट्‌ । ) नरकमेदः ।
“यः साच्यादौ अन्तं वदति स निरवलम्बेऽवोचि
मये अधःशिरा गिणते यच्र” | इति ओ्रौभाग-
वते ॥
खअवीरः, चि, (नालति वीरो यस्य ।) सत्वरदहितः |
निर्नयः । इति मेदिनो ॥
अवीरा, खी, (नात्ति वीरः एल्लादियस्याः |) अना- |
ताप्यविध्वा । इति खतिः । निष्यतिञ्ता ।
शयमरमेदिन्ौ ॥ तदन्नभोजने दोषप्रायञ्चित्त
यथा,--
“यो विपोऽवीराच्रभोजी ऋतुखातान्नभोजकः।
भगजीवी वाड्‌ धिको विषदहीनो य्ोरगः?'
इति त्रष्पवेवत्ते प्रकृतिखण्डे २९ अध्यायः ॥ * |
यपि च।
“अवीरान्नश्च यो सद्धं थोनिजीवी च ब्राह्मः ।
यच्त्िसन्या विहीनश्च स गोडत्यां लभेत्‌ भवं"
दति च वजैव २७ अध्यायः ॥ * ॥ विष्णः । गयः
गणिकार्तेनगायनकाब्नानि सक्रा सप्तरात्रं पयसा
वर्तव । अवीराख्नौ खगंक्षारसं सगं पतितानाञ्च ।
ति प्रायख्ित्तविवेकः ॥ * ॥ सामान्येनाभोज्यान्न-
भोजनप्रकरणे मनुः+-- इत्यादि ।
“नाओ्चोत्रियड्ते यच्च मामयाजिडते तथा” |
““शअनचिंतं डथामांसमवीरायाख योभितः"”
इत्यादिकश्चो पक्रम्य ।
५ मुक्ता चान्यतमस्य न्नममव्याच्तपणं यह ।
“मन्या सका चरेत्‌ छ रोतो विण्मृचमेव” ॥
इति । खवर! परतिएच् विहीना निःसम्बन्धिनी ।
खसम्बन्धन्धास्त श्राद्धादिनभ्यनुज्ञानात्‌ व्यव-
हारात्‌ धनाधिकाराच। इति च प्रायच्ित्त-
विवेकः॥ *॥ अस्या धनाधिकासे यचा याच्र-
वच्काः,--
"“पल्ली दुहितर ञ्चैव पितरौ भातरस्तधा ।
ततृद्धतो गोचजो बन्धुः रिव्याः सब्रह्मचारिणः ॥
रषामभावे पृ्बेसख धनभागुत्तरोत्तरः ।

१३४

अवी

खर्ग्यातस्य छ्यएच्चस्य स््व॑वशेध्वयं विधिः"
तथा विष्णुः । अपुन्लस्य धनं पलभिगामि तद-
भावे दुहिढगामि इ्ादि | तेन प्रपौल्ल-
पयन्तानाममावे पल्ली धनाधिकारिणौ। वथा
कात्यायनः
“भन्तदायं ग्टते पत्यौ विन्यसेत्‌ स्त्री यथेष्टतः ।
विद्मनेतु संरच्तेत्‌ च्तपयेत्‌ तत्कले ऽन्यथा ॥
अत्ता शयनं भक्तैः पालयन्ती व्रते स्थिता ।
भञ्ञीतामरणात्‌ त्तान्ता दायादा ऊद्धमाघ्न यः" ॥
यथेत इति धभ्भाथं । तथा च वासः ।
““लोकान्तरस्थं भत्तारमात्मानश्च वरानने ।
तारयन्युभयं नारी नियं धम्मैपरायणा? ॥
मदनपारिजातश्टता इतिः ।
“बद्यदि्तमं लेके यद्यत्‌ पद्यः समीहितं ।
तत्तद्गुणवते देयं पतिप्रौयनकाम्बया"” ॥
भर्तुः शयनं पालयन्ती नान्धगामिनौ । अतर्व
इरिवंशोयपएण्यकव्रतेापाख्याने ॥
“दानेपवास एरधानि सुकृता न्यप्यशन्धति ।
निष्कलान्यसतीनां हि एरकानि तथा शमे" ।
तचा ₹खइन्मनुः,-
“एच शयनं भ तैः पालयन्ती त्रते स्थिता ।
पनेाव दद्यात्‌ तत्विण्ड छत्‌खमं शं लभेत च” ॥
तत्पिरमित्च्र तदित्यनुषज्य । तच्छब्देन भर
परामशात्‌ भर्तुः छत्‌खमंशं यावदशरं हरेत्‌ नतु
वन्तनोाचितमाचं । इति दायतन्त्वं ॥ * ! अस्याः
पतिशाद्धाधिकारो यथा। एच्रपौचप्पौच्ाभावे
पली । तथा च शुः | ९
“पितुः एचेख कत्तव्या पिखडदानेादकक्रिया ।
तदभावे तु पन्न स्यात्‌ तदभावे सहादरः॥
भाय्यापिण्डं पतिर यात्‌ मचे" माया तथैव च ।
न्ारेख खषा चैव तदभावे दविजेत्तमः'” ॥
इ्यादि॥
“अएचा स्त्री यथा एचः एचवल्यपि भत्तरि ।
पिण्डं दद्यात्‌ जलख्धेव जलमाचन्त एचिगो'” ॥
इति निमलं समूलत्वेऽपि बालदेशान्तरितषएच-
सद्भावविषयमिति शआराद्धविवेकप्रभ्टतयः। इति
॥*॥ अस्या मचोदितपंयाधिकारो यथा खतिः।
“तपय प्र्यदं काय्यं भक्तैः कुश तिक्लादवौः।
तत्पितुस्तत्पितुख्चापि नामगेच्रादिपुव्बेकं)
ख्तत्त त्पंगं एवपौचाद्यभावविषयमिति मदन-
पारिजातः। इति ॥ ४॥ ग्टतायास्तस्या खाद्य
खाद्धादि पञ्चदशश्चाद्ं कन्तव्ं नतु सपिण्डनं ।
यथा । अचर सयलीएच्रस्य एच्रत्वातिदे शात्‌ तत्स॒-
त्वेऽपि स्नीणां सपिण्डनं मधिलेरङ्तं तन्न ।
«^पुचेकेव तु कर्तव्यं सपिग्डोकर गं स्त्रियाः ।
एरुषस्य एनस्वन्ये म्राटढरएचादयेाऽपि ये"? ॥
इति लघुहारौतवचने वकारेण अतिदिष्एच्-
निषेधात्‌ । एत्येति तत्सत्वमाचविवच्िलं ।
“सपिण्डीकरणं तासां एत्ामावे न विद्यते” |
इति माकंद्धेवएरायेकवाक्धत्वात्‌ ।
“यानि पश्चदश्ाद्यानि श्चएचस्येतराणि च ।

तु दातब्यमए्ायाख्च येभितः"" ॥

अवा

इति कन्दोगपरिशिषेन च्याद्यपश्चदशरश्रा्धैः परेत
त्वपरीहारेोक्तत्वाचच | रुतत्यत्यरभावे दद्य |
ततच् शिष्टौ एते अन्येनापि सपिण्डाते । श्वं
पतिसत्वेऽपि। अत्व मैधिलेरवीरायाः सपिण्डनं
नास्तीयत्ता । इति च शरुदधितत्त्वं ॥

वेद्यः, प, (विद + ण्यत्‌ । तते, न वेद्यः नज्‌स-
मासः |) गेावत्सकः | इति शब्दचन्द्रिका ॥ वाक्कर
इतिभाषा । अन्ञेये चि। (अविवाद्यः। यथा,-
“व्यभिचारेग वानामवेद्याषेदनेन च ।
खकम्भणाञ्च व्यागेन जायन्ते वशं सङ्कराः" ॥
इति मनुः।)

खेलः, पु, (नान्त बेला यस्य सः ।) अपलापः। अप-
हृवः। इति मेदिनी॥

वेला, स्त्री, पूगचरव्वितं । इति भेदिनी ॥ चिवान
गया इति भाषा। खपराषः। इति लेाकषरसिडं ।
वेलाग्रन्धे चि॥

ऋवेत्तगं, की, ( अव + रचत + ल्यट्‌। ) अवेच्ता॥
दशनं | यथा । “छृताक्नतावेच्तणवत्‌ खयं तत्के
पवेशनस्य कनत्तव्यत्वात्‌” । इति संस्कारततत्वं ।
(तथाच ।
८दू रादवेत्तणं हासः संप्रनने सादरे भ्टशम्‌ ।
परोच्ेऽपि गुणश्चाघा समरणं पियवस्तषु?
इति हितापदेशे । अवधानम्‌ । प्रतिजागरः ।
अनुसन्धानम्‌ । यथा,

^“निग्रह्य शोकं खयमेव धीमान
वणाखमावेक्तशजनागसरूकः |?

इति रघवंशे ॥)

खवेच्ता, सतो, (अव + इ च्च + अ + ततद्ाप्‌ |) प्रत्य-
वेच्तणं । प्र्च्तदृष्टिः। तत्प्योयः । प्रतिशा
गरः २। इत्यमरः । (अवधानम्‌ । १
नम्‌ । यथा,
"अलन्धमिच्छदग्डेन लब्धं र च्तेदवेच्तया ।
रचितं वद्धयेत्‌ द्या ङडं दानेन निचिपेत्‌” ॥
दति मनुः ।
(“वदि रामस्य नावेच्ता त्ववि स्यान्माढवत्छदा?”
इति रामायणे । )

ऋअवेचितं, चि, ( खव + रचत +क्त।) दृष्टं। यथा
मनुः ।
“केशकीटावपन्नचच पदा स्पुरटश्च कामतः। . `
भनगन्नावेचितञ्ेव ससपुषटश्चाप्युदक्धया"” ॥
इत्याह्िकाचारतत्वम्‌ ॥ ( छतावधानः। यथा,
रघवंशे । "स कदाचिदवेच्तितप्रजः'" । )

अवधं, चि, (न वधं विधित अगतं । नज्‌ तत्रषः।)
विध्यविषयः। विधिविवव्नितं । विधिप्राप्तभिनरं ॥
(“अधं पञ्चमं कुन्व॑न्‌ राज्ञो दण्देन शुध्यति"
इति खतिः॥)

वेद, चि, ( अव + उन्द्‌ + घञ्‌ । ) आर्ज । इति
जटाधरः ॥

अवो धः, चि, (नात्ति वेधो ज्ञानं यस्य ।) निन्वौधः।
अश्ञानः।

खवेच्तणं, क्ली, ( अव + उत्त + ल्यट्‌ । ) पोच

विशेषः । नुलदस्तेन जलच्धेपगां । यथा छारौतः।

अव्य
^तस््ादद्भरवेच्येतद द दालभ्य ख्व च'' ।
अवेच्छ प्रच्छ इति रलाकरः। नव्यव द्ेमान-
टतम्‌
“उत्तानेन तु इल्तेन पो च्तणं समुदाहतम्‌ ।
न्युजताथृच्तगं प्रोत्तं तिरश्वावाच्तणं सुतम्‌”' ।
इति खुडधितत््वम्‌ ॥

१३१५
अव्य
““अद्यक्त मात्मा च्तेचज्ञः शाता विुरव्ययः'” ।
इति च ॥
“अतोऽन्यत्‌ एनरयक्त' लिङ्गगराद्यमतीौन्दियं'' ॥
इति च॥
“अयक्तमस्य च्तेवस्य सेच्म्टषयो विदुः" ॥
इति च चरकः ॥)

छन्दः, ए, ( अव + दन्‌ । द्चोादिकाऽयं ।) वत्सरः । अब्यक्तरागः, पु, (न वयक्तोऽल्यव्यक्तो रागोऽरुणिमा |)

मेघः। मुक्ता । इति रायमुकुटः सारसुन्द्री च ॥
(बुक्ता पयोगो यथा,--
“किरातान्दाग्डताविश्वचन्दनेदीचवत्रः ।
श्ोधातिसार शमनं विषेषाञ्ज्वरनाश्रनम्‌ ॥
इति वै यकचक्रपाणिसङ्गहः।)

अबयक्तः, ए, (वि + खन्‌ज + क्त । ततो नज्‌समासः |)
विष्णुः । शिवः। कन्दपेः। इति मेदिनो । मूख इति

हेमचन्द्रः । असफटे चि ॥)

अक्तं, जी, प्रह्णतिः। आत्मा । दति हेमचन्धः।
महदादि । परमात्मा । इति मेदिनौ ॥
(“चेाऽसावतोन्दरियग्रा ह्यः खच्छोऽव्यक्तः सनातनः।
सन्वेभूतमयेाऽचिन््यः स खव खयमुद्धभौ ” ।

इति मानवे ॥

तादौ अन्त राश्यादिः। खटग्यः। साह्यमते
सन्वेकारणं रूपादिद्ोनतया चद्युराद्यगेचरः
प्रधानं महदादि ।

“महतः परमयक्तमव्यक्तात्‌ एरुषः परः" ।

इति कठो पनिषद्‌ ॥ ।
बेदान्तमते खष्दाशरोर खापावस्धायां शब्द
प्रढत्तिनिभित्तेनां तिगुख क्रियासम्बन्धं व्नितं नि-
न्विकारं निराकार त्र्य । परमात्मा, मायेापा-
धिकं बरद्च, खष्यमतौन्दरियं लिङ्गगराह्ं पर ्रद्ध ।
यदुक्घम्‌,-- `

“अब्यक्तमिति विचयं लिङ्गा ह्चमतीन्धियम्‌" ।
रूपादिविदोनत्वेन चच्राद्यगेचरो येगाभ्या-
सावशचेयेा भावः।

“्राद्धं सरः कारणमाप्नवाचो
बुधेरिवाद्यक्तमुदाहरन्ति” । इति रघवंश |
प्रह्णतिः। तथा ङि,
बौजश्ुतमवयाद्चतमनामरूपम तत्वं सन्वेकाग्यकार -
यशक्तिसमाहाररूयं खव्यक्तायारताकाशादिना-
मवाच्यं परमात्मन्योतप्रोतभावेन समितं वट-
कथिकायामिव वटङ्च्तशक्तिः। सत््वादिरूपेण

निरूप्यमाये बक्तिरस्य नासतीत्यथक्तम्‌' |
यदुक्तम्‌ । ““हेतुमदनित्यमव्यापि सकियमनेक-
माच्चितं लिङ्गम्‌ ! सावयवं परतन्त्रं वत्तं विप-
रीतमयक्तम्‌”' ॥ °} सव्वेभूतानां कारगमकारयां
सन्वरजस्तमोलच्तणमट्रूपमखिलष्य जगतः स
म्भवहेतुरव्यक्तं नाम | तदेकं बहनां त्तेचन्नाना-
मंधिष्ठानं समुद्र इवेएदकानां भावानां”॥ इति
चशच॑तः॥

“नादिः एरुषो नित्यो विपरीवत्तु हेतुजः |
सदकार्गवन्रिवयं दृष्ट हेतुमदन्यथा ॥

तदेव मावादग्राह्यं निव्यतवात्र कुतश्चन ।
भावाजजेयं तदबक्तम चिन्यं यक्तमन्य था" इति ॥

|
॥
।
|

|

॥
॥

इ वल्लो हितवणेः । तत्यय्यायः । अरुः २। इत्य- |.

मरः ॥ तामः द्‌ गौरः 8 । इति जटाधरः ॥

अव्यङ्ग, चि, (न सन्ति व्यङ्गानि यश्य |) यङ्क

रहितः । अविकलाङ्कः। यथा,--

“तत खओहय धम्मे ब्राह्यं वेदपारग ।
अन्यङ्गावयवं पुज्य गन्धधुपाचनादिभिः'' ॥
इति मद्यएरा ये ६९ अध्यायः ॥

अव्या, सो, ( अवेमेषस्य अकः प्रटङ्गमिव खद

यस्याः |) मूकशिम्बो । इति केचित्‌ ॥ अमर-
कोषे अध्यण्डा इति तद्रौकायां अव्यण्डा इति
च पाठः ॥ व्यङ्गरदिते अविकलाङे च चि॥

अव्ययं, ज्ञी, (नात्ति ब्ङ्गालङ्गारो यस्मिन्‌ ।) यद्या -

लङ्भाररह्ितकायं ॥ यथा,

“"सव्यज्च मुत्तमं कावयमब्यज्च मधम स्मतं ।
किषिद्यश्च समायक्तं मध्यमं परिकोर्तितं"”
इति काव्यचद्धिका

अव्यञ्चनः, प, (नास्ति व्यञ्जन खुभलच्तशं भटः, यस्य |)

प्रङ्होन पनुः । इति इलायधः॥ अस्फटे चि ।

(अनुद्धिज्नरजखलाचिहा कन्या । यथा,

“असंप्राप्तरजा गौरी प्राते रजसि रोहिणी ।
खब्यञ्जना भवेत्‌ कन्या कुचहीना च निका" ॥
इति परश्चतन्े ॥)

अ्यगडा, स्त्री, (न विगतमण्डं बीजमस्य!) खध्यरडा

इति कुचचिदमरकोषे पाठः ॥ आालकुशोति
भाषा ।

| अव्यथः, चि, (नास्ति खया यस्य सः ।) पी ड़ार डितः,

व्थाग्रून्यः । सर्पे ध । इति मेदिनी ॥

अथा, स्तरो, (न यय(। नज्‌तत्‌एुरुषः ।) इरी-
““वत्‌ स्वस्य जगते |

तकौ ॥ पद्मचारिणी । इत्यमरः ॥

। अव्यधिः, पु, अश्वः। सङ्गमि न जिभ्यतीति अब्ययिः।

चच भयसश्चलनयोः सन्बेधातुभ्य इति इन्‌पत्य
ततो नज्समासः । वेद प्रयोगोऽयं ॥

च्ययिषः, प, (न +व्यध + टिषच्‌ |) समुद्रः। खय्यः।

इति सिदान्तकौमुद्या उणादिरत्तिः।

अव्ययिषी, स्री, (खव्ययिष +खीप्‌ ।) एवौ |

अद्रा चं ¦ इति सिदान्तकोौमुदो ॥

अव्यथ्यः, ति, (न+वखथ+क्वप्‌ ।) व्यथाश्रन्यः |

इति पाणिनिः।

खच्ययं, क्ती, पै, (न+वि+इन्‌ +अच्‌ |) शब्द्‌

विष्टेषः। तत्परे विभक्तिं तिषति अतरव लि-
ङ्न्नयाविक्छतं । तथाच कातन्ते,

““सदृषरं धिष लिङगेष सर्व्वासु च विभक्तिष्‌।
वचनेष च सर्वेष यन्न वयेति तदव्ययम्‌" ॥

(क्ती, अनाद्यन्तं विक्रारग्रन्यं परब्रह्म । यथा,--
“खनरवस्यलमङखमदी षेमजमव्यवम्‌ ।

अव्य

अरूपग गवर्णाख्यं त दुब्रद्मद्यवधारयेत्‌'" ॥
इति खत्मनेाधे ।)

अव्ययः, धै, (नाति व्यये यस्य ।) विष्णुः ।

(“नमस्क्य सुरेशाय विष्णवे प्रभविष्णवे ।

एरुषायाप्रमेयाय शखतायाव्ययाय च” ॥

इति माकेग्डेयधएुराणे॥) व्ययर दिते, चि । इरि

मेदिनी ॥ (अविनाशौ । निव्यएरुषः । यचा,--

“तमसः परमापदव्ययं परुषं योगसमाधिना

र्घः” ॥ इति रघुवंशे ।

“५ खद्धाभ्यो मूर्तिमात्राभ्यः सं भव्यव्ययाद्ययम्‌

इति मानवे ॥)

अव्यथः, चि, (न अर्थः । नजृतत्यदषः । ) अमोघः ।
सफलः । यथा,--
“दुर्निवाश्च दुड्वमवयर्थ' पेरिघातकम्‌ ।
तेजसा चक्रतुल्यश्च सव्वेशस्त्रास्त्रघातकम्‌' ॥
इति ब्रद्यवेवत्त प्रति खण्डे १८ अध्यायः ॥

अश्थवसायवान्‌, [त्‌] चि, ( ख्यवसाय + मतुष्‌।
मस्य वः।) व्यवसायरहितः। व्यवसायी)
तत्प्थायः। शिक्तःर्‌। इति चिकाणडशेषः।
( अनुशौलनरदितः।)

अव्यवस्था, स्तरो, (वि +व +स्था+अदट्‌ | तते
नज्‌ समासः |) अवसिद्धान्तः । अविधिः । शास्त्र
विरुद्व्यवख्या । इति नज्‌समासनिष्यन्ना ॥
(चश्चले । यथा, कुमारे,
“स्थलार विन्दश्चियमव्यवस्थां'` ॥)

व्यवस्थितः, चनि, (न व्यवस्थितः। नज्‌समासः।)
नीतिशास््रादिव्यवस्थानभिन्नः । सिद्धान्तर हितः|
यया,--
“क्चिदुटः बचित्तरो रुषटस्तटः चे च्तणे ।
अव्यवस्थित चित्तस्य प्रसादेाऽपि भयङ्करः” ॥
इति हितेपदेशः॥

अव्यवाय, वि, (वि + अव + इ + रत्‌ । तते[नञ्‌-
समासः |) व्वहारायेाग्यं । अव्यवदहर णीयं
यथा । ्ानतश्चाण्डालन्यस््ी गमने तत्तल्यतया
दिग्रुणत्रताचरणे छतेऽपि न वहाः । यथा
याज्ञवल्क्यः ।
“प्रायश्खिततेरेयेने। यद ज्ञानछतं भवेत्‌ ।
कामतेाऽव्यवदहाय्धे्त वचनादि जायते" ॥
पापान्तरेधप्यव्यव दा ग्यत्वं याच्ञवल्को क्तम्‌ ।
“शर णागतवबालस््रीहिसकान्‌ संवसेन्न तु ।
चीशंत्रतानपि सदा छतन्नसदितानिमान्‌"” ॥
“अत्र च कामता महापातकादिरृहत्यापकतुं
रव्यवदाग्थत्वदश्र॑नात्‌ कामता बड्तरगगयक्त-
शरणागतादिदन्तृणामव्यवदाय्थत्व नतु हौनतर-
इन्तणां अन्यथा विषमशिद्धतापत्तिः स्यात्‌”
इति प्रायचित्ततत्वम्‌ ॥

अव्यवड्ितं, चि, (वि + अव +धा +क्त । तता नञ्‌-
तत्पुरुषः ।) ्यवधानग्रूनयं । तत्पय्धायः । संसक्तं २
अपटान्तरः ३ अपदान्तर ४ | इत्यमरः॥ तद्रीका
च॥ लप्रं५। इति श्रब्द्रलावली ॥ (““सिसा-
धथिषाविर इविशिष्च्तणाव्यवहितेत्तरत्तणोत्य-
त्िकानुमितिकशित्रेति'" । इति दीधितिः॥)

#.} 1 |
खच्यवदतः, जि, (न अवद्तः। नजतत्परुषः |)
अङतव्यवदारः । इति नजसमासनिष्यन्नः ॥
खब्याजः, पै, (न वाजः । नज्‌तत्यरबः ।) कलाभावः ।
यचा ।
“द किलाव्याजमनेएरः वपुः
तपकम साधयितुं य इच्छति ।
भ्रुवं स नील्ात्यलपच्रधारया
श मोलतां केत्तम्टषिव्येवस्यति"
इत्भिश्ञानशकुन्तलानाटके प्रथमोऽङः ।
ज्लीघ्रं। यथा। “सक्तवो यदि मास्वस्तररय
पायादपाचोलगैरव्याजं परिषिश्च कि चिरयसे
कालः परिक्रामति। मूले सिक्तरसे दले विग
लिते शीं तथा वल्कले न स्यादस्य परिस्यितेः
प्रभरद्ा धारापि बारां तव |” इवुद्धटः॥
अयाय, चि, ( न याप्यं । नज्‌तत्‌एुरुव : ।) अव्याप-
गोयं । आात्निरडितं । अनधीन । यथा । “नापि

र

साध्यव्यापकाव्याप्यत्वेन व्यातिविरहेत्नायकतया
साध्यच्याप्यव्यापकत्वेनेापाधेरेव साध्यव्थापकत्व

साधनात्‌ । तसाद पाधिरहेत्वाभासान्तरमिति'।
इन्यपाधिवादचिन्तामणिः । अपिच,
“अग्याप्यङत्तिः ऋणिको विशेषगण इव्यते'” ।
इति भाषापरिच्छेदः ।

अव्धाप्यरत्तिः, चि, ( अव्याप्य सर्व्वावच्छेदमप्राप्य
इत्ति्वंस्य ।) किश्विदवच्छिव्रिरस्तिः ।
(“अव्याप्यरत्तिः णिक विशेषगण इष्यते” ।
इति भाषापरिष्छेदः ।)
खसमानाधिकरणाभावप्रतियोगौति यावत्‌ । रै
शिककािकमेदेग स दिविधः। तत्पर्व्यायः।
घरदिश्रिकः २। आत्मने विशेषगुणाः । बुद्धः १
खखं २ दुःखं इच्छा-४ देषः ५ यलः ९ धम्भः 9
अधन्नः = भावनाख्यसस्कारः € आकाशस्य वि
देषगणः १० । सामान्यगणौ संयोग १९
विभाग १२। शते सरवे अव्याप्य त्तयः स्यः। इति
न्धायमाषा ॥

अव्याहतं, चि, (न व्याइतम्‌ । नज्‌तत्‌ एुरुषः |)
वधाघातश्रून्यं। यथा।
“खस्य जिकालममलं ज्ञानमव्याहतं सदा ।
वेत्ति बविद्यामवि्याञ्च स वाच्यो भगवानिति"
इति शब्दमाला ॥ किञ्च । विष्णएुराणम्‌ ।
“न्नं बलाय मेश्धमेरषामगन्यनिलम्य च।
भवत्वेतत्‌ परिणतौ मम कूल्या इतं सुखम्‌ ॥
प्राखापानसमानानामुदानव्ानयेा्तया |
अन्न तुिकर चान्त ममास्वव्याइतं सुखम्‌" ॥
इत्याह्िकाचारतत्वम्‌ । (अखकुरिटितं । यथा,--
“वेद शासनाय विक्ञाने येषामव्याहता मतिः ।
इति माकण्डेयएराे।)

श्व्याष्तः, चि, अकयितः । न व्याहतः अव्याहत;

नभसमासनिष्यन्नः ॥

वश ऊ खन (खादिं-ात्म-सकंवेट्‌ |) व्याप्ति
सं््योः। ऊ अशिष्यते अच्यते। न अश्रो-

ति। संहतिः समूहः| इति दुर्गादासः।॥
(“चद्‌दाति गयाश्थश्च सन्व॑मानन्त्यमश्र ते" |

१२६

अश

इति याज्ञवल्कासंदिता |)

यश ग (क्रयादि-पस्-सकं-सेट्‌ ¦ ) भोजने । अद्रा
बुभच्ितः । इति दुगादासः।

अशवुम्मी, स्त्रो, ( अश्रा सलिलं स्कुम्भाति व्याप्नोति
इति। अशा + स्कम्भ + ट + एषोदरादिस्यं। }
धानोयण्ष्टजः। इति रत्नमाला ॥ पाना इति
भाषा।

अशकं, चि, (न शक्यम्‌ । नजतत्‌परुषः।) ऋश्क-
नोयं। असाध्यं । यया । “ञखश्क्ये अध्यवसायः
समर्थना" । इति मुग्धे धव्याकर णम्‌ ॥

अशकत, चि, (न श्रा्तः । नजृतत्युरषः ।) शक्तिरदितं ।
असमर्थं यथा । मतुः ।
“विभ्ययादेच्छ तः सर्वान्‌ ज्ये भ्राता यथा पिता।
श्वाताशक्तः कनिष्टो वा शत्तयपेच्ता कुले स्थितिः” ।
इति दायतक््वम्‌ ॥
“उप वासेष्वशक्तानां नक्तं भो जन सिष्यते' ।
डति तिश्यादितत््वम्‌ ॥

ष्तः, प, (न +शद्‌ +कन्‌ | नजतत्पुरषः |)
चश्द्रः। इति शब्दचन्धिका । श्रचुरद्ठिते मिते
चचि।॥

अश्रानं, क्ती, (अश + स्यट्‌ ।) भच्तणं । अन्नं । इति
हेमचन्द्रः (“श्रतं निभ्करवारि पानमश्रनं कन्दाः
सद्धाया ग्टगाः ॥” इति नागानन्दे ॥
पमविशिष्धमिदटसं स्वारः प्येरिदधे रसादिभिः।
मनोजं सुचि नाव्यव्णं प्र्य्रमशनं हित'” ॥
इति सुञख्तः ॥)

श्नः, प, असनडच्तः। पोत शाल्च्तः । इति
रायमुकुटः ॥ (असनश्न्देऽस्य विशेषो ज्ञातव्यः ॥)

अशनपर्णा, स्ती, (अशनस्य श्ालढ चत विशेषस्य पशं -
मिव परमस्याः |) इन्तविरेषः। तत्यश्यायः ।
वातकः २ श्रीतलः इ शशोतलवातकः 9 असन-
पर्णी ५ शनपर्गं € सनपरणं 9 प्रीतः < शीतकः
€ अपराजिता १० । माराटी इति स्थाता ।
इति शब्द्र लावली ॥ ।

अश्रनाया, स्त्री, (अशन + कच्‌ |) भो जनेच्छा ।
चतधा । इत्यमरः ॥
(“अन्नादा अग्रनाया निवत्ते पानात्यिपासा'' |
इति शएतपथत्राद्यणे । “्युताश्रनायः फलवदि-
भूया । इति भद्रौ ।)

| श्यग्रानायितं, चि, (अशनाय +क्त। अश्रनाया भोज-

नेच्छा जाता अस्य इति इतच्‌ वा|) चुधितं ।
इत्यमरः॥

ऋअष्रानिः, पे, स्रो, (अच्राति सङ्कातं कराति।
अश +अनिः |) वचं । इव्यमरः । विद्युत्‌ ॥ |

{ “यवा मम भाग्यविक्चवादष्रानिः कल्पित रष
वेधसा” इति रघुवंशे |)
अशम्मे न्‌) की, ( न म्म | नज्समासः नात्ति

शम्म यस्मिन्‌ इति समासे वा्यलिङ्कः |) कष्टं ।
दुर्खं |

(“रको घभूतं तद श्रन्म रृष्णां

विभावरीं ष्वान्तमिव प्रपेदे ॥”
दतिभार्विः॥) तद्विशिष्टं चि। इति नटाधरः॥

अशु
श्राला, स्त्रो, (नास्ति शाखा यस्याः ।) म्रूलीटगं ।
इति राजनिरधंरटः॥
अशितं, चि, (अश + ह्व ।) युक्तं । खादितं । टं ।
इति हेमचन्द्रः।
(“आप खव तदशितं नयन्ते'।
«तेज ऽशितं चेधा विधीयते '” ।
इति च कन्दोग्ये उपनिषदि ॥
“अशितं माच्या काले पश्यं याति जरां सुखं" ॥
इति वाभटः॥ “यावद्‌ यस्याशनमशितमनुष-
इत्य परति यथाकालं जरां गच्छति, तावदस्य
माचा प्रमाणं वेदितव्यं मवति” ॥ इति चरक)
अश्ितङ्कवीनं, चि, (अशिता भोजिता गावा यच ।
खश्ितगो + ख + निपातनात्‌ मुमागमः। ) खा- `
श्ितङ्कवीनं । पुव्वेगवादि चरितच्े्रादि । इम
रटीकासारसुन्दरी ॥
अश्रिः, चि, (अश + इच ) चौरः । इद्यणादि-
कोषः ॥ (चरः |)
अश्रं, ज्ञी, (अश + दइर | ) हीरकं । इति राज-
निर्ध॑ण्टः॥ (होर कशब्देऽस्य विशेषो चयः ।)
अशिरः, पै, (अश भोजने + इर |) अभिः । राच्तसः।
खव्यः। इति मेदिनी
अश्िरा, स्री, अशिररात्तसस्त्री । इत्यणादिकोषः॥
अशरिश्धिका, स्त्र, (अशि + खा्थे कन्‌ । ) अन-
प्या । कन्याएचरविद्धीना स्त्री । इति शब्दरला-
बली ॥ अाटकुंड़ो इति भाषा ॥
अशिश्वी, सी, (नात्ति शि्यस्याः इति । निषा-
तनात्‌ ङीप्‌ । ) अशिश्िका । इत्यमरः ॥
अश्ििच्ितं, चि, (न शि च्छितं । नज्‌ समासृः। ) शि
च्तारहितः। अनिएशः। अनभिन्ञः। यथा । “यच
सारथेरकौ शल्यात्‌ यानमन्धथा गच्छति तच
द्दिंखायां अश्िच्ितसारथिनिगोगात्‌ खामी दि-
शतं दण्डं दाप्यः स्यात्‌” । इति कु्लकभट्व्याख्या
नात्‌। इति प्रायित्ततत्त्वं ॥
अश्नतः, चि, ( न तः । नज्‌तत्पुरुषः । ) श्रीता-
भावयक्तः । यथा,
““खभरोतास्तरवो मु फाल्शुने पञपक्तिगौ ।
चतरे जलचराः सव्व प्ैशराखे नरवानसौ?॥
इति एराणं ॥
अशौतिः, वि, (अष्टदश्रतः परिमाणमस्य । पद्क्ति
विंश्तीव्यादिना निपातनात्‌ प्रह्छतेऱ्ीमावत्ति-
पत्य । ) संस्याविशेषः। ८० श्री इति
भाषौ । यथा मनु,
“ऋश्रोतिभागं ग्णीयात्‌
मासात्‌ वाड षिकः श्रतात्‌ ।
दिकं शतंवा रटह्णीयात्‌
सतां धर्ममनुस्मरन्‌ '' ॥
इ्व्याङ्किकाचारतच्वं॥ अपि च।
“श्री तिरयस्य वर्षाणि बालो वाप्यूग षोडशः ।
प्रायश्ित्तार्यमर्च॑न्ति स्त्रियो रोगिण रव च" ॥
इति प्रायञ्ित्ततत्तवं ॥
खश्च, चि, ( न शुडम्‌ । नज॒तत्परुषः । ) अखपविच।
अज्ञतप्तो धनं । अश्तै चयज्तं । यथा । शङ्खः,

अश्र

"वतः श्राडमशद्धौ तु कुखदिकादगरे तथा ।
कर्तस्तात्वालिकी खुद्धिर खुदधः पुनरेव सः” ॥
ङइति।
(“द्धा भरतैखतुथेड़ि अशुद्धा टेवपंत्रयौः।
देवे कम्भणि पचे च पञ्चमेठहनि अयति?”
दति च शुद्धतत्त्वं ॥ (वणाद्यश्चडियुक्तः 1)
खसं, ज्ञो, ( न खुभम्‌ । नन्‌ततृएरुषः । नात्ति-
शुभं यस्येति समासे वाच्यलिङ्ग णव । ) प्रायं ।
इति हेमचन््ः ॥ अमङ्गलं ।
(“न च किञ्चिदुवाचैनं सुभं वा यदि वाशुभम्‌” ।
मा च वोऽच्लखमं किचचित्सन्वे था पण्डनन्दनाः” ॥
इति च भारते॥ ) तद्युक्ते चि । यथा,-

“सर्व्वाश्वभानां परिमोच्तकारि

गं देववरस्य विष्णोः"? ।
इति तः ॥ अपि च । मदनपारिनात-
तं ।
“खगम खदञ्चनं दृ ष्टा देवब्राद्ययपजनं ।
दानं कुर्व्वीत कुर्या च लानं सन्वाषधी जलेः” ॥
इति तिश्यादितच््वं ॥
श्गरून्यश्रयनत्रतं, लो, ( न अन्यं शयनं यसत्‌, तत्‌
त्रतम्‌ । ) शरावगङ्णष्णदितीयाकर्तखयत्रतवि शेषः ।
यथा,--
“ब्रह्मोवाच ।
भगवन्‌ ! एरुषस्ये् स्तिया ख विरहादिकं ।
शोक-द्ाधि-भयं दुःखं न भवेद्येन तदद ॥
भगवानुवाच ।

आवणस्य दितौयायां छष्णायां मधु्धदनः।
च्तीराकवे सलष्ठीकः सदा वसति केश्वः |
तस्यां संपूज्य गोविन्दं सर्व्वान्‌ कामान्‌ समश्रते ।
गो-भू-दिरर्य-दानादि सप्रकल्यप्रातानुगं ॥
च्थशरन्य शयना नाम दितौया या प्रकीर्तिता
तस्यां सम्यूजये दि्णुमेभिम्भन्तेव्विधानतः ॥
श्रीवत्सधारिन्‌ यीकान्त योधाम ओ्रीपतेऽयय ।
गाख्थं मा प्रणाशं मे यातु धन्भा्धकामद ॥
खम्रयो मा प्रग्न्तु देवताः उरुषोत्तम ।
भिसो मा प्रणयन्तु मन्तो दाभ्यत्यभेदतः ॥
ल्या वियज्यते देवो न कदाचित्‌ यचा भवान्‌ ।
तथा कलचसम्बन्धो देव मा मे वियज्यतु ॥
ल्या न श्ृन्दं वरद यथा ते शयनं सदा ।
शय्या ममाप्यगरन्यास्त तथेव मधद्धूदन
मौतवादिच्रनिधौषं देवस्याग्रे तु कारयेत्‌ ।
धगटा भवेद श्क्घस्य सर्व्व॑वाद्यमयी यतः॥
णवं सम्यूज्य गो विन्दम प्रीया तैलवष्जितं ।
नक्तमच्तारलवयं यावत्त्याचतुदवं ॥
ततः प्रभाते संजाते लच्छी पति समन्वितं ।
दपात्रमा्निरय्तां श्यां द ददिलच्तणां ॥
पादुकोपानदच्छवचामरासनसंयतां ।
अभीष्ोपस्वर रक्तां ुज्लपष्याम्बराढतां ॥
सोपधानकविश्रामां फलेर्नानाविरर्यतां ।
तथभस्यध्न्यञ्च यथाग्र्रया समन्वितां ॥
शब्यङ्ग ङ्गाय विप्राय वेव्णवाय ङगृदुभ्विने ।
दातच्धा वेदविदुषे न वकत्रतिने क्षाचित्‌ ॥

अष्टतः, चरि, (न टतम्‌ । नजलत्रुषः । ) चपङ्खं ।

अभवं, चि, ( नात्ति शेषो यस्येति । ) शेषरदितं ।

अशोक,

अशोकः, ४, ( नास्ति शोको यस्मात्‌ । ) खनाम-

` ९० चिचः ११ विचित्रः १२ कणेपूरः १२ भग

` यदुक्तम्‌ ।

१२०

अशे
तचो पवेश्य दाम्प्द्यमलंछ्य विधानतः । |
प्रलयास्त भाजनं दद्यात्‌ भच्यभोज्यसमन्वित। |
ब्राह्मणस्यापि सौ वर्णोमु पसकरसमन्वितां । ।
प्रतिमां देवदेवस्य सोदकुम्भं निवेदयेत्‌ ॥
णवं यस्त एमान्‌ कुर्व्यादश्रन्य शयनं इ रेः ।
वित्तशाेन रहितो नारायणपरायणः ॥
नं तस्य पन्न विरहः कदाचिदपि जायते ।
नारी चाविधवा ब्रह्मन्‌ यावचन््राकेतारकं ॥
न विरूपं न शोकात्तं दा्प्यं जायते चित्‌ ।
न एन्नपश्चरल्नानि चयं यान्ति पितामह ॥
सप्रकल्पसहखाणि सप्तकल्पश्तानि च ।
कुव्वन्नश्न्य शयनं विष्णलोके महोयते""
इति मव्छपुराणे अश्रून्यश्रयनव्रतं ६७ खध्यायः ॥

इति रलमाशा ॥

“तण्डलात्‌ सोड्श्रागुे दते वाप्यश्टते तथा ।
तौये पेयां पचेत्तावद्यावत्‌ सिक्यकनि्गेमः'?
इति वेद्यकपरिभिषा

निःेषं ॥ सव्वे । इत्यमरः ॥

(“थानं प्रा्याम्बशटवाणां जगतामपि पजितस??

“खअङ्दिंसादिष्वशेषेष गुणेष गुणिनां वरः” ॥

इति च विष्छएराणम्‌ ॥ अशेषेश । यथा,
“खलं विवादेन यथा अतस्वया
तथाविधत्तावदशषमस्त सः"? |

इति कुमारे ।

“वक्तमेस्यपेषेण दिव्या द्यात्मविभूतयः? ॥

इति गीतायाम्‌ ॥ )

पारदं । इति मेदिनी ॥ शोकर हिते

चि॥

ख्यात एष्यदच्तविप्रोषः। तत्र््यायः। शोकनाश्रः २
विश्णोकः इ वञ्जलनुमः 9 वञ्जलः ५ मधपुष्यः ई
अपशोकः ७ कङ्कल्िः ८ केलिकः < रक्तपल्ञव

१९ दोहली १५ तापल्लवः १९ रोगितरः १७
हेमषठष्यः ९८ रामा १९ वामाङ्धिघातनः २०
पिण्डौदष्यः २९ नटः २२ पह्लवद्गः २३। स्य.
गणाः शौतलन्वं । इ दत्वं । पित्तदादश्रमापष्त्वं ।
गच्मश्रलोदराश्माननाशिल्वं सछमिकारकत्वश्च ।
इति राजनिर्घण्टः ॥ अस्य पर्यायगुणाः ।
“अशोको हेमएव्यख वन्नुलस्तापञ्चवः।

कङ्केलिः पिर्डएष्यख गन्धपुष्यो नटस्तथा ॥
अशोकः शौतलल्तिक्तो स्माह व्यैः कषायकः ।
दोषापचीटषादाहरनिश्योषदिषाखजित्‌"” ॥
इति भावपकाशः॥

चपस्य कलिकाभमच्तयविधिरशोकाटमौशब्दे
ड््यः॥ (याबितां सनूपुरचरणप्रहारेण अशो-
कानां एष्योद्धमो भवतीति कविसमयप्रसिदधिः।

“प्रादाघाताद शोकं विकसति वकुलं योषिता-
मास्यमद्यः" । इति सादि्दपंणे | अपर ।

अशा
“य [दातः प्रमदया विकसन्धश्रोकः
शोकं जहाति वकुलो सुखज्रीधु सिक्तः" ।
अपरद |
“सन्‌ एररवेश स्त्रीचरयेनाभिताडनम्‌।
दोहदं यदश्टोकस्य ततः एव्पोङ्गमो भगत्‌" ॥
कुमारसम्भवे $पि। .
“अदधत स्यः कुसमान्य शोकः'” । इति ॥
“कुखमं छतदोहदख्वया
यदशोकोऽयमुदोरविश्यति ” । ॥
इति रघवे ।
“अशो कवर्कशङ्गाथं दतं दुग्धं सु श्चीतलं |
यथाबलं पिबेत्रातख्ीब्राखग्दरनाशनं! |), ,.
दति वेद्यकचकपाणिसंग्रहः।
“ख शोक वस्कलधस्थं तोयाए़के विपाचिवं |
तेन पादावश्ेबेण जीरकेण तयैव च ॥
त प्रस्थं पचेदेतत््तिष्य च तथापरः ।
तण्डलाग्बन्धनाच्तौ र प्रस्थं पर्थं टथक्‌ एथधक्‌ ॥
केशराजरसस्यापि प्रस्थमेकं भिषम्बरः।
जीवनीयैः पियालैशच परूबसरलाञ्जमेः ।
यश्चाङाशोकमूलश्च ग्टदीका च श्रतावरी |
तण्डुलोयकमूलच्च कल्वोरतेः पला इकः ॥
शरकरायाः पलान्यद्ौ गभेदज्वाखुधूणिंतं ।
एष्यायेगेन तत्पीतं निन्यात्‌ सब्वेदोषजं ॥
छतं छब्णं तथा नोलं प्रदरः इन्ति दुस्तर ।
कुल्तिशरलं यो निग्रलं एष्टग्रूलञ्च दारुणां ॥
मन्दाभरिमरचिं पाण्डं छशतां खासकासिनां।
अशशोकष्टतमेतत्त विष्यातं सत्रीगदेष्‌, च" ॥ # ॥
अशोकष्टतं ॥ * ॥
इति वैद्यकखेह मालिकाया ।)
अशोकः, चि, (नास्ति श्रोको यस्येति वा्यलिङ्गः।)
श्रोकरडितः। यथा,
“त्वामशोक हराभीष्ट मधुमाससमुद्भव ।
पिबामि शोकसन्तप्तो मामशोकं सदा कुर'" ॥
इति तिश्यादितच्ं॥ ( खनामख्यातो दशर थस्य
मन्त । उक्तं रामाये।
““ष्टिजंयन्तो विजयः लिद्धाचौऽप्य्साधकः ।
अशोको धम्भपालख् समन्रखाङमोऽभवत्‌'” ॥
खनामस्यातो पतिश्च, यथा भारते ।
“अश्नोको नाम राजाभून्मडहावीर्ग्यौऽपरानितः।
तस्मादवरजो यस्त॒ राजन्र्पतिः स्तः ॥
अश्योकरोदिणी, स्त्ी, (अश्रोकषद्व रोहतीति ।
अश्रोक + रह + णिन्‌ + ङीप्‌ ) कदुरोष्िशौ ।
इत्यमरः ॥ कट्कौति भाषा । (“अशोकरोदिणी-
वेजयन्ती-सुवच ला-पएननंवा-टश्चिकाली-व्योतिश्-
तौ-प्र्टतीनि समासेन तिक्तो वर्गः" ।
इति खश्चते ॥)
अश्ोकषष्ो, स्री, ( अशोका श्नोकादिरडिताया
षष्टो |) तैचस्य खुक्ता षष्टी । तस्यां षषोपूजा यथा,
५चैचे मास्यसिते प्ते बधं षष्टं समच्येत्‌ ।
सुखाय एच्ललाभाय गुक्घपच्ते तथव च''॥
इत्यत्तर कामा ख्यातन्त्े ९९ पटलः ॥०॥
‹प्रद्त्या दवादप्रो मासि सम्पृज्यापलयडृद्धये ।

अशा

सुते जाते तधा षां षष्टी दादशरूपिणी ॥
वेश्खे चान्दनी षड व्ये चारण्यसं क्षिता ।
ऋअषाएटेकादमौ छेया रावे लरनी मता ॥
भादे चपेटी विख्याता दुर्गाख्याखयजञे तधा ।
नाद्याख्या कार्तिके मासि माग मूलकरूपिणो ॥
पौषे मास्यञ्नरूपा च शौतला तपसि स्ता ॥
गोरूपिणो फालगने च सैवेऽशोका प्रको्तिता॥
डति स्कन्दपुराणम्‌ ॥

अशोका, स्त्री, ( न विद्यते शोके दु,खं यस्याम्‌ । )
कटुकी । इत्यमरः । अद्धेतां श्रासनदेवताभेदः ।
इति हेमचन््रः॥

अष्ोकारिः, प, (खाशनोक्स्य अरिः । कदम्बडच्तः |
इति शब्दचद्िका ॥

अश्ोकाडटमो, स्त्रो, (न विद्यते शोके घस्यां सा |
र्वम्भृता ङ्मौ । ) चै्रमासीयखुक्ञाटमी । त-
चाङसह्यकाश्टोककलिकायक्तजलपानं क्त्यम्‌ ।
यथा, अथाशोकार्मी स्कान्दे |
“मौने मधौ सुक्तपद्ते अशोकाख्यां तथादमीं ।
पिबेदशोककलिकाः खायाल्लौ हित्यवारिणि” ॥
अशोका स्येदयपादानात्तियिमाजेऽपि ततुपानं ।
फलन्तु मन्नलिङ्गात्‌ शोकरादित्यमवगन्तव्यं ।
लौडिग्यवारिणि ब्रद्मएच्लाख्यनदजसे। एनवैसु-
योगे तु फलाधिक्छं । आह लिङ्कग रुड्एराणयोः ।
“अश्रोककलिकाखाद्ौ ये पिवन्ति पनर्वसौ ।
चैचे मासि सिताम्यां न ते शोकमवा् ्युः” ॥
पानमन्ल्त्‌ ।
“त्वामशोक हराभीष्ट मधमासंसमुद्धव
पिबामि शोकसन्तपो मामशोकं सदा कुर”
स्त्ीखडकत्तुं कपानेऽपि पागुक्तयक्तः खयं मन्त
पठनीयः। स्रीपक्ते ऊोऽपि नास्ति विढतमेका

|

दशौतत््वे। अशक पानन्त्‌ पञ्चमार्डपहरव्यापि- |

न्धामष्टम्यां भ्राटदितौयेक्तवत्‌ । इति तिश्यादि-
तज्वं ॥ # ॥ खपि च । अत्र सोतेजले बधवार
एनन्बेञनच्तचयक्तश काम्यां वाजपेययन्ञजन्यफल
समफलप्रात्निकामः सायात्‌ । ब्रह्मते तु सब्वै-
पापच्ययुब्बेकतीथंलानजन्येफलप्राधिकामः सखा
यात्‌ । खानेतिकत्त्तां विधाय ।

५, बरह्मच महाभाग शान्तनोः कुलनन्दन ।
आमेधागर्भसंभूत पापं लोष्ि्य ने इर! ॥

इति पठित्वा खायात्‌।

केवलगुक्तारग्यां तब्रद्यपदगमनपलं। पश्चमार्ज-
प्रदरव्यापिन्धां एनव्वेसुयुक्तायां केवलायां वा गुक्ता-
म्यां शोकरदहितत्वकामः अदावशोककलिक।
अहं पिबामि इति सङगल्य,--

“त्वामश्रोक हराभीष्ट मधुमाससमुद्भव ।

पिबामि शोकसन्तप्तो मामश्रोकं सदा कुर" |
इति पटित्वा विष्णुपद जलमिधिता अश्रोक-
कक्लिका अष्टौ पिरेत्‌ । स््रीश्रदानुधनीतेरपि

मन्तः पठनीयः पौरा णिकत्वात्‌। स्त्रीपत्ते लिङ्गो

नान्ति प्रहृते: समवेताथंत्वात्‌ । इति छत्यतक््वं ॥

अशो चः, ए, (न शोचः । नजसमासः | भ्रकाभावः।

तत््षग्धायः । अनहछतिः ¦ इति चिकारडग्नोषः।

|

।
|
|
|

($,
अश्रौ

अशोच, चि, (शुच्‌ + कम्मनि ण्यत्‌ । ततो नजतल्पु-

रुषः |) शोकायोग्यं । अशो चनीयं । यथा,--
““अश्ेच्यानन्व शो चस्तवं प्रज्ञावादांश्च भाषसे ।
गताखूनगताद्ध ञ्च नानुष्योचन्ति परिहिताः” ॥
इति श्रौभगवद्रीतायां २ अध्याये ११ श्योकः।
(तथा च चाणक्ये,--

“अशोथो निधनः प्राज्ोऽशेाचः परिडितबान्धवः।
अशोच्या विधवा नारी एत्नपौ चप्रतिख्िता"” )

अश्रौ चं, लो, (शुचेः पविच्रताया मावः श्रौ चं ततो तजः

लत्यरुषः।) सुचित्वाभावः। रतौ तु । वैदिककम्मै,
नहत्वपरयोजकौभूतसं स्वार विरोषः। यथा । वरैदि
ककम्मानरंत्वप्रयोजकसंस्कार वि परोषरूपमश्रौ चं ।
वेदिककम्मै ह॑त्वपयोजकसंस्कार रूपं श्रौचं । न
चाश्रौचाभाव ख्व अुदधिनंसंस्कारविभरोष इति
वाच्यं। अधघानां यौगपदयेत्विति न वद्धयेदधानि
इ्येताभ्यामश्यौचे पापपय्यायाघपदप्दर्नात्‌
अण्ोचपदस्य यथामावरूपत्वं। तथा,

“द्देवाख्च पितर श्वेव एच जाते दिजन्मनां ।
यान्ति तस्मात्तद इः एणं षश्च स्वेदा" ॥
इत्यादित्यएराणीयेन रौ एरपददशंनात्‌
श्रतैचस्यापि भावरूपता प्रतीयते । इति शुदि-
तत्त्वं ॥ #॥ मन्लदगुरुमरणे अशौचं यथा,--
““्टदीतो देवतामन्लः सावि्रीग्रहणं छतं ।
यस्मात्तस्य चिराचन्त ब्रद्मविद्याय्हो यतः ॥
उपनौयाध्यापको यस्तस्मिन्नपि चि राचकं ।
वेदवेदाङ्शास्राणां चाख्यानं शिच्ितं यतः ॥
ज्ञानं प्रतिख्ितं येन वेदाभ्यासो यतः छतः ।
तस्मिन्मृते चेकराच्रं गुरौ शिष्ये तयैव च 1”
इति मव्छद्भक्तो महातन्तरे २५ पटलः ॥ अपि च ।
“शुरावुषरते चेव यद्धाणि शिव्यसन्ततौ”

इति विज्ञानतन्त्ं ॥ # ॥ अन्यत्‌ यपव्ब॑लिखितं।

विहितकम्मविरोध्यदृद्धविशेषः । तदनेकविधं तत्र
डितत्त्वोक्ता श्रौ चानि स्द्यन्ते ॥
अथ सपिरटाद्यश्णौचं ९ ॥

जनने मस्ये च सप्नमधुरुषपर्थन्तं सम्प्र चं ।
तच विप्रस्य दशाहः चचियस्य इादशाहः।
वेश्यस्य पञ्चद श्ाहइः। ग्रूद्रस्य मासः॥ ( वधाद
मनुः।

“ुष्येदिप्रो दशान दादश्ाहेन भूमिपः
वेश्यः पञ्चदशाहेन रगो मासेन शुध्यति?” |)
जनने मरणे च दण्रमएुरुष पय्येन्तं स्वेषां वणानां
च्यः । चतुद्‌ शर एरुषपय्यन्त पच्िगो ॥
जनने मरणे च जन्मनामस्पतिप््न्त सव्व॑वशाना-
भेकाः | जन्मनामर्तेरभावे खानमाचं ॥
अशौचं प्रति कन्धायाख्िपुरुषं सापिण्ड॥ माता-
महमरणे स्वेषां वशानां चिराचं ॥
मादसखीय-पिटग्बखीय-मातुलघुच्ल-भा गिनेय-
मरणे सव्व॑वशानां पच्िणी ॥
पितामहभगिनीएुल्--पितामद्धौभगिनीषएचच-पिः
तामहोभ्नाटपुच्चरूप-पिटनान्धवचयमरये सन्म॑व-
णानां पल्िणी ॥

मातामहभगिनीपएच्त-मातामदहौभगिनीएच्च-मा-

अशौ

तामद्दीभ्नाटपच्तरूप-माट बान्धवचयमर के सज्चै-
वसानामदहोराचं ॥

रखुकय्रामवासिखगोचजमरणे स्व्ववणानामो-
रात्रं ॥
ओरसब्यतिरिक्तपएचजननमरग्योःपरपन्वेभाखोः
प्रसवमरणयो ख सन्न्वणानां विरात्र ।

च्ाचाय्यमरणे ब्राद्चणादिवयंचयाणां चिरात ॥

समानजातीयोत्कृजातीयषएरुषान्तर-खग्टहीत-
खभाग्धामर गे स्वेषां चिराच्च ॥ इीनवर्गोपसक्ता-
मरणे तु नाशौचं ।
मगिनीपु्तरहे माटव्वसुर््ाटि एच्ग्हे पिट -
स्वसुः पैटब्वखीयग्टहे मातुलपच्चस्य जामाटग्टहे
खश्रखसुरयोम्मरणे भगिनीएललादिचतुणें ति-
रात्रं ॥
शश्यश्वशुरयोः सत्निधिमरणे सन्ववर्णानां चि-
साचं॥ खश्रश्वशुरयोरेकय्रामख्थितयोम्मेरणे स~
न्वेषां पत्िगी ॥
खसररखरयोभिंन्नाममर गे सन्नेषाम दहो रात ॥
भगिनी-मातुलानी-मातु ल-पिटटग्वरट-माटस्वर्ट-
ग्वेङ्गना-मातामदही-मरणे सव्वेषां पच्छिणी ॥
च्याचार्यथपली पुच्चयो रपाध्यायस्य मादढशेमाचेयस्य
श्यालकस्य सहाध्यायिनः शिष्यस्य च मरे स्व॑.
वर्णानामहोराचं ॥ माटव्ब्पएुच्न-पिटग्वरूपएच्च- .
मातुलषएच्चरूपात्मवान्धवच्यम्ररणे सव्बेवर्णानां
पत्तिणी ॥
(तथा च मनुः--
“मातुले पर्तिणीं रातिं शिष्यतिविग्बान्धवेष च”
प्रथममन्येनोएा तेनेव जनितपुच्ला एच्सदिति- .
वान्यमासिता पश्चात्तनापि जनितपुत्ना वयोः
एत्लयो यथासम्भवं प्रसवमरुणयोददितीवपएच्रपितु
च्िरा्रं। तत्छपिण्डानामेकराचं । तद्ितीय-
पितुम्मेरगे तथाविधपच्योरपि चिराचं। तथाः
विधषएचयोः परस्पर प्रसक्मरणवोम्मषटजालयु-
क्ताश्यौचं ॥
दौहिचमरगे सर्ववां वर्णानां प्तियो ॥
पिदमादमरणे ऊषए़ानां कन्छानां चिरा । यदि
मातुलमाढ व्वद्टपिटव्वष्टप्भ्तौनां दडइनवष्गं
करोति तदा सर्वेषां वर्णानां जिरगचं ।
मालामहादोनां चिराचराभ्वन्तरं मरणश्चदसे
तच्छेषे ण शदिः तत्कालोत्तरश्रवशे तु नाशौचं । `
किन्त्वाचारात्‌ खानमाच्रं ॥
अथ बालादयश्टौचं ।र्‌ |
नवमादिमासजातवालस्थाशौ चकालाभ्वन्तरे मर- `
णे माताभिचोरस्युश्यत्वं युक्तं तदेव खजीग्क्त-
जननाश्रौ चं ॥ ज्ञातीनान््ष्यौ चं नास्ति ॥
नवमादिमासम्टतजातयोः कन्यापक्तयोः पि्रा-
दिसपिग्डानां मातुश जननाश्तैचं ॥ तच ब्राद्च-
णानां दशाहं शूद्राणां मासः॥ एचनन्मनि पितुः

सचेलं ञानं । एत्चसुखद शेनात्मरं एनः सचेल-

खानं ॥
(तथाच सं वत्तः,

“जाते पचे पितुः लानं सचेलं तु विधीयते ।

अशो

माता शखुध्येदश्ाहेन खानात्त स्प्शनं पितुः" ॥)
एल्कन्या जनने ब्राद्मण्या दशा हानन्तरं लौकिक-
कम्भाधिकारः।
पल्लजनने ब्राह्यणा
वेदिककम्माधिकारः।
कन्धाजनने ब्राद्यण्छा मासोत्तर लानात्‌ वेदिक-
कम्माधिकारः ॥
ूडायाः कन्धा एच्च जनने चयेदश्राद्ोत्तर लोकिक-
कम्माधिकारः। वैदिककम्मेणि तु मासोत्तर
खानात्‌ गुदिः॥
रुतत्‌ स्ये कन्धापएच्येो्विंद्यमानत्वे बोध्यं ॥
अननाश्तै चोत्तरः षण्मासाभ्यन्तरमजातदन्तमरणे
मातापित्रोरेकाः। सपिर्डानान्त्‌ सद्यः शौचं ॥
षरम्रासाभ्यन्तरेऽपि जातदन्तस्य मरणे माता-
पिचोखराहः । सपिण्डानामेकाहः ॥ षण्मासो-
परि दिवबेपर््न्तं बालकमरणे मएतापिचोख्यद्ः।
सपिण्डानामछ्लत चूड रकाः । छतचूड़ व्यः ॥
अत्र मनु,
“ुशामश्छतचूडानां विशुद्धिं शिक सुता ।
निधत्तचूडकानां तु चिराचच्छडधिरिव्यते।
ऊनदिवार्भिंकं पेतं निदध्यबन्धवा वहहिः।
लङ्क शुचौ भूमावस्थिसद्चयनादृते ॥
नास्य काीऽभिसंस्कारो न च काय्थादकक्रिया ।
अररे काङ्वत्‌ त्यक्ता च्तपेय ्त्राहमेव वा ॥)
दिवभौपरि मासच्चयाधिकषद्बंपवयन्तमनुपनीतः
बालकस्य मरणे मातापिचादिसपिरानां यदहः
तन्मध्येऽप्युपनीतस्य मरणे दश्राहः । मास-
चयाधिकबब्ररबोपरि मरे पिच्ादिसपिण्डानां
दश्नाहः॥
डस्य षरमासाभ्यन्तरे अनुत्यब्रदन्तस्य मरणे
जिसातरं । उत्पन्नदन्तस्य पच्चाष्ः ॥ बण्मासोपरि
दिवबभ्यन्तरे अष्टतचूडमरगे पश्चाहः। तत्रापि
छृतचरूड़मरणे दादशादः॥ दिव्बौपरि षड्षे-
भ्वन्तरे मरणे दाद शाहः। खच्रापि देवात्‌ छतो
दाहे मासो थवङ्कियते । षद्षपरि मासः ॥
खय स््रा्ौचं 1३
कन्याया जन्मावधिदिवषोभ्यन्तरे मरणे सन्यै-
वर्खानां पि्ादिसपिग्डानां सद्यः शौचं । दिव-
बोषरि वाग्दागप्ैन्तमेकादः
वाग्दानो ्षरः विवाह पर्यन्तं कन्यामरये भं कुले
पिदटकुले च चिरा
(“््लीणामसंस्वुलानां तु यङ्न्छ्ष्यन्ति बान्धवाः"
इति मनुः ।)
विवाहोत्तर मरणे मढं कूलणव सम्पूर्णा शौ चं ॥
दन्तजग्भपग्धेन्तं भगिनीमस्ये सोदरभ्नातुः सद्य
प्नौचं ॥
चङन्तं मगिनीमरणे रकराचं । विवाद
म्धन्तं चिराधं ॥
दत्तकन्यायाः पिद्टग्टरे प्रसवमरणयोः पित्रोः
श्रयनासनादिसंसर्गं रन्यो स््ररा चं । तथाविधब-
न्धवर्गाणां रकराचं । तथाविधसंसर्गिंगान्त
सन्वेषां पूर्णा णौचं | रतत्सन्ये सन्व॑वगंसाधारगं ॥

विंश्रतिराचोत्तरखानात्‌

१३९
अश

खथ ग्मखावाश्यैचं ॥४
बण्मासाभ्यन्तरे गभखावे स्वेवशंस्त्रीणामेवा-
श्ेचं । तच्च लोकिकमैदिककम्भणोगंभंमाससम-
सह्यदिनव्यापकं । [इति'मनुः |)
(“सन्निभिमासतुल्याभिर्गभैखावे विशुध्यति?” ॥
दितौयमासावधिगभंखावे माससमसह्यदिनाधि-
कादेकदिनात्परः ब्राद्यण्या पेदिककम्भेधिकारः॥
च्षचियाया गभेमाससमसद्धदिनाधिकात्‌ दिन-
इयात्‌ । बेश्वाया दिनज्नयात्‌ । ग्रूदायाः षड़्‌
दिनात्‌ ।
सप्तमादममासयो॑मपतने मातुः सम्पूर्णा शौचं ।
सगुणसपिग्डानां सद्यः शौचं । निशुणपिच्रादि
सपिण्डानामहोरा्रं। यथद्धाचरणश्ौलानां सपि
ण्डानां चिरात तत्र जातस्य तदिनरव मरणे
र्वं ज्ञेयं ॥ सप्तमाष्टममासजातबालस्य जन्मदि-
तीयदिनादौ मरुखे नवमादिमासजातबालक-
मरणवद श्र चं । तच बालाद्यश्यौचे विरतं ॥

अथ रुल्यविरेबाश्रौचं ॥ ५,
शास्त्राननुमतबुदधिपन्बकात्मघातिनो नाश्ौचदा-
हश्राद्धादि ॥
शास्त्रानुमत्या अनग्रानादिभ्टतस्य प्रमादादनशना-
श्र नि-वड्धि-नलो चदेशप्रपतन-संय्राम-ष्टङ्कि-दष्धि-
नखि-व्याल-विष-चण्डाल- चौ र-इतस्य च चिराचं॥
भ्टश्चादिभिः स्त्रिया च कोड़ां कुब्बेतः पमदा-
प्रमादग्टतस्य नाश्यौचादि ॥ नागविपियकारित्वेन
तङ्धतस्य मरणोदेशपडत्तविद्यडतस्य चौव्यदो
खेय राक्ञा इतस्य कलं छत्वा चाण्डाला
रसमानवरंतस्य विपादेर्वयाधिजनकौबधस्य
विषस्य बड वा दातुम्मेरे पाघग्डाशितस्य नित्य
परापकारिणः क्रोधात्‌ खयं प्रायविबवङ्यादि-
शस्त्ोदधन्धन-जल-गि रि-ङन्तपपात-ग्टतस्य चम्भा-
स्थादिमयपाचनिम्भाटढ विप्रादेम्मेनुव्यबधस्थानाधि-
कारिणः करठदेश्णोत्पन्नमगसोगस्य पकम्मा शक्त-
नपुसकस्य त्राद्णविबयापराधकरणाज्चिहतस्य
बुद्धिपुनबेकत्राद्यण हतस्य च महापातकिनो गलत्‌-
कुश्िनख्च रख्वंविधपतितानां मरयेचनदाहा-
प्रौ चादिकं काय्यै तत्कुलवा तप्त््रदयं वर्था ्‌॥
( अच मनुः,

““ङधासङ्करजातानां प्रब्रन्यास च तिदताम्‌ ।
खात्मनस्त्या गिनाद्चैव निवत्ततोदकक्रिया ॥
पाबग्डमाशितानाञ्च चरन्तीनाश् कासतः।
गभभट ब हाश्चेव सरापौनाश्च योषितां?

इति । ) श्े्धत खारादिभिय दे खाम्यथं इतवि-
परादेरदाहाश्यौचादिकमस्त्ेव ॥
छतप्रायश्धित्तगलल्वुङ्िनो दादाशौ चादिकं काय्यै।
शसेणामिसुखशलस्व तु सद्यःशौचं दाहादि च।
गवाथ ब्राह्मणार्थे वा दण्डेन युद्धे इतस्याराच-
मश्रौचं॥

ष्टपतिरदितयुद्धे लगुडादिदवस्य पराद्ुख-
इतस्य च तिराचाग्टौचं
गोविपपरालनेऽभिमुखयुडइतस्य सद्यः शौचं

पराद्मुखडइतस्य तु चिरात ॥

अशो

लौ किकपारिभाषिकोमयश्स्रघातेतरच्ततमरे
सव्वैवर्शानां सप्ताहमथ्ये यहं सप्ताहादृ दं सम्पूर्णा
श्चं |
लोकिकपारिभाविकश्स््रघातमरे व्यहमध्ये
वयं यदाद पता ग्रौचं ॥
लौकिकशस्त्रघातः खङ्गशररादिघातः॥
भाषिकशस्त्रघातस्त |
“पल्िमव्छन्टगोये तु ददिप्रटङ्ि्विखेताः
पतनानशनप्रायेन्वखाभि विषवन्धनेः ॥
म्टता जलप्वेग्धेन ते ते शस्रहताः सूताः”, ॥
इति देवीएुराणोक्तः ॥

अय विदेशर्थाश्तैचं ॥
अष्टौ चकालाभ्धन्तरे विदे शस जननमर साश्ौ च -
श्रवो शेषाहोभिः दिः ॥
(“विगतं तु विदेशस्ं इदणुयात्‌ यो हानिं ।
यच्छं दशराचस्य तावदेवाशुचिभेवेत्‌” ॥
इति मनुः |)
श्रौ चकालोत्तरं गरिदेशस्थश्चातिजननश्चवये-
ऽग्रैचं नास्त्येव । ए्चजननश्चवणे तु सचेलखानात्‌
खुडिः ॥ ( अच मनुरादइ ।
“निर्दशं ज्ञातिमरणं अत्वा पएुश्चस्य जन्म च ।
सवासा जलमा्ञत्य खद्धो भवति मानवः» ॥ )
सम्पर्णाशौ चिमरणे वर्षाभ्यन्तर अवणे सपिण्डानां
जिराचेण खुदडिः। सचेल्ानादङ्ास्पश्यत्

पारि-

जिडत्तिः। बषौतर वये तु सपिण्डानां खानेन

खुदिः॥ ( अच मनुः |
““खतिक्रान्ते दशाहे च चिराचमसुधवि्वेत्‌ ।
संवत्छरे व्यतीते तु स्यङ् वापो विशुध्यति?” ॥)
मा-पिट-म-मरणे वषात्तर श्रवणे एच्पलःो
रेकाहेन शुद्धिः ॥ दिवर्षोत्तरश्चवरे खानमाचं ॥
पर्णा्रौचातिक्रमणव विदेशस्धमरणाश्टौ चश्रदये
व्यहाश्नौचं । न खग्डाशौ चातिक्रमे । यच मरण
माच अतं विशिष्य मासादिकमन्नातं तच अवण-
दिनावधिखनायक्तमश्ौचं । खण्डाध्तौ चेऽपि
महागुरुनिपाते रकराच्र |

अथाश्रौ चसङ्करः ॥ ७
जननाश्टौचमध्ये जननाण्तैचान्तरपाते मरणा-
शौच्नमध्ये मरणाशौचान्तरपाते च पर्न्वाश्नौच-
कालेन सव्वेवर्णागां खडः ॥ ( वधाइ मनुः--
“न्तद शाहे स्याताश्ेत्‌ एनमेर<शजन्भनी ।
तावद्छाद खुचिविंपो याबत्तव्याद निर्दशं" ॥)
मूशेजननाश्रौ चान्तदिने पुयंजननाश्रौचान्तरपाते
पूंमरणाशौ चान्तदिने पूगंमर या्रौ चान्तरपाति
च पूर्णाश्तौ चान्तिमदिनोत्तरदिनदयेन शुद्धिः
पृखंजननाश्रतौचान्तिमदिदसीयोत्तरप्रभाते खी-
दयात्‌ पन्वं तत्पाते ख्ग्यादयावधिदिनच्ैयेण
खुदधिः॥
णवं मर्णाश्रौ चेऽपि ।
ूननीक्वर्दितदिनदयचयःभ्वन्तरेऽ्रौ चान्तरपाते
पर्वाणो चकालेन सखुडिः॥
अष्टौ चचितयान्तदिनज्नत्यं च्तौरादिकमेकरेव
तद्ितीयदिनञ्नत्यं श्राद्धादिकं तत्परदिने ॥

अशो

अच च अशोचान्तिमदिनतत्रभातयोः खच्च
जनने पिढमादभटेमरणे च न दिनदयचय-
खड्धिः। किन्तु खपएच्लजननावधि पिटमाढटभट-
मरणावधि च पुंणाशच॥ क्ञ;तिजनना्रतैच-
पव्बांद्ध खपच्तननने स्7तिजननाश्रौ चकेन
शुद्धिः परध चेत खदच्चजननाश्रौ चकालेन
खुडि: ॥
च्ञातिमरणाग्रौ चकालमथ्ये पिदटमामढंमरये
प्व पुव शौ चकाजेन परा पराशौ चकालेन
सुद्धिः ॥
खपुच्चनननाश्रौ चान्तिमदिनतव्मभातयोरक्ञाति-
जनने पिटटमाटरमं मरणा ग्रत चान्तिम दिनतत््रभा-
तयोरक्वातिमरखेऽपि न दिनदयत्रयद्धिः । कि-
न्तु पूर््वाशरौ चकालेन खुदडिः॥
सखषएच्लजननाश्रौ चान्तिमदिनतत्रभातयोः खपुच्ा-
न्तरजनने णवं माढमर णा श्रौ चान्तिमदिनतत्मभा-
तयोः पिढमरणे पिदटमरणाश्ने चान्तिमदिनतत्म-
भातयोग्भाटमरणे च क्रमेण दिनदयच्नवडद्धिः॥
नननाश्रौ चदयसन्निषाते पुव्बैजातो यदाशौ चका
लाभ्यन्तरे गतस्तदा सपिण्डानां सद्यःश्ौचेन
पर्वा शतौचनाशः ॥ तच्चाशादेव पयाडं जातबालस्य
माटपिदटव्यतिरिक्तसपिण्डानां पृव्बाद्धजातबालस्य
मातापिज्रादिसकलसपिण्डानां परजननाशौ चस्य
निङत्तिः ॥ पुव्बेातबालस्य म।तापिचोश्वस्पु-
श्यत्वयक्तखखनात्यक्तजननाश्रौ चं | जननाग्रौ च-
इयसच्निपाते प्रथमजननाशो चपृ््ना डनातव्राल-
मस्ये तन्मातापिचो
अङगास्पृटलयक्तमशौ चं ॥ परा डेनातबालमरये
तु तच्जननावधि तन्माता पिच्रौर ङा स्पश्यत्वयक्तख
जाद्यक्तजननग्रौ चं । विष्रोषातिरिक्तसमसं सयदि
बसीयजननमरणाशौ चयोः सन्निपाते मरणाश्रनै च
कालेन खुद्धिः । असमसंस्यदिवसीयजननमरणा-
श्रौ चयोः सन्निपाते तु दीर्घाशरौ चकालेन सुदधिः।
मगेतरायाः एच्चजननप्यक्तविंशरतिराचाशौ चा-
भ्य्तरे पतयम्भर णेऽपि एकलजनना प्रौ चकाज्ेन
खुडिः।
ुनबाक्तसपिगडदयजननवदताग्रौ मध्ये पिट माढ-
भटेमर येऽपि वद्धितसपिरडदयजनन) प्रौ चकालेन
खडः । रकाहे पशाश्रौचिरुपिखदयमरये या
वदश्यौचं तावत्‌ सव्वं सपिग्डानाम स्प श्यत्वं |
सकुल्यपय्धौयसमानोदकमरणे विद्यदादिमरणे
ऽपि अशौचं चिराचं। यङ्गास्पुप्यत्वमेकराचं ।
तेनतत्‌ चिराचदयं गुरु विदेश्रस्थमरणे अर्थात
अश्रौचमध्ये अश्रतसपिण्टमरये विराचाश्रौचं
नापनेवं । अतक्त्लघ । रुषां स-
श्निषाते गुरेव गुदः ।
विदेशग्टतच्ातिचिरााशौ चस्य लघनः विरेश-
ग्टतपिदटमाटमटं चिराचाश्टौ चेन सुद्धिः ॥
तुल्यतरिरा्राशौचसत्रि पाते पूर्ेरेव खुदिः
कन्धापच्यमजोत्यत्तौ सर्ववणाया मातुम्भसेन
शदिः पित्रादिसपिण्डानां खजायक्ता शौ चं ॥
लयोर्लौचमध्ये रकतरमरणे ` शरूवाभिन्नमातु

पर्न्वाणनौचकालपर््न्तं

१४०
अशो

कन्धामरणात्‌ सद्यः खुदिः। न तु एत्तमरणात्‌ ॥
पिच्रादिसपिण्डानान्त परथमजातमरणात्‌ खुडिः।
न तु परजातमरात्‌ ॥ ग्रूनाया यमजोत्यत्तौ
प्रथमजातमरणाश्रौ चेन गुद्धिः। न तु परजात-
मरणात्‌ ॥ पिचादिसपिण्डानान्त्‌ प्रथमजातमर-
णात्‌ अुद्धिःनतु परजातमरणात्‌ ॥ खवमन्य-
इाव्यं सुधीभिः॥

कथ शवानुगमनाद्यश्णौचं ॥ ८
ब्राद्मणशवानुगमने ब्राद्यणस्य स चेलखानानि-
स्पशं्टतपाशनैः खदडिः॥
च्च्य श्वानुगमने ब्राद्यणस्य रकाहेन गुदधिः।
वै्वश्वानुगमने ब्राद्यगस्य द्येन सुदधिः। शू्र-
शवानुगमने ब्राह्मणस्य प्राणायामशतेन दिन-
येण च शुद्धिः
प्रमादात्‌ अूद्ष्रवानुगमने ब्राद्यणस्य जलावगाह-
नाभिस्पशं्तप्राशनेः खुदधिः॥

अनाच्राद्यगस्य धन्मेबुद्या द दनवदनयोः स्मन-

तप्राशनाभ्यां सद्यः शौ चं ।
लोभेन सजातोयदाहे खस्वजा्यकता रते चं ॥
असजातीय षवद हनव हस्प वजा चुकता्रौचं॥
खेहादसम्बन्धिदाहकविप्रादेस्तद हवासे चिरा ।
अशो चिकुलान्नमोजने तत्तरसयाश्रतौ चं ॥ अश्टो-
चान्नभोजन विना तद्ध दवासेऽहोराचं ॥
विशेषवचनाभावे सम्बन्धिनो मातुलादेरखेे-
नापि दाद्ेचिराच्रं॥
चिताधूमसेवने खानात्‌ शुद्धिः ॥ (यथाह मनुः ।
“अरूपि दिजं प्रतं विप्रो निहत्य बन्धुवत्‌ ।
विशुध्यति चिराकेण मातुराप्तांश्च बान्धवान्‌ ॥
यदन्नमत्ति तेषां तु दशाहेनैव सुध्यति ।

सचेत्‌ तस्मिन्‌ हे वेत्‌ ॥
अनुगम्येच्छया प्रेतं ज्ञातिमज्ञातिमेव वा ।
खात्वा सचेलं स्पृ्ाभिं टतं प्राश्य विखुध्यति” ।)
द्धे म्टतेऽस्थिसञ्चयन कालाभ्यन्तरे तद्ग गत्वा-
श्ुनिषातेन विप्रस्य चिरात ॥ स्थानान्तरे ऽशरपा-
तनेऽह्ोरावं ॥
शदे ग्ट तेऽस्थिसञ्चयनकालादूद्धं मासाभ्वन्तर तद्‌-
र्टहेऽखपातने विप्रस्याहोराचरं सचेलच्तानञ्च ॥
अस्थिसञ्चयनात्‌ प्व विष्टे रोदने विप्रस्य
रख्काहेन खडः ॥
च्तचवेश्ययोग्ट हे रोदने विप्रस्य द्येन अदिः॥
शरद्स्त स््व॑च रोदने नक्तेन शुद्धः ॥
गतम दस्य वान्धमैः सदह रौदनरद्ितविलापमाते
द्राद्धयगस्याहोराचं ॥
अस्थिसद्धयनकालस्त पुर्गाशौ चे ब्राद्यगस्य चतु-
थाह: ¡ च्तियस्य षादः । वेश्यस्य अङःमाहः।
शरूढस्य दशमाः । यद्ाश्रौचे सर्वेषां दिती-
याहः ॥
पर्णाश्ौ चिमरणे त्राद्यणस्य चतु (देऽसपर ्यता
निढत्तिः ॥ च्तचियस्य ब्दिने । वैश्यस्य अष्टम
दिने। श्रूद्स्य दश्मदिनेऽस्पुश्यतानिरटत्तिः ॥
सबेस्य खणर्ाश्रौ चे चिमागकालेन स्पश्यतानिः
त्तिः ।

अश्म
अतोतेऽश्यौ चे स चेलख्ानेन। सप श्यता निर त्तिः ॥
जननाश्रौचे सपिण्डानां ्यस्यश्यता नास्ति ॥
एन्नोत्यत्तौ खानात्‌ पुब्ब पितुविमाद्टणाञ्चास्प
श्यत्वं ॥
खतिकास्यर्े पितुविमादणाच्च खतिकातुल्य
कालास्पश्यत्व' । अन्येषां खानमाचं ॥
कन्धाएचयोज्ननने मातुद श चमचस्यश्यत्वं ॥
कन्धापएचरयो जनने शरू्ायास्त्रयोद श रा्रमस्पष्यलव।
अथ च्तताश्ौचं ॥ <
नामेरूदंमधोवा रुधिरखवे सन्धयावन्दनाद्यति-
सिक्वकम्भेण्येका इः ॥
दन्तरक्तखवे सवं च क्म्मर्येका हः ॥
अथ रजसखलाशौ चं ॥ ९०
तच प्रथमदिनावधि चिराचमशौचं ॥ धिरा्रात्‌
पर सप्तद शाहपयन्तं रजोदष्रनेऽशतौ चाभावः
अदादश्राहे रजेदशरने कामश चं ॥
ऊनविंशदिने रजाद रे द्यहाश्े चं ॥
ऊनविंशतिदिनात्‌ पर रजेादरने चिराचराश्रौचं।
रजखला चतुर्थेऽङ्क भट सेवनाटि लो किककम्मैणि
सुद्धा । पश्चमेऽहनि देवप चकम्मंणोः खुदा
(““गुद्धाभन्तै तु येऽङ्ग अश्रद्धा देवपे्रयेः।
देवे कम्मणि पेते च धद्धमेऽहनि युध्यति”
इति गुदर |}
रजखलाया अशो चमध्ये खूतिकास्पं अन्यज-
जातिस्पश्र च चिराच्ोपवासेन शखुडिः॥ उप-
वासत्त अश्रौ चात्‌ परः करणीयः ॥
भद पुरकपिण्डदानकाले यदि रजखला भवति
तदा वस्रं क्का एनः खात्वा पुरकं दद्यात्‌
किन्तु सुद्यत्तराशौ चदिनासत्वणवायं विधिः।
तत्सत्त्वे तु शुद्धया भत्वा देयं ॥
आब्दिकश्राडकालेऽपच्माय्यै यदि रजखला
भवति तदा पञ्चमेऽहनि तच्छाडं कुर्यात्‌ ॥*]
(अभिषिक्तच्तवियाणां चान््रायणादित्रतकारिणिां
गवामयनादिवागप्रडत्तानाच्च सपिर्डमगणादाव-
श्रौ चाभावर्व | उक्तञ्च मनुना ।
“न साज्ञामघदोभोऽत्ि व्रतिनां न च सतरिगाम्‌।
रेन स्थानमुपासीना ब्रद्यभूता हि ते सदा?”
विष्णुणा्युक्तम्‌ । “अग्रौ चं न राज्ञां राजकम्मणि, `
न ब्रतिनां तरते, न सचिणां सन्ने” । इति ॥) .
इश्यश्नौ चव्यवस्धा समाप्ता ॥ ।
अध्लः, प, यन्वेतः । मेषः । वैदिक शब्दोऽयं ॥
्यश्सकदली, स्त्री, (अश्मा इव कदलीफलं यस्याः |)
कद्लीविष्येषः | इति राजनिघरटः॥ स्याः
यणपर््यायौ कारकदलीष्ब्दे दख्यौ ॥ `
अश्यकेतुः, स्त्री, ( अश्मेव केतुर स्याः ।) चद्पाषाण
भेदादक्तः ॥ इति राजनिर्धरटः ॥
चऋअष्गभः, पै, (अश्मेव गमा यस्य ।) इरिग्मणिः।
मरकतं । इत्यमरः ॥
अष्सगभ जं, कौ, (खश्नो गभेच्जायते इति । अण्ल
गभ + जन्‌ +ड |) मरकतं । इति राजनिषेगटः ॥
पान्ना इति भाषा॥ (ठै, पावाणजो वङ्कः ।) `
+, (अश्लानं पाषाणं इन्ति भिनत्तीति । खण्क

अशम

+इन्‌ + टक्‌ |) पाषाणभेदनढच्तः। इति राज- |

निधंर्टः ॥ हाधाजुड़ इति भाषा अश्ममेदश्रन्दे-
ऽस्य पर््यायगुणौ चातवयौ -
ऋश्मजं, क्ती, (अश्मनः प्रर्तराव्नायते इति । अश्मन्‌
+ जन +ड । ) शिलाजतु । इत्यमरः ॥ लौहं
इति राजनिघंरटः ॥ .
(“द्धी ऽभिबेच्छतः च्तचमश्सनो लोहमुत्थितम्‌ ।
तेषां सव्वचगं तेजः खासु योनिष श्राम्यति ॥”
इति मनुः । शिलाजलर्ये वरेदयकचकपाणिसंय-
` इस्याश्यरीरोगचिकित्छायां वर्णष्टते यथा ॥
ऋग्टता चाष्मजं देयं! }) ` `
खश्मजतुकं, ज्ञ, (खण्सजतु + खाये कन्‌ |) शिला-
जतु । इति राजनिधैर्टः | (शिलाजतुशब्देऽस्य
विष्टेषविवरणं जेयं |)
्यश्सदार णः, पु, (अश्मानं दारयतीति । अश्म +
+ णिच्‌ + च्युट्‌ ।) टङ्कः । पाषाणविदारयास्तं ।
इति जटाधरः ॥ टंकी इति पश्िमदेशे स्यातः
श्सन्तं, की, (अश्मनः प्रस्तरस्यापि अन्तो भवत्य च ।
श्रकन्ध्वादिरयं ।) चुल्ली । अशुभं । मरणं । अन-
वधिः; चेवं । इति मेदिनी ॥ (प, धम्भात्‌
मरुत्वत्यां जातः खनामस्यातो मर्द्धेदः । तथा च
इरिवंशे ।
“मरुत्वती मरुत्वन्तो देवानजनयत्छतान्‌ ।'”
“'खश्सन्तं चिचरभ्सिच्च तथा निव्कथितें टप ॥")
अश्मन्तक, कलौ, (खश्सन्त + खाय कन्‌ ।) चु्ली |
मल्िकाच्छादनं। दीपाधाराच्छादनं। इति मे-
दिनी ॥ सेज शआंधारिया इत्यादि माषा ।
च्य्मन्तकः, पु, खश्सन्त + कन्‌ |) ट णविशेषः। अस्त-
` कृचा इतिभाषा । तत्पर््यायः। अन्लोटकः २ ।
इति रननमाला । इच्तविष्ेबः। आओवृटा इति
पञ्चिमदेशे स्यातः । तत्प्यथायः। इन्दुकः र्‌ कुराली
३ अन्लरपचः ४ घष्यतक्‌ ५ नीलपचः € यमलप-
चकः 9 । खस्य गुणाः । मधुरत्व । कषायत्वं । सुश्रो-
तलत्वं। पित्तप्रमेदविदादटष्णादिषमज्वर विषा-
त्तिच्छरदिंभरूतनाश्रिलश्च॥ इति राजनिधैरटः ॥
खग्सपष्यं, कलो, (अश्लनः पुव्यमिव ।) प्रें । शल
जनामगन्धद्रव्यं | इत्यमरः ॥
अश्सभाल, जी, ( अश्मेव भाजयति बूजिंतं करोति ।
भजचूणने । भज + चिच्‌ + अण्‌ । एषोदरादि-
त्वात्‌ जस्य लत्वम्‌ ।) ब्यच्रूणे धैलो हादिषाच्ं ।
तत्यर्ायः । लौ इमाग्टं ९। इति शब्दचन्तिका ।
इामानदित्ता इति भाषा
च्यष्सनित्‌, [ङ्‌] ए, ( अश्मानं भिनत्तीति । अश्म +
भिद्‌ +किप्‌ |) पाषाणमेदौ च्चः । इति रल-
माला ॥ प्रस्तरमेदके चि ।
अश्सभेदः, पै, (अश्मनो मेदो मवत्यस्मात्‌ ।) पाषाश-
भेदी इृच्तः । इति रनमाला ॥ (खस्य गुणाः।
“अश्समेदो हिमल्तिक्तः कषायो बल्तिशो धनः |
भेदनो इन्ति दोषाशरौगुल्मलच्छाश्म हृद नः ॥
योनिसोगान्‌ पमे हां सीदश्रलव्रणःनि च”
डति भावप्रकाशः ।
“सो विपुर गोक्ुरं डदतीदयं।

अेश्माश्चयाः

१४९१

अश
अश्मभेदस्तयाविल्व ख्तन्मलः छतः प्दतः ॥
खरण्डतेलहिङ्गाच््रो यवच्तारः ससन्धवः ।
स्तनकरठकटीमे ए हदयोत्ययथां जयेत्‌”
इति शाङ्गधरः ॥)

ऋअष्मयोनिः, प, (अश्मा योजिरुत्यस्तिख्ानं यस्य |)

, मरकतमणिः । इत्यमरटीकायां भरतः ॥

अपसरः, चि, (खश्सनोऽयमिति । अगम + र ।) प्रस्तर ~

सम्बन्धीयः । इति पाणिनिः ॥ पातुरिया इति
भाषा

खभ्सरो,सत, (शष्सानं राति ददाति या। अश्सन्‌ +

` सा+क~+ गौरादित्वात्‌ खम्‌ । मूचचछछरोगो
हि मूचदारे प्र्तरमिव कठिनमांसं रचयति ।)

मू च््छरोगः। पातरौ इति भाषा । यथा ।
अथाश्रय्येधि कारः । अचाश्यर््थाः सत्निकल्टनिदानं
सह्याच्चाहइ ।
“वातपित्तकपी स्तिखच्तुर्धी खुकजा मता ।
प्रायः श्ेश्राख्रयाः सर्व्वा चश्सययः सयुयंमो पमाः” ॥
शेश्रसमवायिकारणाः । शुक्रां
विना । सुक्रजावास्त॒ शुक्रस्येव समवायिकारण-
त्वात्‌। न्ये तु सुक्राश्र््थामपि कफकारणत्व-
मिच्छन्ति । परायःशब्दखाच विश्रेषा्धैः। यमो-
पमाश्िकित्छां विना ॥ *॥ सम्प्ाक्निमादइ |

^“विष्णोषयेदस्तिगतं समुरं

मूतं सपित्तं पवनः कषं वा।

यदा तदाश्सथयैषजायते तु

कमय पित्तेषिव रोचना गोः ॥
पवनो वस्तिगतं सयुकरं मूतं सपित्तं कपंवा
एोषमुपनयेत्‌ यदा तदा अश्सरी कमेण कमणो
वद्धेमाना । यथा गोः पित्तेष र चनेवेत्यन्वयः ॥*॥
पृव्बरूपमादइ ।
“नेकदोषाख्रयाः सन्धौ अथासां पुन्बेरूच्तणं ।
वस्याश्रानं तदासन्नदे शेव परि तेा.ऽतिरूक्‌ ॥
मू ते वस्तसगन्धत्वं मूच ज्वरोऽरुचिः” ।
वसतः छगलकः ॥ * । सामान्यलच्तणमाह ।
“सामान्यलिङ्गं रखनाभिसेवनोवस्तिमू दं ख ।
विश्रीगेधारः मूत्रं स्यात्‌ तया मामंनिरोधने ॥
तद्यपायात्‌ छं मेहेदच्छं गोमेदकेापमं ।
तल्संच्तोभात्‌ चते साखमायासाच्चातिरग्‌ भवेत्‌”"॥
वस्िमू डा नामेरधोदेश्ः¦ विश्रीकंधारः सवि-
च्छेदधारः | तया अश्लर्ग्या । मागेः मूत्रवादि
खोतः । वद्यपायात्‌ कदाचिद्धाय॒ना अर्था
मूचमार्गादन्यच्र गमनात्‌ । खं मेत्‌ मूचयेत्‌।
गोभमेदकोपमं गोमेदको मणिः किचि्लोदित-
स्तदगें । ततं च्ोभात्‌ तस्या अव्याः सश्चारात्‌ ।
घबेणेन मू्वहे खोतसि चते जाते सां सरक्त
मेहेत । यासात्‌ प्रवादनादिजनितात्‌ ॥ *॥
बातोल्व णामा ।
“तच वाताद्ध श त्वात्ता दन्तान्‌ खादति वेपते ।
ग्रद्ूाति मेनं नाभिं पीडयत्यपि सदक्कणन्‌ ॥
सानिलं मुञ्चति शछ्रन्मड्म्महति विन्द्‌ षः ।
श्यावारुणाश्सरी चास्य स्याचिता करटक रिव" ॥
सदुक्षणन्‌ खात्तनाद कुव्वन्‌ नाभिदेण्ं पीडयति ।

अगम

श््लत्‌ पुरीषं सानिलं मुद्धति। मुडन्वास्वार।
विन्द्‌ शरः चिन्द्‌ः विन्दुः मेहति मूचयेत्‌ । श्यावे-
त्यादि श्यावा किचित्‌ श्यामा । अरुणा किच्वि-
क्ता। र्वं चाश्स्थां वर्णाकारकथनं अआ-
छ्ध्याणां प्यच्तसंवादि गरास््रपामाख्यस्याषनायं-
माडः । चिताकण्टकरिव वदरीवौजवत्‌ च्तुद्ा
इरे देष्टिता ॥ * ॥ पित्तोल्वणामाइ ।
“पित्तेन दद्यते वस्तिः पच्यमान इवोश्मवान्‌ ।
भन्लातकास्थिसंस्थाना रक्ता पौता सिताश्सरी""॥
दद्यते साच्तादभिनेव । वस्तिरिति मूत्रकोषः।
पच्यमानडूव च्तारेणेव । उद्मवान्‌ उष्स्पश्ः ॥ ॥
कफोल्वणामाइ ।
“वल्िर्नितुद्यतद्रव शचे्रणा शीतलता गुरः!

रौ महती द्या मधवर्गाथवा सिसा"? ॥
मतौ कुक्टाण्डतुच्या । मधुवणां रं षत्पङ्गल
क्ता
“रता भवन्ति बालानां तेषामेव हि श्ूयसा ।
धा श्रयो पचयाक्ञत्वात्‌ य्रइणाङरये खाः”
खलाः दोषचरयजनिताः बालानां स्युः॥ यतः सन्बा
खुवार्षय्या विशेषतः स्ेश्रसमवायिकार णाः। बाला-
स्त॒ विश्रेषतस्तन्निदानसेविनो भवन्ति। उक्घश्च
खशचतेन । प्रायेगीता अश्स्यौ दिवाखश्नसमश-
नाध्यश्टनखिग्धष्रत गुरुमधराहारप्रियत्वात्‌ विगर
षेण बालानां भवन्तीति । भूयः पदोपादानात्‌
महतामपि चिदोषजनिता भवन्ति। तेषामेव
बालानाभेव । यइणाइरणे छखाः ययं निष्का-
सनाथेमङ्लिभ्यां । आहरयं पराचनादिपुन्बेकं
निष्कासनं तच्च सुखाः सुखदाः। तच हेतुमाह ।
आश्रयो पचयाङ्गत्वादिति चाश्रयो वत्तिः तस्यो-
पचयः स्थौच्यं तस्टाञ्त्वात्‌ ॥ *॥ खकाष्सरीमाद ।
“ुक्राश्सरौ तु महतां जायते खुक्रधारणास्‌' ।
अव्ययानामनेकार्थैतवात्‌ तु शन्दोऽचावधारणाथेः।
तेन महतामेव न तु बालानां । तेषां वच्छमाण-
सम्भरापनेरसम्भवात्‌ । न तु शखुक्राभावो बाद्यः।
खुक्रधारणात्‌ वेगात्‌ अवमानस्य खक्रस्य धार .
णात्‌ ॥ * । सुक्राभ्सर््याः सम्प्राततिमाइ ।
“ख्यानाक्तममुक्तं हि मूस्कयोरन्तरोऽनिलः ।
शोबयत्यमसंहत्थ सुकरं तच्छुकमध्सरीः”
अनिलः मेधनवेगेन स्धानाचःतं । अमुक्तं मेथन-
वेगधारणेन तं सुक्र | मुन्कयोः मेएसदितयोः।
मेषटडबणयोरन्तर इति श्रुतवचनात्‌ । तेन
मेएङषशमध्यगत वस्तिमुखे उपसंहत्य रकल
शोषयति । तच्छक्रमभ्सरी तथाभूतं गुक्रमेवा-
श्रौ ॥ * ॥ खस्या लच्तयमाइ ।
“वच्तिरदूूचरृच्ऋत्मुष्काखयथकारिो |
तस्यामुत्पन्नमातच्रायां खुक्रमेति विलोयते ॥
पीडिते त्ववकागेऽस्मिन्रष्सय्येव च एकरा” ।
तस्यां खक्राश्चग्या । उत्पनत्नमाचायां यदा सा कथ-
मपि विलीयते विलयं याति तदा शुक्रं र्ति
मूचमार्गांत्‌ प्रवत्तेते । पीडिते त्वदकारेऽस्िन्‌
वुशन्दोऽवधारयो। तेन वच्यस्मिन्नेव अवकाशे
स्थाने मेएरषययेारन्तरे पोड्ति सति सा

प्रम

विलोयते अन्तर्लीनिा रुबति ॥ अवस्थाभेदादश्सरी
श्रवंरा सिकता भवतीत्या इ । अष्सर्येव च शकरा
चकरात्‌ सिकता च भवति । शरकरासिकतयोशच
मेदो महत्वाल्यत्वाभ्यां बोडव्यः॥ कथं अश्री
शकरा भवतीत्याह । सा भिन्नमूर्तिवतिन शक-
रेत्भिधीयते । सा अश्सरो ॥*॥ शकं रायाः पात-
मवरोधश्च संहेतुकमाइ ।
“अयशो वायना भिन्ना सा तस्मिन्ननुलोमगे ।
निरेति सहमूतेण प्रतिलोमे विबध्यते ।
मूच्रखोतःप्रङत्ता सा सक्ता कुर्यादु पडवान्‌”” ॥
सा अश्लरी । तस्छिन्‌ वायौ । अनुलोमगे मूच
खोतःछ सम्यकप्ङत्ते मूतेण सहसा शकरा
निरेति परवति । प्रतिलोमगे ऊद्धंपत्ते वायौ
` विबध्यते । तदा मूचरखोतः थिता सक्ता लमा
स्यात्तदा उपद्रवान्‌ कुर्यात्‌ । तानेवेापद्रवानाइ ।
““दौनवेच्यं सदनं काश्ये कु्िगूलमथारचिं ।
पारडत्वसुश्रवातश्च टृष्णां इत्मीडनं वमिं"
दौव्बैस्यमिन्ियायां । सदनं अवसन्नं । का-
श्येमङ्गानां । उदरेकदेशरे शूलं । उश्मवातं मूता-
घातविश्ेषं ॥ # | अश्सरी शकरा सिकताना-
मरिष्टमाइ |
“प्रख्ननाभिदषयं बद्धमूत्रं रजान्वितं ।
चखश्सरी च्पयत्धास शरा सिकतान्विता"”॥
शकरा सिकतेति च नामदयमन्व्ं । *॥
अथाश्सयास्िकित्सा ।
“मुरढयभिमन्थ पाषाणभमिद्रम्बरुणगोच्तरः ।
खभयारग्वधफलः क्राथ छत्वा विचच्तणः ॥
रामठत्तारलवशचू गं च्िषा पिवेन्नरः ।
शअश्सरी मूचरच्छञ्च नाश्रमायाति निशितं ॥
क्वाथः खुरटयादिनामायं दीपनः पाचनः परं |
इन्ति कोकाितं वातं करण्ठरग्गदमे पजं” ॥
रुक ।
खग्ादिक्गायः।*॥

^“रज्ापकुल्यामधकाश्सभेद-

कौन्तीखद द्राटषकेरवु केः ।

शितं पिबेदश्सनतुप्रमाए़ं

सशकर मूचगदेऽष्सरीषु"” ॥
उरवृक्ष ररण्डस्तस्याच मूलं ¦ मू चगदे मू तरह. े।
रुलादिङ्गाथः ।*॥
कुम खडकर स दिकरुयवच्तारयत पिबेत्‌ ।
वतौ मेषं शलयुकते खष्चरी शकं रञ्जयेत्‌” ॥*॥
““वंर्णत्वकशिलामेदश्ुरटोगोच्तरकः क्तः।
कायच्तारसं य॒क्तः शकंरां पातयत्यधः'" ॥
चतारो यवन्तारः ॥*॥
“चिकरटकस्य वीजानां चे माक्िकसं युतं ।
अवौच्तीरेय सप्राहाद षस रोनाशनं पिवेत्‌ ॥
अवीर्म्मेषो ॥ + ॥
““बस्गत्वककषायस्त पीतो गुडसमन्वितः।
अभ्लरीं पातयव्याख वस्तिश्रूलश्च नाशयेत्‌” ॥ * ॥
“ छ्षाथो वर्णमूलस्य तस्य कल्केन सं युतः ।
स्प्युमृलस्य च कायः कटूव्यखा्मरीं इरत्‌"॥*॥
“इट ङ्वेर यबच्ार पश्याकालोयक्।भ्वितः ।

१४२

अश्म

दधिमण्डो भिनच्युयामश्स रौमासु पानतः” ॥
प्रटङ्वेरः नागर | *॥
“नो जग्ध छमिभिधेनं सुतरुशं खिग्ध' खुचिख्थानजं
घे एर्यनिरी चिते वरणकं छित्वा तुलां माइयेत्‌।
संया चतुरुणाभ्न्वपि पचेत्‌ पादावशेषं जलं
तत्तल्येन डेन वं दृएतरे भाण्डे पचेत्तत्‌ एनः॥.`
्लात्वेवं घनतां गुडे परिणते प्ेकमेषां पलं
खुरठेर्व्वारुकवीजगोत्तरकणापःषाणभिच्छीतला ।
कुश्माणचपु बात्तवीजकुनटीवास्तकशोभाञ्जनं
ा्तेलागिरिजामयाललमिद्तांचुर्णोितानाङ्धिपेत्‌।॥
पथ्याशो प्रतिवासरं गुडमसु योऽच्तपमां गरः
खादेत्तस्य समस्तदोषजनिताश्सग्यः पतन्ति बतं”
रर््वारकवीजं कक टीवीजं । पाषाणभित्‌ इाथा-
कोडोति लोके । शौतला नीलदूर्वा । तथाच ।
“नीलदूर्वा खता शस्यं शाइलं हरितं तथा ।
शतपर्वा शौतक्रम्भी शोतला वामनी तथा"? ॥
इति निधंरटौ धन्वन्तरिः ॥ कुनटी धान्यकं ।
गिरिजं शिलाजतु । छृमित्‌ विड्क्ं। वरुणा-
दिगुडः॥ *॥
"्मच्चिदा चाएुषं वीजं जीरकः एत पुष्पिका ।
धात्रीफलं वदरकं गन्धकञ्च मनःशिला ॥
खतेषां समभागानां चूं टङ्गनितं नरः।
मन्तयेन्मधुना साड पतेत्तस्याश्सरी भवं” ॥*॥
“परलदयमितं कोष्णे कुलत्थस्य दते तु यः।
लवणं शर पुष्ुस्य साद्धंमाष दयोन्मितं ॥
क्तिबा पिबेत्‌ पतेत्तस्य मूतेण सममश्लरो |
शकरा सिकता चापि दृष्टमेतदनेकधा ॥
इत्यष्सग्येधिकारः ॥ # | इति भावप्रकाशः ॥
(अस्या निरक्तिमाइ भोजः |
““तुल्यतामश्सना याति तस्मात्तामश्सरीं विदुः” ।
इति माधवकछृतरुग्विनिखयस्यान्यतमटीकाज्लतोक्तं।
““पिदढमाटकदोषेण अथवा मूचरो धनात्‌ ।
अतिपश्यात्तांभिचारेर्जायते चाश्सरोगदः ॥
मूचाविष्टौ च पितरौ चरतं कुरुतो यदि ।
मूतेण सदतं युक्तं यवते ग्भसम्भवं ॥
पश्चजस्य स्वदे स्य स च तच्च प्रजायते।
मूचमूत्स्य संस्थाने करोति बन्धं चिषु ॥
सोऽप्यसाध्यो मूचगदश्चाल्याद्भवति मानुषे ।
तारणे चापि साध्य्च जायते मूचशकंरा॥
विपरीतेन चोत्ताने ख्िया च एरषेण वा ।
खुक्च प्रवहेत्तस्य स्त्री खकरं विचिनोति च ।
एनश्च मेने वालः वातेन शोितञ्च तत्‌ ।
इय दत्तं प्रपद्येत मूचार रणडधि च।
तेन मूचप्ररोधञ्च जायते तीव्रवेदना ।
अण्डसन्धिद्धिता याति श करा श स्रसाध्यका 1

अश्म
““पुराणयद्िकाशालिरक्ततग्डलकास्तथा ।
श्यामाकः कोडवोदालो मकंटौटणधान्यकं ॥
कुलत्ययवगोधुमास्तथाचेवाएकौ भिषक्‌ ।
वातघ्नाश्च प्रयोक्ता भोजने वातरोगिणां ॥
कौचाद्यानि च मांसानि पथ्यान्धश्चरिनाशने” ॥

. इति हारीतः ॥

““विश्रोषयेदस्तिगतन्तु सक्र
मूचं सपित्तं पवनः कफं वा ।
यदा तदाश्लथयुपजायते तु
क्रमेण पित्तेष्विव रोचना गोः ॥
कदम्बपुष्पा्नतिरुश्सतुल्या
च्छा चिषएश्याप्यथवापि गरदो ।
मूचस्य चेन्मागंसुपेति शा
मूतं रजां तस्य करोति वस्तौ ॥
ससीवमीमेइनवस्तिगश्रूलं
विशौगेधास्च करोति मूत
ग्टहातिमेए सतु वेदनात्ता
सङः शछन्मुद्चति मेते च ॥
च्तोभात्‌ त्ते मूचयतौद सार्क्‌
तस्याः छख मेहति च पायात्‌ ।
खषाश्सरो मारतभिन्नमूत्तिः
स्याच्छकंरामू पयात्‌ त्तरन्ती' ॥ ५ ॥
चिकित्घा यथा॥*॥
“क्रिया हिता तवष्सरि शकराभ्यां
कछ्छरे तयैवेह कफानिलाभ्यां |
कार्य्याश्सरीमेदन पातनाय
विषयुक्तं षण कम्भसिडं ॥
पाषाणमेद ठषकं खअदद्रा-
पाठामयाव्योषश्ठीनिकुम्भाः।
हिखीखराशासितिमारकाभ्वा-
मे्वारुकाणां च एषस्य वीजं ॥
उपकुचचिका डदिङ्‌ सवेतसान््
स्याद्‌ दे ङदत्यौ इएवा वचा च ।
चूण पिवेदश्सरिभदि पकं
सर्पिख गोमू च च तुरंणन्तेः ॥ १९ ॥
श्यो युषो ्टदुमूलकल्का-
दिल्वप्रमाणादुष्टततेलश्टद्ात्‌ ।
प्रौतोऽश्सभिव्छादधिमख्डयक्षं
पेयः प्रकामं लवणेन यक्घः | २॥
जलेन श्रौभाञ्जनमूलकस्क
भ्टलो हित्ाष्सरिशकराभ्यां ! २॥
पीत्वा च मद्यं निगदं ध्येन
इये वा शौ प्रजवन यायात्‌ ।
तेः शकरा पच्थवतेऽश्छरोतु
ा्ेन्रचेच्छल्य विद्‌ डरे त्ता” ॥ 8 1

तो वच्छामि भेषज्यं षटु ए ! महामते", । | अस्यां वज्नीयान्धाह ।

अस्याश्िकित्छा यया ॥
““जरढीगो चुरकस्येव वरुगस्य त्वचस्तथा । = |
काथो गुडयवन्तारयुव्ा्मरिनाश्वः ॥ १॥

गो चरकस्य वीजानां धातुमाच्तिकसंय॒तं ।

चूं माहिषदुग्धेन पानश्चाभ्सरिपातनं” | २॥
अस्य पथ्यानि यचा ॥

॥

व्याणमसन्धारयसुव्कभश्च-
मिष्टान्नवाताकंकरव्यवायान्‌ ।
खर्जूर -शालूक-कपित्य-जम्ड
विषं कवायञ्च रसं भजेन्न"॥

इति च चरकः |)
चतखो ऽव्या भवन्ति | कषेप्रा वातेन पित्तेन

अश्म

शुत्रेण चेति॥ तत्रासंश्योधनश्रौलस्यापश्यका-
र्विः पकुपितः शे्रामूचसम्पृक्तोढनुप्रविष्य
वस्तिमश्सरीं जनयति । तासां एव्वरूपाणि
वल्िपौडारोचकौ मू चं वस्तिशिरोसुव्काशे
फसां वेदना छच्छा ठ्वरावसादौ व्तग न्ध्व
मूचस्येति ॥
“यथाखं वेद नावं दुध सान्नमथाविलं ।
पुब्ब रूपेऽध्सनः छरान्मूचं जति मानवः”
चथ जाताद्ु माभि-वल्ति-खेवनौ-मेइनेष्वन्धयतम-
स्मिन्‌ महतो वेदना मूचधारासङ्ः सरधिर-
मृता मूजविक्छिरणच्च गोमेदकप्रकाशमनाविलं
ससिकतं विष्टजति धावन-लङ्कन-ज्ञवन-ए-याना-
ध्वगमनैशास्य वेदना भवति ॥
तच जष्राश्सरी स्ेप्रलमन्नमभ्यवहरतोऽत्यथंसुप-
लिप्याधः प्रिह पाप्य ब्िमुखमधिषाय खो-
तो विखूणड्धि तस्य मूचप्रतिघातादाल्यते भिद्यते
निन्तद्यत इव च वस्तिगरः शौतख भवति । अश्मर

चेता किग्धा महती कुकटाणडपतीकाशा
मधूकएष्यवर्णा वा भवति तां श्ेशरिकौमिति
विद्यात्‌ ॥
पित्तयुकषत्त सद्मा सद्धातसु पगम्य यथोक्तां परि-
इदं प्राप्य बस्तिमुखमधिराय खोतो निर्दि
तस्य मूचप्रतौघातादुब्यते चूव्यते दद्यते पद्यते
दव वस्तिरष्णवातचख भवति । खष्सरौ चाच सरक्ता
प्रीतावमासा छृष्णा भक्लातकास्थिपतिमा मध-
वणां वा भवति तां पत्तिकौमिति विद्यात्‌ ॥
वातयक्कस्त खचद्मा सङ्कातसुपगम्य यथोक्तां परि-
इड प्राप्य वस्तिसुखमधिष्ाय खोतो निरुणद्धि
तस्य मच्रप्रतोघातात्तौत्रा वेदना भवति तथात्यथं
प्रीद्यमःनो दन्तान्‌ खादति नाभिं पीडयति मेए
ग्रदराति वाय स्पृशति विण्रड्ते विदहति बात-
मचपरोषाशि छच्छेण वास्य महतो निःसरन्ति ।
च्यश्सरी चाच श्यामा परुषा विषमा खरा कदम्ब-
पुष्पवत्‌ कगटकाचिता भवति तां वातिकौमिति
विद्यात्‌ ॥
प्रायेेतािखोऽश्सथथौ दिवाखप्र-समश्रनाध्यश्रन-
श्रोत-खिग्ध-गुर-मधुरादारप्रियत्वादिष्रोबेय बा-
लानां भवन्ति तेषामेवार्पद स्तिकायत्वादनुपवित-
मांसत्वाश्च वस्तेः खयर इ णाद रणा भवन्ति ॥ मह-
तान्तु शुक्राश्चरी खक्रनिमित्ता भवति । मैधनामि
घातादतिमेधुनादा सुक्र तिलमनिगच्छदिमाग-
गमगादनिकशलो$भितः सम्य मेएटुडषण्योरन्तरे
संहरति संत्य चोपश्रोषयति सा मूचमागेमा-
खखोति मूच वत्तिवेदनां टषबगयो ख खय -
मापादयति भौडितमाचे च तश्िच्रव प्रदेशे प्रवि
लयमापद्यते तां उक्राश्सरौमिति विद्यात्‌ ॥
च्स्याश्चिकित्यः यथा ॥
“इखश्छरौ दारुको याधिरन्तकप्रतिमो मतः ।
सौ षे्तरुणः साध्यः प्रटडब्डेदभषति
तस्य पन्बेषु रूपेव शष्टादि क्रम द्रव्यते ।
तेनास्यापचयं यान्ति व्याघेमलान्यप्रेवतः ॥
तैः चारः कबषातरख स्तीर, सोत्तरवस्तिभिः।

१४३
अश्र

यदि नोपश्रमं गच्छेत्‌ छेदस्तचोत्तसो विधिः
कुश्लस्यापि वेद्यस्य यतः सिडिरिहा्नवा ।
उपक्रमो जद्यन्योऽयमतः स परिकीत्तितः ॥
अक्रियायां ध्रुवो ग्टयुः क्रियायां संशयो भवेत्‌ ।
तस्ादाण्च्छ कत्तयमीखर साधुकारिणा” ॥
अथ रोगाज्वितसुमचिग्धमपछृडदोषमीषत्‌ क-
शितमभ्यक्त खिन्न शरीर यक्तवन्तं छत वलिमङ्कल-
खस्तिवाचनमयो पडरणीयोक्तेन विधानेनोपक-
ल्तितसम्भारमाश्वास्य ततो बलवन्तमविक्खव-
माजानुसमे फलके घरागुपवेश्य एरुषच तस्योत्सङ्गे
निषन्नय॒न्बेकायमुत्तानमुन्नतकटीकं वस््रधारकोप-
विष्टं सङ्कचितजानुक्लपरमितरेण सदहावबडं
खचरेण भाटकव्वा ततः खभ्यक्तनाभिप्देशस्य
वामपाशं विग्टद्य सुद्िनावपीडयेदधोनाभेयाव
दश्मग्यधः प्रपन्नेति | ततः सेदाभ्यक्ते क्तप्तनखे
वात इत्तपदेश्रिनी मध्यमे पायौ प्रथिधायानुसे
वनीमासाद्य प्रयन्नबलाभ्यां पायमे एरान्तर मानय
निव्येलीकमनायतमविषमख्च वस्ति सतिवेश्य ्टश-
सुत्पीडयेदङुलिभ्यां यथाग्रभ्थिस्विन्नतं शल्यं
भवति ॥

“सचेद्ग्टहोतशल्ये तु विडतात्तो विचेतनः ।
इतव्लम्बश्र्षेख निव्विकारो ग्तोपमः ॥

न तस्य निदरेच्छल्यं निरहंरेत्त भियेव सः ।

विना त्वेतेषु रूपेष निदत्त समुपाचरेत्‌ ॥'”

इति स्रत

“अयोरजः अरच्ापिरटं मधुना सह योजयेत्‌ ।
अश्मरीं विनिहन्त्याखु मू चलच्रच्च दारुणं |"

॥ *॥ लौहप्रयोगः ॥ *॥

इति वे्यकरसेन्रसारसंग्रहः ॥)}

अष्सरीन्नः, ए, (अभ्य रीं म्‌चक्ं हइन्ति । अश्मरी +

न्‌ +टक्‌ |) वरुगडच्तः । इति चिकाणडशेषः ॥

च्पष्मरीहरः, प, (अश्सरीं हरति । अश्सरौ + ह +

च्‌ |) धान्धविश्ोषः। इति रलमाला ॥ दे धान
इति ख्यातः ।

“वर्यः कपवातन्नो भेदी चोष्णोऽग्सरी इरः?” ।
इति वेद्यकब्धगुणः।)

अश्यसारः, पे, जी, (अश्चनः सारः |) लोहः ।

इत्यमरः ॥ (प्राणाः सत्वरमश्ससारकटिना
गच्छन्ति गच्छन्वमी' । इति सादहिद्यद्पंणे !)

अष्लीरः, प, जी, (अश्सन्‌ + रर ।) अश्चरीरोगः॥

इत्य णादिकेाषः।

सभ्सोत्थं, ज्ञी, (खणश्सनः उत्तिरति यत्‌ । उत्‌ +खा

+क |) शिलाजतु इति राजनिधंरटः ॥

अश्च, क्ती, (अन्रुते व्याप्नोति नें कण्ठं वा अश +

सक्‌ |) नेचरजलं | दत्युणादिकोवः॥

(““तामप्यश्चं नवजलमयं मोचयिष्यत्थवश्यं'” ।

इति मेघदूते ॥
“सखीभिरथेत्तरमीक्ितामिमाम्‌”। इति कु-
मारे॥) रक्तं। इव्मरटोका ॥

शरद्धानः, चि, (न अद्धानः । नजतत्यरषः |)

आद्धाषहीनः। यथा देवलः ।
“प्रयो धम्भकार्येषु तया अ्रद्धेयदाहता ।

अभि

नात्ति छ्यश्रद्धधानस्य धम्भछललये प्रयोजनं" ॥
इति श्रातं ॥
अख, स्त, (न श्रद्धा। नज्‌तत्यरुषः ।) शास्तायं
अदृ एषत्ययः। यथा,-
“विधिदहोनं भावदुषटं छृतमश्वद्धया च यत्‌ ।
तद्धरन्यघ॒रास्तस्य मए दु्कुतासनः? ॥
इति आद्धतत््रं॥ (मानसिकढत्तिमेदः। वथा
>+
“कामः सङ्कल्पो विचिकित्सा अडाऽखडधा
तिक सि्येतत्‌ सवै मन शव" ॥
“खश्च द्या च यदत्तं तत्तामसमुदाषहतम्‌'" ॥
इति गीतायाम्‌ ॥)
अश्रद्धेयं, चि, खद्धानई । अादरायोग्थं | स्रधा
दृएप्रत्यययेग्यं । अत्‌ शब्दपव्वक धाधाते् प्रत्यये
पञ्वान्नजसमासेन निष्पत्रं ॥ (“किमनेनाश्रद्धेय-
व्याधवचनप्र्ययमाच्रपरिग्टदहौतेनाणडजेन?ः । इति
पञ्चतन्ले |)
अश्पः, प, क्तो, (अथर रक्तं पिवति यः। अश्च +
पा+ड |) राच्तसः । इत्यमरः ॥
अश्राद्धभोजौ, [न्‌] चि, (न आद्धभोजी । नज्‌तत्‌-
एरुषः।) श्राद्ान्राभक्तकः। यथा । दुगेसिंहोऽपि
ऋअश्राद्धभोजोग्यस्य सति भोजने अश्रादमेव
शकन आआद्धमिति न नियमः। तथात्व व्रतलोपः
स्यात्‌ । इति प्रायञ्ित्ततत्त्वं ॥
अखश्राडधी, [न्‌ ] प, (अश्रादमस्यस्य। अथ्राड +
इन्‌ ।) श्रादपञ्चयन्न्रन्यः। यया मनुः
. “नाद्यात्‌ मूढस्य पक्घान्नं विदानश्चाडिनो दिजः ।
छाददौताममेवास्मादङत्तावेकराचिकं"› ॥
अश्नाडिनः आाडपश्चयन्ञश्रन्यस्य । इयाड्िका-
चारतत््ं |
अश्रादधेयः, ए, (न श्रादधेयः। नज्‌समासः |) ्राडा-
नद्यः । आडायोग्यन्राद्यणः। यथा । अचिका-
श्यपौ,-- `
“पितुर्गेहे च या कन्धा रजः पश्य संस्वाता ।
भ्नृणदत्या पितुक्तस्याः सा कन्धा ङषली सरता ॥
यस्त॒ तां वरयेत्‌ कनां ब्रा्मणो ज्ञान दुम्बेलः ।
अश्राद्धेयमपा्भेयं तं विद्यादुषलीपति”
इ्यदाइतत््वं ॥
अश्रान्तं, की, (अविद्यमानं आन्तमच्र । नज्‌स-
मासः ) खनवरतं । नित्यं, इत्यमरः अमर-
डितेचरि।॥ .
अश्रान्तः, चि, अमरहितः। यथा| ““अश्नान्तश्रति-
¦ प्राठयूतरसनाविभ्रतभूरिस्तवा जिद्धत्रह्यमुखौ घ-
विन्नितनवखगक्रियाकेलिना.। प्रन्ने गाधिसुतेन
साभिघटिता सृक्तानु मन्दाकिनी यत्‌ प्रासाददु
कूलवल्िरनिलान्दोलेरखेलदिषि"” ॥ इति नैषधे
९ खगः ॥
अधिः, स्त्री, (अश्नाति खश्रते वा| अश्र मोजने खश
द्याप्नौ वा। आश्रीयते पाहारा्धम्‌ । अडि-
अिडनिभ्यां कख्वेति इण्‌ स च डित्‌ ङित्वात्‌
टिलोप अआखो इख |) सादेः कोणः । इति
हेमचन्द्रः ॥ अस्त्रादेरय्रभागः | इयमरः ॥

अन्व ५

(““डन्तस्य हन्तः कुलिशं कुर्टिताश्रव लच्छते'”
इति कुमारे ।
“वद्यो वा ष यद्यपःसोऽष्टाधिः कत्तथोऽदाचि
बे वद्धः | इति रेतरेयत्राद्यणे ।)

अश्री, स्त्री, अथिः। अच्त्रादेरम्रभागः॥ स्व्यमर
टीका

ङी, (खश्रते नेचमिति। अश + रुक्‌ | अथ

वान अयति डति। न+श्ि+ इन्‌) चच्व्नलं |

१४४

अञं
सिः १६ । इतमरः तद्रकाच ॥
(“जितसिंहभया नागा यत्राशा विलयोनयः” ।
। इति कुमारे ॥
| “गच्छन्तसुच्च लित चामर चारुमशखम्‌'” ॥
इति शिखुपालबधे ॥) अ्ेन श्वमणगुणाः।
। वातकोपनाङ्गदयेषयैवलाभिकारित्वै । इति राज-
वल्लभः ॥ पजातिवि शेषः । तस्य लच्छं ।
“काङ्तुल्यवपष्ट्धो भिधाचारख निभयः।

तत्यथौयः। नेचाम्ब र रोदनं ३ अश्रं ४ सं ५, दादश्राकुलमे पंख दरिजिस्त्‌ खयो मलः"

खख वाष्यं 9| इ्मरकोषशब्दरलावल्यौ ।
(“्रतदेहविसब्नेनः पितुच्िरमश्चणि विमुच्य
राघवः" । इति रघवे ।) लेचं < | इति जटा
धरः ॥
च्यश्नतं, चि, (न श्वतं } नज्‌तत्यरुषः।) अक्लतश्च वयां ॥
च्यनाकणितं | खश्ुना इति माषा । यथा;
“रतार्थस्य परित्यागात्‌ खश्चताथंस्य कल्पनात्‌ ।
प्राप्तस्य बाधादिग्येवं परिसह्या चिदोधिका ।
इतिं प्रायश्ित्ततत्त्ं ॥
अद्येषा, स्त्री, ( नात्ति स्ेषो यस्याम्‌ । ) अशि
न्छादिसप्तविश्तिनच्चचान्तगं तनवमनच्तत्रं । अस्य
सूपं | चक्रारतिषड नच्च चात्मकं । इति दीपिका ॥
सस्याधिदेवता सपः । यथा । अशख्धि-यम दहन-
कमलज-शशि-गरलभ्टददिति-जीव-फणि-पितरः ।
इत्यादि श्योतिसत्चं॥सा केतुग्रहस्य जन्मन्तच्रं ।
यथा,--
“विश्चाखानलतोयानि ेष्णवं भगरेवतं ।
एष्या पौष्णं यमः स्यौ जन्ममान्धकंतः क्रमात्‌” ॥
इति दीपिका ॥ सा च अधोमुखगणः। वथा,-
““इ्द्ेष वङ्धियमपिन्यविश्ाखयन्तं
पन्वाचयं शतभिषा च नवाप्यडनि ।
रुतान्यधोमुखगशानि शिवानि नित्यं
विद्याष्येभूमिखननेषु च श्रोभितानि?
इति ज्योतिससत््व' ॥ * ॥ तस्या मस्तकेापरि उदये
राचिलम्रनिरूपणं यथा,--
“मौलिगे सुजगमे ऋपुच्छके
भङ्कुराछ्तिनि सक्ततारके ।
मारकेलिरसिके तुक्ादयात्‌
निययव्लंलधिखाच्तिलितिकाः'” ॥ ३। २४।
इति कालिदासलङ्ृकतराचिलमनिरूपयं । तच
जातषलं ॥
“ङथाटमः स्यादतिदुचेताः
कप्रदञ्चापि डथा जनानां ।
सपे सद्थौ हि शटार्पिताधः
कन्दपेसन्तप्नमन। मनुष्यः", ॥
हति कोष्ीप्रदीपः ॥
खश्धेषाभवः, पै, (अञ्चेषायां भवः |) केतुयहः । इति
हारावली ॥

अश्वः, पै, (आअशरते मागे चाप्नोति । अमरू वयाङ्तौ

अग्रूप॒षिलटौति कन्‌ ।) घोटकः । तत्यय्यौयः |
पीतिःर्‌ पीती ह वतिः 8 घोटः\५ घोटकः ई
तुरगः ७ तुरङ्गः < तुरङ्कमः € वाजौ १० वाद

९१ अव्ये १२ गन्धन्बैः १६३ इयः १४ सेन्धवः १५ |

इति रतिमञ्नरी । (खनाभस्यातो डेष्णिवंशी
ये छपतिश्िच्रकस्य एलः । यथा,
““चिच्चकस्याभवन्‌ पुच्ाः एशविप्रथुरेव च ।
अश्वमीवेऽखवाडच सुपाच्ंकगवेषणौ ॥
अरि ्नेमिर खख ।> इति इरिवंशे॥ खनाम
ख्यातो दानव यथा मडाभारते।
“चत्वारि दनोः प्ताः ख्याताः स्वैर भारत ॥
सख्र्मात॒रखोऽखपतिठेषपन्वेा जकस्तथा"” \)
अश्कन्दिका, स्त्रो, अ्वगन्धादत्तः। इति रन्नमाला ॥
खन्छकगेः, ए, (खश्वस्य कशंभिवपच्रमस्य |) शाल
उल्तविशेषः। लताश्रालं इति केचित्‌ ॥ तत्‌
पर्य्यायः । जरणङमः २ ताच्छप्रसवः ३, शस्यसम्ब-
स्यः 9 धन्यः ५ दीर्धपणेः € कुशिकः कौ
शिकः ८। अस्य गुणाः । कदुत्वं । तिक्तं ।
खिग्धन्वं । ““उ सो विस्फोट पित्ताखकण्डुशिरादोषा-
त्तिनाशित्वश्च'” ॥ इति राजनिचख्टः ॥
(“सालतालाचखकर्णानां परगेवंङ्धभिराताम्‌” ॥

| इति रामायये ॥

। “अश्वकः कषायः स्याद्रणखेदककक्रमीन्‌ ।

। ब्रभिदधिवाधिग्ेयोनिक्ेगदान्‌ दरेत्‌”॥
इति भावप्रकाशः ॥ ~
“विम्बीफलं साखकगे न्यत्‌ कफपित्तजित्‌ ।
ट ड दाइज्वर पित्तारटकक!सशवासच्तयापद ॥
इति सुश्रतः ॥)

करकः, प, ( श्यश्चकण + खाय कन्‌ |) पाल-
इनच्तः । इत्धमरः ॥

च्न्छकिनौ, स्री, (अश्वक + इन्‌ + डीप्‌ ।) खश्धिनी
नच्चच्नं । इति हेमचन्ः ॥

|
|
|
|
|

नामगन्धद्रव्यं । इति रल्नमाला ॥

अखखसुरौ, (सत्री) अपराजिता कता | इति शब्द्‌,

माला ॥

अगन्ध, स्त्री, (अञ्चस्य गन्ध रकदेशोभेएटनिव मूल
मस्याः ।) खनामस्यातत्ब्च्त वि्धेषः। गन्ध
इतिख्याता । तत्यर्ग्यायः। इयगन्धा २ वाजि
गन्धा द आश्वगन्धिका 9 बल्या ५ तुरगगन्धा ९
कम्बुका ऽ आअश्वावरोडिका ऽ कम्बकाडा < शव-
रोहिका ६० वाराहकर्ण ११ तुरगा २ वनजा
१३. वाजिनौ ९४ दया ९१५ एष्िदा १६ बलदा १७
एष्िः १८ पौवर १९ पलाशपर्णो २० बातन्नो २९
श्यामला २२ कामरूपिणौ २३ काला २४ प्रिय
करी २५ गन्धपच्ची २६ हयप्रिया २७ वाराइपरची

अखखुरः, प, (अशस्य खुरमिषादछचतियस्य | ) गखी- | `

श्चचछखुरा, सत्री, खपरानितालता। इति राजनि्ध॑टः॥ अन्वन्तः, पे, ( अचं इन्तीति । अच्च + इन्‌ + टक्‌ |)

अश
२८ चस्या गुणाः । कटुत्वं । उव्णत्वं । तिक्ताय ।
मदगन्धित्वं। बलश्ुककारित्वं । वायुकाशर्रास-
च्तयत्रणजराव्याधिनाशित्व्च । इति रन्नमाला-
साजनिधंरटराजवल्लभाः ॥
“गन्धान्ता वाजिनामादिरखगन्धा इयाङ्या ।
बाराइकर्णो वरदा वरदा कुगन्धिनी" ॥
क्षचित्यस्तके खन्त्यवरदास्थाने वदरीति पाठः।
अश्रगन्धानिलचचेशरश्िचशो धच्तयापदा ।
बल्या रसायनी तिक्ता कषायोष्णातिशुकला", ॥
इति भावप्रकाशः ॥
(“ववागन्धा यशा ङकेन्तिलेचखो दत्तनं दितम्‌ ।
श्रतावर्॑गन्धाभ्यां पयस्येर ण्जीवनेः”,
इति सचते ॥
“अगन्ध वातघ्नी बल्या ष्या रसायगी” ॥
इति वैद्यकंडयगुशः ॥
“पाद कल्ेऽखगन्धायाः च्तीरे दश्रगुे पचेत्‌ ।
तं पेयं कुमाराणां पएष्टिछदलबडनं'' ॥
॥ * ॥ खश्वगन्धाष्टतं ॥ * ॥
इति तद्यकचकयाणिसंग्रहः ॥)
खछशगोयगं, जी, (दाव्रौ । दिवि, श्च + गोयगच । )
खशवदयं। इति पाणिनिः॥ रक योड़ाघोडा
इति भाषा ।
अश्गोष्, की, (अचरानां स्थानं । गोष्टजादयः स्थाना-
दिषु पश्ुनामभ्य इति, अच्च + गोच । ) अश्व-
स्थानं । आस्तवल इति खारवौमाषा । यथा,--
“पश्वः स्थानदिषट्के गोगो युगबड्गवं ।»
इत्यनेन अश्रशब्दात्‌ गोषपत्ययेन निष्पन्नं! ॥
इति मुग्धबोधव्याकर गं ॥
अशगीवः, ए, ( अच्स्य ग्रीवाद्व ग्रौवा यस्य । )
विष्णुदेा खर विशेषः । इति हेमचन््रः॥ (यथाह
भारते।
“अश्वग्रीव खच्तख तुण्ड मदहावलः"' ॥
तजरैव च।
“खश्वसीव इति ख्यातः एचिव्यां सोऽभवन्नपः"' ॥
खनामस्यातो रख्णिवं शौयो पतिः सहि चिच-
८८ एकल्लो इण्िनरपतेः पौचः। यथ! इरि-
व्‌ --
“चिचरकस्यामवन्‌ एला एथुविंपथरेव च।
अश्वगरीवोऽवाङग्च सपाशेकगवेषणौ'' । ) -

करवीरपष्पङच्तः । इति रत्नमाला ॥

ऋश्चतरः, पै, सतनो, ( तनुर खः । वत्सोच्ताखेभेभ्यख
सनुत्व इति रच्‌ । अन्धेनाश्वायासुत्कञ्नोऽशः ।
चश्वत्वं च जातिः। तत्सह चरितस्योक्तधम्भस्य
तनुत्वं अन्धपिटटकत्वात्‌। ) अश्वायां गदंगेन
जातः पश्ुविष्णेषः। इति सूतिः । खचर इति
भाषा ।॥
(“इयानश्चतरानुष्ंस्तयेव सुरभेः खलान्‌” ।
इति रामाये ॥
“सक्छ टं हि यो मित्रं एनः सन्धातुमिच्छति ।
सम्रदयसुपग्रह्णाति गर्माद्श्तरो यथा"
इति पञ्चतन्त्रे ॥)

#..

ध्यश्तरःः, पै, त्रेगसरः| नागराजतिपरैषः । इति
मेदिनी ।

(“कम्बलातसौ चापि नागकालीयकस्तथा"?।
“रेरावतो महापद्मः कम्बलातरावुभौ'?

इति च महाभारते ॥ ) गन्धन्वैविष्टोषः। पैवत्ः।
इति धरणिः॥

न्त्यः, प, (अश्वत्थं जलमस्यास्ति । मूले सिक्त-
त्वात्‌ । अग्र-आद्यच्‌ । अ्छत्यवत्‌ कामकम्मवाते-
सिलनित्यप्रचलितखभावत्वात्‌ आसुविनाशित्वेन
खोऽपि स्थास्यतीति विश्वासानदत्वा्च मायामयः
संसारदच्तः। शाल््मलिवटाद्यपेच्तया न श्र
तिष्ति खश्चदव तिति वा। स्था गतिनिडन्तौ।
षोदरादित्वात्‌ पृन्वौत्तरपदान्ताद्योः सकारयो
स्तकारौ सुपिख्थ इति कः। ) खनामस्यातडन्त-
विश्रोषः। पिपर इति पश्िमदेग्रीयमाषा । तत्‌-
पर्य्यायः । बोधिदरुमः २ चलदलः ३ पिष्यलः 9
कुञ्चराश्रनः ५ । इत्यमरः ॥ अच्य॒तावासः ई चल-
पच्च: 9 पविच्रकः ८ शुभदः € बोधिढत्तः १०
यािकः १९ गजभच्तकः १२ श्रीमान १३ च्तीर-
इमः १४ विप्रः १५ मङ्ल्यः १६ श्यामलः १० गुद्य-
एष्यः १८ सेव्यः १९ सत्यः २० खुचिद्ुमः २९ धनु-
इच्तः २२। स्य गुणाः । मधुरत्वं । कषायत्व।
श्रौतलत्वं । कफपित्तविनाशित्नं र क्तदाहशमन-
कारित्वश्च ॥ तत्यक्कफलस्य गुणाः। सदयो योनि-

दोषहारित्वं। शीतलत्वं । खतिहद्यलं । पित्तर- |.

क्षविषात्ति दादच्छर्दिश्ोषारुचिदोषनाशितवच् ।
इति राजनिर्घणटः ॥
(“अश्त्थोडम्बरङच्न्यय्रो धानां फलानि च ।
कबायमधुरास्लञानि वातलानि गुरूणि च” ॥
इति चरकः ॥

अत्यदेवायतनश्स शान-

बल्प्रीकसन्धयास् चतुष्पथेषु |

याम्ये सपिचे परिवव्जैनीया

ऋचे नरा मम्म॑सु ये च दद्यः" ॥
इति श्चुतः ॥ )
खथाशल्थवन्दनकालमन्लाः |
“अश्वत्थं वन्द्ये तिवयं पर््बाहे प्रहर दये ।
अत ऊद्धं न वन्देत अश्वत्थन्तु कदा चन ॥
(ॐ) चचतुस्यन्दं छ॒जस्यन्दं तथा दुःखप्नद शनं ।
श्रच्रशाश्च समुत्थानमश्वत्य श्रमयाश्ु मे॥
अश्वत्थरूपी भगवान्‌ प्रीयतां मे जनार्दनः ।
त्वां दृष्टा नश्यते पापं दृष्ट्रा ल्पः प्रवत्तते ॥
प्रदल्िणे भवेदायः सदाश्त्य नमोऽस्त ते”

इति ख्यर्थसारे दलाय घष्टतवचनं ॥ मरईभागड-

ङच्तः। इति विग्रः ;

“बोधिदधुः पिप्यलोऽशव्धश्चलपचो गला शनः ।
पिष्यलो दुच्नैरः शतः पित्श्े्त्रणखनित्‌ ॥
गुरक्तवरको रूच्तौ वर्या योनि विशोधनः”
खथ पिष्यलमेदः । गजर्‌ इवि हिन्दिभाषा |
““प्रारिशोन्यः फलीश्र ख कपिचूतः कमरडलुः ।
गद्‌ माग्डः कन्दरालकपौतनसपाश्वकाः॥
फलौशो दुव्लंरः खिग्धः क्रिमियुक्रकफप्रदः।

। व्‌

१४५

। अश्व
फलेऽख्मधसो मूले कषायः खादुमज्जकः"* ॥ * ॥
खथ वेलियापिप्यलः।
“नन्दीढन्लोऽश्व्थभेदः प्ररोहो गजपादपः।
ख्थालीरच्तः च्तयतरः च्तीरौ च स्यादनस्यतिः ॥
नन्दोडनच्तो लघः खाद ल्िक्तस्तवर उष्णकः ।
कटुपाकरसो ग्राहौ विषपित्तकफाखनुत्‌""
इति भावक्रकाशः ॥५॥ तस्य विष्णख रूपत्व यथा,

ऋषय ऊचुः ।

“कथं लयाश्वत्यवटौ गोत्राद्यणसमौ छलौ ।
सन्बभ्योऽपि तरभ्स्तौ कथं पूज्यतमौ छलौ" ॥
खल उवाच ॥

"खश्वत्यरूपो भगवान्‌ विष्णुरेव न संश्रयः ।

शदरूपो वटस्तदत्‌ पलाशो त्र्य रूपष्टक्‌ ॥

दशनस्पशं सेवासु ते वे पापद्राः रताः ।

दुःखापद्याधिदु टानां विनाश्रकारिणो घ्रुवं" ॥
ऋषय ऊचुः

“कथं डन्तत्वमापन्ना ब्रद्यविग्शुमहेराः।

ख्तत्‌ कथय स््व॑ज्ञ सश्रयोऽत महान्‌ हि नः" ॥

खत उवाच।
“पान्बेतीश्िवयोद तरैः सुरतं कु्यैतोः किल ।
अमम ब्राद्मरवे शेन प्रेष्य विन्नः छतः एरा ॥
ततस्त परान्बती करदा श्राय चिदिवौकसः।
रेतःसेकसुखभ्ंशकम्प माना तदा रुषा
पाव्वेद्यवाच |
“ल्ञमिकौटादयोःप्येते जानन्ति सुरतेः सुखं ।
तस्मान्मम सुखभ शात्‌ यूयं ड च्त्वमाश्यथ'" ॥
सूत उवाच।
“णवं सा पाव्व॑ती देवी अशपत्‌ क्रुद्मानसा ।
तस्मादत्तत्वमापन्ना ब्रद्यविष्णुसहेख राः ॥
तस्मादिमौ विष्णुमहेरावृभौ
बभूवतुौधिवटोौ मुनीश्वराः ।
बोधिस्यं चाकिंदिनं विनेव
न संस्पेदकजवारयोगात्‌" |

इति पप्ने उत्तरखण्डे १९० अध्यायः ॥ # ॥

च्छबय ऊचुः।
“अस्पुश्यत्वं कथं जातं दूतः बोधितसः खयं ।
स्ुश्यत्वद्च कथं परापतस्तथायं प्रनिवासरे” ॥
खत उवाच।
“समुदमथना द्यानि रनान्यापुः घरौत्तमाः
ओ कौैश्तभं तेष विषये पददुः सुराः ॥
यावदकीचकारासौ लच्छं भार्ग्थार्धमात्मनः ।
तावदिज्ञापयामास लच्ीस्तं चक्र पाणिनं” ॥
लच्यीरूवा च ।
“असं सत्य कथं व्ये कजनिष्ा परिणौयते ।
तस्मान्ममागजामेतामलच्छीं मधुद्ध्दन ॥
विवाद्योदाइमां पश्चात्‌ खष ध्मः सनातनः ।
तस्मात्‌ धम्मद्यतिक्रामं न कु मधन ॥
ति तद्चनं श्रत्वा स बिष्णर्लोीकभावनः।
उदालकाय मुनये सुदीधघंतपसे तदा ॥
च्याप्तवाकानुरो घेन तामलकीं ददौ किल ।
स्थूलो सुकतददनां विरूपां बिभ्नतीँ;तन्‌ं ॥
खवद्‌ारल्ानयनां रूच्तपिङ्शिरोरङ्धां ।

अश

स मुनिविंषयुवाथ्यात्तामङ्गी छ्य खमाख्मं
वेदध्वनिसमायुक्तमानयामास धम्भवित्‌ ।
होमधपसुगन्धाष्ं वेदधघोषेन नादितं॥
आश्रमं तं विलोक्याय व्यथिता सात्रवीदिदं।
ज्येष्टोवा च ।
“नहि वासानुरूपोऽयं वेदध्वनियुतौ मम ॥
नात्रागमिस्ये मो ब्रह्मन्‌ नयखान्यच मां भवं” ।
उदालक उवाच |
“कथं नायासि किञ्चाच वत्तंते खमतं तव ।
तव योग्या च वसतिः का भवेत्तददख मां" ॥
येधो वाच ।
“वेदध्वनिभवेद्यस्मिन्‌ अतिधीनाच्च ुजनं।
यक्नदानादिकं यत्र नव तच वसाभ्यद्ं ॥
परस्यरानुरामेगा दाम्यद्यं यच विद्यते ।
पिदटटेवाचचनं यत्च तत्र तैव वसाम्यहं ॥
दानश्रतौचे न विद्येते परद्व्यापहारिणः।
परदाररता यच्च त्र शयाने रतिम्भेम ॥
ङसज्ननविपाणां यत्र स्यादवमाननं।
निष्ुर भाषणं यच तत्र सम्यग्वसाम्ब' |
खत उवाच । ।
“दति तद चनं त्वा विसन्नवदनेोऽभवत्‌ ।
उदडालकश्त तो वाक्यं तामलच्छीमुवाच ह” |
उडइ्‌ालक उवाच ।
^“खअश्वत्यरत्तमूलेऽस्िन्‌ अलच्छीः अम्यतां च्तणं
अाश्चमस्थानमालोक्य यावद्‌ायाग्यद्ं धनः"? ॥`
सूत उवाच ।
“इति तां तच्च संस्थाप्य जगामोद्‌ालको मुनिः ।
प्रतीक्षन्ती चिरं तच्र यदानतंददक्चसा॥ `
तदा रुशोद कशं मतुंस््यागेन दुःखिता ।
तन्तस्याः कन्दते लकय कुरढभवनेऽष्टणोत्‌ ॥
तदा विज्ञापयामास विष्णुसुदि्रमानसा"”।
लष्छीरुवाच ।
“खामिन्‌ मद गिनी ज्येष्ठा खामिद्यागेन दुःखिता।
तामाश्वासयितुं वादि छेपालो यद्यं परिया", ॥
खत उवाच ।
““लच्छया सह ततो विष्णुस्तचरागात्‌ ज्ञपयान्वितः।
अासयन्तलच्छीं तामिदं वाक्यमथाब्रवीत्‌” ॥
विष्णुरुवाच ।
“अखत्यङ्च्तमासाद्य सदालच्छीः स्थिरा भव ।
ममां शसम्भवो छेष अवासन्ते मया जतः
मन्दवारे सदा नूनं लक्छीर चागमिष्यति ।
स्प्योऽसौ भवेत्तसमात्‌ मन्दवारं विना किलः"
इति पाद्मे उत्तरखण्डे १६९ ध्यायः ॥ २॥
बेश्राखम। चे तस्य सेचनफलं यथा,
«व शाखे सिश्चयेन्निग्ं विष्णुमशत्थरूपिगं ।
चतु वगेफलादाक्गिहेतवे वेष्णवो जनः ॥
गण्डूष माचतोयेन्‌ कूय्याोऽश्त्थसेचनं ।
सोऽपि याति परं स्थानं विसुक्तः पापकोटिभिः।
खश्वत्यमूलं विप्रषे यो बभ्राति शिलादिभिः।
खश्वत्यरूपी सगवान्‌ किं तसमै न हि यच्छति ॥
च्सश्वत्यद्रममालोक्य प्रणामं कुरुते तु यः।
ष्यायुकं डिम त्तस्य व न्ते सवेसम्पदः ॥

अश्च
यथाश्त्थतले विप्र धम्भकभ्भ विधीयते।

न्यनातिरिक्तता न स्यात्तस्मिन्‌ कभ्भणि जमिने॥ |

तत्र तो्थानि सव्वाणि चिखोतादीनि जेमिने।
यत्राश्चत्थतश्लिष्टेत्‌ रकोऽपि शखिनां वरः ॥
अश्चत्यपजको यस्त स खव हरिपजकः।
अश्वत्यमूत्तिंभेगवान्‌ खयमेव यतो हिज ॥
तरुक्ञानाद्विजशेछ योऽश्त्यं इन्ति मूएधीः।
संसारे नास्ति तत्कम्मे यत्‌ छत्वा स च सुध्यति ॥
अन्त्यो इल्तराजोऽयं इरिमृत्तिः प्रकीर्तितः ।
तस्मादश्त्यदन्तणां चाता कोऽपि न विद्यते ॥
अश्वत्थं पश्यतो विप स्पशतः स्मरतस्तथा] ।
देइस्धं पातकं तस्य इरेत्‌ प्रणमतो हरिः ॥
विलोक्याश्चत्थन्तारं यः शक्तो न निवारयेत्‌ ।
तद्न्रयुग्म' वड शेयैमेनोत्पा्यते खयं ॥
अश्वत्यच्छेदनं मूए मा कुविंति वदेन्न यः।
तस्य जिं कुरिकया खयं छन्तति भास्करिः ॥
त्यग्राखामेकां यः खल्यामपि निहन्ति यः।
स कोटिब्रह्यहत्यानां फलं पराप्नोति मानवः ॥
यत्पापं ब्रह्महइव्यायां गुरस््री गमने च यत्‌ ।
सुरापाने तथास्तेये न्यासापहरये तथा ॥
यत्पापं भृणडत्यायां गोहन्यायां दिजोत्तम ।
स्त्री दव्यायाञ्च यत्ापं परस्त्रीगमने तथा ॥
शरशागतहत्यायां इव्यायां सुदां तथा ।
विच्वासवाक्याकथने परद्दिसाविधौ च यत्‌ ।
यत्‌ भाप परनिन्दायां इरि दासरभोजने |
अन्त्यच्छेदनाद्घोरं तत्‌ प्रापं प्राप्यते जनेः॥
विष्णुम्‌ ्तच्ननो मो हादश्त्थस्य निन्त यः ।
तन्तल्यः पातको कोऽपि न अनतः त्ितिमग्डले ।
वदाम्यश्वत्यमाहाग्य' सव्वेपापप्णाशनं ।
साच्तादेव खय विष्णरशतव्योऽखिलविग्राट्‌ ॥
तद्भक्तिं कृबतः पसो विद्यते नाखुभं कचित्‌ ।
च्छन्धत्थं सेवते यस्त विबुद्धा नरोत्तमः ॥
तस्य परसब्रो भगवान्‌ ददाति परमं पदं?
इति पाद्मे क्रियायोगसारे अश्वत्यसे्वनं माम
११ अध्यायः ॥

(अश्थिररूपः संसारङ्क्चः । यथा, गीतायाम्‌ । |

"ऊरद्धसुलमधःश्रालमश्त्थं प्राड्रव्ययम्‌ ।
छन्दसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित्‌?
विस्धैरक्त गोतायाः पञ्चद शेऽध्याये द्वयः |)
अश्चत्यभेदः, ए, (खश्वत्यस्य भेदो विभिन्नता यस्मिन्‌ |}
स्थालोडच्तः ¦ इति राजनिघरटः ॥
अश्वत्था, स्री, पृणिमातिधिः। इति मेदिनी ॥

अश्त्थामा, [न्‌,] पृ, (अश्वस्येव स्थाम बलं यस्य । |

एषोदरादिवत्‌ सस्य तः। अथवा अश्र इव
तिति युद्धे। खच +स्था + मनिन्‌ |) दोणा
चय्यपच्ः । स तु चिर्जोवौ महास्मी च।

तत्पर्यायः । छषौसुतः २ बरौगायनः ३ । इति |

१४६

अश

। स जातमात्रो नदत्‌ यथैवोचैःखवा यः ॥

| तच्छत्वान्तडिंतं भूत मन्त रीत्ञश्थमत्रवत्‌ ।

अश्वस्येवास्य यत्‌ श्याम नदतः प्रदिशो गलम्‌ ॥

। अश्रत्थामेव बालोऽयं तस्माच्रान्ना भविष्यति" ।)

अश्वत्यी, स्री, (-्ुदोऽखल्थः । अश्छत्थ + खल्या
खोप्‌ |) डच्तविश्रेषः। पिष्यलो इति लोके ।
तत्पग्यैयः। लपतरौ र पविचरा द कखपचिका
8 पिप्पली ५ वनस्था ई अशखलत्यिका 9 । अस्या
गुणाः। मधर्त्वं । कषायत्वं । अस पित्तनाशित्वं ।
विषदादप्रश्मनकारितवं । गुष्िण्था हितकारि-

॥ इति राजनिघेटः ॥

्तरडच्तः। इत्यमरः ॥
खव्न्त, ज्ञी, (अग्र ( ख)-नामन्तो यस्मिन्‌ |) अशुभं ।
च्ेचं । च॒ल्लौ । अनवधि । ग्टतं । इति हेमचश्ः ॥
अख पालः, प, ( अश्वान्‌ पालयतोति, अश्च +
पाल +कष्मभणि उपपदे खर्‌ प्र्ययः। ) घोटक-
। इति अश्पालिकश्ब्दटोकायां दुग
दासः ॥ सडस्‌ इति आअरवीभाषा । ( ““दत्ता-
तङ्कनेऽङ्गनानामनुखटतसरणिः सभ्नमादश्छपालेः प-
भद्टोऽयं वङ्कः प्रविश्रति खपतेमेन्दिरं मन्द्‌-
रायाः" इति रलावल्याम्‌ ।)
अश्पएच्छी, (अखस्य एच्छमिव केशरोऽस्याः |)
माषप णोिच्तः । इति राजनिधेरटः ॥
| अखनालः, ए, (अश्वस्य बाल इव । काशस्य पुष्पं
| अवालवत्‌ विभाति।) काशः। केश्या इति
भाषा । इति चिकारडशेषः ॥
अश्चमदिधिका, स्तो, (अमद्दिबयो कैरम्‌। इन्दर
कन्‌ वेरमथ॒निकयोरिति अश्मदिष + वन्‌ |)
अशमदिषयो निंत्यवेरः । इति शब्दर लावली ॥
अश्रमारः ) पै, (अश्वं मारयति । अश +म्ट+
स्मारकः ¦ णिच्‌ + अण्‌ |) करवीरङ्च्तः । इति
शब्द्रलावलौ ॥ ( “ला्तारेवतकुटजाऽशमार-
कटफलदहरि दादयनिम्बसप्रच्छदमालन्यस्त्रायमाणा
चेति” । इति श्चुत ॥
“करवीरः शेतपुष्यः शतकुम्भोऽखमा रकः”” ।
इति भावप्रकाशः ॥
| “तच ज्ञोतकाश्छमारगुञ्ने्यादि ।
। सुश्रुतस्य कल्पस्ानेऽभिहितं ॥)
। अश्मु खः, ठ, (अच्स्य मुखमिव मुखं यस्य । किद्नरः।
। इति हलायुधः ॥ (ख, किन्नरी । किम्यरबस्् |
यथा कुमारे ।
“न दुब्व॑हश्रोनिपयोधरार्ता
चिन्दन्ति मन्दां गतिमखसुख्यः” ॥ )
खचमेधः, प, ( अश्वः मेध्यते हिंस्यते यच्च । मेध-
। चिंसने + घञ्‌ ।) यच्विश्रोषः। इति जटाधरः ॥
यत्र लच्तगविग्ोषाकान्तमश्ं संप्रोच्य कपाले

# ड |
अश्वदा, स्त्री, (अश्वस्य दंष्रा इव खार्या ।) गो- |

अश

यथा । खाप्तम्बः।

«राजा सान्न॑मौमः अश्वमेधेन यजेत नाप्यसा्व्व-

भौमः" । इति ॥ प्रायञ्ित्तात्काश्मेधो यथा ।

विष्णः।

“खनु पातकिनश््वेते महापातकिनो यथा ।

अखमेघेन सुध्यन्ति तीर्यानुसर शेन वा” ॥

श्पिच।

“खगश्वमेधेन खुध्यन्ति महापात किनल्विमे'" ।

इति विब्शुक्ता मेधस्य प्रायञ्धित्तत्वम्‌ ।

खगाभयसाधकस्य तु तस्यापि न प्रायश्ित्तत्वम्‌ ।
इति प्रायद्ित्ततत््वम्‌ ॥ ° ॥ कलौ तस्य निषेधो

यथा ङड्न्नारदीये ।

“दीर्घकालं ब्रद्मचयय' नरमेंधाखमेधकौ ।

महाप्रस्थानगमनं गोमेधश्च तथा मखं ॥

इमान्‌ धम्भान्‌ कलियगे वर्ज्यानाङन्भनोषिणः” ।

इत्य दा इ तत्वम्‌ ॥ अन्यच्च । ब्रद्मएराणएम्‌ ।
"नराखमेधौ मयश्च कलौ व्व्यां दिजातिभिः”

भिति तिश्यादितत््वम्‌ ॥ ° ॥ तत्फलजनककर्म्माणि

यथा,--

“वशा मासि यः कुर्यात्‌ प्रपां माधवतुख्ये ।

दिने दिनेऽश्मेधस्य फलं प्राप्रोति मानवः” ॥

इति एद कियायोगसारे १९ खध्यायः॥ `

चपि च ब्रह्माण्डे ॥

““खलानन्त्‌ भक्तया गङ्ायां कतुकामस्य गच्छतः ।

पदे पदेऽखमेधस्य फलं म्यस्य जायते?”

इति प्रायञ्धित्ततत्वम्‌ ॥

खश्वमेधिकः, प, ( खश्मेधाय हितः। अश्रमेध +

ठक्‌, ठन्‌ वा।) अश्वमेधयागोपयक्तघोटकः।
इति जटाधरः ॥ ( क्तीवलिङ्धे खनामस्यातं महा-
भारतान्तगेतं चतुद शषव्वं । यथा,

“ततो ऽखमेधिकं पन्ने सव॑पापप्रणाशनम्‌” ।
“ततोऽश्वमेधिकं पन्बं पोक्तं तच्च चतुदंशम्‌"" ।)

अश्वमेधीयः, पे, ( खन्मेधाय हितः । अश्वमेध +
ड ।) अच्मेधयन्ञीयाश्ः। तत्पर्य्यायः ययुः २।

इत्यमरः ॥ तस्य लच्चणम्‌ ।
“कालाम्भोधरसङ्गाशः खशव्णंमुखो बली ।
यस्य पार्ावभावचन्द्राकारौ सशोभनौ ॥
एच्छं विद्यत्रतोकाश्मुदर' कुन्दसन्निभं ।
पादाव हरिदर्शाः कर्यो सिन्दूरसननिमौ ॥ `
दभिनिभा जिष्ा चच्चेवी भाखरोपमे।
विराजिता रोमराज्या सानुक्ञमविक्ञामया।॥
विचिते्िंदिधे्ग खो रजतविन्द्भिः।
ये वेगे वायतुख्यः स्यपदु चैरदेःखवा यथा ॥
यस्य गाचरोद्धवो गन्धो गन्धव्बभपि मो इयेत्‌ ।
रवं लच्तगसंयक्तो यन्नोयः पशुरच्यते ॥
अश्वस्य पालकञ्चातिबलवान्‌ एर उच्यते ।

एचतुल्यः चदापि बड्विन्नः कतू त्तमः"? ॥

चिक्षष्दशेषः ॥ दोणिः ४ । इति स्मात्ताः ॥ डड्य- |

वे डोणिः५॥ (अयं खलु जात रुव श्वद्व
ननाद तोऽस्य अच्रत्थाभेति नाम । तथाच |
भग्त)

“लभन्‌ गौतमी पएच्मश्वत्यामानमेव च । |

जयपच्रं बद्धा यजेत्‌ तद्वच्ताथे पुरषविटेषं नियो.
जयेत्‌ संवत्सरान्ते अन्धे आगते सति अथवा
केनापि सबद्धे यं छत्वा तमानय यथाविधि
बधं छत्वा तदपया होमः क्त्यः! कामनानु
सारेण तत्फलं । मो त्तः ब्रह्महग्यापापच्तयः खगंख |

इति वाशिररामायणम्‌ ॥
अयक्‌, [ज्‌] स्रो, (अचं य॒नक्ति रूपेशानुकरोतीति
च्च + युज्‌ + क्विप्‌ ।) खश्िनोनच्तचं । इत्यमरः ॥

खन्चयजः मासी अस्तयस्मिन ।) खाश्िनमासः |

अश्युक्‌[ज्‌] 1 पै, (अच्वेन नच्तचेण युक्‌ युक्ता पौकं `

।

# +

इति शब्दरलावली ॥ ( ^“ खश्छयुक्‌
आं कुयादिति सदत” । भागपदाचयुजौ वर्घाः।
शति सुश्रुतः)

श्वर चतः, प, ( अश्वान्‌ रच्ततीति । अ + र्त +
अण्‌ |) घोटकर च्तकः। अश्वपालः | इति जटा-
धरः ॥

अश्रोधकः, ए, ( अश्वान्‌ रुण | अश + रुध्‌ +
गवल्‌ |) करवीर ढच्तः । इति राजनिघेरटः ॥

अश्वलाला, स्त्री, ( अशस्य लालेवाकारेण |) सप-
विष्टेषः। तत्यग्येयः। हलाहलः र्‌ ब्रद्मसपंः ।
इति चिकाणडप्रोषः॥

अवक्तः,पे, (अशस्य वक्रमिव वक्तं यस्य |) कित्ररः।
इति श्न्दरन्नमाला ॥

श्च वडव, की, अश्ेवडवानां समाहारः । अश्वड़-

` बयोदन्दरे अश्वडवो । अग्वडवानां इन्दे य्-

वड्वाः। इत्यमरटीकायां भरतः सारसुन्दरी च ।
घोडा घुडीर समाहारदन्दसमासे क्तोवलिङ्ेर
र्कवचन इय इतरेतर इन्द्र पं लिङ्ेर दिव चन बड्ध-
वचन इय इति भाषा ॥

अच्छवद्ः, प, (अनेन उद्यते यः सः । श्च + वह +
च्‌ । ) अश्चवाहकः। इति जटाधरः । घोड-
सखखोयार इति भाषा ॥

च्यश्वारः, ए, (अश्वं वारयतीति । व्यश्च ++
खण) सादी । इति हेमचन्द्रः । घोड़स्ोयार
इति भाषा ॥

(“पर स्परोत्यीड़तिजानुभागा
दुःखेन निख्क्रसुर वा राः'' ।

इति माचे। )

खश्ववार णः, पै, ( अच्छं वारयति + अश + ढ्‌ + णिच

+ख्य |) गलक्तम्बलरददितगोसटश्रपश्ुविश्रोषः।
तत्र््थायः। गवयः २ वनगवः ₹ गोसदृच्तः ४ ।
इति हेमचन्द्रः ॥

शअश्वित्‌, [द्‌] प, ( अश्वं अश्विद्यां वेत्तीति ।
ऋ + विद्‌ + किप्‌ ।) नलराजः। इति चि-
कार्डश्रेवः॥ (नलस्य राज्ोऽखविद्याक्ता वर्णिता
भारते। यथा|
“बाङ्कस्तमुवाचाच देहि विद्यामिमां मम ।
सत्तापि चाश्वह्दयं गए पुरुषषंम !
ऋतु षश ततो राजा बाङकं काय्यंगौरवात्‌ ।
इयच्ञानस्य लोभा तं तये्यत्रवीदचः ॥
ग्रथोक्ता त्व' रहाणेदमच्ताणां हदयं परः ।
निच्तेषो मेऽखदृदयं त्वयि तिष्तु बाङ्कः” ॥
बाङको बाङ्कवेश्रधारी नलः)

अश्नवद्यः, ए, घोटकचिकित्सकः। सालोतेरी इति
हिन्दिमाषा । अश्वस्य वेद्यः इति षष्टोतत्परुष-
समासनिष्यत्रः॥

अच्शराला, स्त्री, घोटकग्टहं । घोड़ार्‌ पाडशाल।
आअस्तवल्‌ इति भाषा। यथा वाजिशाला तु
मन्दुरा। इव्यमरः॥ दे अ्ावस्थानग्टहे । वाजिनो
ऽस्य शाला गदं वाजिश्ाला | अश्वशरालादि च।
इति वद्रौकायां भरतः ॥ ( “कोबागारमायुधा-
मार्मश्चशलां इस्तिशालाच्च' । इति भारते ।)

१४७
अशि

ऋअश्वश्टगालिका स्त्री, ( अश्वष्टगालयेवरम्‌ । दन्दा
इन्‌ वेरभेथुनिकयोरिति वुन्‌ ।) अश्व प्रटगालयो -
वैरम्‌ । इति शब्दरन्नावली ॥

अश्षड्गव, ज्ञी, ( अश्च + षड़वच |) अन बट्कं ¦
षड्ख्ाः । इति पाणिनि

अश सेनन्टपनन्दनः, पु, (अश्सेनो पस्तस्य नन्दनः |)
सनत्कुमारः । इति हेमचन््रः॥

अश्वा, स्त्री, (अच + टाप्‌।) घोटकी। घड़ी इति
भाषा। तत्यर्य्यायः। वामौ र वडवा ३ इत्यमरः ॥

व्पश्ारिः, प, (अश्वानामरिः|) महिषः। इति
जटाधरः ॥

अश्वारूएः, ए, (खख आरूप्नो येन ।) अश्वारोहः ।
घोटको परि छतारोहः । वथा ।““खच्वारोहात्त्‌
सादिनः । इत्यमरः दे अच्रारूट़े । अमरो -
न्ति अच्वारोद्ाः एत्‌ षण्‌ | सादयन्ति म~
यन्ति अश्वान्‌ सादिनः ग्रहादित्वात्‌ णिन्‌। इति
तद्रीकावां भरतः ॥

अश्ारोहः, चि, (अश्वमासोरहतीति । अश + खा +
रुह + अग्‌ ।) अन्वएकख्थितयोद्धा । घोडसोयार
इति भाषा । तत्पय्यीयः। सादीर्‌ इत्यमरः ॥
अश्धवहः २। इति जटाधरः॥ अवारः 8
तुरगी ५। इति हेमचन््रः ॥

अश्वारोहा, स्त्रो, अश्चगन्धाढच्तः । अन्वाहके चि ।
स्ति मेदिनो ॥ ( अश्वगन्धाश््देस्याः
व्याख्याताः।) `

अश्रारोही, [न्‌] चि, अश्वारोहणविशि्टः । अश्ा-
रूएः। अश्वारो हणकत्ता। अश्वारोह ण शीलः ॥
घोड़सोयार्‌ इति भाषा । अश्वमारोएः शौल-
म्ये्ध णिन्‌ प्र्ययेन निष्यन्नः

ऋअशवावसोइकः,पै, ख्वगन्धादनच्तः । इति रनलमाला ।

अश्रात्तः, ( अश्वस्याच्तीव । ) देवसर्भपडत्तः। इति
राजनिघंगटः ॥

अशिनो, स्त्री, (अश्वः अश्ररूपं विद्यते यस्याः। खचर
+ इन्‌ + छप्‌ ।) सप्र विश्रतिनच्तचान्तगंत पथम -
नच्तचरं । अश्विन्धादयो रेवत्यन्ताः सप्तविंशति-
तारा दच्तस्यापत्यत्वात्‌ दाक्तायख्य उच्यन्ते । तत्य
य्थायः। अश्वयक्‌ २ दाच्तायणी ₹। द्व्यमरः
सा चन्द्रस्य माग्धा । नवषादात्मकमेषसाशचेरादि
चतुष्पादरूपा च ॥ अस्या रूपं । घोटकमुखा-
कतितासाच्रयात्मकं। अस्या अधिष्टाच्ी देवता
च्यन्धारूषएुरषः । इति ज्योतिःशख्रं । तस्यां
जातफलं । *“लदैव देवाभ्युदिते। विनीतः सत्वा-
ज्वितः पाप्तसमस्तसम्यत्‌ । योषाविभूषात्मज-
भूरितोषः स्यादश्छिनोजन्मनि मानवस्य। इति
कोष्प्रदोपः॥ तस्य मस्तकोपरि उदये ककंट-
लम्मस्य १।२० चिं शत्यलाधिकदग्डेको गतो भ-
वति । यथा। “तन्वि घोटकमुखाङ्लतौ चिभे
मस्तकोद्ध प्रयभाजि वाजिनि। चारुचन््रमुखि
ककंटोदयात्‌ निगंला गगनरन्ध्रलिभिका”” ॥ इति
्रीकालिदासङ्कतराचिलम्ननिरंयः॥

अश्धिनीकुमासौ, प, (अश्छिन्धा अश्चमूतसज्ञानाम-
ख्षन्णः वमनौ कुमारौ ।) अश्िनोचुतौ ।

अश्वी ;
अन्नोभूतसंक्ञानामदर्यपलाः यमजनएचौ । तौ
देवचिजजित्छकौ । (वथा इरि वंशे,
““विवखान्‌ कश्या पाच्नके दाच्तयणखयामरिन्दम ! ।
तस्य भार्य्थाभवत्सं्ञा त्वाष्रौ देवी विवखतः' ॥
"देवौ तस्यामजायेतामश्धिनौ भिषजां वसौ" । )
नित्यदिवचनान्तश्ब्दोऽयं ।
अश्विनोत, पे, (अुश्चिन्याः एचो ।) सर्ेदयौ । इति
हेमचन्द्रः
अश्िनीखतो, प, (अश्िन्धाः सुतौ ।) अश्विनीपन्नौ ।
तथोः पर््यायः। खर्वेद्यो २ अश्विनौ ३ दखौ ¢
नात्यौ ५ चाश्विनेयौ ६ । इयमरः । नालिक्छौ ऽ
गदागदा < । इति जटाधरः ॥ पष्करखजा € ।
र्ति शब्दरन्ावली ॥
अशिनो, ठै, ( प्रशस्ता खाः सन्ति ययाः । इनिः ।
यद्वा, अश्िन्धाम्‌ जातौ । सन्धिवेले्णो नन्त.
चेभ्यो बलमिति लुकि लुक्तदितलुकोति खीपो
लुक्‌॥ ) अश्विनीकुमारौ । इव्मरः ॥
(“त्वष्रौ तु सवितुर्भा्यां वडवारूपधारिणी ।
अद्यत महाभागा सान्तरोच्तेऽख्िनावभौ" ॥
इति मद्ाभारते। न
“किमश्िनौ सोमरलं पिपा" ।
दति भङ्ग ।)
(“खच्िनौ देवभिषजौ वज्ञवादाविति सतौ ।
दन्तस्य दि शिरश्डितनं पुनस्ताभ्यां समाहितं ॥
पशो दश्रनाःपष्णो नेते नदे भगस्य च ।
बच्िणख्च भ॒जस्तभ्भस्ताभ्यामेव चिकिल्खितः ॥
चिकिल्ितस्त श्रीतां शग हीतो राजयच्छणा |
सोमान्नि पतितश्न्रः छतन्ताभ्यां एनः सुखी ॥
भायवञ्चाबनः कामौ ठद्धः सन्‌ विद्तिं गतः ।
बीतवणखरोपेतः छतस्ताभ्यां एुनर्यवा ॥
खत खान्य बड्भिः कम्मभिभिषगुत्तमो ।
बशरूवतुम्धश पुज्याविन््रादीनां महात्मनां ॥
ग्रहाल्लो्राणि मन््ाणि तथान्यानि ₹हर्वीं(षि च ।
धृम्बाञ्च पंशवस्ताभ्यां प्कल्यन्ते दिजातिभिः॥
प्रातश्च सवने सोमं शको ऽश्विभ्यां सदहाश्नते ।
सौ चामण्थाञ्च भगवानश्विभ्यां सह मोदति ॥
स्रामो चाश्िनौ चेव यन्ते परायश्ो दिजः ।
्तथन्ते बेदवाक्येव न तथान्या दि देवताः ॥
अमररजर स्तावदिबुधः साधिपभुवेः।
प्येते प्रयतेरेवमश्धिनौ भिषजाविति ॥
इति चरकः
“श्यते हि यथा देण यज्ञस्य शिरभ्कि्िमिति
तलौ देवा अश्चिनावभिगम्योचुः। भगवन्तौ नः
ख्ेतमौ युवां भविष्यथः । भव्यां यद्चस्य शिरः
सन्धातव्यं । तावु चतुरेवमज्विति । अथ तयोर्ये
देवा इन्द्रं यज्ञभागेन पासादयन्‌ । ताभ्यां यज्ञस्य
शिरः संहितमिति”॥ इति सुश्रतः॥)
ऋश्चोनः, चि, रकाशकरगकदिनेक्रगम्यस्थानादिः।
ऋखाश्धिन इत्यमरः ॥ टद्यभावपत्ते खश्धिनः ॥
अन्धीय, जी, (अश्वानां समू इः । अच्छ + क |) अश्व-
छन्दं । अश्समूदः। तत्पर्यायः । याश्रंर। इच-
मरः॥

अष्ट

अखोथः, चि, (कज्राय दितः | अश + ङं |) अश्च
हितकारी } इति मेदिनी ॥ अशसम्बन्धीयः ॥

खथ ज्‌ (भ्वादि-उभं-सकं-सेद्‌ ) दीप्ता। ग्रहणे।
गतौ इति कविकल्यन्रुमः ; ज्‌ अषति अषते ।
दरति दर्गादासः॥

खघडच्तौरः, चि, (खविद्यमानानि वड्क्षीणि यच्र।
अषङ्च्ताशितय्‌ःवकङूर््ेति खाये खः। अक्ति
शब्दोऽच श्रोचैश्िये बर्तते, बङब्रीहौ सक्‌-
्यच्छणोरि ति षच ।) यो मन्त्रादि दभ्वां क्रियते न
तीयाटीना गोचरः। इत्यम्‌: । दुद्जने करा
मन्त्रणा इति भाषा॥

अधाः, पु, (अवया वक्ता पौणमासो चाषा)
सायच्र मासे अण वा कखः आषा परिमा
प्रयोजनमस्य । प्रयोजना शण ¦ ) ाषाए
मासः। व्रते पालाशदगडः इ्यमरटीकाशटत-
दिरूपकोषः।॥

अषाएकः.प, (खाए + खाथं कन्‌ |) आवाएमासः।
इति शब्दमाला ॥

अद, [न्‌] चि, (खदरुते यशर व्याप्तौ कन्‌ |) नप्यशृभ्यां
नुट्‌ चेति कनिन्‌ |) संख्याविष्राबः।८चऋाट इति
भाषा । निव्यबङ्धद चनान्ः शब्दो ऽयं । इति याक-
स्ण॥ खथयाद्दषचकशब्दाः। योगाङ्ग वसुः र्‌
शिवमृ्तिः ३ दिग्गजः 9 सिद्धिः ५ ज्रद्मथ्ुतिः ई
व्याकरगं दिकपालः < अदिः € कृलाद्धिः १०
रेस ११ । इति कविकल्पलत ॥

अदकः, चि, (खद्धावध्यायाः परिमासमस्य । अखष्टन्‌
+ कन्‌ ।) अष्टसंस्या । अटः रवाद्कः खाये क-
प्रयवः खष्सव्याविशि्टं यथा.-“'गङ्गाष्टकं

पठति यः प्रयतः प्रभाते बाच्छ्रीकिना विरचितं

सुखदं मनुष्यः" । इति बाल्प्रोकौयग ङ्गक |
चपि च।
“अच्यत केशवं विष्णं हरि सन्धं जनादन |
इस नारायगश्चेव रतत्रामाष्टकं शभ" ॥
इति ब्र्मएराग शौविष्णनामारकं स्तोचं ॥

अरटकशंः, पु, ( अदो कणां यस्य । ) ब्रह्मा । इति
शराक्द्रल्नावली ॥

अष्टका. स्त्रो, ( अद्रन्ति पितरोऽस्याम्‌ ¡ अश्र +
लकन्‌ | खाङविशेषः। तिथिभेदः । तद्यथा |
मौगचान्द्रपौ वमाघफाल्ुनमासोवरृष्याद्मी ।
धाख्िनकलषणा्टमी च। रतासु खादमा३ ग्यक |
यथा। अाग्महायखया ऊद्धं तिष्व लछष्णाद्
मोघ ओद्धानि नित्यानि। वथा गोभिलः

अर्का योद्धमाग्रहावण्यास्तमिखाद्टमो'

ति । ब्रद्धपएुराे ।
““पि्दानाय मूले स्यर्ट्कास्तिख खव च।
छेषापच्च वरिष्छा हि पव्वां चद्धो विभाद्यत।
प्राजापत्या द्वितीया स्यात्‌ तीया वेश्वरेवकौ।
आद्या पपः सदा कार्य] मांसेरन्या भवेत्तथ( ॥
शाकः काय्था टलोया स्यादेष व्यगतो विधिः", ।
मूले प्रधानस्थाने अमावास्यायां अमावास्या हि
श्राद्धस्य प्रधानकालस्लद्दिति यावत्‌ । रेन््री
साभरिनद्रदेवताकयागसम्बन्धात्‌ । णवं प्राजापत्या

१४८

अष्ट
बश्वदेवको च । मासैः पश्णोः। तथ! च गोभिक्लः।
"वद्य वाखूयतर सम्भारः स्यान्तदामि पुनव कु
यात्‌" इति । यद्युतेति निपातसमुदायो यद्ययं
प्रपि छाग ख्व कागोऽनादेष्रो पशुः। इति
गौतमात्‌ । न च तै्या ऊध म्यां गौः । इति
गोभिलखजेण गवोपदेश्रात्‌ कथमनुपदिदधत्व
मिति वायं। तदसम्भवे पश्ुरित्यनेन यः पशु-
रुपदिष्टसतम्य वि ेषतोऽनुपदिष्टत्वात्‌ ¦ तषी
पौषी । वर्हतर्त॒ हरिवंशे ग्टगोऽपि विदितः ।
यथा,--
“इच्वाकुस्त विकुच्चि दे अष्टकायामथादिशत्‌ ।
मांसमानय आद्धाय म्टगं इत्वा महाबलः" ॥
इति । च्िया बधाभावमादइ सर्व ।
“अवध्या स्त्रियं पराङल्तिंग्योनिगतामपि?
ण्तदद्धं ब्रद्यएरागेऽपि | आरणयानामगस्य-
प्रोच्तितत्वं वच्छते । पश्चभावे स्यालोपाकेन । यथा
गोभिलः। “अपि वा स्यालीपाकं कुर्व्वीत" ।
इति । तदिधानन्तु ।
“स्थालीपाकं पञुख्थाने कुग्यादय द्यानुकल्पिकं ।
श्रपयन्त सवत्सायास्तरुख्या गोः पवस्यनु'` ॥

इति छन्दोगपरि शिक्त यायं । अन्विति खो.

दनचरोः पश्वात्‌। अतरब सातातपः।
“नवोदके नवात्र च गट पच्छादने तथा ।
पितरः स्यहयन्त्यन्नमद्टकासु मधासु च॥
तस्म्ादद्यात्‌ सद यक्त विदतसु ब्राद्मगेषु च
तस्मादन्नं पधानं। पपादिकन्तपकरगत्वेन शक्ताना
मावश्यक उभयच सदेति श्रवणात्‌ । तथा च।
“निचयं सदा यावदावनं कदाचिदतिक्रमेत्‌ ।
उपेत्य तिक्रमे दोषश्चतेर ामदश्रनात्‌ ॥
पलाश्चते्व्वी या च तन्नित्यमिति कीत्तिते"› |
इति तिश्यादितत््वम्‌ ॥
गोगचान्द्रपौबस्य छष्णाटमो पृपाटका । गौण-
चान्रमाधस्य रष्णाद्भी मांसादका। गौक-
चान्रफाव्युनस्य छष्णादमी शाकाष्टका | केषाच्चि-
न्मते गौर चा्ाश्धिनस्य छष्णादटमो अदटकापद
वाच्या । ताञ्च कमात्‌ पुपमांसशाकैः बाट्पौर-
षिकं श्राद्धं कत्तव्य । इति त्रद्यवाय विष्ण धम्मात्तर-
एराणानि ॥

अष्टकाङ्, जी, (अदटकमङ्मस्य । ) नयपीठी । इति

विकारश्रेषः ॥ पाशार इक इति भाषा ।

अदपात्‌, [द], ठे, ( खद्टौ पादा य्य । ) लूता ।

भाकड्सा | इति भाषा। शरभः! इति हेम चन््रः॥

अष्टपादः, पु, (ष्टो पादा यस्य ।) ऊं नाभविरषः।

तत्पर्य्यायः । किन्तनुः २ । इति चिकाण्ड्रवः ॥

अषश्टपादिका, सती, ( खद्सु दित्त्‌ पादा यस्थाः ।

अन्यलोपः | डीपि पद्धावे संज्ञायां कन्‌ कखः ।)
लताविष्ठषः। इति रन्नमाला॥ इापरमाली इति
भाषा

खरःमः, चि, अष्टानां पूरणः। इति व्याकरणं ॥ (तस्य

पुरणे डट्‌ । नान्तादसह््यादेमेट्‌ । ) यथ। ।
कात्यायनः ।

अदने; रे चतुश्छाः चीणो भवति चन्द्रमाः

अह
खमावास्याष्टमां श च ततः किल भवदशः'' ॥
इति श्राद्धतत्वं ॥ अपिच,

“सावशिः इव्यतनया या मनुः क्यतेऽरटमः।
निशामय तदुत्पत्तिं वितराद्गदता मम!" ॥
इति देवीमाहाढ्यं ॥

अरूमङ्लं, ज्ञो, (अङपकार मङ्गलम्‌ ।) अर्प्रकार-
मङ्गलदव्य । तद्यया,--

“म्टगराजो इषो नागः कला वयजनन्तथा ।
[>+ क्‌ ५,
वेजयन्तौ तथा भरी दीष इत्य ट्मङ्गलं'" ॥
इति इदहव्रन्दिक-खरपराणोक्तदुगेत्छवपड्धतौ ।
“लोकेऽस्मिन्‌ मड़लान्य्टौ ब्राह्यणो गौङ्कंताशनः।
हिरण्यं सपिंरादिव्य खापो राजा तथा ङ्म
इति खुद्धितत््वं ॥

खदमङ्लः, पे, ( अष्टो मङ्गलानि गुभविद्धानि

यस्मिन्‌) श्रेतवणमुखवक्तःखुरके शएच्छयक्तघो -
टकः । इति हेमचन्द्रः ॥

ऋअर्मङ्लष्टतं, की, (अदटाभिः मङ्गलजनकब््यः कृतं
यद्ष्टतं ) अद्टोषधयक्तपक्चष्टतं । यथा,--

"वचा कष्टता ब्राह्मी सिद्धाथकमयामि च।
सारिवा सेन्धवश्चव पिष्यलो एतमद्टमं॥
सिद्धं तमिदं मेध्यं पिबेत्‌ प्रातददिने दिने ।
दृषएस्मृतिः कुमाराणां पिबतामदटमङ्गलं'" ॥
इति भादपकराशः॥

अदटमानं,लो, (खष्ौ मुदटयः परिमाणमस्य ) कुडव -
परिमाणं | शरावाद्धं। इति वद्यकपररिभाषायां ॥

(“प्रतिभ्यामञ्जलःग्यात्‌ कुडवो डं शरावकः ॥
अद्ःमानञ्च स शेयः", इति शाङ्गधरः ॥)

अदटमिका, (अष्टम + कन्‌ + स्तियामाप्‌।)
सुक्तिपरिमां ¦ चतु्लोलकं। इति वेद्यकपरि-
भाषायां ॥

(“स्वत्व षाभ्यामद्ध पलं गुक्तिरष्टसिका तचा?”
इति शाङ्कघरः॥ )

अमी, सती, (अदानां पुरौ । खट्म + ङीप्‌ ।)
च्तीरकाकोलो। इति शब्दचद्धिका॥ तिथि-
विष्ेषः। सा चन्स्याष्टमकलाक्रियारूपा। तद्‌-
पलत्तितकालरू्पा च। सा च खुक्ता नवमी-

युता ्राद्या युम्मात्‌ । छष्णा च सप्नमीयुता ।
यथा निगमः ।

“ज्ञष्णपच्तेऽख्मी चैव छष्पच्ते चतुरदशौ । `
पन्बविद्धेव कत्तव्या प्रविद्धा न कुचचित्‌ ॥
उपवासादि काय्यष रष धम्मः सनातनः? ॥ * ॥
भविष्यपुराणे ।
“चतुश्यां तथा्म्यां पच्तयोः खजालष्णयोः ।
योऽब्दमेकं न सुञ्ञोत शिवा्चंनपरो नरः
यत्‌ पुखमक्यं प्रोक्तं सततं सच्तयाजिनां ।
तत्पण्यं सकलं लस्य शविलोकञ्च गच्छति” ॥
ततश्च सततसचयाज्यच्तय एण्यसमपुख्यपरा धिः शव -
लोकगतिश्च फलं । फा्शुनगुक्गाटमौचतुदंश्यो
रारभ्य वधे यावत्‌ प्र्यटमौप्रतिचतुदष्यषवास
व्रतं ॥ * ॥ कालिकाएरायं ।
५““येषा ललितकान्ताख्या देवी मङ्गलचण्डिका ।
वरदाभयदस्ता च दिना गौरदेषिका

# 11
रक्तपद्मासनस्था च मुकुटकुण्डलमण्डिति। ।
रक्तौ षेववच्त्रा तु स्मित वक्ता खुभानना ॥
नवयौवनसम्यन्ना चान्बङ्गो ललितप्रभा ।
उमया भावितं मन्तरं यत्‌ धन्वं तेकमच्तर ॥
मन्लमस्यास्त तननज्ञेयं तेन देवीं प्रपृजयेत्‌"" ।
रकमच्तरं श क्तिवीनरूपं ।
“तचाद््म्यां नवग्याञ्च पजा काय्यं विदड्धये ।
पटेष प्रतिमायां वा घट मङ्गलचण्डिका
यः पजयेद्धौमवारे चुनैदूरव्वाक्ततैः शवां ।
सततं साधकः सोऽपि काममिदधमवाप्नयात्‌”।*॥
ज्योतिषे। ्रनेशखरस्य वारेग वारेणाङ्गारकस्य च ।
“ष्णाद्टमो चतु श्यौ एर्यात्‌ एरयतरे रुते”
तथा-
«“सोमवारेऽप्यमावास्या अदित्या तु सप्तमी ।
चतुर्घङ्ारवारे च अष्टमो च ठदस्यतौ ॥
अत्र यत्‌ क्रियते पापमथवा धम्मसञ्चयः ¦
षट्टिनन्मसहखाणि प्रतिजन्म तद च्तयंः' ॥
इति तिश्यादितत््वं ॥ + ॥ ओीरृष्णजन्मा्टमोत्रतं
` अट्काशाद्धं भी ष्राटमोन्यञ्च तत्तच्छन्दे द्वयं ॥
मदा्मीर्ं मदार्मीश्न्द ब्रद्ध्यं॥ तत्र
जातफलं । ।
““भूपालतः पाप्नधनः कछशाङ्गः
छखसखो छपालुयवति प्रियश्च ।
चतुष्पदाष््ो धनधान्यतः
स्यादखटमीजो मनुजः सुधीरः ॥"
इति कोष्ीप्रदीपः
अद्टसूर्तिः, पै, (अश्यौ मू तयो यस्य |) शिवः । इति
हेमचन्द्रः ॥ तत्येकमू त्िनामानि ।. च्िति-
भूत्तिः सन्वेः १ जलमूतिभवः २ अभिमृत्तिः रुढः
३ वायमूत्तिरुग्रः ४ आकाश्रमूत्तिर्ममः ५
अयजमानमूत्तिः पशुपतिः दई चन्रमृल्िम्मद्धादेव
७ ख्यमूत्तिरीशरानः ८। इति तन्त्श्ा्तं ॥
णताः शररमरूपिशिवस्थादटपादाः इति कालि-
कापुराणं ॥ यथा।
"खण्टमू त्तिनि धोश ख ्ानचच्तस्तमोमयः"
इति वदुकभेरवकतोतं ॥ तस्याटमूत्तयो वथा ।
“अधाभिः रविरिन्द्ख भूमिरापः पभञ्जनः।
यजमानः खमद्ौ च महादेवभ्य मूततयः"
इति शब्दमाला ॥ _
(“र्वे मां किङ्रमद्मूर्तेः
कुम्भोदरं नाम निक्ुम्भमिचम्‌ ॥
इति रघुवंशे ॥ तथा कुमारे च।
“तच्राभिमाधाय समित्छमिडं
स्वमेव मू यन्तरम्धमू त्तिः"' ॥)
अष्टलाहकं, ल्ली, अर्धातुविशेषः। तद्‌यधा।
खवये १.२जतं २ तामरंद्‌र्ङ8 सीसं ५कान्त-
लोहं ई मुण्डलोददे ऽ तीच्णलो ह ८। इति राज-
जिघर्टः॥
ष्यट्वगः, ए, (अष्टानां अ(षघविेषानां रविप्रभ्ट-
तीनां बा वर्गः |) ओषधविरेषाद्टकं | तद्यथ ।
चहषभः १ जीवकः २ मेदः महदमेदः४ छदिः
५ इद्धः ई काकोन्तौी 9 च्ीरकाकोलीर) इति

१४९
अष्ट

[ [म
वेद्यकपरिभाषा ¦ रक्ते तदौषधगुणाः | रक्त-

पित्तत्रणवायपित्तनाशत्वं । इति राजवल्लभः ॥
(“जीवक्षभक्रौ मेदे काकोल्यौ ऋद्धि द्धक ।
अष्टवर्ग ऽष्टभिनगयेः कथितख्छरकादिभिः।॥
अद्वगा हिमः खादुरहणो खुक्रलो गुरः । .
भग्रसन्धानञ्त्‌ कामब्लासभलवद्धनः ॥ -
वातभित्ताखदटट्‌ दा इज्चरमे इच्तय्रणत्‌› '

हति भावप्रकाशः ॥)
न्योतिवशास््नक्तगो चर विशेषः। तद्यधा। दौ
रव्यादिसप्रग्रहाणां साहोख अद्मासकोष्ट छलतवा
प्रेकमासकोष्टे जन्मकालीनग्रहाधिङितराश्य-
वधिखादिनहृच्छभद इत्यादि दौपिकोक्तवच-
नाङ्गस ख्यकश्टहे रेखां विन्यसेत्‌ तच रवेदादश-
कोषे ४८ चन््रस्य ४९ कुजस्य ३९ बुधस्य ५५
गोः ५९ ग्टगोः ५२ शनेः ३< राहोः इ<
खतत्सं ख्या रेखा देयाः । ततः परवयेकर्यहस्यरेखाः
दिगुणीक्य. अदटाधिकाच्ेत्‌ अष्टभिः णोध-
येत्‌ । शेषा रेखाः सभाः स्याताः। अद्टोना-
खत्तदा विन्दुभिर्ानां पुरणं काय्ये। तच विन्द्‌
वेाखुभाः ख्याताः ।
खथोरभावस्तत्न समं परिकीर्तितं ॥ तस्य
नामगुणाः।

“जीं वक्षंभको मेदे काकोस्यौ डट्धि्रद्डिके ।
अश्व गाईभिद्रेयेः कथितश्वरकादिभिः।॥ .
दवर्ग हिमः खादः मुक्रलो गुरः
भमप्रसन्धानक्लत्‌ बयः शरीरबलवड्धनः
बातपित्ताखटट्‌ दाइञ्चरमे इ च्तंयपशत्‌” ।

इति भावप्रकाशः ॥ + । ज्योतिःशास््नोक्तगणनया

रेखाविन्द्भ्यां शुभाशुभ फलद्धचकजन्मकालीनाष्ट-
हसमुदायः। वधा । खधाद्टवगः।
जन्मकरालग्रहश्थित्या फलं वच्छे खुभाखुभं' ।
खादिनत्‌ खभदः च्तितिपक्तसमुद्रनगादिक-
पञ्चगतो ९।२।४।७।८।९।१९०।११।
$य विभावरिमिताङृदषेषगतो ३।६।१०।
९१. । ऽथ कुजाद्र विवत्‌ ९।२।४।७।८।€।
९०। ५९। अथ सोमखताचिष्रर्तुनवादिष्‌

यातः । ३।५।६।९।१०।११।१२। देव- |

शसोविषयनतैनवेशगतो ५।९।९।११। ऽ
सुरारिगुरोः समयाचलभाखारयातः । ई । ७ ।
६२ । तीष्ठणमरीचिस॒तादपि भाखकरवत्‌ । १।

२।४।७।८।९।९०।११६। खय लम्रणहात्‌

चिकताङ्गदश्ादिष यातः ३।8। ६।१०।११।
१२ । रषिरेखाः । ४८ । भूजङ्गविलासाभिधानृह
मालादग्डकेनादिव्याद्व्गः | ॥ चनः भौ
ऽकाचिकालाबिदेन्ताबलाश शिवस्य । ३ । ६ ।

८।१०। १९। स्ततः वात्‌ कुरामत्वेगाण्छी

शिवस्धः ।१।३।६।७।१०।१२ । द्या

दविवङ्ीषुबड़्गोदिगीष्ेख् । २।३। ५।९।९। 4.

१०।१९। य ज्ञात्‌ कुरामाब्धिनाणाग
वलाग्राश्िवस्यः १६।२।४।५।७।८। १५
= मि ॥
१९ । जीवात्‌ कुदृग्वदश्लेभकाखाशरिवस्थो ९
२।४।७।८।१०।१९। {य श्ुक्राचित्रेदे

अष्टाचेत तदा बिन्दरे- |

अष्ट
शेलग्र हश) श्िवस्थः ३। ४।५।०। €।१०।११।
तीच्तणांखदेदोद्धवाद्रामबाणनतश्म्भस्ितो ₹।५।
६।९१ । ऽथोदयाडव्यवादनतु काङाशिवस्यः । ३।
६।९१९०। १९ । चन््ररेखाः। ४९ । कामवाणाभि-
धानमालादग्डकेन चन्दराडवगः ॥ + ॥ कुनोऽका-
च्छुभो वङ्किगारसदिक्‌शम्भुगो ।५।९६।१०।
१९ । ऽयन्द्तो रामकालेग ३ । ६। १९१ | स्तत
खात्‌. कुटग वेदसप्ताङटदिकश्म्भगः स्यात्‌ ९।२।
४।७।८।१० | ११। निश्टानाचषु्तङ्गुगेषवङ्ग-
शब्रोपयातः ।३।१५।६।९९। ततो जीवतः
कालकाष्ाश्िवाकापयातो ई। १०।११।१२।
$थ देवारियृन्यादने दो गजेश्राकं संस्थः । € ।८।
११९ ।१२। ततः खग्यपुक्लान्‌ कुवेदागनागग्रहा-
श्ाश्रिवस्यो ९। ४ ।७।८।९।१९०।११।
$थ लभ्रात्‌ कुरामाङ्गदिकशम्भयातः । १५।३।
६।१०।१९। कुजरेखाः ३६ । सिंहविलासा-
भिशानमालादरडकेन भौमाण्वर्गः ॥*॥ जः सुभो-
$कंतः शरकगोणिवाकंगो ५।९।<। ६१ ।
१९२ । ऽथ चन्द्रलो दिवेदक्रालनागदिद्ये श्वरे ।
२।४।६।८। १०।१९। भूमिजात्‌ कुदूक्‌-
कतागनागगोदशेशगः ।९। २1 8।७। ख|
€ । ६० ।१९. । ततः खतः कुबङिपञ्चषखवादि -
केष । १५।३।५।६।९।२९०।११९।१२।
वाक्मतेरसाङ्शमभखग्येगो ६ । ८ । ११।१२।
$थ खक्रतः कुनाङ्वङिवेदपश्चनागगोशिषेष।१।
२।३।४।५।८। ९ ।११ पङ्ुतः कुटक्लताग-
नागपञ्चकस्ितो $थ ।९।२।४।७।८।९€।
९० ।९१९ । १२ । लप्रतः च्ितिहिवेदकालनाग
दिक्‌शिवेषु ।१६।२।४।६।८।१०। ११ ।
बुधरखाः। ५५। अशोकमञ्जरीसंज्ञकमाला- `
दण्डकेन बुधाद्धवगः ॥ + ॥ छरराजगुरः खमदो
सवितः कुयमानलवेदनगादिकपञ्चगतो १।२।
३।४।अ७।८।६ ।१०।१९। ऽध विधोर्दि-
शरराचलगोशिवगो २।५।७।९ । १९ । व्च-
तनयात्‌ कुवमाव्धिनगाड्दशशगतो ९।२।
४ । 9 ।८।.१०।१९ । ऽथ बधात्‌ च्ितियग्म
छतेषरसग्रहदिक्शगरिश्टोषमत १।२।४।
५.।६।९।९० । १९ । तदनु खत रुक्रयमागल- `
वारिधिषव्बेतनागदशेशगतो १।२।३। ४।
ॐ । ८।९० । १९) ऽध लिताद्‌वमपञ्चरसग्रहदि-
श्एिविगो २।५।६।९।१०। ११ । रविनन्द्‌-
नतो ददइनेषुरसाकंगत ३।५।६।१२। रूबथ

है, लमदात्‌ कुयमास्विशरनतुनगय्रहदिम्मिरिश्ोष

तः १।२।४।१५।६।७।९।१०।११९।

रा रूरेखाः ५६ । कुसुमस्तवकाभिधानमालादगडङ्कन

्यतेरुवगः ॥ *॥ ्दगुः खुभो रवेर्गजेषर

॥ दर्खगो । = ९१।१२। {य चन्त ष्मदिपश्च
{ कार्टगोशिवाकगः ।१६।२।३।४।१५।८।
< । १९ ।६२ | कुजात्‌ चिवेरकालगोशिवाकंगो

द। ४।६।९।१९।१२। य बोधनात्‌ चि

ागकालरन्धृर्रसस्यितः।३।५।६।९।११।

गुरोः एगष्टरन्धदिद्खहेशग । ५।८।८६ ।१०।

अष्ट
१९ । कूतः खतः कुपश्चकाष्टरन्धदिक्‌श्िवोपग
१।५।८।६।१०। १९१ । एनेगुणञ्धिपञ्चना -
गगोदश्रोशगो । २। ४।५।८।६ ।१०।१९१। ऽअ
लम्रतः कुपच्चकाष्टगोश्िविस्थितः ।९।२। ३।
४।५।८।९।१९ । खुक्ररेखाः । ५२। अनङ्‌
ेखराभिधानमालादग्डकेन भागं वाद्धवगेः ॥ * ॥
शभः पर्कात्‌ च्ावमाम्भोधिभरेलाङदिकश-
म्भग।१।२। ४ ७।८।१०।११९। इन्दुतो
रामकालेश्गतः ।३।६।१९१। द्पास्तादङि-
बाणर्तुकाराश्िवाकौपगो ।३।५। ई । १०।
१९१।१२। ऽध ज्ञतः कालदन्तावलादिख्थितो । ई ।
८।€।१९०।१९१।१२। जोवतो बाशकालेश-
मार्तयडयात । ५।६। १२९ ।१२। स्ततो दे
पृज्यादनेहःशिवाकौपयातः। ९ ।१९।१२ । खतो
वीतिहोचरेष कालेशयात ।३। ५।६।१६।
स्ततो लम्मतः च्दमागुखम्भोधिषडदिद्धहेशर स्थितः|

१।३। ४।६। १०] १९१९। शनिरेखाः ३€ । |

मत्तमातङ्कलोलाभिधागदण्डकेन शनेश्वरा वगः ।
इति दौपिका ॥*॥ राड खभोऽकाट्ुजवङकि
वेदर्तैरन्धगो ।२। ३।8।६।६। अथ चनात्‌
कुरामवेदाङ्गग ।१।३। ४। ई | स्ततः कुजा-
दङिवाशाङ्रन्धुगतो ।द।१५। ६।€। ऽच
बुधाच्छशिप च्तवदङ्धिवागर न्ग ।९। २।३।५।
€। स्ततो जीवाद्धव्यवाइवेदाङ्रन्धग । ३। ४ ।
६} €। स्ततः शुक्रात्‌ पत्तवङ्िविाणरन्धंमत ।
२।३।६५।६ । स्ततः सौरात्‌ पच्तवागरग । र्‌ ।
५।९१। सततः खतः शशि वेदबाशरिपुरन्धगो ।

।४।५। € ।€। ऽच लम्रादेदरग्धर-

दिग्रद्रद्धय्थगतः । ४} € । १०। १९१ ।
राड्रेखाः । ३६ । ग्टगन्रविलासाभिधानद ग्डकेन
साहार्छ्वगः ॥ * । खग्यदिकदिचतुःसप्ताढ्-
दश्कादश्ष।१।२। ४७५८ १*। २९. ।
सेामाचिषडदग्रकादण्राष ।३।६।१०। १९।
मौमान्तिपश्चषड़ेकादशेष । ३।५।९। ११।
बुधात्‌ षड्दनवदश्रकादश्ेष ।९।८।९।१०।
१९। गसौः. पद्चषड़ेकादशदादग्रेष | ५] ६।
११।१२। खकात्‌ षडेकादश्दादगेष ६।१९
१२ । शरनेचिपश्वाङ्दशंकादशरेष । २। ५।५८।
१०।११ । लम्रादेकचिचतुःषड्द श काद ेष॒। १ ।
३। 8 । ६ ।११ । रवं लम्ररेखाः २७॥ *॥

“दूति निगदितमिदं नेषधमन्धदिशेषा-

. दधिकफलविपाकं जन्मभात्तच दद्युः ।
उपचचयग्टहमिचरसखोचगाः एष्टमिष्
त्वपचयग्टदनीचारातिभे ने्टसम्पत्‌ ॥
धावती यावतौ रेखा यहाणामद्धव्मंङे |
तावतो दिगुकीक्लव अद्भिः परिशोधयेत्‌ ॥
अद्टोपरि भवेदेखा अद्भ्वन्तरविन्दवः |
अश्ःभिस्त समो यच्च तत्‌ समं प्ररिकी्तितम्‌॥
रेखा गरदाच्छभे देया विन्दवचेतरच तु ।
रेखाविन्द्‌ समानौ चेत्‌ समस्तत्र निगद्यते ॥
रेलाधिच्ये युभं शेयं तददिन्दोरथाुभम्‌ ।
श्रोरानन्दस्तथा श्रेयो भोगो साज्यं भवेत्तधा

१५०
अष्टा

मलिनोऽथ विपदेव हानिगम्दत्यभवेत्तथा ।
द्यादिरेखा द्यादिविन्दोः फलान्येतान्यनुक्रमात्‌ ॥
रेखायां वत्छरो चयः साद्धसप्तदिनं समे।
ऋद्वगदशायः स्यात्‌ दिन चतुषु विन्द्‌
इत्यायः इव्यद्धवगः ॥ * ॥ नन्दी ।
““खद्धवग भः खीमान्‌ कम्भ कुर्व्याच्रभखर : ।
गोचर स्यैरतद पातौ तदभराप्तौ च वेधः ॥
ब्रतारम्भे विवाहे च याच्रायां त्तुरकभ्भणि ।
च्विखडा श्व्ग॑स्य समन्ता निष्पलाः क्रियाः ॥

“सततं दिशति नराणां

राश्ौ भध्येऽद्व्ंफलं निखिलं ।

भावफलं प्रथमार्धे

कृष्टिफलान्धडसक्तेषः?
सख द्वर्गाथंकथनम्‌ । इति ज्यो तिस्ततत्वम्‌ ॥

खरुखवाः, [स्‌] ठु, ( अष्टौ अवांसि यस्य । चतु
सुखस्य ब्रह्मणः प्रतिमुखं दिकग॑तया तथात्वम्‌ |)
जरद्धा । इति चिकाण्डप्रोषः ॥
अश्ाकपालः, ध, (अदसु कपालेष संस्कतः । संस्यातं

भच्य इत्यणोदिगोलगनपत्ये इति लुक्‌ । अष्टन

कपाले इविधीव्यात्वम्‌ । ) यच्ञविशेषः। यच्र |
च्पर्सु कपालेष एरोडाशः पक्ता इयते। इति
शतिः।॥ |
अदःङ्गाष्यैः, पे, ( अषौ ङ्गानि उपकरणानि यस्य ।
वादृश्ोऽष्यः। } श्यद्धडव्य घटितपुजेपकरणवि-
षः । यथा,
“अपः च्तौरः कुश्ाग्राखि दधि सपिः सतश्डलाः |
यवाः सिद्धाथकाश्ैव अद्ाङ्गाष्येः प्रकीत्तिंतः'' । ।
इति तन्नम्‌ ॥
“आपः त्तरं कुशास्राणि छतं मध तथा दधि ।
रक्तानि करवौराणि तथा रक्ताञ्च नन्दनम्‌ ॥
ऋद्धा रष अर्यो व भानवे परिकीर्तितः" ।
इति काशौखण्डम्‌ ॥
च्छर्ःदण्र [न्‌] चि, ( अद्ाधिका दश ।) अद्टाध्क-
दशसंख्या । १८ आअठार्‌ इति भाषा । नि्यबड़-
वचनान्तशन्दोऽयं । इति लिडान्तकौमुदी ॥
(यचा मनुः ।
अद्ाट्‌शसु माग निबद्धानि एथक्‌ एथक्‌'” |)
अथाद्ःद्प्रवाचकश्रन्दाः यथा दीपः विद्या
एराणं ३ सतिः 8 धान्यं ५। इति कविकल्पलता ॥
(“अगाइताद्ादशतां जिगीषया
नवदयदीपएटयकजयशियाम्‌ ।”
इति नेषधे |
“खद्दर एराानि सत्वा सत्यवतीसुतः"? |
इति मारते ।)
अषटादशाङ्ः, प, (अशादश्च अङ्गानि यस्मिन्‌ ।)
: . अष्ःदश्रव्यात्मकपाचनं । सं चतुन्विधः। दश्र-
मूच्ादिः ?२। भरूनिम्बादिः२)। बाच्षादिः३।
„ स्॒तादिः ४ । तद्यथा ¦
“दशमूलो शठी ्दङ्ने पौष्करः सदुःरालमा ।
भागीं कुटजवोजच्च पटोलं कटुरोहिणी ॥
वादशा इत्येष सन्निपातज्वरापडः।

कासदद्धहपाश्रारतिदिकङ्घाखचासवमीहरः”॥ १

ष्ठी
“भूनिम्बदारुदश्रमूलम हौ षधान्द-
तिक्केन्नवोजध निकेभकणाकषायः ।
तन्द्रा प्रलापरकसनारुचिदाहमोह
ासादियक्तम खिलं ज्वरमा्ु दन्ति ॥२॥
“"दाच्ताम्टता शटी उटङ्ग सुत्तकं रक्तचन्दन ।
नागर कटुका पाठा शरूनिम्बं खदुःरालभं ॥
उशीर पद्मकं धान्धं बालकं कण्टकारिका ।
पएष्करं पिचुमरद काथं जीगेज्वराप इः ॥
कासं सञ्च विषमे ऋयथुदरनाश्ानं ।
अद शाङ्गसुदितमेतत्‌ स्यात्‌ सन्निपातनुत्‌॥द॥
मुत्तपर्पटको शरदेवदारमहोषधं ।
चिफला धन्वयास्च नोलो काभ्परह्लकं चित्‌ ॥
किराततिक्तकं पाठा बलाकदुकरोहिणो ।
मधुकं पिष्यलीमूलं मुस्ताद्यो गख उच्यते ॥
च्क्ाद्‌श्राङ्गमुदितमेतद्दा सत्रि पातनुत्‌ ।
पित्तोत्तरे सन्निपाते हितच्चोक्तं मनीषिभिः॥
मन्धास्तम्भउरो घाते उरुःपाख्ेश्ििरो ग्रहे" ॥ ४ ॥
इति सुखबोधः ॥
अद्ापदं, ए,नौ, (अदसु धातुष पदं प्रतिष्टा यख्य ।
पङ्को परद्धौ अष्टो पदानि यच्छेति वा । द्धन
संज्ञायामिति दीषेः।) खं । धुल्तरः । एरौणं
पफलकः। इत्यमरमेदिनीकरौ ॥ पाशार कक
इति माषा । वथा ^घुस्तरः कनकाङयः'” | इत्य-
मरुदश्रनात्‌ । अद्धा पद शब्दस्य कनकव (चकेत्वाच ॥
(““खावजिंता्टापदकुम्भतोयेः |”
दति कुमारसम्भवे ॥
“स रामकरसुक्तेन निहतो द्युलमण्डले ।
्छद्ापदेन बलवान्‌ राजा वच्वधरोपमः ॥”
इति इरि वंशे ॥)
अदःपदः, पै, (अष्टौ पदानि यस्य |) शरभः
मकंटः | इति मेदिनौ ॥ लूता । चन्द्रमल्ञी ।
करिभिः । कैलासपन्बेतः । इति हेमचन््ः ॥ की-
लकः । इति घरणिः॥
अदापदी, स्त्री, (अद्धौ पादा यस्याः । संस्यास य्ब-
स्येति पादस्यान्तलोपे पादोन्यतरस्याभिति खीषि
पादः पत्‌ ॥) चन््रमल्लौ । इति मेदिनी ॥
अद्ारचक्रवान्‌ [वत्‌] पृ, (अद्ारमदटकों चक्रं
विद्यते यस्य । खद्ार चक्र + मतुप्‌ । मस्य वः।)
जिनविश्चेषः। तत्र्ांयः । मञ्ञुख्रौः ₹ च्ान-
दर्पणः ९ मञ्चमन्रः 9 मञ्ुघोषः ५ कुमारः ९
स्थिर चकः ७ वच्धरः < प्रच्ञाकायः € वादिराट्‌
१० नीलोत्पल १९ महाराजः १२ नीलः १३
प्ादू्वा इनः ११ धियाम्प्रतिः ९१ युन्बेजिनः १६
खड्गौ ९७ दहो ६८ विभूषणः १९ बालत्रतः
२० पश्चचीरः २९१ सिंहकेलिः ₹२ शिखाधरः
२३ वागरः २४ । इति चिकाणग्रेबः॥ `
अष्टिः, सनौ, (अस्यते एथिव्यां त्तिप्यते इति + खस
+क्तिन । एषोदरादित्वात्‌ वत्वम्‌ |) वीजं ।
इ्यणादिकोषः | श्ँठि इति भाषा ।
अष्ौवान्‌ [ त्‌ ] ए, ञी, (अतिश्यितमस्ि यस्मिन्‌।
अस्थि + मतुप । मस्य वः। असन्दीवदष्ोवदिति
निपातनादस्थिशब्दस्ाद्धीभावः |) जनु । इत्छ-

क्र

अस

मरः ॥ दु इति भाषा |

सस ल भावे। ( खदां-पर-खअकखेट्‌ |) भावः

सत्ता । सा चे विद्यमानरैव । ल अत्ति विष्णः ।

इति दुर्गादासः ॥ ( वि+खति ) । अतिक्रमे ।
पराभवे । “खन्धो अतित्ते तु ममापि ध्मः"
इति भदौ । (खनि) भागसत्तायाम्‌ । “यदत्र
ममाभिस्यात्‌ दीयताम्‌” । इति पाणिनिः।

(अविस्‌) अआविभवि |

“तेषामाविरभूद्‌ त्र्या परिग्चानसुखधियाम्‌

इति कुमारे । (भरादुस्‌) प्रादुभोवे । उद्धवे ।

मद्ाभूतादिडन्तौ नाः प्रादुरासौत्तमोनुदः” ।
इति मनुः)

सदर य उ च्ेपे । (दिवां-पर-सक-खेट्‌ ।) इति
कविकल्यदु मः॥ य अस्यति । उ असित्वा अस्वा |`
इर्‌ आस्थत्‌ आसीत्‌ । शस्यमानं महागदा
इति भद्रौ ताच्छील्ये शतुः श्नः । इति दुर्गा-
दासः॥

(“तस्ित्राख्दिषीकास्त्ं रामो रामावबोधितः"।
इति रघवे । (अति) अतिक्रमे । पराभवे ।
“बभिखेकमत्यस्य्नेकेन च बहन्‌ जनान्‌" ।
इति रामायणे । (वि + अति) उत्ताने ।
“व्यत्यस्तपाणिना कायंमुपसं यणं गुखः” ।
इति मनुः । (अप) टूरनिच्तेपे ।

चौरानपास्यच्जनकस्य कन्या

नेयं पतिज्ञा मम दत्तपुनवां”' ।
इति सामायणे। (अभि) खभ्यासे।
“अभ्बस्यन्ति तटाघातं निनिंतेरावता गजाः? ।
इति कुमारे । (नि) निच्तेपे। “न मदिधो न्यस्यति
भारमुम्‌” । इति भद्रौ । (उप + नि)पस्तावे ।
सतु तत्र विग्नेषदुलेभः सदुपन्धस्यति छत्यवत्म
यः” । इति किराते। (सं +उप~+नि) प्रमा-
शादिना दृपए्ौकरणे।
५््वथा च मया समुपन्यन्तेव्वपि मन्तेव्ववच्रानं
वाक्पारूब्यञ्च छतम्‌” । इति इतो पदेशे । (प्रति
+ नि) स्थापने ।
“तथेवायधजालानि भाटभ्यां कवचानि च।

, रथोपस्थे प्रतिन्यस्य सचम्म कठिनं च यत्‌”? |
इति रामायणे । ( निर्‌) दूरीकरणे। पराभवे।
“यश्रासि सर्ववेषु्तां निराख्यत्‌”” ।
५तानर्दिददखादीष्च निराख्यच् तलाइतान्‌"?
इति च भदौ । (परि) विल्लतौ । “पैस्यनिद

निचयः सङखसंस्यां”? । किराते ॥ “तालो

प्रयथस्तरुचः स्मितस्य" इति कुमारे ॥ पातने च।

“दासौघटमपां पु षय्धखेत्‌ येतवत्‌ सदा” ।

इति मानवे ॥ (सम्‌) संयोगे । शकच संदञेषे ।

यथा,
“स्वी ऽप्यवयवोऽ$ो समस्यते |
“खब्ययं समर्थेन सह समस्यते 1”

इति च प्राणिनिः॥ इादिः॥

अस ज्‌ खषा । (-्वादि-उभं-सकं-सेट्‌ |) अषायौ

दी्ियदणमतयः ॥ ““वाघदेवं पररि यन्य योऽन्य-

देवमुपासते उपगच्छती चैः । लावण्य उत्पाद्य-

१५१

अस
इवास यतर इ्यादिसिदी अनेकाधत्वात्‌ सत्ता-
यौऽवमपीति रमानाथः । अनुपरयोगादन्यवापि
परोच्तायामस्तेभूभावं केचिनरच्छन्तीति धातुप्रदी-
पः। इति दुगौदासः॥

असस्यः,चि, अस ख्यनीयः । सं स्यारदहितः। अपरि-

भितः। न विद्यते संख्या यस्येति बड्त्रीडिः।
ऋगगनोयः । यथा,--

“वसं ख्यं दिपरार्दयादि पुद्लात्मात्यनन्तक? ।
इति हेमचन्द्रः ॥ खपि च ¦

“श्रतयोजनविस्तीरैः शत सखन्धसमन्वितैः ।
असंख्यशाखानिकर रसंखफलसंयतेः'” ॥

इति ब्रद्धवेवत्त गणपति खण्डे ४९ अध्यायः ॥

संख्यात, चि, संख्यार हितं । यथा । मदनपारिजाते।

““चधङ्कल्यग्रेण यच्नप्तं यज्जप्तं मेसलद्ि्तं ।
असंस्यातञ्च यज्जप्तं ततस्य निष्लं भवेत्‌” ॥
इत्याङ्किकाचारतत्तवं ॥

खससवुतः, ति, (न संवतः । नम्‌ समासः।) संखार-

रदितः। यथा । खापस्तम्बः।
“असंस्वुतः सतः श्ेो नायसे वेदपारगः ।
इति शुदधितत््वं ॥ अन्यच्च ।
“श्चसंस्वुतप्रमौतस्य पिता न श्राद्धमाचरेत्‌ ।
यदि सेदहाचरे्छाद्धं सपिण्डीकरणं विना?
इति ।

असंसखुतौ न संतारो पर्न पौ चपमौ केः ।
पितरं तच सस्ु््थादिति धम्मे अवस्थितः”
डति च आ्रातत्वं ॥

सं स्वतवाक्यं, क्ती, (असं स्कतं संस्कतेतरं वाक्यम्‌ |)

संख्कतेतरभाषा । तत्पर्य्यायः । अपभ्ंशः २ अप
शब्दः २ । इत्यमरटीका ॥

संस्थानं, की, अस स्थितिः संस्थानाभावः। न सं-

स्थानमसंस्थानमिति नञ्‌ समास निष्पत्रं |
असंहतः, पु, (न संहन्यते येन । न + सम्‌ + चन्‌
+कर्णे क्त ।) ब्युविष्रेषः। स तु सेनानां
एथग्‌ठत्तिः। इति रायमुकुटादयः ॥ ( दण्डः |
मोगः। मण्डलः । ) असमू दिते अते च ति ॥

असंहतः, चि, असलम: । संहतो ल्मः न संहतः

असंहतः इति नज्‌समासनिष्यन्नः ॥

असहत्‌, व्य, ( न सदश्‌ । नज्समासः । ) एनः

एनः । वारं वारं । दव्यमरः ॥

(“अनेकसमैकधा साम्यमखददाप्यनेकषधा?› ।
दति साहित्यदपंये ।

“अन्ना ेनासरटचैवान्‌ गुणश परिचोदयेत्‌” ।
इति मानवे । )

सङ्कल्पितः, चि, (न सङ्कल्पितः । नन्‌समासः । )

सङ्गल्याविषयः। यथा । विष्णुएराये ।
““कम्मारथसङ्ल्पिततत्फलानि
सन्धस्य विष्णौ परमात्मरूपे ।
ष्यवाप्य तां कम्भमद्ीमनन्ते
तस्मिन्‌ लयं ते त्वमलाः प्रयान्ति" ॥
इति मलमासतत्त्वं}

असङ्कः, ठे, (न सङ्कलः । ) विच्तृतः परञ्धाः । इति

हेमचन््ः॥

अस
ससङ्यः, चि, सह्यारदितः। अगणनीयः। सतु
दिपराद्धादिः। इति हेमचन्रः॥
असङ्कतः, चि, (न सक्तः । नजृतत्प॒रषः । )
सङ्तिरदितः। नासङ्गतं प्रयुञ्जीतेति प्रसिद्धिः ॥
यथा । वन्ततस्त॒ जिक्ञाप्रमेकधएुरुषं प्रति सङ्कत-
मपि तादृ शमन्धं प्रति असङ्गतमिति यं एति-
पादयितुमानन्तर््याभिधानं तादृश्ाभिधानप्रयो -
जकतत्यरुबोयजिन्चासाजनकन्ञानविषयोऽः तं
प्रति सङ्गतिरिति एरुषविग्ेषनियन्तितं सङ्कति-
त्वं वाच्यं । इत्यनुमितियग्थौयगदाधरीौ ॥ अयुक्ताः।
यथा देवीएरां ।
“वखदये जन्मतिधियंदि स्थात्‌
पृज्या वदा जन्मभसंयुता च ।
असङ्कता मेन दिनदये$पि
पज्या परा या भवतौडइ यलात्‌” ॥
इति तिश्यादितत्वं ॥ ( असभ्यः ¦ अशिच्ितः ।
यथा दिवोपदेशे ।
“चखासन्नमेव पतिर्भजते मनुष्यं
विद्याविद्धीनमकुलौनमसङ्तं वा"? ॥)
सती, सी, (न सती साध्वी । नन्‌समासःः | )
श्ना दभिचारिणी तत्वर््यायः। पैली र
र्गौ ३ बन्धकी ४ कुलटा ५ इत्वरी ६ सैरिणी
७ पांशला <। इव्यमरः॥ टार दुा१०
ध्विंता ११। इति शब्दरत्राबली ॥ लङ्क १२
निशाचरी ९३ चपारण्डा ९४ । इति जटाधरः ॥
(“खबाच्यादसतौ सतौ घरपर कुन्तो समा-
रोद्यत्‌"” । इति धम्म विवेके । )
असतीद्तः, ए, स्री, ( अस्याः स॒तः। ) व्यभि
चारिगौएचः। तत्पर््यायः। बान्धकिनेयः २ बन्धल
३ कौलटेरः ४ कौलटेयः ५। इत्यमरः ॥
“बन्धनः कौलटेर् कौौलटेयोऽसतीसुतः ।
तथा बान्धकिनेयस्त स्थात्‌ कतौलकेय इत्यपि ॥
अथ सत्यान्तु भिच्तुक्यां एचो भवति यः पुनः|
तच कौलटिनेयः स्यात्वौलटेयोऽपि स स्तः
इति शब्दरलावली ॥ अपि च। असतीदधनुः कौ:
लटेर ख बन्धलः।
“खपि बान्धकिनेयः स्यात्कौलटेयोऽतिभिच्तकौ ।
कुलटापि सतो सा चेत्‌ कौलटेयस्तदात्मजः ॥
पि कौलटिनेयः स्यात्‌” । इति जटाधरः ॥
खसतोखनुः, पै, (असत्याः दनुः । ) कुलटापत्लः |
इति जटाधरः ॥
असत्‌, चि, ( अस्‌ + श्र ततो नमसमासः | )
अविद्यमानं । साधुः । मूखः | ब्रद्यभिन्नवस्त |
इति वेदान्तः ॥ जड्वगेः । यथा,
“यच्च कित्‌ कचिदस्त सदस दाखिलात्मिके ।
तस्य सन्वैस्य या शक्तिः सा त्वं किं स्तूयसे तदा""॥
इति देवीमादाढ्ये ९ खध्यायः + सत्‌ चेतनवगः ।
असत्‌ जड्वगेः ।
“तस्य सव्व॑स्य या शक्तिः सा यदा त्वं तदा कथं''।
स्तव्येयर्थः । इति तद्धीकायां नागोजोभटः ॥ * ॥
निष्फलं । यया,--
“श्रद्धया इतं दत्तं तपस्तप्तं छत्व यत्‌ ।

# 1.1

स दित्यश्यते पायन च त्रे नो इष" ॥
इति अीभवद्धीतायां १७ ध्याये २८ घ्नो कः 1५
निन्दितिः। यथा,
“असत्वुलप्रखता या कान्तं विद्धातुमच्तेमा ' ।
इति ब्रह्धर वत्ते प्रङ्ृतिखण्ट॥ ॥ अनिन्यं । यथा।
“अन्ञानन्तु सदसद्धामनिव्वेचनीयं'' । इत्यादि
वेदान्तसारः ॥

असत्यः, पै, ( न सन्‌ प्रग्याः। ) मन्दपथः। तत्य
यायः । कुपथः र कापथः व्यध्वः दुरध्वः
पयः द कदध्वा ७ विपथः < कुत्छितवत्म € ।
इति शब्दर लावली ॥

असदध्येता, (ऋ) चि, ( असत्‌ निषिदधश्रास्त्रमधीते
डति । असत्‌ +अधि + इद्‌ +ढच |) असदध्य
यनश्राली । तत्पय्थायः। अजपः २ | इति ₹रेम-
चरः ॥

असदृशः, चि, ( न सदृशः । नजतत्‌प्रुषः। ) अ
तुल्यः। अनुपमेयः । यद्यसदृशी रतिरिति पष्य
दन्तः ॥ यथा | ब्रद्धवे वत्त ।
“वित्तश्राखामकुर््वाणः सम्यक्फलमवाभ्रुयात्‌ ।
र्व्वाणो वित्तशाच्छन्त्‌ लभते ऽसदशरं फलम्‌ ` ॥
इति तिश्यादि तत्तवं ॥

असद इः,पे, (असति अप्राप्ये वस्तनि ग्रहः खाग्रहः |)
्यलद्टिः। इति चिकाण्डग्ेषः॥ बालकादीनां लो
इट श्यावदार द्रव्यादिभाषा।

असनं, क्ती, (अस्यते इति । अस + ल्युट्‌ ।) चेषगं ।
शति मेदिनी ॥ ( “ढयनिरसने विनियोगः" ।
इति भवदेवः |)

असनः, पै, ठच्तविश्ेषः । पियाशाल इति स्यातः।
ततर्य्यायः । महहासन्नेः २ सौरिः द बन्धृकपुष्यः
४ पियकः ५ वीजदच्तः ६ नोलकः प्रियसालकः< ।

(*भ्रियविमानितमानवतीरुषां
निरसनैरसनैर यार्त" । 4

इति शि्पाज्ञे ।) अस्य गुणाः । कटुत्वं । उष्णत्वं ।
तिक्तं । वाता्तिदोषगलदोषर क्तम एडलना शिवं |
सारकत्वश्च । इति राजनि्घगटः । टच्तमेदः।
शासन इयि स्यातः। तत्पर्य्यायः । अजकर्णः २
बनेसन्नंः र महासच्छः ४। इति रतरमाला ॥
खस्य गुणाः । कफ पित्तनाशित्वं । इति राज-
वक्षभः।
("“वीजकः पीतसारख्च पीतश्रालक इन्धपि |
बन्धुकपष्यः प्रियकः सष्नंकश्चासनः स्मृतः ।
बौजकः कुदीसपश्ि्रमे हगुद क्रिमीन्‌ ।
इस्तिद््राख पत्तश्च त्वच्यः केश्या रसायनः" |
हति भावप्रकाचेऽम्य पथ्यायगुणौ कथिते |)

असनपर्यी, खी, (आसनस्य पयं मिव पगेमस्याः |}
ङक्तविशेषः। तत्पर्यायः । बातकः२ शीतलः ३

श्रोतलवातः 8 अपराजिता ५ शणपर्गो द्‌

इयमरः ॥ शीतः ७ श्रौतकः < सनपरणं € ।
षति श्न्दस्नादली॥ माराटी उनि भरतः!
ख्रोसान इति सास्सुन्दरी॥
असन्‌, [त्‌ | प, इन्द्रः इति चिकाण्डगेषः ॥
सन्तर, चि, (न सन्तुष्टः। नजसमासः|)

११५२

अस
सम्बक तुद्धिरह्ितः। सन्तोषश्न्यः। यथा,
“असन्तः दिजा नष्टाः सन्तुष्टा इव वाधि गाः”
इति चाणक्यं |
असब्रदः, चि, (न सम्यक्‌ नद्धः खकाव्धेच्तमः ।)
समुद्धतः, पर्डिताभिमानी । दर्षितः। इति
जटाधरः ॥ अक्ृतसत्राहः ॥
सन्मानं, क्ती, मानहानिः। अमर्यादा । अनादरः ।
असाधुमानं । असच्च तत्‌ मानञधेनि कम्मेधारय-
समासनिष्यन्न ॥ ।
असभ्यः, चि, असभांसत्‌ । समानुपयक्तः । असा-
माजिकः ॥ न सभ्यः असभ्य इति नन्‌समास-
निष्पन्नः । खलः । यया,--
“अयन्त सभ्यम्तव जन्म नो गहे
श्रत्वाग्रजांस्ते न्यबधीत्‌ सुरेश्वर ।
स ते$वतारं परुषः समर्पितं
श्रत्वाधनवाभिसरत्यदायधः॥
इति ओ्रीभागवते १० स्कन्धे २ ध्याये २०
श्मोकः॥ असभ्यः खलः) समर्पितं कथितं | इति
ओरीधर्खामी॥
असमः, पै, (नास्ति समो यस्य |) बुद्धः । इति
शब्दरत्नावली ॥
असमः, चि, विषमः। अतुल्यः । यथा । “द्रयेषा
सहकाग््राक्तिरसमा माया दुरुन्नोतितो मूल
त्वात्‌ प्रतिः प्रवो धभयतोऽविद्येति यस्योदिता”
इति कुमुमान्नलो श स्तवकः
असमन्नसं,की, (न समञ्जसं यक्तियुक्तम्‌ |) असङ्तं।
अनुपयुक्त । तत्यग्योयः । ` दुजोतं २ दुःससद्चंरे।
इति चिक्राण्डशेषः ॥ (“'अतिप्रगयादेतन्मयोक्त-
मसमन्नसम्‌'। इति कथासर्त्सिगरे । (पे)
सगरमाजच्षटएुचः । यथा हरिवंशे ।
“केशिन्धस्ल सगरादसमञ्जसमात्मजम्‌' })
असमयः, पे, ( अपकृष्टः समयः} नज्‌ेसमासः । )
अकालः । दुःसमयः | यचा, -
पकतान्‌ जनान्न सेवेत वाधिसङ्ख्च दुज्जवः।
सन्वं बोध्यमसमये कादि सव्वं ग्रसिष्यति", ॥
इति ब्रद्मवेवत्ते ब्रह्मखण्डे ९६ अध्यायः ॥
असमर्थः, चि, ( न ससथेः। नज्‌समासः ।) अशक्तः।
दुज्यैलः । यथा । ब्रद्यबव त्त ।
“उपवासासम ध्वेदेकं॒विप्रन्तु भोजयेत्‌ ।
तावद्धनानि वा दद्याद्‌ यदुभुक्तदिगुम भवेत्‌"
इति तिथ्ादितत््वं ॥ ।
्यसमवायथिकारण, क्री, (न समवायि कास्य
कारगोन वा सह रणकस्मित्तय समवेतं कारणम्‌ ।)
समउायिकारगासन्नकारणं । समवायिकारगे
प्रच्चासन्नजनकं। यथा। घटं प्रति कपालदय-
संयोगः । रुतत्कारं गगः कम्मं च । समवायि-
कारणे प्रत्यासन्न द्रया येकारण हय । इति
न्यायभाषा ॥ (रतत्‌ कारणन्त्‌ सन्वेच् द्रव्ये गुण
ण गुणः कम्म च। तदुक भाषापरिच्छटे।
““ गुणकम्ममाचङत्ति ज्ञयमथाप्यसमनबायिहेतु-
त्वम्‌" ।)

असमानं, चि, (नाल्ति समाना यस्य।) अतुल्यं |

| असह्यः, ननि, ( न सद्यः। नन्‌ तत्पुरुषः ।) सदः

असा
विजातीयं | सजातौयभिन्नं । वथा शद्धः ।
“समाना चं प्रथमे प्रथमेन समावयेत्‌ ।
असमानं दितीयेन धम्मराजवचो वथा'"॥
इति श्रुद्धितत्तवं ॥
असमाप्त, चि, ( न समाप्तं । नजतत्परुषः |) समा-
पिर्डितं। सम्पण । अनिष्यद्नं। यथा । स्तिः |
“असमापे त्रते पयवे गेव कुर््यादुत्रतान्तर
इति तिश्यादितत््वं ॥ ।
असमीच्छकारी, [न्‌] चि, (समीच्य विचिन्तयन
करोतोति) असमीच्छ + छ +शिनि।) खनि
वेचनापर्न्वककम्मकत्ता । तत्पर्य्यायः । जाल्य्मः२।
इत्यमरः ॥ ( “उचितभेवेतत्‌ ममासमीच्छ-
कारिणः" इति दितो पदेशे |)
असम्बद्धं, ति, (न सम्बद्धं पर स्यरान्वययक्त । नञ्‌-
समासः ।) अनर्थक वाक्यं । तत्पर्य्यायः! अबद्धं २ ।
इति जटाधरः ॥
(“चअसम्ब दछलतश्ैव व्यवदारो न सिध्यति!” ।
इति मनुः । विश्रदद्धलः। अनियमः । यथा भारते।
“असम्बद्धा मद्वाराज ! तान्‌ निर्हन्ति ते गजाः"?
इति ॥)
असम्मतः, चि, ( न सम्मतः! नज्‌समासः । खन-
भिमतः। तत्पर्य्यायः । प्रणाय्यः । इति हेमचन्द्रः ॥ `
(“असम्मतः कस्तव मुक्तिमाभे
प्रनभवस्लोशभयात्‌ प्रत्रः"? ।
इति कुमारे ।)

भावः न सम्मानं असम्मानमिति नजसमास-
निष्पन्नं ॥

असरः, प, (अस + अरु) टच्तविग्रोषः। इति शरन्दः
चन्द्रिका ॥ कुकुरसोका इति ख्यातः ।

इति हेमचन्द्रः॥ (अधीरः । असदिष्णः । यथा,
"कस्मात प्राप्य तिरख्वियामसहनोऽप्यस्थादिति
प्रन्तते। इति महावीर चरिते 1

"प्रिया मुश्चचद्य स्फटमसदना जोवितमसोा"”

.दपशे।
“सधिच्ेपापमानादेः प्रयुक्तस्य परेण यत्‌ ।
प्रागात्चयेप्यसदनं तत्तेजः समुदाङतम्‌'” ॥
इति॥)

नीयः। असोएवयः। सद नायोग्यः। यथा,
“व रामश्रराः सह्या न च वभीषगं वचः ।

असद्धं ज्ञातिद्‌ न्वाक्यं मे घान्तरि तरवत्‌” ॥
इति महानाटकं ॥ ज्ञातिदुर्व्वाक्यमि्च्र दुव्व॑चो
-न्ञातेरिति च पाटः॥

्लाधारगं, चि, ( न साधारगं सामान्धधम्भेयक्तम्‌ ।
नज्समासः ।) साधारणभिन्नं । असामान्यं ।
विभरषः। न्यायमते साध्यव्यापकोभूताभावप्रति- `
योगिदेतुः। यथा बिमान जलत्वादिद्यादिः। `
यथा । “यत्त प्रयागे यहखाने क्रोडीक्न

असम्मानं, नी, अमर्यादा । अपमानं । सम्यद्याना-

असनः, पै, स्त्री, ( न सहनः। नज्‌समासः |) शच्रः।

इति रननावल्यां । च्माराहित्म्‌ । यथा, सादित्ध- `

माध्सप्रभीखानादावसाधारयसङ्क्येन एनन्तयैव

असा
प्रातःस्ानाचरण'' इति तिश्यादितत््त॥ किच
“ऋअसाधारणशरोरव्यापाराज्नितं अविद्यो दातु-
मनिच्छन्र दद्यात्‌"'। इति दायभागः॥ अतुल्य ।
इति श्रूडवगे साधारगशरन्दा दशनात्‌ ॥
असाध्य, चि, ( न साध्यं साधयितुमशक्यम्‌ |) असा-
धनीयं । साधनायोग्यं । अश्रं । असाधितच्यं ।
यथा.--
"सहजानि चिदोबाणि यानि चभ्यन्तरा वलिं ।
नायन्तेऽश्र सि संख्य तान्यसाध्यानि निरदिशत्‌”
इति भावप्रकाशः ॥ अपि च।
“य द्टः प्रपठेत्रिन्य दुर्गानामशरतात्मकं।
नासाध्यं विद्यते सस्य चिषु लोकेषु पाव्व॑ति""॥
दति पिश्वसारतन्त्े दुर्गाशतनामात्मकं स्तोत्रं ॥
(“साध्या बाप्यत्वमायान्ति याप्याच्चासाध्यतां तथा।
परन्ति पाणानसाध्यास्त्‌ नराणामक्रियावताम्‌'"।
“अमम्मोपडिते देशे शिरासब्यस्थिवच्छिते ।
विकारो योऽनुपर्खति तदसाध्यस्य लच्त गं" ॥
इति सुश्चतः |)
असाध्वी, स्री, (न साध्ची। नज्‌समासः।) अपति
व्रता । यथा ज्योतिग्तत््वम्‌,
““कन्यातुलाभ्टन्मिथुने च साध्वी
शेषेय्वसाध्वी धनवच्निंता च ।
निन्द्येऽपि लम दिपदांश डटः
कन्यादिलमेष्वपि नान्यभागः'' ॥ इति ।
असान्द्र, चि, (न सान्द्रं निविड़ं। नजृतत्यरुषः ।)
अनिविडुं । विरलं । इति जटाधरः ॥
असाग््रत, य, ( न साब््रतम्‌ युक्तम्‌| नज्‌तत्यरुषः।)
यक्त । अनुचितं। तथा च कालिदासः
“विषडच्तो$पि संवद्यं खयं छत्तमसाम्प्रतम्‌ " ।
इति । कुमारे २।५५ ॥
(*“सम्मत्यसाग््लं वक्तमुत्तो मुषलपाणिना'”
इति माघे । “अविधाय विवाहसत्‌ कियामन-

योगेम्बत इत्यसाग््रतम्‌"? | इति रघा ८।६० |).

असारः, ए, (नालि सारो यस्य ।) ररण्डट्क्तः । इति
चन्िका ॥
असार, चि, (नात्ति सारो यस्य ।) सारर हितवस्त |
्थिरांशश्रन्यं ।. तत्पर्ययायः। पल्गुर्‌। इव्य-
मरः ॥ निःसारं ३ निष्फलं ४ । इति न्दर न्ना-
वली ॥ वान्तं ५। इति जटाधरः ॥
(वथा-मनुखं हतायां ८।२०३।
“नान्यदन्येन संखदरूपं विक्रयम₹ंति ।
न चाक्लार्नचन्युनं न दूरे न तिरादितम्‌"'
“असारे खलु संसारे चरौीणि साराणि भावयेत्‌" |
इति दितोपदेशे ॥
“निदशनमसाराणां लधुबंङढ गं नरः ।'*
इति माघे ॥ ।
“बह्कनामप्यसाराणां समवायो बलावद्ः।*'
इति पञ्चतन्त्रे ॥
, “धिगिमां देदभ्टतामसारताम्‌ । इति रघवे ॥
“अतो विपरीतास्वसारा.'' ॥ इति चरकः ॥)
असार, की, नात्ति सारो यस्य )अगरुर | इति रा-

न (अगुरुशब्देईस्य विशेषो क्ञेयः ॥)

असाच्तात्‌, व्य, (न -साक्तात्‌ । नजतत्परुषः।)

असिः, सखी, ( अस्यते अवगाहनेन पापानि दूरी.

असिः, पु, (खसतीति । अस दीप्तौ इनि ।) खस्तर-

| असिक, की, (असति दीप्यते यत्‌ । थस्‌ +

असिक्निका, सनी, असिक्नी । दासौ । इति जटाधरः॥

१५२ |
असि

अप्र्द्दं । अदशनं । अगोचरः । अतुल्य । इति
साच्तात्‌ शब्दाथदशनात्‌ ॥

करोति या। अस +इन्‌ |) नदीविशेषः। सा
च काशोदच्तिणदिकस्थिता । यथा।

“तस्मात्‌ विन्वेशराक्ञेव काशरीवासेऽत कारणं |
असिश्च वरणा यच च्े्ररत्ताछतौ छते ॥
वाराणसीति विख्याता तदारभ्य महामुने ।
असेश्च वराया सङ्गमं प्राप्य काशिका ॥
वाराणसी करुगामयदिव्यमूर्त-

रुत्छ्‌ ज्य यच तु तनुं तनुभ्रत्‌ खेन ।
विच्ेशचदृद्खहसि यत्‌ सहसा प्रविश्य

रूपेया तां वितनुता पदों दधाति।

जातो ग्टलो बह्व तोधवग्षयेत्वं

जन्तोनं जातु भवशरान्तिरभून्निमज्य ।
वाराणसीति गद तीह ग्टतोऽ$म्टतत्वं

प्राप्याधेना मम बलात्‌ स्मरशासनः स्यात्‌” ॥
इति काशोखण्डे ३० अध्यायः ॥

मेदः। खोंडा तरवाल इत्यादि भाषा । तत्य
य्थायः। खड्गः २ निस्तरं्षः २ चन्द्रहासः ४
शिष्टिः ५ कौच्तेयकः € मणलायः ७ करपालः
< छपाशः € इत्यमरः ॥ प्रनालकः १० भद्वात्मजः
१९ रिष्टः १२ ऋद्धिः १३ धाराविषः १ कौच्छेः
९५ तर्वारिः २६ तरवाजः १७ छपागक्तः १५८
करवालः १९ छपाणी २० शस्त्रः २१ । इति
श्ब्द्रलावली ॥ विषसनः २२। ईति काण्डः
शेषः ॥

("“प्रणशालामथ च्िषं विजछ्लद्धासिः प्रविश्य सः।
वेरूप्यपौनर्तेन भोवणां तामयाजयत्‌* | `
इति रघवे १९२ । ४०

“स्यन्दना शरैः समे यथ्येदनूपे नौ दिपेस्तथा ।
उच्तरुख्याङते चापेरसिचम्भायुधैः स्थले ॥'"

इति मनौ ७ ।९९२ 1) तस्य स्ततियं धा ।
“खसिविवंषसनः खद्स्तीच्तणधारो दुरासदः ।
खरीगभ विजयख्ेव धम्म पालो नमोऽस्त ते ॥
इ्यष्टौ तव नामानि. खयमुक्तानि वेधसा |
नच्तचं छत्तिका ते तु गुरूदवो महेश्रः ॥
हिरण्यञ्च शरीरन्ते धाता देवो जनार्नः।
पिता पितामहो टवस्त्वं मां पालय स्व्व॑दा ॥
नीलजीमूतसङ्का शस्तौ च्तद रः छष्ोदरः ।
भावश्चद्धोऽमषं गख अतितेजास्तसेव च ।

दयं येन टता त्तौणी इतखख महिषासुरः ।
तीच्छधाराय शुद्धाय लसत खड्गाय ते नमः” ॥
इति ंन्नन्दिकेश्वर एराणीय दुरगात्छवप इतिष्टत-
वाराहीतन्तरं ॥

इकन्‌ ।) अधर चिवकयोम्मध्यभागः। इति
देमचन््रः॥

(“मतामणस्तणंमसिक्तिकानां” । इति पाणिनिः।

असि

असिक्ती, स्त्री, (न सिता खुक्ञकशा | इन्दसिक्र-
मेक इति तस्य क्रः नान्तत्तात्‌ ठीष्‌ च ।) खद
डान्तःएुरचारिशो प्रेष्या ॥ इत्यमरः ॥ नदो वि-
शेषः इति मेदिनौ॥ ( दकच्तपली वोरशष्ुता।
यथा हरिवंशे । “असिक्गोमावहत्पन्ीं बीरगस्य
प्रजापतेः सुतां सुतपसा युक्ताम्‌"' इति ॥)

असिगण्डः, प, (अस्यते च्िप्यते इति असिः स्िप्त
इत्यः । असिः गण्डो यस्मिन्‌ ।) च्तु्रो पधानं ।
इति जटाधरः ॥ कोटवालिश इति भाषा ॥

असितः, ए, (न भितः शुक्लः । नज्‌समासः |) छष्य-
बणेः। तदिशिष्ेचि। (यया एष्मदन्ते॥
“्सितगिरि निभे स्यात्‌ कलच्जलं सिन्धृपाचम्‌'" ।
“चकारे विनिविद्धेन स सन्येव निश्ाऽसिता'! |
दति रामायणे ॥) इव्यमरः॥ निग्रहः । छण्ण-
पचतः । इति हलायुधः ॥ ( खनामस्यातः स्य्े-
बंशोद्धबो भरतएच्लो राजा । यचा, रामायणे-
“भरतात्‌ तु महातेजा खसितो समजायत" ।
खनामस्यातः कच्चित्‌ व्यासशिष्यो मुनिः। यचा
हरिवंशे ।

ऋअसितस्यकपणा तु देवलस्य महात्मनः"

प्रन्वतभेदः । यथा भारते,--
“तच पुश्यह्ृदः ख्यातो मैनाकसचैव पर्व्वतः ।
बङ्कमूलफलोपेतस्वसितो नाम पन्वेतः”' ॥)

असिता, स्त्री, (न सिता । असित प्रलितयोः प्रति-
षेधात्‌ वणादनुदात्तादिति खौष्‌ तकारश्य जका
रादेश्ख्च न ।) नीलीडक्तः । इति राजनिषंरटः॥
या अद्धा भदहादेवोभिः प्रेष्यते अन्तःएरे च एनः
पुन. रति सा| दव्यमरटीकायां भरतः॥ या
अढद्धा युबती छष्केशा प्रेष्या दासो अन्तःएरे
चरति सा इति सारसुन्दरी ॥ (खनामख्याता
खवेश्या । यथा हरिवंशे ।
“सिता च सुबाङच् सुरत्ता सुमुखी तथा? |)

असिताभ्रषेखरः, ए, (असितः छष्णवणेः खम्बो मे घ-
इव श्रखंशो यस्य ।) वु द्धविश्येषः । इति चिकारड-
शोषः ॥

असिताः [स्‌ ] ए, (असिता छष्णा खचिः शिखा
यस्य ।) खभिः। इति चिकाण्डशेषः ॥

असितालुः, ए, (खसितः आलुः ।) नीलालुः । इति
राजनि ॥

असितोत्पलं, क्तो, (खअसितमुत्यलम्‌ ।) नौलोत्पलं ।
इति राजनिधंराटः॥ (वथा चरकः ।
“उत्पलानि कषायाणि पित्तरक्तहसागि च!" ॥)

सिद, ध, (असिरिव तीच्तणा द्रा यस्य ।) जल-
जन्तुविष्रोषः। मकर इति ख्यातः । इति शरब्द्‌-
रलावली ॥

असिदट्कः, ए, ( असिद्ध + खाये कन्‌ । ) असि -
द्रः । मक्षरः | इति चिकाणडश्ेषः ॥

असिद्धं, चि, ( न सिद्धम्‌ । नज्समासः । ) अपद्क ।
अखिन्नं। इति रन्नमाला॥ सिद्धिरङितं॥
(“खयमलिद्धःकयं परान्‌ साधयेत्‌"'इति न्यायः।
न्यायमते, खाश्रयासि डत्वादिभिदाषदुष्टो हेतुः ।
यथा, भाषापरिच्छदे।

#

असि |

“अनेकान्तो विरु इश्चाप्यसिडः प्रतिपच्ितः।
कालाधयोपदि ख हेत्वाभासस्त पञ्चधा" 1)

असिदिः, स्त्री, ( न सिधि: । नज्‌समासः।) खनि-
ष्यत्तिः। न्यायमते सा चिविधा। पत्तासिडिः९
यथा काश्चनमयपन्बेलो वङ्धिमान्‌ इत्यादिः १।
श्वरूपासिदड्धिः २ यथा, पव्बैतः काश्चनमय-
वह्धिमान्‌ इव्यादिः २। याप्यत्वासिडिः द यथा,
परन्यतो वङिमान्‌ ज्वलत्वादित्यादिः ₹३। (यथा
भाषापरिच्छदे।
“श्ाश्रयासिदिराद्या स्यात्‌ खरूपासिदिरप्यथ ।
व्याप्यतासिद्धिरप्ररा स्यादसिदिरतः च्िधा ॥
पत्ताशिडिर्य् पत्तो भवेन्मनिमयेा गिरिः ।

दो बयं घुमदत्वादचासिडिरथापरा ॥
व्याप्यत्वासिद्धिरपरा नौलधमादिके भवेत्‌" ।)

शसिधावः, दे, (असिं धावति निम्मेलं करोतीति
असि + धाव +अण्‌ । ) शस्त्रमाव्नंक्षः । इति
जटाधरः ॥ शिकलकर इति भाषा |

असिधावकः, प, (असिधाव + खाये कन्‌ ।) असि-
धारकन्ता । अखरमाजंकः । इत्यमरः ॥

च्यसिधेनुः, सी, ( असिर्धेनुरिव यस्याः । असेर्धेनु-
सादृश्येन करि काया स्तदत्यसादृश्यम्‌ । ) क्रि
का। इति इलायधः ॥ करी इति भाषा ।

असिधेनुका, स्त्री, ( असि्धेनुका इव यस्याः |)
क्ुरिका। इत्यमरः ॥

असिपरजः, प, (इच्ुपक्ते, अलिरिव तीच्छं पञ्च
यस्य |) इच्तः। खड्गकोषः। नरकविशेषः।
इति भेदिनी ॥ शुखनाम दशं | इति राजनि-
घंशटः ॥

असिपचकः, ए, ( असिपच् +कन्‌ |) इच्तुः । इति
जिकाणडश्ेषः।

असिपरचवने, ज्गौ, (असिरिव तीका धत्रं यस्य
तादृशं वनं ।) नरकविदेषः। “पतय॑ विदा-
ते" । इति मनुः । (“यस्ति तरे निजपथादना-
पद्यपगतः पाषरश्चोपगतस्तमसिपच्रवनं प्रवेश्य
कष्या प्रहरन्ति त्वासावितस्ततेाः धावमानः
उभयतोधारे स्तालवनासिपयैन्किद्यमानसन्याङको
इा इतोऽस्भोति परमया वेदनया मूच्छितः पदे
पदे निपतति खधम्म॑हा पाषग्डानुगमनपलं
भद्ध" । इति श्रोभागवते ॥
"'चशि पच्चवनं नाम नरक प्ट चापरम्‌ ।
योजनानां ससं परे ज्वलदप्रयस्ततावनिः ॥
वप्रा व्यकरो खगः कर्यकालान्मिदारगिः
प्रपतन्ति सदा तच्र प्राणिना नरकौकसः
तण्भध्ये च वनं तं खिग्धप च्रं विभाव्यते ।
पत्राणि यत्र खद्कानि फलानि दिजसत्तम'' ॥
इति माकं र्डेयपुराे । )

असिपच्छकः, ए, ( खसिरिव एच्छो यस्य |) शि्ु-
मारः । इति हाराबली ॥

असिपचिका, स्त्री, (खसः एच्ीव ।) कुरिका |
दति इलायधः ॥

असिएजरी, सी,(असेः पएचोव।) इयमरः । कुरिका ॥

क्री इति भधा |

१५४
असु

असिभेदः, पे, (अलिरिव मेदो निवासो यस्य ।)

विटखदिरः। इति शब्द्र न्नावलो ॥ (इरि्मिद
शब्दस्य गुणा जेयाः ॥)

ऋअसिद्ेतिः, ए, ( असिद्ंतिः प्रधानास्त्रं॑यस्य । )
खड्गधारी योद्धा । तत्पर्यायः । तै स्तिशिकः २।

इत्यमरः॥

खसु, ङो, (खअम्यतेऽनेन । अस्‌ + उ ।) चित्त ।

उपतापः। इव्यणादिकोषः।॥

खः, पे, (अस्यन्ते इति । अस्‌ +उ |) प्राणः
पञ्चप्रागेष बडवचनान्तः । असवः । इत्यमरः ॥
(“^तेजखिनः सुखमदनपि संत्यजन्ति ` ।
इति नीति शतके । €< श्रोकः |)

असख, क्ती, ( न सुखम्‌ । नज्‌समासः । ) दुःखं ।

इति हेमचन्द्रः ॥
(यथा म्नुसंडितायां १९२।१९ ।
"तौ धर्म्म पश्यतस्तस्य पापं चातन्द्रितौ सडह ।

याभ्यां प्राप्रोति संएक्तः पर्ये ह च सुखासुखम्‌'” ॥

तन्नैव ४।७० ।
“न कम्म निष्पलं कुर््थाच्रायत्यामस॒खोदयम्‌'” )

असुधारणं, कौ, (अद्ध्नां धारणं ।) जीवनं । इत्य

मरः॥

असुभ्त्‌, चि, (अन्‌ विभर्तोति । असु +भ्ट+
किप्‌ |) प्राणी । जीवः। यथा । ^“ दृतय डव
खसन्त्यसुभ्टतो यदि तेऽनुविधा महदइमादयो
इष्डमष्टजन्‌ यदनुग्रहतः'” । इति शओओभागवते

दशमस्कन्धे ८७ अध्यये४ श्रोकः ॥

असुरः, पु, स्त्री, ( खम्यति देवान्‌ च्तिपति इति
स + उरन्‌ । यद्वा न सुरः विरोधे नजतत्‌-
परुषः । यदा नाति सुरा यस्य सः। खय्येपक्ते
असति दीप्यते इति उरन्‌ ।) सुर विरोधी ।
तत्पर्य्यायः ।
देव्यः २ देव्येयः द दनुजः इन्द्रिः ५. दानवः ६
सुक्रशिष्यः दितिमुतः ८ पृन्बदेवः € सुरदिदट्‌

सतु कश्यपात्‌ दितिगभजातः।

१० देवरिपुः ११ देवारिः १२ इत्यमरः
(“खसाः प्रतिगर हादेवाः सुर। इन्यभिविग्रुताः ।
अप्रतिग्रहगात्तस्य द तेयाश्ासराः सताः"? ॥

इति रामायशे | ) खय्थः । इति मेदिनी । राड्धः

इति ब्योतिःशाच्तरम्‌ ॥

असुररिपुः, दे, ( असराण रिः । ) विष्णुः । इति

श्राब्द्रनावली ॥

अघर स।, सतनो, (न विद्यते सु शोभनो रस यस्याः।)
वर्वरी | इति रन्नमालां । वावु& तुलसी इति

भाषा । (न्वं रौशब्दे ऽस्या विद्धेषो जात्यः ॥)
असुरा, स्री, राचिः। रासिः। इति मेदिनो ॥

असुरा, क्ती, ( खसुरस्याङ्ा खा यस्य ।) कांस्यं ।

इति हेमचनः॥

अश्री, स्त्री, (अस + उरन्‌ + खीष्‌ |) राजिका ।

इ्यमरटोकायां भरतादयः । रां समोाडति
८ [दशः । इत्यमरः |
व्यसुच्तशं, कती, (न + सुकते + ल्युट्‌ |) खवन्ला । अना-
असुस्यः, चि, (न सुश्यः। गजसमासः | ) घखः-

भाषा ॥ खसुरपन्नी ॥

स्थितिरङितः | रोगौ ॥

# {<

असु्तगं, को, (न + खत्त + ल्युट्‌) अवज्ञा । अना-
दरः । इत्यमरः ॥

असया, स्त्रो, (खद्‌ ज अद्यायाम्‌ । अद्ध + यक्‌ +
च्य |) गणष देघाविष्करणं | परगणे दोघारोपणं
इयमरः ॥ (यथा साहि्यदर्भे |
“अस्तूयान्यगगर्डीनामौ डत्धादसदि यता ।
दोषोदुघोवभ्नूविभेदावन्नाकरोधोङ्गतादित्‌"”॥
इयच्च ““इषोद्धया विषादः" । इत्यादिना भि
चारिभावमध्येऽपि परिगशिता॥)

अरग्वम्प्या.स्ती, ( खयग्यमपि न पश्यति या । न+
खय्ये +दृश्र + खश्‌ । सत्यपि ख्यदशंने प्रयोगो
भवति । यदा तु दय्यदश्रनाभावमाच्रम्‌ सर
तरस्य चन््रादेदंशनं वा विवच्ितं तदा खश्‌ न
भवति। ) राजपलतादिः। इति कलापपाणिनी ॥
(“असग मप्यरूपा न्वं किममीररराग्यसे'' ।
इति भट्टिः)

वनः | क्ली, (खच्तं खादर तस्मात्‌ च्युट्‌ तते
नज्समासः |) अनादर : । इत्यमरः ।

[ज्‌] की (न+ खज्‌ + किप्‌ |) रक्तम्‌ ।
इत्यमरः ॥ ( ““पानमप्यटजः चिप्र खपोड़ाय
अलोकसाम्‌'" । इति दृष्टान्त तकम्‌ ।) कुङ्कमं ।
इति राजनिर्धंशटः ॥ विष्कृम्भादि सप्तविंशति
येागान्तगंतषोडश्यागः॥ त्र जातफलं ।

"धनी कुरूपः कुमतिदूरत्मा

विदेशगामी रुधिरप्रकोपः ।

महाप्रलाभौ परुषो वलीया-

नर्क प्रद्धतौ किल यस्य जन्तोः" ।
इति केषोपरदीपः। रक्ताय यथा, वेद्यक ॥ `
““रसारटक मां समेदेट्ल्ि मच्नश्ुक्राणि धातवः" ।
“तम्य पित्तमद्टद्मांसं दर्वा रोगाय कल्पते" ।
““वाताद्टक्‌ पुव्बलच्तण १ इति माधवकरः ॥
““विदाच्च्नं विरुडश्च तत्तचाखटक्‌ प्रदृषयं ।
भजतां विधिदहोगद्च खश्नजागरमथन ॥
प्रायेग सुकुमाराणाम चम गश्ोलिनां ।
अनभिघातादगुदेशच णामजि दूषिते ॥
वातजः ्ौलजैर्वायेडः कु डो विमागंकः।
तादृश्षनाखूजा रुडः प्राक्‌ तदेव प्रदूषयेत्‌” ॥
इति वाभटः ॥
“अरजः श्ेद्मयखापि यः प्रसादः परा मतः ।
“तदषेाद्‌ाद श्रात्काल्े वत्तमानमद्टक्‌ एनः ।

मदमूच्छां श्रमाक्तानां वातविर्मुच्सङ्गिनां ।
निद्वाभिभूतभीतानां णां नारक प्रवत्तते"
इति दश्रतः ॥)

+छ+ट ।) शसौरस्यधातुः। इति हेमवच््ः
(मक्तस्यान्नादिकस्य प्रथमं रसरूपता, रसस्य
पररिपाकतेा रक्तरूपता इति वद्यके प्रसिद्धिः।
“रसाद्रक्तं तता मांसं मांसाश्नेदः प्रजायते" ॥
" इति सुश्रतः॥)
अदटक्पः, पे, सत्री, (अष्टक्‌ पिवतोति । अदन्‌ +
पा +ड) राच्तसः इति हेमचन््रः ॥

अरटक्‌करः, पै, (खरक शोणितं करोतीति । अदन्‌

क +

अस्ता

खटगधर, स्त्रो, (अक्‌ शरोनितं धरतोति । अष्टन्‌
+ ष्ट +अच्‌ । ) चम्म। इत्यमरटीकायां भर
तादयः

अरूटपाटी, स्तरी,एै, (न +खटप्‌ +काट्‌ |) रक्तधारा
इत्यमरटीकासारमुन्दरी।

असे चनकं,चि, (न सिच्यते मने यस्मिन्‌। न +सिव्‌
+ ल्यट्‌ । सज्ञायां कन |) यस्य दष्ानात्‌ टके
र्न्तोनाल्तितत्‌। अत्यन्तप्रियदश्रानं | इव्यमरः।
याहाके देखिया हभ्भिर शेष ना इय रमन वत्त |
( ““नयनयगासचनकं मानसङृत्यापि दुष्याप”।
इति सादिन्यदपणे॥)

असौम्यखरः, चि, (असौग्यः कठोरः खरो यस्य |)
काकवत्‌ मन्दखर य्॒ताः । तत्‌ पर्यायः । स्वरः र्‌ ।
इद्मरसिहः॥

असतषट, क्रो, (न सौषवं । नज्समासः) अप्रशंसः
नीयन्बं। अशोभनत्वं | अनातिग्राय्यं | नञ्‌ युन्बोत्‌
सुष्टुशन्द्‌ञत्‌ भावे व्णप्रद्ययः॥ (“गमनमलसं गून्या
दृष्टिः शरौरमसौष्वं” । इति मालतीमाधवे ।

१५५

# {1

अल्तादिः, ए, (अस्तः पञिमोऽदरिः पन्बेतः।) अत्ता-
चलः । इति चिकारडप्रोषः ॥

अत्त, ख, (अस्‌ + त्तिक) विद्यमानता । तत्यय्धायः
सन्तं २। इत्यमरः।॥ असधातोल्तिपि छते-
ऽप्येतद्रप ॥ (यथा चानक्छे ।

'अतिधिर्बालकच्ेव राजा भार्य्या तयेव च ।

अत्ति नास्ति न जानन्ति देहि देहि एनः एनः"”॥)

अल्तिमान्‌, चि, (अत्ति विद्यमानमिति विद्यते यस्य
ऋल्ति + मतुप्‌ |) धनी इति हेमचन्द्रः ॥

अस्त, व, (अस्‌ + तुन्‌ |) अङ्गोकारः। असया
पौड़ा। इति विच्वभेदिनौ । असधातोः तुपि
छतेऽप्येतद्ुपं स्यात्‌ ॥

खस्त्यानं, ज्ञो, (न स्यानं । नज्‌सभासः |) भर्सनं ।

अलङ्कारशास्त्रे स्मरदश्नाभेदः। यथा सादहि्य-

दपंणे। “असौरवं मलापत्तित्तापस्त विर ह-
ज्वरः'” ॥)

स्तः,पै, (अस्यन्त रविकिरणा यस्मित्‌ | खस्‌ + त |)
अस्ताचलः | पश्छिमाचलः। ततपय्थायः | चरम
च्छाभ्टत्‌ २। इ्मरमेदिन्यौ |
( “विड्म्बयत्यस्तनिमम्ख्य्यम्‌””। इति रघः।
“सहखशिखर द्धेव नानातौथंसमाकुलम्‌ ।
चकार रलसंकौणं भूयोऽत्तं नाम पव्वेतं” ॥
इति हरिवंशे |)
शम्मात्‌ सप्तमस्थानं | इति दीपिका ॥

श्वसते, चि, (खस्‌ + क्त ।) तिप्त । अवसानप्रा्त इति
मेदिनी ॥ ( “पतिरपाक्तसंज्ञा मतिः?” | इति

क रीर्यमपास्तेयये ॥
मालतीमाधवे ॥ ““निरस्तगाम्भी्यमपात्तेययै""

इति माचे। दूर्ग्या्तगममं । “करजाल मस्त-
समयेऽपि सताम्‌” । इति माघे ॥
ता कुमारसम्भवे २।२३।
“यमोपि विलिखन्‌ भूमिं दर्डेना्त(निवत्िषा |
कुरूतेस्मन्नमोधेपि निर्व्वानालातलाघवम्‌” 1)

अस्तं, क्ली, ग्टत्यः | इति हेमचन््रः ॥

अस्तकः, प, (अस्त + कन्‌ |) मोच्तः। निन्नायं |
इति विकाण्डग्रोषः

ष्यस्तम्‌, च्य, (शस्‌ + तम्‌ |) अदग्रनं | इत्यमरः ।
(राक्यमस्तमितेश्रम्‌'' इति रघः॥)

अस्तमतौ, स्त्री, (अस्तं खततीति । अस्तम्‌ + अत्‌ +

अच्‌ +गौरादित्वात्‌ डौम्‌।) श्रालपर्णां डच्च । |

इति शब्द्रलाबली ॥

निन्दा! इति चिकारडपोषः।

अस्तं, की, (अस्यते क्तिप्यते यत्‌ । अस्‌ +न्‌ ।)
प्रहारयोग्यद्रव्यमाचरं। हातियार इति भाषा।
तत्पर्य्यायः । आयुधं र प्रहरणं ३ रसतं ४ | इ्-
मरः ॥ खङः ५ । धनुः € । इति मेदिनौ | चतेपनः
योग्यवाणादि । इति रायमुकुटः । (“पयक्तमप्यस्त्
मितो था स्यात्‌" । “पर्याइतास््नो गिरश-
प्रभावात्‌"'। इति च रघुः॥) तन्निरूपनं यथा,--
““दर्डसाध्यं यतो राज्यं स टग्डः शास्त्रसंशितः।
अस्त्राणि भूमिपालानां निरूप्यन्ते ततः क्रमात्‌"॥
खय गाना |
“खङ्गचम्म धनुर्व्वाणौ शल्वभल्वौ तथापरौ ।
अ देचन््रख् नाराचः शक्तियश़्ी तथा परे ॥
परखुखक्रश्रले च पि घश्चैवमादयः।
अस्त्रमेदाः समुदिदाः ्रीमद्धोजम हीसजा?” ॥
वाद्छन्त्‌ ।
“अस्त्रन्तु दि विधं पोक्त' नि्म्मायं मायिकन्तथा।
खडङ़ादिकन्तु निभ्भायं मायिकं दहनादिकं |
ददइनेाऽथ जलं कारं लोद्र शब्दादयस्तथा ।
लप्ततेलादिक दैव मायिकस्या खत मुच्यते ॥
खड्‌ गादीनान्तुगणना पब्बभेव निद्रिता ।
श्यस्त्रात्मनेव निरि :कवचादिरपीष्यते" ॥

ति य॒क्तिकल्पतस ॥ *॥

खड्ग चभ्भादि परी त्ता तत्तच्छ्दे बटव्या ॥

अस््रकरटकः, प, ( अस्त्रं करटक इव । वाशास्तरस्य
कशटकाङृतित्वात्‌ ।) वाणः । इति चिकाणशेषः॥ |
अस््रकारकः,ठ, (अस्त्राणां कारकः ।) अस्त्रनिन्भाता | |
शस्तरनिम्भायकः । ायधकारः । अस्तरकारी ॥ |
अस्त्रचिकित्सकः, पै, (अस्त्रेण चिकित्सतीति । अश्र
+ कित्‌ + खाये सन्‌ + रवृल्‌ ।) शस्त्रवद्यः ॥
( “केद्यादिष्वनभिन्ो यः खेहादिष्‌ च कम्भेषु"
| इत्यादि सुश्वतः।)

1

अन्ताः, चि, ( अस्तं गतं अघ मालिन्यं यस्मात्‌ ।) अस्त्रजित्‌, को, (अस्त्रं अस््राघातजं व्रणादिकं जयति

गाधः | ऋअतिगभीरः। इति देमचन््ः।
अश्ताचलः, ए, (खस्ताय अचलः। यदा अस्तः पञ्चि-

मोऽचलः) शस्तगिरिः । पश्चिमाचलः। इति

शरन्दरल्नावलौ । ( ““खत्ताचलचूड्ावलम्बिनि

निवारयति । अस्त्र + जि + क्किप्‌ ।) ङच्तविष्रोषः।
| कवाट्‌ वेदु इति स्यातं । कवाडव्टया इति |

केचित्‌ । खस्य पर्यायः । कवाटवक्रशब्दे ददव्यः ||

स्त्रजित्‌ इति च पाठः| इति रलमाला ॥

भगवति कुश्दिनीनायक्षे चन्रमसि"” | इति | अस््रमान्जैः,पै, (असतं मां । अच्तर + ग्ज + अण ।) |

हितोपदेशः ।)

| अस्त्रम ज्जकः । नकरः । तत्पर्यायः । शस्त्र |

अस्थि

माव्जंः २ । असिधावः ३ । असिधावकः ४ । इति
शब्दरत्नावली ॥

अस्त्रसायकः, प, नाराचास््रं। समुदयलो हमय-
वाणः | इति शब्दमाला ॥

अस्त्रागार, क्ती, (अस्राणामागार |) अस्र च्तश-
ग्ट । सेलाखाना इति पारस्यभाषा | तत्पर्यायः ।
खयुधागार २। यथा,--
“स्थापना जातितत्वन्नः सततं प्रतिजाएता ।
राच्च: स्यादायुधागारे दचः कम्मं चो द्यतः” ॥
इति मात्छे १८९ अध्यायः ॥

अस्तरागारः, ए, अस्त्र च्तगग्टद्ं । सेलाखाना इति
भाषा

अस्थागं, वि, (अस्थामस्थितिं गच्छति प्राप्रोतीति।
अस्था + गम + ड |) अगाधं | खतिगभीरः। शति
हेमचन्द्रः ॥

अख्थाघं, चि, (अस्थामस्यिति हन्तोति। अश्या +
इन + प्‌ |) अतलस्पे । इति हेमचन््रः ॥

स्थानं, चि, (नात्ति स्थानं प्राशस्थं। यच्च) अतल-
स्यशें। इति जटाधरः। मन्दस्थले सं । (“स्थाने
पतितामतौवमहतामेतादृश्ौ स्याद्गतिः"” । इति
-नीतिपपद्चे)

स्थायं, चि, अगाधं । स्थीयते यत्रे यधिकर शवाय
घलि छते पञ्चादादन्ताद्यनूप्ये स्थायं ततो
न श्थायमख्यायमिति नज्‌समासनिष्यन्नं । न सम्भ-
वति स्थायः स्थितिर्वच इति केचित्‌ ॥

अस्थायी, [न्‌ ] चि, श्थितिरदह्ितः। नश्रः। स्थातुं

शोलमस्येति शला णिनि शायी, ग स्थायी खश्या-
यीति नज्समासनिष्यत्ः

अश्थार, चि, (अस्थामस्थितिं राति । खया + रा
+ड।) तलस्य । अगाधं । इति शब्द्‌-
रनावलौ ॥

अस्थावर, ज्ञी, ख्थावरेतरदययं | जङ्गमवन्त | न स्था
वर अस्थावर इति नजसमासनिष्यन्रं ॥

स्थावर, चि, (न स्थावरम्‌ । नजसमामः।) खा-
वरेतरद्रव्यं । जङ्मवस्त्‌ । इति स्तिः

अश्थि, की, (अस्यते च्तिप्यते यत्‌। अस्‌ + क्थन्‌ |)
श रौर स्थसप्तघात्वन्तगंतधातुविष्रेषः। हाड इति
भाषा। तत्सष्यादि शरीरग्रब्दे जष्टं । तत्‌-
पय्थायः। कौकसं २ कुल्यं द मेदोजं 8। इत्य-
मरादयः॥ ( अस्थिखरूपाद्यक्तं भावप्रकाशे ।
“भेदो यत्‌ खाभिना पक्क वायुना चातिशोभितं।
तदस्थिसंज्ञां लभते स सारः सरन्बविग्रहे ॥
अभ्यन्तरगतिः सारयेथा तिरन्ति भ राः ।
अस्थिसारस्तथा देहा भियन्ते देहिनां भवं ॥
लक्छाशिरविनषटेषु त्वद्चांसेषु शरीरिणाम्‌ ।
अस्थोनि न विनश्यन्ति सारा रतानि सब्बेथा"१॥
“मेदसोऽस्थि ततो मज्जा मच्नतः गुक्रसम्भवः'॥
इति इश्वतः॥
च्रीणि सषष्छान्यस्थिशतामिं वेदवादिनो भाषन्ते।
शल्यतश्रेष चरौण्येवश्रतानि । तेषां सविंशमस्थि-
श्रतं शाखासु । सप्रदश्णो्तरं शतं खोगि पा
रोदसोरस्ब्‌ । म्रोवां प्रयदधे जिषष्टिः। रव~

१५६
अस्य
अस्थिरमतिः, चि, (अस्थिरा मतियेस्य ।) चश्चल-
बुद्धिः । यथा । “विक्रान्तं कुलमुख्यमस्थिरमतिं
वि्तेश्वरं साङ्किराः” । इति ज्योतिस्तत्त्े दग्र ह-
योगफलं ॥
अस्थिर विभूतिः, स्त्री, (अस्थिरा विभूतिः ।) चश्च
ग्य । यथा । “अस्थिर विभूतिमेत्नं चलमटनं
नितम्बेष चत्वारि । चिकसंधितमेकं। पाश्च ` स्टलितनियममपि चरमे", । इति ज्योतिस्तत््वे
बट जिंशदेवमेकस्छिन्‌ दितीयेऽप्येवं | एषे चिं-| राश्रिफलं॥ ¦
शत्‌ । अद्ाव्रसि । दे अच्तकसंज्ञे। ग्रोवायां | खस्थिविग्रहः, प, (अख्थिसासो विहा यस्य)
नवकं । कण्नाद्यां चत्वारि । दे इन्वोः। दन्ता | भ्टङ्धिनामकशिवसडइचरः। इति हेमचन्द्रः ॥
इाचिंशत्‌ । नासायां चौणि । रकं तालुनि । गण्ड- | अस्थिष्टड्धला, स्तरो, (खस्घ्रां ऽदड्धला याजनकारणम्‌।)
कंग द्वेकोकं । षट्‌ शिरसि ॥ रतानि पद्च-| ग्रभ्थिमान्‌ डक्तः। इति राजनिषैयटः॥ (हाड
विधानि भवन्ति । तद्यथा । यडा इति भाषा । यथा भावप्रकाशः ॥
कपाल-रचक-तरण-बलय-नलकसं ज्ञानि । तेषां “काण्डं त्वम्विर डित मस्थिष्टङ्लाया
जानुनितम्बांसगण्डतालुश्ुशिरस्छ कपालानि। माबा दिदलमकखयुकं तदद्धम्‌ ।
दश्चगास्त रचकानि। न्राणकणेगीबाच्िकोषेष संपिष्टं सुतनु ! ततत्तिलस्य तेले
वश्यानि । पाणिपादपाश्चणष्ोदरोरख् बल सपक्षं वटकमतीव वातहारि?” ॥)
यानि। शेषाणि नलकसंज्ञानि ॥ अश्िसंहारः, पै, (खअख्थीनि संहरति याजयति ।
“मांसान्यच्रनिवन्धानि सिराभिः खायुनिस्तथा । अस्थि + सं + इ + ण्‌ ।) ठल्तविग्रोषः। हाड्ख

अखि

मस्च्रां चि शतानि पय्यन्ते ॥

रशुककस्यान्तु पादाङ्ल्यां चीरि चरौणि तानि पञ्च
दश । तलकूष्गुल्फसं शितानि दश | पाष्णमिकं ।
जङ्कगयां दे। जानुन्येकं । ण्कमूराविति । किंशदेव-
मेकस्मिन्‌ सक्धोनि भवन्ति| रश्तनेतर सक्थि
बाह्न च व्याख्यातौ । ओ्रोण्यां पञ्च तेषां गुदभग

ख

स्फुट । यथा । चिद । अस्प । इति समुग्ध-
बाधव्याकरणं ॥

अस्या, स्त्री, (न स्पृहा । नज्‌समासः |) इच्छा-
भावः | यथा,
“वथोत्यन्नेन सन्तोषः कन्तवयो ऽत्यल्यव स्तना ।
परस्याचिन्तयित्वाथ सास्पुदा परिकौत्तिता"
इ्येकाद श्रतत््वं | (नास्ति स्पृहा यस्येति वाके
चि, स्पृहा रहितः । उदासीनः |}

अस्फट, चि, (न स्माटम्‌ । नज्‌समासः |) अस्पर्ः।
अब्यक्तं । जि र्वाक्यं । इति हेमचन्ः ॥

अस्फ़टवाक्‌, [च] चि, (अस्फटा वाक्‌ यस्य) अस्प
वक्ता । तत्पथ्यायः। लोहलः २। इ्यमर सिंइः ॥

। स्मद्‌, चि, आत्मवाची सन्वनामश्ब्दः । अस्य रूपं ..

यथा । खद, खामि। आवां, अमरा दुद्र। वयं,
मरा अनेक । इत्यादि व्याकरणं ॥ रकविंशति-
विभक्तिषु तस्य रूपाणि यथा । खद्ं ९ श्चावांर्‌
वयं ३।१६। मां 8 आवां ५ अस्मान्‌ ६।२।
मया ७ अवाभ्यां < अस्माभिः € । २ । मह्य ९०
खावाम्भां ११ अभ्वं १२।४। मत्‌ १३ खवा

अरशीन्धालम्बने छत्वा नश्रोर्य॑न्ते पतन्ति वा”॥

इति च चशचतः॥) वोज । इति रायमुकुटः वे्य-

कख ॥ अटी इति भाषा।

इाड़जोड़ा इति भाषा । तत्पय्धायः । वच्चवल्ली
२ ्रभ्थिमान्‌ ३ कुलिशं 8 अमरः ५। इति
रन्नमाला॥ इस्तिखुण्डी € वनालिका ऽ | इति

भ्यां १४ असत्‌ १५।५। मम १९ खावयोः १७
असाकं ६८। € । मयि ९६ अखावयोः २* अस्मास

अख्धिकृष्ड, ली, ( रपरा कुग्डम्‌ ) अस्धिपूगनरक- | इारावलो । अस्य गुणाः। वलाख्धिममरदितः

कुब्डविश्रेषः । यथा,-- क(रित्वं। वायुनाश्रितवश्च। इति राजवल्लभः ॥
“पितुं ये दि्णुपदे पिं नेव ददाति च । यथा
स च ति्यख्िकु्डे खलोमाब्दं मेरि” ॥ “ग्रज्िमानस्थिसंहारी वचाङ्गो चास्थिष्टद्भला ।

इति ब्रद्धतैवत्तं परकृतिखगेडे २७ अध्यायः॥

अख्थिछत्‌, ए, (अखि करोति यः। अस्थि +स +
किप्‌ |) शरौरस्थमेदो धातुः । इति रेमचन्रः ॥
भिदसोऽच्धि । इति स॒श्ुतः ।)

अस्थिसं हारकः प्रोक्तो वातद्भोश्महरो ऽस्थियुक्‌॥

उष्णः सरः छमिघ्नख्च दुनामन्नो ऽच्तिरोगजित्‌

रू्तः खादुलंघ॒रष्यः पाचनः पित्तलः सुरतः ॥
काण्डं त्व ग्विरदित मस्थिष्टड्धलाया

अस्थि जः,ए, ( खस्प्रो जायते इति । अस्थि + जन + माषाडं दिदलमकञ्चुकं तदडध।
ड।) मच्जा | इति राजनिधंशटः ॥ संपि तनु ततस्तिलस्य तेज
(मब्नश्ब्देऽस्य गुणादयो बटवयाः।) संघक्घं वटकमतीव वातहारि”
अद्धितुखः, पै, सनो, (अस्थीव दार्यं तुण्डं यस्य |) | इति भावप्रकाशः ॥
प्ली । शब्दमाला ॥ [इति हेमचनच््रः । | (“खखिभमेऽस्थिसंदरो दितोवल्योऽनिला५इः”

अस्थिधन्वा, [न्‌] प, ( अस्थिमय धनुयंस्य ।) शिवः

अस्थिपञ्मरः, ए, ( खस्धि पञ्चर इव |) शरीरास्थि-
खमू हः । तत्पर्यायः । करङ्कः र कङ्कालं ९। इति |
रेमचन्रः ॥ | ङ्क्तः। इति राजनिषेगटः॥

अस्थिमन्तः, प, स्री, ( अद्धि मच्तयति । अस्थि + (अस्थिसंहार श्देऽस्य गुणा श्रातव्याः ।)
भच्च + खच्‌ । ) कुक्करः । इति हारावली । (पचचि- | खख्धिसारः, ए, (खस्घ्रः सारः पाकपररि शामः )
विष्ेषः | हाङ्गिला इति भाषा । ) । मब्ना | इति राजनिषगटः॥

अस्थि्चक्‌ [ज्‌] पुःसत्ी, (खस्धि शदे एति । अधि + | अस्थिखेहसशकः, प, ( अस्प्रः सेहस्तस्य स्वकः |)
खज्‌ + किप्‌ ।) कुक्घुरः । इति रेमचन््र | मच्जा। इति राजनिषण्टः ॥

अशस्थिमाली, [न्‌], ए, ( अस्थिमाला विद्यते यस्य
अद्धिमाला + इन्‌ ) शिवः । इति हेमचन्द्रः |
(“गलस्थोऽस्थिमालौ' इति शिवश्रतके । )

अस्थिरः, चि, (न स्थिरः । नजतत्यशषः । ) चश्चल
प्रकृतिः । तत्पराय! । सङग्कः २। इत्घमरः | |
श्चनिद्धितः। इति खामी।
(“लुब्धः कराऽवश्ोऽसत्ः प्रमादो भीरर स्थिरः” ॥
इति दितोपदेशे । )

इति वेद्यकडव्यगुणः।)
अस्थिस हारी, स्त, (खअश्यीनि संहरति या । अखि
+ सम्‌ + इ + खश्‌ + च्तियां खोप्‌) भस्धिमान्‌

व्याप्रयये सेव्ये न स्येग्यमस्येवयेमिति नम्‌-

समासेन निष्यन्नं ॥ (*खस्येग्येण विभूतयोऽप्यपः

इता प्रख्यं न किंकेन वा| इति वेराग्यशव-

कम्‌ ॥ २६ श्लोकः |)

| शिग्षदार, क्ती, (अचिग्षं कठोर दार |) देव
काष्टं । देवदारमेदः । इति राजनि्ध॑रटः ॥

अस्यर्‌, चि, (न स्पर्म्‌ । नज्‌तत्यरषः ।) अव्यत

अस्थय्य, क्ली, अस्थिरता | स्थिरस्य भावः इत्ययं

२९। ७। रतानि तिव लिङ्गेषु समानानि
दितीया-चतुर्थो षदटीनां एकव चन्‌-दिवचन-वडव-
चनविभक्तिष तस्य रूपान्तसाणि यथा । दितीये-
कवचने मा । चतुर्थ-बध्यो रेकवचने मे । ासा-
दिवचने नौ । सां ववचने नः। च्लोकपाद
वाक्छादौ रतानि रूपाणि नस्युः। चवाहाह
खव शब्दयोगे अदश्रानाथदृष्यथधातुयोगे च न
स्यः । इति व्याकरणं ॥

अस्मन्तं, जो, अश्मन्त । चल्लो । इति रायमुकुटः ॥
उनान आखा इति भाषा ॥

सखः, ए, (खस्‌ + रक्‌ |) कोणः। केशः। इतमरः ॥

अरुं, ज्ञी, (खस्यते छ्िप्यते यत्‌ । अस्‌ +र |) रक्तं ।
अख | इयमरः ॥ (रक्ता यथा,
^“पिपासादाहपित्ताखयुक्तं पित्तज्वरं जयेत्‌” ।
इति शाङ्धरः
“च्तौगेऽखे मधुराकाङ्का मूर्छा च तवचि रच्तता ।
शोधिल्यञ्च सिराणां स्यादातादुन्मागंगामिता"”।
इति भावप्रकाशः॥ “अखलाविखो विखा'› इति +
“ अगुडधौ बलिनोऽप्यखं न प्रखधात्‌ खावयेत्यर ।
इति वाभटः ॥ * ॥ नेजजलार्ये यधा,-
““कु््यात्छाखं शिराइमे तेनाच्छुदीच्तणाच्चमं" ।
इति वानटः ॥ *॥ श्ालस्यनयने साले, इति
चरकः ॥)

अखकराटः, पै, (अखं करठे यस्य ।) वाखः। इति
हारावली ॥

ऋअख्वदिरः, ए, (आखवः खदिरः ।) र क्तखदिर-
ङच्तः। इति राजनिधंटः ॥
(खदिर शब्दे ऽस्यगुणादयो याः ।) ४

अखजं, ज्ञी (अखात रक्तात्‌ परिपाकेय यत्‌ ।
अख + जन्‌ + ड |) मांसं । इति राजनिषैटः ॥

(मांसशब्टेऽस्य विशेषो चातब्यः ॥)

अखपचकः, ए, (खखमिव रक्तं पतं यस्य । सच्चायां |
अखपा, स्त्री, (अखं रक्त पिवति या । खख + पा +
अखपला, स्त्री, (अखमिव रक्तं फलं यस्याः) सल्ल-

श्वखमाटरका, स्री, (अखस्य रक्तस्य मातेव पो विका ।

अखरोधिनौ, स्त्री, (खं च्ततजरक्तं रुद वा ।

अखतन्लः, चि, (न खतन््ः । नज्‌समासः |) पर-

आअखप्नः, पै, (नास्ति खप्रो निद्रा यस्य ।) देवता ।

अस्रः, चि, (अप्रशस्तः खरो यस्य ।) मन्दखरयक्कः।

असा

अखपः, ए, स्री, (खलं पिवतौति। अख + पा + |

ड ।) राच्तसः | इत्यमरः ॥

(“दिरागमं लधभ्रवे चरेऽखपे ग्टदु दनि"
इति मुह्वत्तचिन्तामाणिः। जलोकाः )
कन्‌ ।) भिण्डाटच्तः। इति राजनि्धंरटः ॥
ड + टाप्‌) नलौकाः। इति हेमचन््ः ॥

कौटत्तः। इति राजनिधैणटः ॥

संज्ञायां कन्‌ । रषा हि शरीर ख्धातूनां ओषा ।)
शरीररसः । इति राज निधेः ॥

अख + रध + णिन्‌ + च्ननियां खोप्‌ । ) लब्नालु
लला । इति रलमालाराजनि्॑गटौ ॥

अखविन्दच्छदा, स्त्री, (अखविन्दुरिव दिन्दुः च्छदे |

पत्रे यस्याः ।) लष्छणा नाम कन्दः | इति राज

नि्शटः ॥ |

अखाव्जकः, पै, (अखानाम्जकः |) शऋेततुलसी । |

इति रलमाला ॥

अलु, ली, (अस्यते च्तिष्यते ) अस्‌ + र ।) चदु |

व्णंलं । तत्पर्य्यायः । नेचाम्ब्‌ २ रोदनं ३ अखं |

१५७

असवा
नन्तरं १ दिनं । आरण्यकनामकवेदभागसमाप-
नानन्तर १ दिनं । पञ्चपव्वोणि ५ दिनानि।
चेचशजप्रतिपत्‌ ९ दिनं । आवगशुज्ञप्रतिपत्‌ १
दिनं। मागेश्ुक्ञपतिपत्‌ ९ दिनं । रताः प्रति-
पदो नित्याः । खन्धाः काम्याः | वच्चपति खाका-
लिकः । विद्युत्मकालोनभेधश्ब्दे आकालिकः ।
चतुद शमन्वन्तराः १४ तिथयः । यग।धाः $
तिधयः। माघमासस्योभयपच्तीयदितीया २ दिने।
ऋश्िनस्योमयपन्तौधदितोया २ ईिने। चेच
छष्णपचत्त दितीया ९ दिनं । कात्तिकस्योभयप च्तीयः
दितौया २ दिने आषाएस्योमयप्तौयदि-
तोया ₹ दिने मा्॑मासस्योभयपच्तीयदितीया
२ दिने। फालुनमासस्योभयपत्तौयदितीया र
दिने । उत्सबदिनानि अनेकानि । खच्तयदटतोया
१ दिनं। इति सतिः
(“छष्येऽखटमी तज्निधनेऽहनी दे
छष्णेतरेऽप्येवम हरदिंसन्धंः ।
अकालविद्युत्‌ स्तनयिनुघोषे
खतन््रराष्रत्तितिपव्यथाच्च ॥
्सशानयानाद्यतनाहवेष
महोत्सवो त्यातिकद नेव ।
नाध्येयमन्येषव च येष विप्रा
नाधीयते नाशुचिना च निं” ॥ इति प्श्चतः॥)

अश्च ५। इयमरः ॥ वास्यं ६। इति शब्दरला- | अखाभिकं, चि, ( नालति खामी उत्तराधिकारी

वलौ ॥ लेचं 9। इति जटाधरः ॥ (“श्रत्वा |
श्रत्वाखधारा त्यजति? । इति कौचकबधः। |

“सरामाखवेदनाशान्तौ परः लेखनमञ्जनं'”
इति वामटः॥)
खखच्छन्दः, चि, (न खच्छन्दः। नज्‌ समासः ।)

अधीनः | खायत्तः । इत्यमरः ॥
तन्लः। पराधीनः । इति जटाधरः ॥

इतमरः ॥ (निद्रया अभावाय यथा,--
““शअखभ्नः सन्ततारक्‌ च मच्नास्थिकुपि तेऽनिकले॥
इति माधवकरः॥

“मच्नस्थोऽस्थिषु सौषि्य॑मखप्ं सतब्धतां रजं”, ॥
इति वाभटः ॥)

तत्पर्य्यायः । असौग्यखरः २। इत्यमरः ॥
(“शय गद्भदश्रब्दस्तं विलपन्‌ वसुधाधिपः।
उवाच ग्टदुमन्दाथे वचनं दीनमखर म्‌” ॥
इति रामाये ।)

अखाध्यायः, ए, (न विद्यते खाध्यायो वेदाध्ययनं |

यस्य ।) विधिपूव्कवेदाध्ययन हीनः! तत्र्यायः ||
निराञ्चतिः २। इत्यमरः ॥ अनध्यायः । खध्य- |
यने निषिद्धदिनं | ` तद्यथा । चश्च दवयैय्रहश- |
दिनानि । तानि तु| म्रज्लत्ते दे दिनानि,
अन्यच्च २ दिनं | सन्ध्यागव्जंने ९ दिनं। माघादि- |
मासचतुद्ध्ये गच्जनमातरे तदनं । निर्घातशब्दे
श दिनं । भूकम्पे १ दिनं । उल्कापाते १ दिनं।
महोखकापाते आकालिकः । रकवेदसमापना-

यस्मिन्‌ ।) खामिरदितवस्त । कटकं । वेयो
स्ति शति पारस्य भाषा। यथा। रतच्च ग्र
दानं खभूमौ अखामिकायाञ्च न ददयात्‌। अखाः
मिकान्याइ यमः।

“अटव्यः पन्वताः एण्या नद्यस्लोथानि यानि च ।
सर्व्बाणयखामिकान्याड्नं हि तेष परिग्रहः” ॥
एण्या इति विरेषणात्‌ अटव्यो नेमिषाद्या
पव्वता हिमालयाद्याः। नद्यो गङ्गाद्याः ।
तीर्थाणि एरषोत्तमादिच्ते्राणि । वारागश्या-
द्यायतनानि च। खाग्यभावे हेदुमाह नहि
तेष्विति । इति अदत्वं ॥

अखामिदिकरयः, पं, (खअखामिना अनधिकारिणा

छतो विक्रयः । ) अखामिकटंक विक्रयः । य्था
सम्प्रत्यसखामिविक्रयास्यं व्यवद्ारपदसमुपक्रमते।
तस्य च शच्तगं नारदेनोक्तं ।

(“नित्तिप्नं वा परद्रव्यं नष्टं लव्ध्वाप्य वा ।
विक्रौयतेऽसमच्तं यत्सक्ेयोएखाभिविक्रयः° ॥

इति तच्र किमित्याह ।

“खयं लभेतान्यविक्रीतं कतुर षोऽपका शिते ।
हीनाददहो हीनमूल्ये वेलाहीने च तस्करः” ॥

खं ्यात्मसम्बन्धिद्रव्यं अन्यविक्रीतमखाभिविक्रौतं
यदि पश्यति तदा लमेत र्ष्कोयात्‌ । अखामि-
विक्रयस्य खत्वहेतुत्वाभावात्‌। विक्रीतग्रहणं दत्ता-
हितयोरपलच्तणायं । खअस्तामिद्तत्वेन तुल्य-
त्वात्‌ । अतर्वोक्तं । असखामिविक्रयं दत्तमाधिद्च
विनिवत्तेयेदिति । केतुः एनर प्रकाशिते गोपिते
ये दोषो भवति। तथा हौनात्तर्‌द्रब्यागमो-

पावदहोनात्‌ । र इसि चैकान्ते सम्भायद्रयादपि |

असा

हौनमूस्ये अल्यतरेण मूल्येन कये । वेलाहीने
वेलया दीनो वेलाहोनः कयो रान्यादौ छतः तश्र
च करोता तस्करो भवति । वस्करवत्‌ दरडमाक
भवतोग्थेः । यथोक्तं ।
“व्य मखाभिविक्रीतं पाप्य खामी तदाश्नयात्‌।
प्रकाश कयत; खुदिः कतुः स्तयं र हःकयात्‌"'इति।॥
खाम्यभियक्तेन कचा विं कत्तव्यमित्त आइ ।
“नदापहृतमासाद्य इर्तारं य्ाइयेन्नरं।
देशकालातिपत्तौ च गटोत्वा खयमर्पयेत्‌” ॥
नद्टमपदृतं वान्यदीयं ऋयादिना प्राप्य इ्तरं
ग्राहयेत्‌ चौरोडरयकादिभिः। आत्मविचुद्यथ
राजदण्डापराप्त्थंश्च । अथाविदितदेशान्तरः गतः
कालान्तरे वा॒विपन्न्तदा मूलसमाहरशाशक्तो
विकेतारमदशं वित्वेव खयमेव तद्धनं नाङिकिस्य
समपयेत्‌। तावतिवासौ शो भवतीति ओीकरा-
चाय्येण वाख्यातं । तदिदमनुपपत्रं। विकरैतु-
ई शेनाच्छदिरियनेन पौनरुक्तपसङ्कात्‌ । अतो
न्यथा व्याख्यायते । नद्धापद्तमिति नादिकं
प्र्यमुपदेशः। नद्मपतं वा खात्मौयं द्रथ-
मासाद्य करट इस्तस्थं श्षात्वा तं इत्तारं कतारं
ख्यानपालादिभिग्रांइयेत्‌ । देशकालातिपरत्तौ
देशकालातिक्रमे स्थानपालाद्यसत्रिधाने तदि-
चापनकालात्‌ पाक्पलायनाशङ्कायां खयमेव
ग्टहीत्वा तेभ्यः समपेयेत्‌ ॥ *॥
याहिते इत्तेरि किं कर्तव्यमित्यत शा ।
“विक्रेतुं शेनाच्छदिः खामी डवयं पो दमं ।
केता मूल्यमवाप्नोति वस्माद्यस्तस्य विक्रयो"?

सौ शडीतः करोता न मयेद मपहतंः अन्द
सकाशात्‌ प्राप्तमिति वक्ति तदा तस्य केतु
विंक्रेढदश्रनमातरेय शुदधिभेवति । न पएगरसा-
वभियोज्यः। किन्तु तत्मदश्टितेन विकचा स
नाद्िकिस्य विवादः । यथाह डहस्यतिः।
“भमूज्ञे समाहते कता नाभियोज्यः कथ चन ।
मूलेन सङ वादस्त नाकस्य विधीयते” ॥ इति
तसिश्च विवादे यद्यखामिविक्रयनिखयो भवति
तदास्य नद्ापषहतस्य गवादिद्रबस्य यो विक्रयी
विक्रेता तस्य सकाशात्‌ खामो नाष्टिकः सखीयं ।
अव्यमवाप्नोति चौरखापराधानुरूपं दग ता
च मूल्यमवाश्नोति। अथासौ देश्रान्तरः गतः
तदा योजनसष्ययानयनाथ कालो देयः ।
“प्रकाशं वा कयं कुग्धात्‌ मूलं वापि समेयेत्‌।
मूलानयनकालख देय स्तचाध्वसह्ययेति सरणात्‌
॥०॥ सथाविक्ञातदेशतया मूलमाहत्त ग
शक्रोति तदा कयं शोधयित्वेव शुद्धो भवति ।
खसमा हार्यम्‌ लसत क्यभेव विशोधयेदिति मनु-
वचनात्‌ । यदा एनः साच्यादिभिः दिद्येन वा
कयं न शोधयति मूलच न प्रदश्रंयति तदा स
खव ॒दण्डभाम्भवतीति ।
^“शचनु पस्ापयन्मूलं कयं वाप्यविश्रो धयन्‌ ।
यथाभियोगं धनिने धनं दाप्यो दमश्च सः? ॥
इति स्मरणात्‌ । खं लभेतान्य विक्रोतभिषक्घं ॥ * ॥
तल्िप्यना किं कत्त्थमि्यत खा₹ ।

अस्वा

“चऋागमेनो पभोगेन नष्टं भाव्यमतो ‡न्यथा |
पञ्चबन्धो दमस्तस्थ राज्ञे तेनाविभाविते'" ॥
ऋगमेन रिक्यक्रयादिना उपभोगेन च मदौय-
भिदं ज्यं तेवं नष्टमपद्ृतं वेत्यपि माद्यं साध-
नौयं तत्छाभिना अतोऽन्यथा तेन खामिना
अविभाविते पद्धबन्धो न्गव्यस्य पञ्चमांशो दमो
नाष्धिकेन राके देवः ।॥*॥ अचैवायं कमः।
पुब्बेखामो नद्म।त्ोयं साधयेत्‌ ततः केता
चौयग्येपरि हाराय सूल्यलाभाथ च विक्रोतारमान-
येत्‌ । अधानेतु न शक्रोति तदात्मदोबपरिङा-
साय कयं शोधवित्वा नाष्टिकस्य समर्पयेदि-
ति॥*॥

तस्करस्य प्रच्छादक प्रत्याह ।

“इतं प्रणष्ट यो बयं पर इस्तादवाप्रुयात्‌ ।
अनिवेद्य खपे दण्डयः स तु षखवतिं पणान्‌" ॥
इतं प्रणष्टं वा चौरादिदर्तस्थं द्रव्यमनेन मदोयं
ड्मपदहृतमिति पस्यानिवेदयेव दपोादिना यो
खङ्काद्यसौ षड्कत्तरान्‌ नवति पान्‌ दग्डनीधः |
तस्कर परच्छादकत्वेन दुटःत्वात्‌ ॥ * ॥
राजपुरुषानीौतं प्रत्याह ।

“श्रौ ल्विकेः ख्यानपालेव्वे नद्धापदतमाहतं।
अन्यक्‌ सम्बत्सरात्‌ खामो इरेत परतो दपः",
यदा तु अुख्काधिकारिभिः स्थानरच्तिभिन्वा
गण्टमपदतं इयं राजप प्र्यानीतं तदा संव-
त्सरादब्बाकप्राप्तश्चेत्‌ नाद्िकस्तद्द्रव्यमवान्नयात्‌ । |
ऊद्धं एनः संबत्सराद्राजा र्ड्कौयात्‌ । खपएरुषा- |
नीतश्च इयं जनसमूहेबुद्धोव्य यावत्‌ संवत्छरः |
राश्ना रच्वगीयं । यथाह गौतमः। प्रणद्धमखा- |
मिक मधिगन्य राच्चे ्रबरयुविंस्याप्य सम्बत्सर
रान्ना र्च्यमिति। यत्‌ एनमनुना विध्यन्तर-
मक्त

^प्रश्खामिक बयं राजा अन्द्‌ निधापयेत्‌ । |
अन्वोक्‌ च्यन्दात्‌ दरेत्‌ खामी परतो पतिर्दरेत्‌"॥
इति॥ तच्छत छत्तसम्न्नब्राद्यणविषयं । रच्तणनि
मितं षड्भागादिगरश्यश्च तेनेवोक्तं ।
“शराददौताध बड्मागं प्रगद्ाधिगतश्रुपः
दशमं इादशं वापि सरतां धम्भमनुस्मर न्‌ ॥ इति ।
ढतीयदितोयप्रथंमवत्सरेषु यथाक्रमं षादयो |
भागा बेदितय्थाः। प्रपञ्वितश्चेतत्‌ परस्तात्‌ ॥ *॥
मनूक्घषड्‌मागादियहशस्य दव्यविशेषे अपवाद- |
माइ।

“पखानेकशपे दद्यात्‌ चतुरः पञ्च मानुषे ।
मद्दिषोद्रगवां दौ दौ पादं पादमजाविके” |

ख्कशपे अन्वादौ अणद्धाधिगते तद्छामी राद
र्तानिमित्तं चतुरः पणान्‌ दद्यात्‌। मानुषे |
मनुष्यजातीये गये पञ्च पणान्‌ । महिबोष्रगवां
रच्तशनिभित्तं प्रक दो दौ पणौ । अजाविके
एनः प्रयेकं पादं पादं दद्यादिति सर्न्यचानुष-
ज्यते। अजाविकमिति समासनिदं $पि पादं
पादमिति वीप्याबलात्‌ प्रयेकं सम्बन्धो गम्बते ॥
इत्यखामिकविक्रयप्रकरणं। इति भिताच्चरायां

च्दहारष्यायः॥

६४४

अद

अखामी, [न्‌ ] चि, (न खामि अधिकारी नज्‌-
समासः |) खामिभिन्नः | यथा । इदस्यतिः।
“खामिना तु यद्धक्तं रहच्तचापणादिकं।
ख दे इबन्धुसकुल्यस्य न तद्धोगेन दीयते ॥
इति दायतत््व॥

अखाग्ं, ज्ञी, (न खाम्यम्‌। नज्‌समासः। खामि-
त्वाभावः। यथा देवलः ।
“खखम्दं हि भवेदेवं निभे पितरि स्थिते” ।
इति दायतत््वं ॥

अखास्थं, ज्ञी, सुस्थत्वाभावः । सखताराह्ि्यं ।
खास्थस्याभावः खखास्थमिव्यव्ययोमावसमास-
निष्यन्नं ॥ (यथा शिखपालबधे ।

“विग्रह चक्रो नसुचिददिषा बली
य इत्यमखास्थमहदिवन्दिवः' ॥

शक्ते खासछसुपेति च, इति यदहणीरोगेऽभिहितं
माधवकरेण संग्टह्ोतद्च । अत्र हि अभुक्तेऽखास्थय-
मिति तात्प ॥)

अह द्‌ क भासे । ( उभं-चुरां-अक-सेट्‌ । ) दीति-
रिति यावत्‌ । इति कविकल्पदुमः॥ इ क अंह-
यति । भासो दीपिः । इति दुर्गादासः ॥

अद्डरखगतौ। ( नादि-ात्मं-सकं-सेट्‌ । ) इति
कविकल्पदुमः॥ इ अद्यते । ड अंहते । इति
दुर्गादासः॥

खद, व्य, प्रशंसा । च्तेपं। नियोगः । विनिग्रहः ।
इति मेदिनी ॥

खड, चि, असद्‌ शब्दस्य प्रथमान्तस्य रूपं । खमि
इति भाषा । यचा खाङ्िकतनत्तव,
अदं देवो न चान्योऽस्ि ब्रह्मी वास्मि न शोकमाक्‌।
सचिदानन्द्रूपोऽहं निव्यसुक्तखभाववान्‌'” ॥ `
(थाच रघवंश १।६८।

अह

अदङ्तिः < उद्धतमनस्कत्वं € । मानः १० चित्त-
समुन्नतिः ११ । यथा।
“गन्वामदोऽनिमानः स्याद हङ्कार्त्वदङ्कःतिः।
स्यादुत मनस्वात्वे मानचित्तसमुब्नतिः॥
अहङ्कारस्य पर्याय इति केचित्‌ प्रचक्तते” ॥
इति शब्दरलावली ॥ (अखदङ्कार स्याश्चय अत्मा ।
यथा, भाषापरिच्छदे ।
“खङ्कार स्याञ्रयोऽयं मनोमाचस्य गोचरः” ।
ख देङ्गारतत््वं। यथाह मनो, ९।१४।
“मनस्चाप्यदङ्कारमभिमन्तार मौश्ररम्‌”” ।
गर््नयम्‌ । यदुक्तं ।
“खदङ्गार ख सर्व्वेषां पापवौ जममङ्लम्‌ ।
्रद्माण्डेब च स्वेषां गव्वेषय्न्तुब्नतिः”' ॥
स च दिविधः, विशेषरूपः सामान्यरूपञ्ेति ।
तच्रायमहं र्तस्य एच इव्येवं यक्तमभि मन्य-
मानो विदेषरूपो वअश्चङ्कारः। अस्मोगेता-
वन्माचमभिमन्यमानः सामान्यरूपः समश्च
इङ्कारः। स च हिर्यगमा महान्‌ अव्मेति च
सव्वानुस्यृतत्वादुच्यते । अहमभिमानरूपो यो
ऽङ्कारः स सन्वेसाधारणः। आआरोपितुले
सात्मनो महत्वाभिमानः। अहमेव अख इति
दुरभिमानः । महाकूलप्रतोऽहं महतां शिष्यो
नालति दितीयो मन्म इत्यभिमानः । आत्मघ्चा
खनाभावेऽपि मनसि प्रादुभरूतोऽ्ं सन्बोत्कुटः
इति गब्वैः |)

अदङ्गारवान्‌, चि, (खदङ्कारो विद्यतेऽस्य । अद
इर + मतुप्‌ ¦ मस्य वः।) गव्वान्वितः। इत्व-
मरः॥ तत्यग्धायः। अयः २। इत्यमरः ॥
अहङगरान्वितः । इति शब्द्र लावली । गव्वितः
४ | इति जटाधरः॥

“साइमिन्या विखुद्धात्मा प्रजाज्ञोपनिमीलितः') | अदङ्ारी, [न्‌] चि, गव्वेयक्तः। खङ्गारो विद्यते-

अदयः, चि, ( अह मस्यास्तोति अदंशन्दात्‌ “खद
शखमयोयेस्‌”" इति यस्‌ ।) खदङ्ारयक्तः
गर्व्वान्वितः। तत्यर्ग्यायः। खदङ्कारवान्‌ २।
इत्यमरः ॥ ( “खदयनाथ च्तितिपः सभंयुः” ।
इति भट्टिः ।)
न्‌] क्ती, दिवा । इयमरः ॥ [टीका
ष्यहःपतिः, पै, { खह्ः पतिः । ) ख्यः । इत्यमर -
ऋहङ्खारः, प, (खमिति ज्ञानं कियतेऽनेन । अद
+ छ + घज्‌ । ) खदङ्कुतिः । तत्पर्यायः । गन्वः
२ अभिमानः द इत्यमरः॥ एराणमते स चि
बिधः। सात्विकः ९ राजसः २ तामसख ३ ।

सालिकाइङ्कगरात्‌ इ्छियाधिष्टातारो देवा मनच् |

जातं । राजसाङ्काराव्‌ दशेन्वियाणि जातानि । |

तामसादङ्खारात्‌ इच्छ पञ्चभूतानि जातानि । वेदा-
न्तमते अभिमानात्मिकान्तःकरणद्त्तिः। अद-
मित्वभिमानः। स च भ्ररौरादिविषयको भिथ्या-
च्ानमुचखते। इति गोतमद्धचदतिः । “अद-
मिव्यब्ययं तस्य करणं । अहमिति किरति अति
वा श्दङ्ग(रः । करोतेः किरतेर्व्वां घम्‌ । कार
घत्यय इत्यन्ये” । इत्भर टीकायां भरतः । मदः ४
सयः \ अपलेपः ९ दपः ७ । इति जटाधरः ।

यस्येति अस्त्ययं णिन्‌ प्र्येन निष्यत्नः । अभि-
मानी | गर्व्वाज्वितः॥ (दशदश रूपके ॥
“धीरोडतस्वदङ्कगरी चलखखण्डो विकत्थनः” |)
ष्यदङ्कतिः, स्त्री, (अहम्‌ + छ + क्तिन्‌ ।) खद्ङ्कारः।
गन्वेः। इति शब्द्रल्नावली ॥ (यथा पञ्चतन्त्रे ॥
““यु्यतेऽइङ्कतिं छत्व दुग्बेलो यो बलीयसा"? । )
अतं, करी, ( इन्‌ +क्घ। ततो नज्समासः ।)
नवम्बर । नूतनवस्त्रं, इति इलायुधश्ब्दरनःः
वल्यौ ॥ ( खहटतलन्तगं यथा महाभारते,
“"दरेषडधौतं नवं छतं सदशं यन्नधारितम्‌ ।
षतं तद्वि जानौयात्‌ पावनं सव्वेकम्मेसु"
“अ इतश्ेव वासे भिमोल्येरुावचरपि”। इति ।
““इहतानि च वासांसि रथश्च सुभलच्तणम्‌”” ।
इति रामायणे । अनाहते, चि, ॥
अषमदमिका, स्री, (अहमहं शब्दो ऽस्यच, बोप्यायां
दित्वम्‌ । ब्रद्यादित्वात्‌ ठन्‌ । ततद्धाप्‌ |) पर-
स्पराइङ्कारः । इत्यमरः । परस्परं परमपेच्या-
परस्यापरमपेच्य परस्य योऽशङ्गारोऽष्मेव
खेटो ऽदमेव शेष इति मानः । इति मरतः
ष्यामि वड्‌ चाभि बड़ वलिया परस्पर अदङ्कार
इति भाषा ॥ (यथा पञ्चतन््,-

#॥:

“इत्यश्च महमद मिक्या तयोविवदतेाः" ।)
अहम्यन्निका, स्त्री, (अहं पन्बं अहं पव्नमिति कथनं
यत्र । अहम्परन्न + ठन्‌ + खाथ कन्‌ +ततष्ाप्‌ |)
च्पहम्पव्वं ग्रे भवामि अहं पव्ब अग्रे भवामि
इन्धन्योऽन्यं योधानां धावमक्िया । इत्यमरः ।
च्धामि ग्रे याव वलिया योद्धा दिगेर परस्पर
च्छागे धाय्ोया इति माषा । (यथा किराते,-

“सुगेष न =,

षुदुगषु च तुल्यविक्रम-

जेवादहम्पून्विकया यियाखभिः” ।)
अदम्मतिः, स्त्री, ( अहंषधाना मतिर्ञानं।)
अविद्या | अज्ञानं | इत्यमरः ॥
अहगंणः, पै, (खङ्कां गणः) मासः इति हारावली ।
ग्रहाणां मध्यादिक्ञानाथं ऋेतवाराहकल्पावधि-
खच्यवधित्रद्यसि दान्तोक्तकल्पावधिकल्याद्यमा-
वधि वा इ्टकालपय्धेन्तं परिगणितदिनसमू हः ।
तत्पर्यायः । द्यडन्दं २। दिनौधः इ । गणः ४।
दिनपिणडः५। इति ज्योतिःशास््रम्‌ ॥
अहव्नरः, पै, ( अहोभिर्लाकान्‌ जरयति । अदन्‌
+ ज + णिच + खच्‌ । यद्वा अदानि जीखेन्य-
न्तभदन्त्यस्मिन्‌ । अदन्‌ + जु + अच्‌ |) संवत्स॒रः ।
यथा । “वापः प्रवता यन्ति यथा मासा खद
व्णैरं । वं मां ब्रह्मचारिणः धातरायन्तु सन्वैत
खवा" । इति तैत्तिरीयोपनिषदि श्िच्तावज्ञो।
यथा लोके आपः प्रवता प्रबणवता निन्नवता
देशेन यन्ति गच्छन्ति। यथा वा मासा अद्ज्जेर
संवत्ससो ऽदव्नंरोऽदहोभिः परिवत्तमानो लोकान्‌
जरयतीति अदानि वा खस्मिन्‌ जीय॑न्ति चन्त-
भवन्ति इत्यदव्नेरः । तश्च यथा मासा यन्ति
र्वं मां ब्रह्मचारिणः हे धातः सव्वेस्य विधातः
मामायन्तु सनव्वेतः सव्वे{दिगभ्यः। इति शङ्करा-
चाय्द्घतमाय्यम्‌ ॥
ऋद्ठपतिः, ए, ( अडः पतिः । पत्ते अष्टःपतिः।)
खष्यैः। इत्यमरः । (यथा रघुवंशे ६० ।५8 ।
“द्यावा्टधिबयोः प्र्य्रमपं तिरिवातपम्‌' |)
शदर्व्वान्धवः ) पै, (खडो बान्धवः । अहो मणिरिव
अखहम्भणिः ॥, ॥) द्यः । इति हेमचन््रः। अक-

ङ्क्तः ।
असुखं, क्री, (अङो सुखं) प्रत्यूषः । इत्यमरः ॥
अडस्यः, चि, (दलेन छृष्यं । ततो नजसमासः |)
इलानाकङ्त्तेवादिः । खङभूमिः ॥
अलया, स्री, खपरोविशेषः । (यथा रिव ।
“दिवोदासश्च राजधिंर ल्या च यश्खिनी ।
श्रद्धतञ्च दायादमदल्या समद्धयत”› ॥
गौतमसुनिपन्ी । इति मेदिनी ॥ सा च महा-
साध्वी। प्रातः काल्ञे तस्यानामस्रणे महापातक- |
नाश्नो भवति । यथा एराणं,- |

“खल्या जौपदो कुन्ती तारा मन्दोदरी तथा । | अदिच्छवा, स्त्री, शर्षारा । इति राजनिघंरटः ।

पश्च कन्याः स्मरेन्नित्यं महापातकनाशनं" ॥
सत्ययुगे इन्रः गौतमरूपधारयं छत्वा तस्याः |
सतीत्वं नाशितवान्‌ । ततो गौतमश्ापेन सा |
पाधाणदेङा बभूव | ततस्त्रेतायगे ओरामचन्दरस्य
पादस्पर्रात्‌ श्रापात्‌ विमुक्ता सती एनः पुन्बेरूपा |

अदस्वारः, पै, (अहः करोति । अदन्‌ +छ+ट।

खदस्परतिः, पै, (अडः पतिरिव |) ख्यः । इत्यमरः।

खहद्, वय, (अहं जहातोति । अद्म्‌ + हा +ड ।

अददाः, (अह जहातीति । अहम्‌ +डहा+

खदय्येः, ए, (ह +्त्‌ । ततो नजसमासः |)

अडाय्ये, चि, (न इाय्ये। नजसमासः।) इत्तमश कदं |

खअषिका, स्त्री, (न + हा + खिक्‌ + टाप्‌ |) शास्म
खअदिकान्तः, पु, (अरेः सर्पस्य कान्तः परियः । भच्छ-

अदिच्छवः, ए, (अहेः च्छचः फणा इव कादकः|)

१५९
अहि

मानवो भ्रूता। इति रामायणम्‌ ।

कस्कादित्वात्‌ सः |) दखय्थः। इति रेमचन्धः ।

ऋअवटत्तः ॥

ऋकंदटष्तः | अमरे तत्प्यायि अका इति
€

दनात्‌ ॥

एषोदरादित्वात्सलोपः । ) अद्भुतं । खेदः। परि-
कोशः । प्रकषेः। सम्बोधनं । इति मेदिनी ॥
(खाखय्थं । विस्मयः । यथा हितोपदेशः ।
“इइ ! महापङ्के पतितोऽसि" ।
“छह ! तात ! पणस्तव दारुणः ।
इति महानाटके ॥)

किप्‌ । एषोदरादित्वात्‌ साधुः ।) अद्भुतं । खेदं ।
इत्यमरटीकायां रायमुकुटादयः। खचर अदह-
श्ब्दारयेण्पि बश्वयः॥

पन्बेतः । इत्यमरमेदिन्धौ ॥
अडइत्तव्यं । खदहरगयं । इति मेदिनी ॥

(“दाय ब्राद्यणद्रय रान्ना नित्यमिति स्थितिः”
“तच ् कालन्नेर हार्यः ~,
त्मभूतेः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः" ॥

इति च मनुः € । १८९ ।)

अदिः, प, ( आइन्तीति | चा + इन्‌ + इण्‌ । इन |

दिसाग्थोः। आड धिहनिभ्यां ङ खखेति इण |
स च डित्‌ । डित्वात्‌ टिलोपः। खाखो खख ।) |
चासुरः । सपः । इत्यमरः । सूय्यः। पथिकः। |
राङ्ः । इनेका्थध्वनिमञ्चरो ॥ (सीसकं । |
राज्ः। वप्रः। चक्चेषानच्तचं । खेलः। ““विष- |
धरतोऽप्यतिविषमः खल इति नम्टषा वदन्ति
विद्वांसः । यददहिनकुलदेषो खकुलदेषो एन
पिखनः'” | इति वासवदत्तायाः प्रस्तावनाश्चोकः॥)

ङच्तः । कुलेखाड़ा इति ख्याता । अस्या गुणाः |
विषरोगश्णेधनाश्ित्वं । इति राजवल्लभः ॥
(कोकिलात्तश्न्द्रऽस्था गुणादयो च्ञेयाः। दिंसा
रदिते, चि।)

लोडच्तः। इति शब्दचन्द्रिका ॥
त्वात्‌ ।) वायुः । इति हेमचन््रः ॥

देशविशेषः । तत्पर्य्यायः । प्र्यग्रथः २। मेष-
प्रटङ्गच्तः । इति हेमचन्द्रः ॥

चिनि इति भाषा। एरीविशेषः। इति ज्योतिष-
तत्वं ॥ तथा ढद्धगाग्यः। “केशवमानन्तेपुर
पाटलोएत्रं एरौम दिच्छवां । दितिमदितिश्च
सरतां च्तोरविधौ भवति कल्याणं” । इति

ज्यो तिस्तत्वं ॥

अदि

अद्िजित्‌, ए, (अदिं सपर डत्रास्रः वा जितवान्‌
अदि+जि+ क्किप्‌ |) विष्णुः। कालीयनाग-
द्मनात्‌ ॥ इन्द्रः । छत्रासुरनाश्ात्‌ ॥
अददितः, चि, (न हितः। नज्‌समासः।) शचः ।
इत्यमरः । (यथा रघवंशे ४।२८॥
“स ययौ प्रथमं प्राचीं तुल्यः प्राचीनवरददिंषा ।
अदिताननिलोद्धतस्तजयञ्निव केतुभिः"? ।)
अपथ्यं इति शब्दचन्द्रिका ॥
(““रुकान्ताहितानि दङनपचनमारादिष प्र-
त्ान्यभिक्तारविषादीनि | इति सुश्चते।
प्रतिकूलः । अशुभकरः । यथा वेराग्यश्रतकं ।
“लो कस्तथाप्यदितमाचरतोति चिम्‌" । २५ ॥
परोऽपि डितवान्‌ शच बेन्धरप्यदहितः परः।
अदितो देनो याधिहिंतमारणयमौ षधं”, ॥ इति
हितोपदेशः। अदिताहारोपयो गिनां एनः कार-
णतो न सद्यो दोषवान्‌ भवत्यपचारः, नहि `
सर्व्वाखपथ्यानि तुल्यदोषाणि न च सर्ववे दोषा-
रूल्यबलाः । नच सर्व्वाणि शरीराणि व्यधि
च्तमत्वे समर्थानि । तदेव ह्यपथ्यं दे शकालसंयोग-
वीग्धेपमाणातियोगात्‌ भूयस्तर मपथ्यं सम्पद्यते ॥
सर्व दोषः सर्दधयोनिविंश्धोपकमो गम्भौ-
रानुगतः प्राणायतनसमुल्थो मम्नोपघाती वा
भूयान्‌ कष्टतमः च्िपरकारितमख सम्पद्यते
इति चरकः ।
“दद. खलु यस्ादुद्रयाणि खभावतः संयोगत-
खेकान्तदितान्येकान्तादितानि हिताहितानि
भवन्ति"? । “र कान्तादितानि दहनपचनमारणा
दिष प्रडत्तन्यभित्तारविषादीनि |
“दुगधस्येकान्तडिततां विबस्येकान्ततोऽष्टि तं
रव यत्तारसाद्यषु व्येव सलिलादिष॥
रकान्तदिततां विद्धि वत्स! सुश्रत ! नान्यधा?॥ `
“विर्द्धान्येवमादीनि रसवीय्येविपाकतः ।
तान्येकान्ताडितान्येव शेषं विद्याडिताह्हितं” ॥
इति श॒श्र॒तः॥)

अङिंखा, स्त्री, (न द्दिखा । नज्‌सभासः |) कुलिक- | अद्ितुणिडकिः, ए, (अहेः तुण्डं मुखं, तेन दीव्यति

यः सः। अदितुण्ड + ठक्‌ । संज्ञापय
उद्यामावः |) भिच्ताथे सपं खेलक्ञः । तत्पर्यायः ।
व्यालग्राहौ २। इत्यमरः । सापुडधे श्ति भाषा ॥
अदिदिट्‌, [ष्‌] पु, ( अहिं ठजासुरःसपै वा दृष्टि
यः। अहि + दिष्‌ + क्षिप्‌ । } इन्रः गरः ।
मयुरः। नकुलः । इति मेदिनी ॥
(“शदिदिषस्तदभवता निशम्यतां" | इति भाते ।

“रकार त्ताधंमदिदिषेऽदय
दत्तो मयात्मेति यया ब्रवीति?" |
इति नागानन्दे ॥
अद्िनकुलता | स्त्री, अदिनकुलयोपरः। नि.
अदिनकुलिका | पिरोधितेति यावत । अदिश

नकुनख अदिनकुलौ तयोर्भाव इति भावायें
त-श्णिकप्रद्यययोः स्तरियामापा निष्पन्ना ॥

अदिपु्तकः, पै, (अहेः सपंस्य एकत इव । सर्पा
कारल्ात्‌ । ) नौकाविश्ेषः। तत्पर्यायः । पोतःर्‌
तरालुः ३ । इति हारावली ॥

अहि

अदिपृतगः, पै, चुडरोग विशेषः । वद्च्तय यथा,--
“शन्मच्रसमायक्तेऽधौतेऽपाने शि शोभयेत्‌ ।
खिन्ने वा खाप्यमानस्य कण्डुर ल्क पोद्धवा |
करयनात्ततः सि प्रं स्फोटः खावख जायते । |
ख्कीभूतं ब्रणं घोर त विद्यादहिपुतनं'' ॥ * ॥
तचिकित्छा यथा भावप्रकाशे
“तच संशोधनेः पुने धाजौखन्यं विशोधयेत्‌ ।
च्तालनं हितं ॥
शद्धसौवोरयग्य ङेसेपः कायौ ऽहिपूवने” । इति
(रुग्विनिखयटौकाङृता विभयेन याख्याप्रसङ्गतो
भोजदचनं यदादतं तद्यथा,-- यदुक्तं ।
“दु स्तन्यस्य पानेन मलस्याच्तालनेन च ।
कण्डदा इरभावद्धिः पिडकं ख समाचितः ॥
अष्िपतनः सम्भवति यथादोषद् दारणः” ॥
सनिदानलच्तणसम्भापिकं चिकित्छितं वाम
टेन वा यदुक्तं तद्यथा,
““मलोपलेषात्‌ खेदादा शुदे रक्तकणोद्धवः ।
वासोत्रणोऽन्त.कण्डमान्‌ जायते मूयुषद्वः
केचित्तं माढकादोषं वदन्यन्ेऽहिपुतनं ।
प्र्टाररूं दकुन्दख के चिच तमनामिकं'" ॥ ° !
चिकित ।
“तच्च धन्याः पयःोध्यं पित्त्ेश्रहसौषयैः । ९
अटतशीतश्चं शीतान्बु-यक्तमन्तरपानक ॥ र्‌
सच्तौ्ताच्छंशरौकलेन त्रं तेन च लेपयेत्‌ । इ
चिफलावदरौञ्चच्तत्वक्‌-काथ-परिषेचितं ॥ 8
कासीश-रोचना- तुत्य-मगोडह्ालर साञ्जनेः । ५
जेषयेद्तपिरर्वा चूणिंतर्वावचू॑येत्‌ ॥ ६
सुशच्छेरथवा यष्टी शश्धसोवीरकाञ्ननेः ।
सारिवाश्नद्नाभिभ्यामश्रनस्य त्वचोऽघ्रवा” ।८॥*॥ |
चक्रपाणिसं यहे तु॥
५“पटोक्षपलचिफलार साञ्जनविपाचितं ।
पीतं तं नाशयति छच्छामप्यददिषूतनां? ॥ = |
पटोलाद्यष्टतं ॥ * ॥ ) |
अदिप, की, ( अहेः सपस्य फेनं गरलमिव । |
आन्धयत्वात्‌ ।) खपोनं । इति राजनिषेणटः॥ अपिं |
इति भाषा ( अस्य पर््थायमाह भावप्रकाश
कारः। |
“उक्तं खसपलच्तीरमाफकमदिफोनक
शस्य कार्या शाङुधरः।
“ष्ये ाप्याखिलं कायं ततः पाकस्च गच्छति । |
वायि तद्यथा भका पेनञ्चाहिसमुद्धव"॥
अपरश्चापेनश्ब्दे आफकश्ब्दे च च्रातयं।) |
च्यदित्रभरः, प, ( आदिः त्रभे यस्य । ) शिवः। |
(“शआअजेकपादडिन्रभ्रः पिनाको चापराजित |
इति इरि वंशे |) रुढविग्ेषः॥ इति जटाधरः ॥
( यथा इरि ।
(रभो कस्यपाद दानेकादश्र विनिम्ममे । |
महादेवप्रसादेन तपसा भाविता सती ॥ ।
अजकपाददित्रभ्रस्वद्ा रुडाख्च भारतः ! इति })
अदिन्रभ्देवता, स्तो, ( खदत्रभ्रो रगोऽधिात्री

देवता यस्याः ।) उत्तरभाद्रपदनच्रं | इति ज्यो |

तिभज्ास्रं॥

१६०

अहा
खदिभयं, खो, ( अहेः सपतुल्यखपच्तात्‌ सर्वादा
भयं |) राच्रां खपच्तोद्धवभयं । इ्मरः॥ सप |
भयं ॥
अहिभयद),स््री,(खहेभयं दयति खण्डययोति । अदि
भय + दो + क) भूम्यामलकी । इति राजनिघेटः।
(भम्यालकौशब्देऽस्या गुणावलो च्रातच्ा ॥ )
-अददिमुक्‌, [ ज्‌ ] ए, (अदिं सुदं । अदि +ेज्‌ + |
किप |) गरडः । मयरः ॥ इतमरः ॥ नाकुली । |
गन्धनाकुली । इति राजनि धेटः ॥ |
अदिमनी, स्त्रो, ( अहेम नं भवत्यस्याः । ) गन्ध
नाकुलीनाम कन्द विद्धेषः ॥ इति राजनि्ेणटः ॥ |
आअदिमारः, ए, (दहं मारयति यः सः । अहि +
ग्ट + विच्‌ + ण्‌ । ) अरिमेदकटत्तः । इति |
राजनिधंयटः ॥
अदिभमेदकः, ठ, (अदिं मेदयति स्पधरोमाचेण गल- |
यतियःसः) अरिमेदकडच्चः। इति राज-
निर्धण्टः । (अरिमेद शवदेऽस्य गुणादयो छेयाः।)
अड्दिलता, स्री, (खअदिरिव लता । दोर्घाकारत्वात्‌ ।)
गन्धनाकुलौ । ताम्बृली । इति राजनि्धंगः ॥ |
अषहोरणिः, ए, ( खदन्‌ दरंरयति दूरौकरोति ।
अहि + रर + अणि |) दिमुखसपेः। इति चि
कारडग्ेषः ॥
खरे, चथ, च्तेषः । वियोगः। इति शब्दलाला ॥ |
शेर, स्त्रो, ( न हिनेति। हि गतौ बालकाः । |
ततो नभ्‌समासः |) शतमूलो । इत्यमरः ॥ ।
अदो, य, ( न + हा +डो | ) धिगथेः। शोकः।
कर्शाथंः । विषादः । सम्बोधनं । प्रशंसा ।
विस्मय । पदपुरगं | अद्या । वितकः। इति |
मेदिनी ॥ (यथा रामायणे अयेाध्याकाण्डे ॥
“अदो धिगिति साम वाचसुक्ता नराधिपः"
“अहो मधुरमासां दशरनं” । इति शाकुन्तले
प्रथमाङ्के ।)
अद्ोराचः, प, (अख रातिश्च दयोः समाहारः।
साच्राह्ाहाः एसि । अहः सर्नवेकदेशे टच्‌ इति
टच्‌) दिवानिशं । स तु खग्यादयदयपरिच््छिन्न
चिंशन्मह्वत्तात्मककाकलः। इत्यमरः ॥ मनुष्याणां
मासेन पत्रोऽहोरात्रो भवति | मनुष्यायामेक-
वर्षेण देवानामहोराचो भवति । दिसशखगुणित
मानुष्यचतुयुगमानेन त्रद्मणोऽदोराचरो भवति ।
तत्र मनुष्यमानेन ८६७००००००० वर्बां भवन्ति ॥
अषोवत, व्य (खो च वत च ¦) अनूकम्प्ा | -खेदः ।
सम्बोधनं । इति विच्धभेदिनौ ॥
(“अदोवतासिस्पशनोयवी्ंः” । इति कुमारे ।
“अहोवत ¦ कीदृशीं वयोऽवश्धामापन्नो
इति शाकुन्तले । [इति गीवा ।)
“खदोवत ! महत्पापं क्तः वसिता वयम्‌” ।
ङ्य, व्य, (ङ उ अपनयने । वाडलकाद्धवि घञ ।
दधिः । एषोदरादित्वात्‌ वस्य यः| ततो गम्‌- |
समासः |) भटिति । इतं | इव्मरः |
(अहा सा नियमजं क्ममुत्ससजं''। इति कुमारे ।
“अङ्काय तावदरुणेन तमो निरस्तम्‌"?। इति रघौ ।
द खच्छन्दोच्छलद च्छकच्छकु हर च्छातेतराम्बच्छटा

आक
मूच्छन्‌ मोसमहषिंहेषेविदितखानाङ्िका$काः
यवः” | इति काव्यप्रकाशे |}
अङ्ोकः, प, (नात्ति करोलंव्ना यस्य ।) वौडः। चष-
णकः इति चिकाण्डशेषः ॥
अङ्ला, स्त्री, (न+ +डल्‌ |) मल्लातकर्च्चः ।
इति शब्दचान्त्रका ॥ भेला इति भाषा ।

चरा

ऋ, अकारः । दितीयखरवगेः। अस्योश्वारणख्यानं
कणठः । स च दोघे शुत भवति ।
“खाकारः परमाखय्थं शद्धज्योतिभ्भयं पिये ।
बरद्यविष्णुमयं वगं तथा रुूमयं भिये ।
पश्चप्राणमयं वयो खयं परमकुण्डलौ” ॥
इति कामधेनुतन्तरे॥ अस्य लेखनप्रकारो यथा--
“अकाररूपमासद्य दत्तक्रोडायता त्वधः।
ब्रह्मादयस्तथा शक्तिस्तास॒ तिरन्ति नित्य शः” ॥
इति वर्णोदधारतन्तं । वस्य नामानि वथा--
“शाकारो विजयानन्तो दौधेच्छायो विनायकः ।
त्तीरोदधिः पयोदश्च पाशो दीर्घास्यटत्तकौ ।
प्रचण्ड रकजो सदो नारायण इमे्वरः।
प्रतिधा मानदा कान्तो विश्वान्तक गजान्तकः ॥
पितामहो दिठान्तो भूः किया कान्तिख सम्भवः ।
दितौया मानदा काश्रौ विन्नराजः कुजो वियत्‌ ॥
खरान्तकञ्च हदयमङ्गदो भगमालिनी" ॥
इति वर्णाभिधानं ॥

धा, ब्य, स्तिः । यथा । “खाश्नातं सनटायरेषः)? ।
वाक्यं। यथा| “खा रवं मन्यसे" | इत्यमरः ॥
(पुनव मेवं मंस्था इदानीं लवं मन्यसे इयथः |)
अनुकम्पा । (यथा, ख देवदत्तो दरिडः इति |)
ससुश्चयः। इति मेदिनी ॥ (यथा, देवेभ्यश्च पिद-
भ्व खा ।) कचित्‌ निषिडसन्धिवणः । शब्दो
योऽचा न सन्धीयते स इव्यः। इति भरतः ॥
(“खा रवं तत््वमय्यादा खा रवं तत्कृतं मया"
इति मुग्धबोधम्‌ ।)

ओ, व्य, रवं । खीकारः। इव्यमरः॥

ष्याः, ठै, महेशरः | इति एुरषोत्तमः ॥ पिवामः ।
वाक्यं । वथा खभिएराणे रकाक्तराभिधानं ॥

“श विष्णः प्रतिषेधः स्यादाः पितामडवाक्षयोः ।
सीमायामथाययं खा भवेत्‌ संकोधपीडयोः"” ॥
आः, [स्‌] च, कोपः। थथा। श्वाः पापदुन्नुंखः।
(“खाः किमेतदितिकोधादभाष्य महिषारः

ईति माकेग्डेयपुराणम्‌ ।

“अः: पापे दुविंनोते माते" । इति क्षाद-
म्बरो ।) पीड़ा । यथा थाः शतं । इव्यभरभरवौै ।
शतिः । स्पर्धा । तव्ज॑तं । इति शब्दरनादली ॥

| अकम्पितं, चि, ( कम्यते क । खाय + कपि +

क्ष) कम्पविशि् | वत्पर्य्थायः। वेक्षितं र्‌
पञ्खितं श आधूतं 8 धतं ५ चलितं द इदमरः॥
कन्ितं 9 धतं = व्ाधृतं € विधूतं १० धुतं १९
प्रकभ्पितं १२ । इति शब्दरलावलौ }

(“नोक षाकम्ितए्यगन्धी” । इति रघौ ।

अअक
“आकम्पितानि इदयानि मनखिनौनां
ॐ ~ ११
वातेः प्रफुल्नसहकारछताधिवासः'” ।
इति ऋतुसं हारे ॥ }
आकरः, पु, (अकौयन्ते धातवोऽच । अय्‌ +क्‌ +
अप्‌ | यद्वा अकुव्वन्ति संघीभूय कुव्बन्ति यव~

इारमचरेतिवा। आ+छ+घ।) धातुरनादे- |

रुत्यत्तिख्थानं । तत्पर्यायः । खनिः २ इत्यमरः ॥
(“शकर पद्मरागाणां जन्म काचमणेः कुतः” । |
इति हितोपदेशः। |
“शेलेग्रो हिमवान्‌ नाम धातूनामाकरो महान्‌” |
इति रामायणम्‌ । ) समू डः । |
(“शब्दाकरकरग्राममथेमग्डलमण्डलम्‌"› । ।
इति कविकल्यद्रमः। ) ओखः । इति भेदिनी ॥
अकशनं, ज्ञी, (खा + कणे + ल्युट्‌ |) अवगं।
(“मुदा तदाकशेनतत्परोऽभूत्‌” । इति नेषधे ।) |
आकषः, ठ, ( आव्यते इति । चा + रुष + घञ्‌ ।) |
पाशकः पाश्ठ इति भाषा। अच्तकरीडा ||
पाशा खेला इति भाषा । सारिफलकः। इत्यमरः॥
च्छक इति भाषा । (यथा महाभारते ।
“अाकर्बस्ते वाक्फलः सुप्रणीतो
हदि घोएनो मन्तरपदः समाधिः"?
इन्द्रियं । धनुरभ्यासवस्त । चऋाकषंणं | इति मे- |
दिनी ॥ खाष्यते नेन । अकुव इति माषा ।
यथा । ““आकबे इव खा आकवेन्चः | इति |
सुग्धबो धव्याकरणं । खकषेतुख्य इति च्ञापनाथं- ।
इव शब्दः | इति दुर्गादासः ॥ ( अयस्कान्तः । |
निकषोपलः । )
अकबेगं, जो, ( खा + छष्‌ + ल्यट्‌ । ) खकः |
बलादानयनं । टानन्‌ इति भाषा । यचा, |
“सा त्वं गच्छ मयेवोक्ता पार शएम्मनिष्एम्भयोः ।
केश्राकवेशनिधंतगौ रवा मागमिष्यसि" ॥ ।
इति माकंग्डेये देवौमाहाढ्यम्‌ ॥ * ॥ ।
तन्नोक्तकम्मेविेबदारा योषाद्यानयनं । यथा | |
अथाकर्वयं | |
“खाकषेणविधानानि कथयामि समासतः,
यददृष्टं बैएरे वन्ते यददृष्टं भूतडामर ॥
श्रीबीजं मान्मथं वीजं ल्नावीजं समुद्धरेत्‌ । |
प्रथमं प्रवं दत्त्वा चिएुरादेविपदं ततः ॥
च्छमुकोति पदं दत्वा अकषय दिधा पदं । ।
खाहान्तं मन्तमु य जपेद्‌ शसक ॥ |
षट्‌को शचक्रमालिस्य रक्तचन्दनवुदुमैः । |
षड्कं कारयेग्मन्ल्ी लव्नावीजसमन्वितं ॥ |
बड्दी्घ॑माकखरेगोव नादविन्दुविभूषितं ॥ ।
रक्तएष्पाच्चतधुपादिनेवेदयेः परपुज्य तां । |
भावयन्‌ चेतसा देवीं चिनेचरां चन््रेखरां । |
बालाकंकिरगप्रस्यां चिन्दुराणवियहां
पद्मश्च दच्िणे पाणौ जपमाला्च वामके ।
मन््स्याग्य प्रभावेण रम्भाममपि तथोव्वेीं ॥
आवा्षयेन्न सन्देहः कि एनर्मानवीभिह ॥ ५ ॥
भूजपजे समालिख्य कुङ्गमालक्तवारि णा ॥
काष्तीरागुरकस्तूरी रो चनामिलितेन च ।
खनामारक्तमिश्रेण कमलाच्तीमन्‌, लिखेत्‌ ॥
ग 91

१६१

आअआक

ॐ को कमलात्ति खसुकोमाकषयाक्षेय दैषट्‌॥
इमं मन्त्रं जपेदादौ सहसेकं ततः एनः।
तद्भूजंपच्रमादाय गुलिकां कारयेत्‌ सधीः ॥
तेनेवं साध्यपादोत्यग्ट्तिकापङ्खवेष्धितां ।
शोधितां तेजसा भानोविंद्येत्‌ चिकदुकेः एनः ॥
प्रतिमां स्नीनिमां छत्व च्िपेत्तस्यास्तदोदरे ।
लिका पातयेत्‌ पाकर प्रतिमां सध्यरूपिर्णी ॥
तादृशाभिमुखो श्रूत्वा निजने निषि साधकः।
ततस्तदरतचित्तश्च तावत्‌ कालं जपेन्मनुं ।
यावदायाति सन्लस्ता मदनालसवियहा ॥*॥
अथान्यत्‌ कथयाम्बच टपाकषेणहेतवे ।
देवस्यापि नरस्यापि मोदिनीमन्बजायतः ॥
अथ मन्तं महेश्ान्यास्तारमादौ ततस्रपां ।
पञ्च शायकवीजच्च दत्त्वाथ सवनेखरयीं ॥
मोदिनौति च नामान्ते फट कारं एनरालिखेत्‌।
खाहान्तमन््रसुक्त्च मध्यवौजेन कारयेत्‌ ॥
बड्ङगान्‌ दौधेयुक्ताे ्क्रेऽटदलके यजेत्‌ ।
प्रथमं साध्यनामानि लेख्यानि च कजोदरे ।
महारजनरक्तेन पुन्बमन््द यतं ।
मोहिनीं पद्मकिञ्जल्क चछम्भिणों स्तम्भिनो तथा ॥
वशङ्करी कुले गोश्च ततो वं विश्वासिनी ।
आकर्धिंगों ततः जिन्न मच्चयेदश्पच्रके ॥
गन्धपुष्पादिध्रूपाद्यभक्तियक्तेन चेतसा ।
लच्तजमनेन स्वेषां शौत्रमाकषं भवेत्‌ ॥ * ॥

कीं कालिकाये धीमहि

तन्नः कालि प्रचोदयात्‌ ।

ॐ खकषिंणौ वच्वधारिणौ

डं फट्‌ खाद असुकौमाकषैय ॥
प्रणवं पुन्बसु इक उ्रसेनौ ततः परं ।
नितम्बिनी वह्किजाया विद्या परमदुलंभ।
सिन्दुरपत्तलिं छत्वा तस्या नाम हदि विलिख्य
पणमूल्येन ताम्बूलं समानीय आमश्ररावदये
नैवेद्यं शला जब्णादोत्तरश्ततुलस्या मूलमन्ल-
पठिते एत्तल्या इदि नामख्थाने ताडिते सति
सा समायाति" इति ओरूष्णानन्दविद्यावागीश्र-
छतषट्‌ कम्भेदौ पिका तन्लसार ख ॥

व्पाकर्षणो, सी, (आाछय्यते अनया । खा + छष्‌ +

ल्युट्‌ + स्लियां डीप्‌ । ) फलषएष्याद्याकषेकयद्ि
काविशेषः। कुषौ इति भाषा।

अकलन, ज्ञी, ( खा + कल + ल्यट्‌ । ) आकाङ्का ।

परिसंख्या । बन्धनं । इति मेदिनी ॥ (“चिव्यापि
सानुनयमाकलनाय यन्ता” । इति माघः; |)

अकल्यः, प, ( खा + छप्‌ + घञ्‌ | ) वेशः । इत्य-

मरः ॥ कश्यनं । इति मेदिनी ॥ मण्डनं । रोगः ।

इति हेमचन्द्रः ॥ वेशार्यै यथा रघौ, -
(“खक्लतकविधिसव्वाङोनमाकल्पनातं
विलसितपदमाच्य' यौ वनं सा प्रपेदे ” ।

“स्तोकाप्याकल्परचन। विच्छित्तिः कान्तिपोष-

क्त्‌ । इति सादि्यदपंये टतीयपरि च्छेदे ।

कल्पयन्ते व्य, यया--““खकख्पं नरका सुद्धे ।

इति विः)

आकल्पकः, ए, ( आकल्प + कन्‌ | ) तमः । मोहः ।

चका

ग्रथिः। उत्कण्ठा । इषः । इति मेदिनी ॥

आकषः, पे, ( आाकबष्यते यच, आ + कष्‌ + खच्‌ |)
पर्तरविशेषः। इति शएब्दरनावली ॥ कट्टिपातर-
इति भाषा।

आकस्मिकं, चि, (अकसनात्‌ भवं । अकस्मात्‌ + ठ-
ज्‌ |) अकस्मादुद्धवं । इटाच्नातं । (“खाकस्मिक-
प्रद्यवभमासां च देवीं वाचमनुष्टभेन छन्दसा परि-
णतामभ्युदरयत्‌”। इति उत्तररामचरितम्‌ ॥)

च्पाकाङ्का, स्री, ( आड + काङ्कि + अच्‌ + टाप्‌ | )
इच्छा | अभिलाषः। इ्मरः ॥ (रमयीयवस्त्‌-
स्पृष्टा । यदुक्तं साडि्यदगेये।
“आआकाङ्का रमगौयत्वात्‌ व्त्नो या स्यु तु सा”
अपेता । जिज्ञासा । अनुसन्धानं । यथा पदा-
इद्त,
“नाकाङ्का किं भवति विपलश्रीमतोऽर्यान्तरेषु""।)
न्धायमते । यत्‌पदग्टते यत्यदान्वयबोधो न भवति
तत्पदे तत्पद वत्ता । प्रतौतिषय्येवसानविरहः। इत्या-
लङ्कारिका

कायः, ए, ( आन्‌ + चि + घञ्‌ । ) निवासः |
इति वोपदेवः ॥

च्याकारः, प, (खा +ज्+ चन्‌ |) इङ्धितं। अभि-
प्रायानुरूपचे दाविष्करणं । संकेत ठार इत्यादि
भाषा । आहतिः । मूत्तिः । इत्यमरः ॥
(“तस्य संतमन्तस्य गुए़ाकारेङ्कितस्य च ।
इति रघौ १।२०।
“शओआकाररिङ्गितेगंत्या चेदधया भाषितेन च'।
ति हितोपदेशे सदद्रेदः । मूत्तिः । “आकार
सदृश्पज्चः"” | इति रघौ १।१५।)

अकार्गुप्निः, खी, ( चाकारस्य गुधिः।) रत्ा-
दिधचको सुखरागादिराकारः। खकारोऽङ्ग-
वतमिति बोपालितः ॥ गु्िर्गौणनं । कारस्य
मयलव्जादिना शुभिराकारगुधिः । इ्बमर-
टौकायां भरतः ॥ तत्पर््यायः। अवहित्था २।
इत्यमरः ॥ अङ्गविटतस्य रोमाख्वादेराच्छादनात्‌
ऋअवह्िःस्थितिरवदहित्था। इति सारन्दरी ॥
(*भयगौरवलव्नादेर्वाद्याकारगुभिरवद्दिव्था ।
इति साद्ि्यदपंणम्‌ । )

आअकारमोपनं, जलो, (अकारस्य गोपनं ।) चाकार-
गिः । स्चादिद्चकमुखरागादिगो पनं । इति
हेमचन्द्रः ॥

आकारयं, जो, स, (श्चाद्‌ + छ + णिच्‌ + ल्युट्‌ ।)
आदानं । इत्यमरः ॥ डाकन इति भागा ।
(“तख मणिमदाकारणाय कश्चित्‌ प्रेषितः ।
इति पश्चतन्लम्‌ ।)

्ाकालिकं, चि, (समानकालौ आद्यन्तौ यख्य ।
“खकालिकडाद्यन्तव चने” इति समानकालस्या-
कालादेशः। इकट्‌ प्रत्ययच्च निपातनात्‌ । यदा
अकाले भवम्‌ । अकाल + ठम्‌ ।) च्तशध्वंसि ।
इति धरणिः समानकालोनजन्भविनाश शालौ ।
इति सं्तिप्तसारः ॥ अकालसम्भवं । आअरम्भ-
कालात्‌ तत्‌सजातीयकालख्थायि । निमित्तं काल-
मारभ्य पर र्यावत्कालः स णव कालस्तावदकाल-

आका
स्तज भवः। इति तियितत््व ! (वथा मनौ ७९०५
(“रुतानाकालिकान्‌ विद्यादनध्यायाद्तावपि'' ।
“तपख्िनः स्धानुवनौ कसस्ता-
माकालिकौं वीच्छ मधप्रडत्तिम्‌”” ।
इति कुमार सम्भवे २। ३२ ॥)
शधकालिकप्रलयः, पै, (अाकालिकः प्रलयः ।) प्रलय-
विद्धेषः। खायम्भवमन्वन्तरे कपिलष्रापेन अकाले
शगतुङ्गावनं । तददिवरणं यया--
श्रीमाकण्डेय उवाच ।
५“श्ाकालिकोऽयं प्रलयो यतो भगवता क्तः ।
वत्‌ श्टण्वन्तु महाभागा वारं लोकसच्तयं ।
यथा वा मद्छरूपेण वेदास्त्राताख्च शाङ्िणा ।
तदहं सप्रवच्यामि सब्वपापपरणाशनं"”
रीकपिल उवाच ।
“खायम्भव मने ब्रह्मरूप महामते ।
ममेकमो्िताथ त्वं देहि प्राथंयतोऽधना ॥
गत्‌ स्वं तववेद त्वया च परिपालितं ।
ल्या स्वे जगत्‌ दः त्वमेव जगतां पतिः ॥
तन्मे देडि रुडःश्थानं चिष लोकेषु दुलेभं
एष्य पापहरः रम्यं ानप्रभवमुत्तमं ॥
ष्यं हि सर्व्वभूतानां भूत्वा प्र्त्तदशिंवान्‌ ।
उद्धरिष्ये जगन्नातान्‌ निर्माय ज्ञानदौपिकाम्‌ ॥
अश्चानसागरे मम्रमधुना सकलं जगत्‌ ।
च्रानदीपं प्रदायादं तारयिष्ये जगतञजवं” ॥
श्रीमनुरुवाच ।
“अदि त्वयाखिलजगद्धिताथं ज्ञानदीपिकां ।
चिकोषणा तपः काय्यं किं स्थानाधंनया तव ॥
देवागाराणि तीधानि क्तेत्राणि सरितस्तथा ।
अह्नि एरमाञ्जगत्र तिष्टन्ति कपिल ! न्तितौ ॥
तेषामेकतमं त्वश्वेदासाद्य कुषे तपः ।
ख्यानं त्रद्यन्‌ तपःसिडधौ न भविष्यति तच कि” ।
कथिल उवाच ।
“त्वयि विश्रम्भमाधाय तपसः सिद्धयेऽचिरात्‌ ।
शयानं मया प्राधिंतंतेत्वंमां च्तिपसि हेतुभिः।
अच्ाग्यन्ते वचो मेऽद्य प्राथंनायां विकत्थनं ।
यत्त्वं वद्सि तस्मात्वं फलमेतदवाप्न दि ॥
इद चिस्ुवनं सब्बे सदेवासुरमानुषं ।
इतप्रतविध्वस्तमचिरेण भविष्यति ॥
म चिरात्‌ बच्छसि मनो ! जलपुशं जग्लयं ।
तप्र तविध्वस्तं तव गब्बे विशातनं ॥
खवसुक्रा मुनौजरोऽसौ कपिलस्तपसां निधिः ।
शवन्तदेधे जगामापि तद ब्रह्मसदो मुनिः ।
कपिलस्य वचः श्रत्वा विषशवदनो मनुः ।
भावीति प्रतिपद्याश्च मनुरनौवाच किञ्चन ॥
विशालां वदरीं यातो गङ्गादारान्तिकं मनुः।
प्रविश्य तपञ्चे यन्रमकरोल्लोकभावनः |
अाराधयामास इरि जगत्कारयाक्ारणं ॥
ॐ नमो मगवते वासुदेवाय खुडक्ञानखभाविने ।
इति जप्यं प्रजपतो मनोः खायम्भवस्य तु ॥
प्रससाद जगच्रायः केशवो न चिरादथ।
चुद्रभखो भूत्वा दूव्वौदलसमप्रमः ॥
कपेरकलिकायम्भुल्यनेचयुगोज्वलः ।

१६२

अका
तपस्यन्तं महात्मानं मनं खायम्मवं मुनिं ॥
चाससाद तदा त्षद्रमद्छरूपी जनादनः।
उवाच च महात्मानं मनुं खायम्भृवं तदा ॥
तपोनिधे महाभाग भीतं मां चातुमरंसि ।
नियं यद्धे जितं मव्छेविंशालेमच्ितुः परति ॥
अथय प्रभूते विघुलेर्दावितः एय रोमभिः।
प्राणाकाङ्ो महात्मानं भवन्तं शरणं मुनिं॥
प्राप्तो ऽदं यद्यनुक्रोशो मथि मां परिपालय ।
इति तस्य वचः अरत्वा मनुः खायम्भृवस्ततः ॥
अलिञ्जरे तोयपृशे न्यधादिएलभोगिनि ।
स तस्मिन्‌ मलिक मद्यो वधमानो दिने दिने॥
सामान्यरोहितप्रायदेद्ोऽभरू्वविरादय ।
दशघटजलयृे पर्हं स महात्मा
मलिकमसति कुब्बैन्‌ वड्धयामास मल्छं ।
सच सुविषदनेच्रो मव्छराजोऽचिरेण
मलिकसलिलमध्ये लोमशः पोनदेहः'› ॥
इति कालिकापुराणे ३९ अध्यायः ॥ #।
श्रीमाकंण्डेय उवाच ।
“(तत्तया पौनतन्‌ दृष्टा मच्छ मनुः खयं ।
सटहोत्वा पाणिना फुल्लनलिनीं सरसों ययौ ।
तत्सरसतच विपुलं परे नारायणा ख्रमे ।
रखकयोजनविस्तीगे साडंयोजनमायतं ॥
नानामोनगणोपेतं शोतामलजलोत्कर ।
तदासाद्य सरो मतं विनिधाय मनुस्तदा ॥
पालयामास सुतवत्‌ कपया परया यतः।
सोऽचिरेणव कालेन पोनो वेसारिणोऽभवत्‌ ॥
न समस्तत्र सरसि ङइत्काये दिजोत्तमाः ।
स खकदा महामत्छः पुव्बापरतटदये ॥
शिरःएच्छे निधायाख तुङ्गदेहः समु द्रितः |
खायम्भ्वं महात्मानं चुक्रोष चाह मामिति ॥
तं तथा स मनुर्ञात्वा कोशन्तं मोन पङ्कवं ।
चाससाद तदा मव्छं जग्राह च करेण तं ॥
न श्क्रोग्यहइमुडन्तै एथरोमाणमद्धतं।
इति सच्िन्तयन्नेवं प्रोद्‌ धार करेण तं ॥
भगवानपि विश्वात्मा मव्छरूपी जनाह्‌ नः ।
खायम्भुवकर प्राप्य लधिमानमुपाश्रयत्‌ ॥
ततः कराभ्यामुडन्य स्कन्धे त्वाणडजं मनुः ।
जिनाय सागरः तच तोये च निदधे ततः ॥
यथेच्छमच्र वद्धख न कोऽपि त्वां हनिष्यति ।
अचिरेशेव सम्पदे इत्वं समवाप्रडि ॥
इत्यक्ता स महाभागः सव्वेप्राणभ्टतांवरः
लघुत्वं चिन्तयंस्तस्य विस्मयं परमं गतः ॥
मव्छो$पि न चिरादेव पुणेकायस्तदा महान्‌ ।
सन्वेतः पुरयामास देहभोगेन सागरः ॥
लं पृेकायमालोक्ध चयतीत्याम्भः समुद्छितं ।
शल्कः शिरामरचितं मानसाचलसनत्निमं ॥
रुन्धन्तं सागर सब्बे दे हाभोगाचलोहृतं ।
खायम्भृवो मनुर्धौमान्‌ मेने म्छं न तं तदा
तवः पच्छ तं सान्ना मद्छं खायम्भवो मनुः ।
विचिन्त्य लधिमानश्च पश्वन्मूत्ति तद्‌द्ुतां”
श्रीमनुरुवाच ।
“न त्वां मद्छमहं मन्ये कस्लं मे वद सत्तम ! |

आका
महत्वं लधिमानन्ते चिन्तयन्‌ सुमदहत्तम ॥
वं ब्रद्या छ्यथवा विष्णुः शम्मृव्यौ मीनरूपष्टक्‌ ।
न चेद्धनं महाभाग तन्मे वद महामते" ॥
` श्रीमद उवाच ।
“खा राध्योऽद् त्वया निन्यं यो इरिः स सनातनः।
तवेटकामसिद्यथे प्रादुरभतः समाद्दितः॥
यत्त्वमिच्छसि देवेश मत्तः शान्तेन मूर्त्तिना ।
तत्करिष्ये$द्य तां मूत्तिमिमां विदि मनो मम”
श्रीमाकण्डेय उवाच |
^इति तस्य वचः खुत्वा विष्णोरमिततेजसः ।
कात्वा प्र्च्ततो विष्ण, मनुस्तद्ाव केशवं” ॥
ओरौमनुरुवाच |
“नमस्ते जगदव्यक्तपरावरपते रे।
पावकादित्यशीतांशनेचचयधराव्यय ॥
जगत्कारण सव्वेज्ञ जगद्धाम इरे पर ।
सरौघ परमेश्रान नारायण सुरेश्वर" ॥
इत्यादिस्तत्र ।
खीमाकंण्डेय उवाच |
“खायन्भुवेन मनुना संस्ततो मन्छरूप्टक्‌ ।
वासुदेवस्तदा प्राह मेघगम्भोरनि खनः” ॥
ओरीभगवानुवाच।
“तुष्टोऽस्मि तपसा तेऽद्य भक्तया चापि स्ततो मुडः॥
सपर्यया तथानेन वर वरय सुत्रत ।
इदाथ संपदास्यामि तुभ्यं नाच विचारणा ॥
वरयाभीसितान्कामान्‌ लोकानां वा हितञ्च यत्‌"
मनुरुवाच |
“वदि दयो वशो मेऽद्य लोकानां यो हितो भवेत्‌।
तन्मे दे हि वरुं विष्णो तं च्छामि श्टणब्व मे ॥
शशाप कपिलः पव्वं मदथ भुवनत्रयं |
इत प्रहत विध्वस्तं सकलं ते भविष्यति ॥
येनेयसुडता थ्वी येनेयं परिपालिता ।
सहरि व्यति यस्त्वेनां तेऽधना त्ञावयन्त्विमां ॥
ततोहं दीनदृदयस्वामेव शरणं गतः
न यथेदं चिञ्चवनं जलुतं भविष्यति ॥
इत प्रहत विष्वस्तं तथा त्वं रेदि मे बर"१ |
श्रीभगवानुवाच ।
“न मत्तः कपिलो भिन्नस्तथा न कपिलाद हं |
यदुक्तं सुनिना तेन मयोक्तं विदितं मनो ॥
तस्छाद्यदुदितं तेन तत्‌ सद्यं नान्यथा भवेत्‌ |
करिये तच सादाय्धं खायम्मुव निबोध तत्‌ ॥
इत प्रहत विध्वस्ते लोयममे जगच्चये ।
न चिरादेव तत्तोयं शोषयिष्यामि वे मनो ॥

. यावच्जनलक्षवस्तावत्‌ यथा काये त्वया मनो ।

तन्मे निगदितं तं ऽटणव्वावहितोऽधना॥
स््ययज्ियकाष्टोवेरेका नौका विधीयतां ।
तामहं एचिष्याभि वचा नो भिद्यते जलैः ॥
दशयोजनविस्तीणां तिंशद्योजनमायतां ।
धारिणीं सन्वैवीजानां सुवनत्रयवर्डिनीं ॥
सव्वेवा्षिकटच्ताणं भूरिवल्कलतन्तुभिः ।
नवथोजनदीर्घान्तु व्यामच्रयद्धविस्तां ॥

कुर खयं मनो तगं डकतीमीरिकां वटौ ।
जगद्धात्री जगन्माया लोकमाता जगन्मयी ॥

श्राक्रा

अविष्यति तां रल्ुं न चद्यति यथा तथा ।
सन्यौणि वीजान्धादाय सुवेदान्‌ सप्त वे ऋषीन्‌ ॥
तस्यां नावि निसब्नस्लं वत्तमाने जलक्चवे ।
दच्तेण सह संगम्य स्मरिव्यसि मगो मम ॥
सतोऽ तूरंमायास्ये मवतो निकटं प्रति ।
श्यामलेनाथ शदे त्वं मां ज्ञास्यसि वे तदा ॥
यावत्‌ भ्रहटतविध्वन्तं इतं स्थाद्धुवनचयं ।
वावत्‌ ष्टेन तां नावं वोएाहं नाच संशयः ॥
गलञवे तु संपू इङ मम च तां हरि ।
त्वं तया वटिक्षया तुय सदा नेष्यसि वे दृष्टं ॥
बड्धायां नावि मे द्ग रैवमानेन वत्सरान्‌ ।
सदलं पेरविच्थामि तां नावं शोषयन्‌ जलं ॥
ततः शव्केषु तोयेषु प्रोन्ममने शिखरे गिरेः ।
हिमाचलस्य बद्धा तां तस्ि्ावमङं मनो ॥
ल्वा वै गोपयिता नित्यं तावन्त शोषये जलं ।
चिन्तितो$ष् त्वया यास्ये यदाहं निकटं तव ॥
श्रदङ्ेय श्यामलेनेव त्वं मां ज्ञास्यसि एव्करे ।
एनः ष्टं ततः छ्त्वा मत्रसादान्महामते ॥
चैलोक्छदुकलंभाग्टद्धिमवाश्यसि सनातनी ।
अषहमाराधितो येन जप्येन भवता मनो ॥
सन्येलिदधिभेवेत्तस्य यस्तोषयति तेन मां” ।

खीमाकेग्डेय उवाच।
«इति दक्वा वर तस्मै मद्यस्तेन नमख्वुतः ।
खन्तदं धे जगन्नाथो लोकानुग्रकारकः ॥
खायम्भुवोऽपि भगवानन्तर्ानं गते इसौ ।
यथोक्षं इरिणा पुव्वे नावं रल्नुं तथाकरोत्‌ ॥
सन्बेयाश्वियुच्तौ घान्‌ खायम्भवस्तदा ।

उदन वि =, ५५ नावं दृषएतसां तवः ॥
तेषां वर्कसमुद्ध वद्धचसं चेवंटौरिकां !
पु्बीक्ञेन पमाणेन कारयामास वै मनुः ॥
बतः कालेन महता ढन्तं युं महाद्भुतं ।
विष्थोयंज्षवरादइस्य सरभस्य इरस्य च ॥
ततो शल्ञवे भूते विध्व्ते सवनच्रये |
तथा रज्ज्वा तरिं बद्धा वोजान्धादाय सर्व्वशः ॥
बेदाद्षीन्‌ तथा लप्न दतं चादाय वै मनुः ।
तस्यां नावि समाधाय तोयमे चराचरे ॥
खायम्भृवस्तदा मल्छं हरि सस्मार वरै ततः ।
ततो जलानामुपरि स्ट इव यन्ब॑तः ॥
विष्णुम दयख रूपशटक्‌ ।
शागतस्तज् न चिराद्यता्ते स मनुहंरिः ॥
तरिमार्ह्य विषठनञे तोयराश्नौ भयङ्करे ।
यावच्चलाचकु तोयं तावत्‌ टे तरिं न्यधात्‌ ।
अले प्रतिमापत्ने श्टदे बद्धा तरिः तद्‌ा |
तां नावं चोदयामास सङ्खं देववत्सरान्‌.॥
खयं नावमवष्टभ्य दधार परमेश्वरः |
योगनितरा जगद्वाची समासीददटीरिकां॥
वलः शरन ्गे्तोये शोषं गच्छति परै चिरात्‌ ।
पश्चिमं दिमवत्‌ श्टकगमुन्मभ्रं तो यमध्यतः ॥
दिसादखेरयौ जनानामु्छरितस्य हिमपमोः ।
पश्वाशत्त सदलाथि शटङं तत्तस्य चाच्छितं ॥
तस्िन्‌ श्रदगे तते नावं बद्धा मव्छात्मष्टक्‌ इरिः।
जगाम शोषणायाष् जलानां जगतां पतिः ॥
1

१६३

अकरा
णदं हि मन्छरूपेण वेदास्त श्ाङ्िंा ।
कपिलस्य तु शागेन छताऽथाकालिक्गेः लयः ॥
अकालिकोऽयं पलयो यतो भगवता क्तः ।
इति कः कथितं स्वे यथावत्‌ दविजसत्तमाः” ॥
इति कालिकापुराणे ३२ अध्यायः ॥

| आकालिकी, स्त्री, (अकाल + ठन्‌ + ङीप्‌ ।) विदुत्‌। |

इति हेमचन्द्रः ॥
काशः, ठै, क्ली, (खा समन्तात्‌ काशन्ते दौष्यन्ते
खग्यादयो यच्र। खा +काश्‌ + घज्‌ ।) पञ्च

भूतान्तगं तभूलविश्चेषः। स तु मून्यः। तत्पर्यायः |
: ₹े अभ्वं 8 अन्भं ५ व्योम ९ पुष्करः ७ |

योःर्‌यौ
च्वम्बरः < नभः € अन्तरीच्ं १० अन्तरिक्तं ११
गगनं ९२ नन्तं ९२ सुरवा्मे ९७ खं १५ वियत्‌
१६ विष्णुपदं १७ विहायः १८। इयमरः ॥
नाकः १९ आअनङ्कः २० नभसं २९ मेघवेश्स २२
महाविलं २३ । इति जटाधरः ॥ मरचत्म २४
मेषवत्मे २५ धिपिष्टपं २६ । इति शब्दरत्रा-
वली ॥ न्यायमते अस्व सामन्यगुणाः सद्यादि-
यञ्च । विश्रेषग॒ुणः शब्दः । स तु नित्यः अश
रीरौ च। अखेश्वियं कणः । सत्वेकः किन्तु
उपाधिमेदेन नाना भवति |
(“शब्दः ओ चेन्दरियश्वापि दिडाणि च विविक्तता ।
वियतः कथिता रुते गुणागुणविचारिभिः" ॥
तथा च भाषापरिष्केदे।
“श्याकाश्स्य तु विधेयः शब्दो वे धिको गुणः ।
श्च्ियं तु भवेत्‌ ओचमेकः सन्रष्यपाधितः”।)
वेदान्तमते स जन्यः ॥
चाकाग्रगङगा, सती, (आकाश्रपथवादिनी गङ्गा |)
खगगङ्ग । यथा, शरिवराचिव्रतकथायां,--
“श्ाकाशगङ्कासलिलतर ङ्गनादिते ।
यैगुरललितेखारमरद्भिरपवौ जिते” ॥
(“नदव्याकाश्रगङ्गायाः खोतस्युदामदिग्ने"” ।
इति रघौ ९ । ७८ |
“उभौ यदि ग्ोन्नि एथग्‌ प्रवाशा-
वाकाश्रगङ्गपयसः पतेताम्‌?” । इति माघः |)
आका पजननौ [न्‌] प, (खाकाशमागंस्य जननी |)
पगण्डीमध्यस्धितजनानां वाह्याचं दरनार्थानि च
च्छिदाणि । यद्रारा आमेयाख््शुलिकाः पच्ति-
प्यन्ते । इति राजधम्भः ॥ (खाकाशजननौ सनी
च्यकाश्रप्स्य जननोव पोधिका। इति केचित्‌|)
अकाशदौपः, ठे, (अकार दीयमानो दीपः।)
कात्तिकमासे भगवदुदे शेन नभसि दत्तपदीषपः।
यथा । कार्तिके अकाश्दीप उक्तो निशेयाग्ते
एष्कर्६राे ।
“तुलायां ति तैलेन सायं काले समागते ।
आकाशदीपं ये दद्यात्‌ मासमेकं हरि परति ॥
महतीं सियमाभ्नोति रूपसौ भाग्यसम्पदम्‌”? ति
तद्विध हेमादौ आदिएरारे।
“दिवाकरे$स्ता चलमौ लिभूते
ग्रदाददृरे एरषप्रमाणं ।
युषा्टतिं यजियडच्तदाङ-
मासोष्य भूमाय तस्य मूि।

चका
यवाङ्गलच्छिद्रयुतास्तु मध्ये
दिषत्तदौर्ां अथ पट्िका्त ।
छत्वा चतखोऽङृदलाछतौल्त्‌
याभिभेवेदद्टदिश्ानुसारी ॥
तत्कवणिकायान्तु महाप्रकाशो
दीषः प्रदेयो दलगास्तथाष्टौ ।
निवेद्य धर्म्माय इराय भूय
दामोदरायाप्यथ धम्भरा्े ॥
प्रजायतिभ्यस््लय सत्‌टभ्यः
परेतेभ्य खवाथ तमःश्थितेभ्यः? ¦ इति ।
पराक तन्धो मन्तो यरया,--
“दामोदराय नभसि तुलायां लोलथा सह ।
पदोमं ते प्रयच्छामि नमोऽनन्ताय वेधसे"? ॥
इति निणंयसिन्धौ र परिच्छेदे काल्तिंकमाराल्य' ॥
आकाशपदौपः, पै, (आकारे दीयमानः प्रदौषः |)
तुलायां दीयमानलष्ीदामोदरसम्भदानाकाश-
दीपः । तथाच ब्रद्माखधराणे ।
“तुलायां तिलतेलेन सारं सन्ध्यासमागमे ।
्ाकाशदौपं यो दद्यात्‌ मासमेकं निरन्तर ।
सश्रीकाय ओओपतये स ओ्रीमान्‌ सवि जायते ॥
दामोदराय नभसि तुलायां लोलया सद्‌ ।
पदौपं ते प्रयच्छामि नमोऽनन्ताय वेधसे ॥
इति मन्लेण चे दद्यात्‌ प्रदोपं सपिरादिना ।
ष्वाकाषे मण्डपे वापि स चाच्तयफलं लभेत्‌ ।
विष्णुवेश्सनि ये दद्यात्‌ का्तिके मासि दीपकं ॥
अभिोमसहखस्य फलमाप्नोति मानवः” ॥
आकाशमांसौ, सनौ, (अआकाशजाता मांसौ |) खष्छ-
जटामांसौ । केदारे उत्यत्तिरस्याः । तत्पर्य्यायः ।
निरालम्भा २ खसम्भवा इ रेवाली 8 इष्यमपत्ी
५ मौरी € पन्बैतवासिनी ७ अभमांसौ ख ।
च्चस्या शुणाः। हिमत्वं। शो थत्रणनाङोरोग-
नाशित्वं। लूतागदमकज्वालाष्ारित्वं। वगेकारि-
स्वश्च । इति राजनिधंयटः ॥
ष्याकाश्मूली, स्त्री, ( आकारो भूमिरदितस्थाने
मूलमस्याः । खौप्‌ |) कुम्भिका । इति हारा-
वको । पाना इति ख्याता । (कुम्भिकाशब्देऽस्याः
गुण बष्टव्थाः।}
अआकारच्ती [न्‌] ए, (खाकारे उश्वस्थाने स्थितः
सन्‌ रच्ततियः। अकाश +रच्त + णिन्‌) प्रग-
रडीख्ितप्रणिधिः। दुगेवदहिःप्राचीरौपरिश्थित-
चरः । इति राजधम्भः ॥
आकाशवल्ली, सी, (श्चाकःशस्य वल्लीव । अन्धुच-
शििखल्वात्‌ ।) लताविशेषः | श्चाका्रवेल अमर
वेल इति ख्याता । तत्पर्यायः । खवक्ञौ र दु-
स्यर्शा १ वयोमवल्लिका 8 । अस्या गुणाः । मधः
र्त्वं । कटुत्वं । पित्तनाशित्वं। इुक्रवडकत्वं ।
२ सायनतवं। बलकारित्वं। दिव्यौ षधिपरत्वं। इति
राजनिधैयटः ॥
“खकाश्रवल्ली तु बुधैः कथितः मरवष्षरी ।
खवल्ली ग्राहिणो तिक्ता पिच्छिलाच्यामयापषा॥
तुवराभिकरो द्या पित्षङ्षेद्मामनाशिनी" ।
इति भावप्रकाशः ॥

अक्र

च्धाकाश्वाशौ, स्री, (अाकाशादुद्धवा वाशी |) अश
रौरिगी वाक्‌ | टैववाणी । इति एराशं ॥

्याकाश्सलिलं, ज्ञी, (आकाश्रात्यतितं सलिलं जलं ।)
दब्योदकं । इति राजनिधैटः ॥

श्छाकिश्चनं, क्री, (अकिञ्चनस्य दरिद्रस्य भावः।
अकिञ्चन + ¦) अकिष्धनता

च्ाकोगं, चि, (आख+क श्र विच्तेपे + क्तः) यापं ।
तत्पर्ग्थावः। संकौणं २ सङ्कलं द। इत्यमरः
समाकीर8। इति शब्द्रनावली॥ (यथा,
र धवं शे । प्रथमसर्गे ५० श्लोकः ।
“खकौगग्टधिपन्नीनासुटजदाररोधिभिः'” ॥)
जलादिभिनिरवकाशं | इति भरतः ॥

कुशन, चि, (खाद्‌ +कुचि + ल्यट्‌ ।) न्धायमते
पश्चपकार कर्म्मान्तगं तकम्मविश्टेषः। सङ्कोचः ॥
(प्रसारितस्य संत्ि्टत्वसम्पादनं । नमनं । वक्रता-
सम्पादनं | यथा । भाषापरिष्कैदे ।
“उत्च्तेषशं ततो ऽवच्तेषयमाकुञ्चनं तथा ।
प्रसारश्च गमनं कर्म्माखेतानि पञ्च च” |)

च्याकुलं, चि, (च्या + कुल + कः ।) व्याकुलं । तत्प-
गायः। व्यक्तं २ खप्रगुरं ३ । इव्यमरः ॥ (यथा
श्राकुन्तले । “विभवगुरुभिः छयेक्तस्य प्रतिच्चण-
माकुला” ॥)

शाकूतं, जी, (खाद्‌ +कूष+ क्तः) अभिप्रायः)
ऋशयः । इति हेम चन्द्रः। ( तात्प्यं । इच्छा । यथा
सादित्यदपंये | रय परिच्छेदे ।
““इसद्रचारपिंताकूतं लोला पद्मं निमीलित", इति
“हृदयनिहितं भावाकूतं वमद्धिरिवेश्चगीः ॥
इति शाकुन्तले |)

आर्तिः, स्त्रो, (आक्रियते इयं गौरयं अचः इति
व्यव्यतेठनया । आड+छ+क्तिन्‌ |) रूपं ।
प्ररीरं। जातिः। इति मेदिनो ॥ (यथा शाकु
न्तके प्रथमाङ्के ।
“किमिव हि मधुराणां मखनं नाछछतौनां'” ॥
न्यायमते सामान्यं, जातिः। “आछ्लतिर्जाति-
जिङ्गाख्या'' । ईति न्धायद्धवम्‌ । जातिलिङ्क-
भिन्धाख्या यस्याः जातेगौीत्वादे हिं साखादि संस्थान
विशेषो लिङ्गम्‌ । तस्य च परम्परया ब्रच्यङत्ति

त्वम्‌ । जातिदव्या समवायिकारगतावच्छेदिकालिक्ः

धम्मा यस्याः सा इत्यथः इति कचित्‌ ॥)

शअाङतिच्छवा,स्री, (चान्या कचमिव या |)
तकौदच्चः | ऋतधोवा इति भाषा । इति रन
माला । (घोषषः शन्देऽस्या विशेषो शेयः |)

अष्ट, चि, (श्ण + छथ + कम्भणि + क्तः |)
₹ताक्षेगं ! आकर्षितं | (प्रलोभितः, मुग्धः |

यथा हितोपदेशे । “ततो लोभाङृटेन केनचित्‌ आच्तारितं,

पा्येनालो चितं" ॥ इति )
अकोकेरः, पै, मकरराशिः। इति च्योतिस्तत्त्वं ॥

श्याकरन्दः, पै, (च्या + क्रन्द्‌ + घज्‌ + अच वा |)

सोदनं। यथा रामायणे।

(“तासामाकन्द शब्देन सइ सो दुभ्नान्तशो चनः” |)
श्याङानं | मितं । दारणयुद्धं। भ्नाता । इति |

मेदिनी ॥ध्वनिः ( यथारामायशे।

|

॥

|

१६४

आशि
“तैव निशि नागानामाजन्दः शयते महान्‌ ॥) |
नाधः। पाश्िग्राहात्‌ परो राजा । इति धरणिः |

(यथा मानवे 9 । २०७ । मधुराख्लविपाकञ्च वातपित्त दइर तत्‌” ॥

“पाशि्राइच्च संपेच्छ तथाकन्दश्च मण्डले" ।) इति चरकः ॥
आक्रमः, प, ( स्‌ + कम्‌ +अच्‌ । ) श्ाक्रमगं । | ““ा त्तकः पाणटरोग कनो बर संगराको लषः ।
तत्पर्य्यायः । खअंधिक्रमः २ क्रान्तिः ३। इति | इति छश्वतः।)

हेमचन्द्रः ॥ (-अधिखेहः। व्ातिः। विच्तेः।
अधिगमः | प्राप्तिः । अधिकारः ॥)

आक्रमणं, ली, (वार + कम्‌ + ल्यट्‌ ।) खाक्रमकरणं।
(“यः एष्व्ती पतिः देशाक्रमणाद्याचरति" ।
इति कुष्लकभटः ।) व्यापनं ॥ (अतिवत्तेनं । यथा,

त्तीव, पु, (खास + च्तीव +अच्‌ ।) अक्तौवः।
श्रोभाञ्जनढष्तः | इति रायमुकुटः ॥

अत्तः, ध, (खख + तिप्‌ + घज्‌ |) खपवादः।
इत्यमरः ॥ भत्संनं । (यथा--नोतिशतके ।४२॥

“्तान््येवाच्तेपरुच्ताच्तर मुखर मु खान्‌ दुं ानटूषयन्तः

रामाये । सन्तः साश्चय्य चर्या जगति ब्मता कस्यनाभ्य्नीयाः'
€ ॐ

““करटकाक्रमगक्तान्ता बनमद्य गमिष्यति'"। खाकषगं |

खरो हगाम्‌ । यथा रामायणे । (“नवपरिणयलब्नाभूबगां तच गौरो ।

«न देवलोकाक्रमणं नामरत्वमदहं डणे'” |)
क्रान्तः, चि, ( आद्‌ + कम +क्त) छताक्रमणः।

अधिक्रान्तः। अक्रमविश्वि्टः। इति इलायधः।

(अभिभूतः । पराभूतः | वश्ौग्ूतः। यथा मनुः-

«न पाबरिढिगणाकरान्ते नोपर्ेऽन्् जें भिः” ।)
आक्रीडः, प, (खा + क्रोड + घञ्‌ |) राजो पवनं ।

राज्ञः साधारं वनं । इत्यमरः ॥ . (केलीकाननं,

लोलाग्यानः | यथा, रामायणे ।

“खाक्रड़ालङ्कतं स्फीतं खविभक्तं सुस्त” ।

तथा च॑ कुमारे । २। ६७।

“क्रोड पन्बेता स्तेन कल्पिताः खेषु वेश्मसु” ।

कुरत्थामच्टप एलः खनामख्ातः पौरवः” ॥

यचा इरिवंशे ।

“दु श्न्तस्य तु दायादः कुर्यामः प्रजेखरः ।
कुर्त्थामादथाक्रीडखत्वार स्तस्य चात्मजाः" ॥)
श्चाक्रोशः, पे, (अय्‌ + कर श + घन्‌ ।) कोधाकन्तेव्य-
निश्वयः। तत्पर्य्यायः । आच्तेषः २ अभिषङ्गः ३

श्रापः १। इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रामाये ।
“चक्रो मम मातुख प्रमाच्लं7 एरषषंभ'› इति ।)

वदनमपदरन्तीं तत्कुताच्ेपमौ शः” ॥
इति कुमारे । ७ । €५। विन्यासः । स्थापनं ।
“कर्णापितो लो भरकधायरू्त
गोरो चनाक्तेपनितान्तगौरे ।
तस्थाः कपोले परभागलाभात्‌'” ।
इति कुमारे । 9 । १७ खपहरणं । यथा,--
“या ूकाक्तेपविलबव्नितानां " । १ ।१४ कुमारे ।
उपस्थितिः । यथा सादिद्यद्पणम्‌।
“मुख्याधस्येतरात्तेपो वाक्चा्ेऽन्वय सिद्धये" ।
इति |) काव्यालङ्कारः । इति मेदिनी ॥ (खल-
इर प्रकरणे विशेषो बद्व्यः ।)
आच्तेपकः, पे, (अस्‌ + किप्‌ + व ल ।) निन्दाकरः।
व्याधः। इति मेदिनी ॥ वावरोगविषेषः। तस्य
कारणलच्तणे । निदाने यथा--
“यदा तु धमनीः सब्वौः कुपितोऽभ्येति मारतः ।
तदा क्िप्याखु मुडधमं रहं मुखरः ।
सुङमंडस्तदाच्तपादाच्तेपकं इति रतः"? ।
आच्तोटः, प, (अच्तोट ण्व खाये अण |) अच्तोट-
ङच्त-। प्बेतजपीलुडच्तः | इति श्रब्द्रल्नावली ॥

आक्रोशनं,क्गी, (आङ + कश्‌ + स्यट|) अभिशापः । | (“वतामाभिषुकाच्तोट मकूलकनिकोचकाः ।
तत्पर्यायः । अभिषङ्गः २ अमीषङ्गः द। इयमरः ॥ | गुरूक्णलिग्धमधुरा सोरुमाशा बलप्रदाः ।
खच्तपाटिकः, ए, (शअच्तपटे नियक्घः। अच्तपट + वातन्ना रणा ठष्याः कफपित्ताभिव डना?” ॥
!) अक शंकः। धर्म्माध्यत्तः । इति जटाधरः॥ | इति चरकः |)

आच्तपादः, ए, (अच्तपाद + अगा ) नेयायिकः। अआच्तोडः, ठे, ्ाच्लोटडनच्तः । इथमरटीकायां
इति भूरिप्रयोगः ॥ भरतः॥ ॥

अच्तारणा, स्त्री, जी, (आर्‌ + चतर + णिच्‌ + | अच्तोदनं, क्ली, (आख + चद्‌ + स्यद्‌ ।) ग्टगया ।
यच ।) मैनं प्रति अकोशः इत्यमरः ॥ परस््नी- इत्मरः॥ ।
निभित्ते पेसः परपुरुषनिमित्तं स्तिया वा दूषणं । | अखग्डलः, पै, (खाद + खणड + कलच्‌ |) इन्द्रः ।
यथा “छ्वतागम्यागमनस्वं स्थानान्तरः गच्छ" || इत्यमरः ॥ (यथा कुमारसम्भवे । टतौ यसग३।१९।
इति भरतः ॥ ऊैनालि अपवाद इति भाषा॥ “चखा खण्डकः काममिदं बभाषे" |)

› (खाद्‌ + त्तर + णिच्‌ + क्तं |) पर- | आखनिकः, पै, (खास + खन ¬+ इकन्‌ ।) चौरः।
च्ियां परएरषे वा मथनं परति मिश्यादूषितं ।| उन्दुरः । शूकरः इति मेदिनी ॥ (खनिधादिकं
च्चपवादग्रस्तं | इत्यमरः ॥ खननसाधनद्रव्ं । खननकर्त्ता |)

अच्धिकः, ए, । इति रनमाला ॥ | अखातं, प, क्री, (आद्‌ + खन्‌ +क्तं ।) अखातं ।
आचर गाक्क इति भाषा । (दृतनिमित्तः। पाश्च. | देवखातं । इ्मर टीकायां रायमुकुटः ॥
कौडाविषयकः। अत्र अन्तरदव्यति जितो वा | आाखुः,प्‌, (य्‌ + खन + कुः ।) मूषिकः । इत्यमरः
इति खच्त + ठम्‌ । चथ मानवे ।८।१५९॥ (वथा नीतिश्नतक्षे। “कछत्वाखुविवरं खयं निप-
“प्रातिभाव्यं डथादानमाक्छिका सौरिकश्च यत्‌। । तितो गक्ञं मुखे भोगिनः'१।) शरकरः । चौरः ।

अग श्राग
“दविधा एनः प्रकतिरेषामागन्तु निजविभा-
गात्‌” । “मुखानि तु खल्वागन्तोनेखद शनपतना-
भिचाराभिश्रापाभिषङ्बधवन्ध-पीड्न-रब्नुःदहन-
मन्ल्ाशनि-भूतो पसर्गादौनि"? ।

“गन्तु दि वया पु्बैमुतयन्नो जघन्यं

न्तुदिं व्यथापु जघनं

वातपित्तञलेश्रणां वेषभ्यमापादयति?”।
उदाहरणं । ““तच्रागन्तवश्डेदनभेदनच्तफनभञ्जन-
पिच्छनोत्‌पेषण्वेटनपहार-बध-बन्धन-यधन-पौड-
नादिभिन्वौ । भल्ञातक-एष्यफलरसासगुप्ताूक-

+ ९>. ५०५

क्रिमिश्रकादित पच्चलतागुल्मसंस्पशेनर्वां खेदन-
परिसपणावमूचगेन्वा विषिणाम्‌ ॥ सविषाविष-
प्राणिदन्तविषाणनखनिपातनेव्वा |

अखे
इति ेभचन्रः॥ देवताडढच्तः। इति रन्नमाला॥' “खाखेटकस्य धम्मं विभवाः स्वंशे णाम्‌ ।
(आआखमांसगुणा वधघा,-- । प्रजाः प्रेरयन्येको इन्त्यन्योऽच ग्ट गानिवः” ॥)
(“अाखोमोंसं सपदि ब्धा खण्डखण्डोञ्छतं यत्ते खाखेटश्रीष क,क्तो, कुटटिमभेदः। इति शब्दरन्नावली
पाच्यं वति निरतं यावदेतन्न सम्यक। खडङ् इति भाषा । (यदुक्तं ।
स्तेलाक्घं वसनमनिशं योनिभागे दधाना, “कपिशो दमश्ौरे तथाचाखेटशोषकं |
दन्ति ब्रीडाकरमगफलं नाज सन्दे हबद्धिः" ॥ इति कुटि मभेदाः स्यः शाब्दिकः ससुदादताः'" |)
इति वेद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ॥) | अाखेटिकः, प, ( खाखेटे ग्टगयायां कुशलः । खआ-
खखुकर्ण, सी (खआखेः कणेमिव पचमस्याः। अ- | खेट + ठक्‌ |} म्टगयाकुशलकुकतुरः । तत्पायः ।
खुकये + प्‌ ) लताविधेषः। मूषाक्राणो इति | श्वाखेटिकः २ विच्वकदुः ३ । इति हारावली ॥
माषा । तत्पर्यायः । छशिका २ दवन्तो ३ चित्रा ४ | (ग्टगयाकर्ता । चासजनकः । भयङ्करः । गयुः ।
खवर्ग ५ उन्दरुकणां € न्यग्रोधो ७ मूषक-| वयाधः)

कर्णो ८ दश्धिकर्णो € बङकणिका १० माता
१२ भूमिचरी २ चण्डा १२ शम्बरी ६४ बड-
पादिका १५ प्र्क्ओेणो ९६ टवा १७ एच्तखरेणीो
१९८अद्धिभरूः १६ । अस्या गुणाः । कटुत्वं उष्णत्वं ।
कफपित्तहरत्वं । सारकत्वं। व्यानाहज्वरश्रूल-
नाशित्वं । परमपाचकत्वं । इति साजनिघंरटः ॥
"खाकुपर्यो अपकुकर्णो कणिका भूदरोमवा।
आअखकर्णो कदु स्तिक्ता कषाया शौतला लघुः ॥
विपाके कदटुकामूचकफामयकछभिप्रणत्‌"” |

इति भावप्रकाशः॥

्ाखुगः,पे, (खाखुना गच्छति यः। गणेशस्य मू धिक- ।

वाद्चनत्वात्‌ तथात्वं ।) गगेशः। इति हेमचन्द्रः ॥
पाखुपणिका, स्रो, ( अखेाः कणभिव पयेमस्याः ।)
लताविशेषः) इति रन्नमाला ॥ इन्द्‌रकाणो इति
भाषा । (ख्ुपर्णीशब्दे अाखुककर्णीशन्दे चास्या
गुणदयेा ज्ञातव्याः |)
खखुपर्णो, सत्री, ( अखेः कणंमिव परमस्याः |)
खाखुपणिका । इति रनमाला ॥
“मु्ताखु परण[फलदारुशियु -
क्राथः सछलष्णा क्रिमि शक्रकल्कः |
मामंदयेनापि चिरप्रटत्तान्‌
जिमीजिदन्यात्‌ क्रिमिजं रोगान्‌"?
इति बेद्यकघकरपाशिसग्रहः।
“अखुपर्गोकिशशगेः सुपिद्ैः पि टभिभितेः।
पक्का पूपलिकां खादेडान्यान्लश्च पिनेदनु"" ॥
इति बाभटः॥ गुणादयेऽन्येऽस्या खाखुकर्णोशब्दे
च्रातय्थाः |)
चआखुपाषाणः, ए, पाषायमेदः । खाख्ुपाषाखनामो-
ऽयं लोहसंकरकारकः। इति राजनिषेशटः ॥
ाखुखक्‌ [ज्‌ | ठ, ( अखून्‌ यद्धे यः। खाद +
खज्‌ + किप्‌ ) विङड्ालः । इत्वमरः ॥
्राखुरथः, ए, (खाखुः रये वाहनं यस्य ।) गरेः |
- इति इलायुधः ॥
अ्ुविषषहा, सी, ( अखेविंषं इन्ति या) देव-
ताडदत्तः¶ इति श्रटाधरः॥ देवदालीलता । इति
राजनि्ंगटः॥
लेटः, पै, (खाड + खिट्‌ + घन्‌ }) ग्टगया |
इत्यमरः ॥ शिकार इति भाषा। (““श्ुभगाखेट-
भूमिर्तवे” । कथासरित्सागरे १५।१२०।
आखेटकः, पै, ( खा + खिट्‌ + रवुल्‌। ) ग्टगया ।
इति श्ब्दर त्राव ॥ यथा पञ्चतन्त्रे |

आखोटः, पै, (शाख +उट |) फलदच्चविशरेषः |

अस्या, स्तो, (शाख + ख्या + अङ्‌ + टाप्‌ ) नाम ।

याख्यान, क्ली, (अङ्‌ + स्या + स्युट्‌ ) कथनं । यथा

खाख्यायिका, सो, ( खा + ख्या + वल्‌ । टाप ।)

अगः, [स्‌] ज्ञी, पापं। अपराधः। इद्मरः।

खगत, चि, (खख + गम्‌ + ज्ञः । ) खयातं । उप-

आगन्तुः, चि, ( आङ्‌ + गम्‌ + तुन्‌ । ) अतिधिः।

खलरोट्‌ इति भाषा । तत्पथ्यायः। पान्बैतौयः २
पले: ३ गुड़ाशयः 8 कोरेदटः ५ कन्दरालः ई
मधुमच्ना ७ इहच्छदः । खस्य गुणाः । मधुरत्व ।
बलकारित्वं । लिग्धत्वं । उष्णत्वं । वातपित्तना-
श््त्वि। रक्तदोषपशमनत्वं । श्रीत लत्वं | कफ-
केपनत्वं। इति साजनिषैरटः ॥ (खाच्तोड़श्र्दे
ष्याच्तोटशब्दे चास्य शुणादिकं ज्ञेयं ।)

संज्ञा । दव्यमरः ॥ यथा कुमारसम्भवे १। २९।
“उमेति माचा तपसो निषिद्धा

पश्षाद्म।स्य[ इमुख्यी जगाम? |

चाख्यातं, ति, (खाङ्‌+ ख्या + क्तः) कथितं | उक्तं ¦

इत्यमरः ॥ (प्रथितः, प्रसिद्धः, पकाशितः।) |
व्ाकषरणोक्लधातृत्तरविदिततिख्पत्या६दि ॥ |

“कथितं ष्युगपास्यानं ब्रद्मएत्च यथागमं ।
देवी मङ्गलचण्डो या तदाख्यानं निशामय” ॥
इति ब्रह्मवेवर्ते परति खण्डे ४१ अध्यायः ॥

उपरलन्साथकथा । इत्यमरः ॥ इरिहास उपन्यास
इति स्याता ॥ (खाख्यायिकालच्तणं । यथा,
“शबन्धकल्यनां स्तोकसव्यां पाज्ञाः कथां विदुः|
परस्पसाश्चयाया स्यात्‌ सा मताख्यायिका कचित्‌"
इति च साह्ित्यदपणे ।

“खास्यायिका कथावल्छात्‌ कवेवेःशादिकौ तेन
(यथा शरिखुपालवधे इय सगे १०८ श्लोकः ।
“सहिष्ये शतमागां सि स्नोत इति यत्त्वया” ।)

स्थितं ॥ (लंन्धः। प्राप्तः यचा, हितेपदेषे।
“खागतन्तु मयं वीच्छ प्रतिङुव्यत्‌ यथोचितम्‌")

इत्यमरः ॥ अगमनश्ौलः । अनियतः ॥
(“खकस्नादागन्तुना स वि्ासा न यक्ख? ।
ति दितेापदेशः। अकस्मिकरोगादि । वथा,
“चओगन्त्वपि शरोर शल्यव्यतिरोकेण यावन्तोभावा |
दुःखमुत्मादयन्ति" । इति शुश्तः। ।
निजागन्तुभेदेन रोगस्य कार ण्देविध्यादागन्तुः
शब्दो ऽय मामयस्यान्यतर कार यवाची ।

तद्यथ

सागरबिषवात-हिम-दहन-संस्यश्नेव्या शोधाः

समुपरजावन्ते' ॥ इति चरकोगोक्त' ॥
आगन्तुकं, चि, ( आगन्तु + सार्थे कन्‌ ) दाये ।

अनित्स्थायि । इति चिकारडष्टेषः ॥

(अन्ञातकुलश्रीलादिनं वागतः एरषः । यथाः

“त्वदा च सूलग्टव्यानपास्यायमागन्तुकः एर- `

सुतः" । ईति हितेपदेे ॥ अतिथिः । अन्चःत-

खामिकः पश्चादिः। यथा याज्जवलक्ये ॥

“महे च्तोत्‌ खटद्प श्वः छतिकागन्तुकादयः ।

पालो येषां तु ते मेया देवराजपरिबुताः”

अकस्मिकच्ततादिरोगः। यथा, सुशुते ।

““श्रलछल आङ्‌; "मने धातुस्तस्य श्ल्यमितिरूपं

तत्‌ दिविधं, शारीर मागन्तकं च"? । इति ॥)
आगमं, क्ती, (आर्‌ + गम + अच्‌ |) तन्त्रशास्त्र ।

अस्याथैः । यथा तन्लश्रास्त्रं ॥

“आगतं पञ्चवक्तात्त्‌ गतञ्च गिरिजानने ।

मतञ्ख वासुदेवस्य तस्मादागममुच्यते"? ॥ इति

(रतल्लच्तणं यथा,--

““खष्िख प्रलयश्ैव देवतानां तथानं ।

साधनच्चैव सर्व्वेषां एरश्चरुणमेव च ॥

षटकम्मेसाधनं चैव ध्यागयोगश्चतुविधः।

सप्रभिलच्तयेर्य तं त्वागमं तदिदुबुधाः?, ॥ इति

यथा रध्रं । १० ।२६॥

“बडधाप्यागमेभिन्नाः पन्थानः सिडिहेतवः' )
आगमः, ए, (खा + गम्‌ + खच्‌ )) शास्रमाचं |)

` (आगमादिव तमेपहादितः
सम्भवन्ति मतये भवच्छिदः”? |

इति किराते । ५।२२। ) आगमनं । इति मे-

दिनोकरहेमचन््रौ ॥ ( अर्थादीनामागमः । यथा,

नीतिश्रतके ७३ श्चोके ¦ “जिच्या प्रचरनित्-

धनागमा चः” | इति । प्राप्निः । उपाजनम्‌ ।

“नाधम्मेणागमः कचिन्भरुष्यान्‌ पति वत्तेते"”

इति मनुः॥)

साल्तिपरत्रादिः। डति अवडारमाटका ॥ पर्ति.

पद्ययानुपघाति काय्यं । इति व्ाकरणं ॥ (शास््र-

चानं । श्चुतवत्ता । यथा,

“आआकार्सट्‌ शपश्चः पज्या सट शागमः' |

इति सुषुवे ९म सग १५। यथा च रघौ १४।८०

“तामपंयामास च शोश्दीनां
तदागमप्रौतिष तापसीषु” 4)

आम्र

चागमनं, जी, खा यपुन्वगमधातोरनट्‌ प्यान्तस्य
रूपमिदं । खासा इति भाषा ॥ (यथा रघुदश।
“सामस्लासन्नदे शत्वात्‌ भरतागमनं पनः”
ख्रीसदमः। यथा,
“अन्यागमनपापस्य पापः एच्छन्‌ स निष्कृति” ।
इति राजतरङ्किणि |}

चचागमावर्ता, स्ी, ङखिकालीडत्तः । इति राज-
जिधेयटः॥

आगमितं, चि, ( आ + गम + यिच + क्तं ) अधीतं ।
पठितं । इति जटाधरः ॥ (यापितं प्रापितं ।)

आगाधं, ज्ञी, (अगाध रव । खाये खर्‌ ।) अगाधं ।
आअतिगमीरं इत्धमरटौकायां मथुरानायः ॥

आगन्तुः, चि, आगन्तुकः । अतिधिः । इत्यमर
टीकायां नीलकण्ठः ।| (खभ्यागतः । आगन्तुः । )

आगामी, [न्‌] चि, ( खा + गम्‌ + णिन्‌ । भवि
व्यत्कालः । इति राजनिधेटः । (यथा, हितोप-
देशे । “मो यजमान ! आगामिन्याममावास्यायां
यच्छामि यच्चम्‌' । }

शगार, सी, (अग + ऋ + खश ) र्यं । इ्यमर-
टीकां ॥ ( यथां मनुः।
“कोर भिच्तर्वान्येरागारस पसंत्रनेत्‌ ।)

च्ाशुः, [र्‌] स्री, खग्ः। प्रतिज्ञा। इत्यमर
टौकार्यां रमानाथः ॥

श्यामः, सनी, (आा-गमेः क्विपि गमः को वित्यन्तलेपे
ऊच्रगमादीनाभिन्यकारारेश्टः |) परतिच्वा | इत्य
मरः ॥

चयाप्नोधं, क, (यभिभिन्धे, इन्धौदि्तौ, किप्‌, नलोपः।

अत्रीधः स्थानं; खप्मीधः शरणे रन्‌ । तचस्थित
त्वात ऋत्विगप्यामीय उष्य) अभ्रीघ्रं । दोटग् इ।
इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ अआमरय्ा अभ्रोधर-
मुपतिखूते इत्यत्र आमी मण्डपभित्याख्यान
दशनात्‌ । धनद्वारा वरणौयच्छतििजि पै ॥
( खायम्भवस्य प्रथमस्य मनोददिशपएच्मध्ये
परिगणितः खनामख्यातः एच्ः। यथा इरिवंशे।
“आभिभ्रखाभिनाडख् मेधा मेधातिथिवः।
ज्योतिष्मान्‌ द्युतिमान्‌ इव्यसवलः पुल्ल ण्व च ॥
मनोः खायम्मवस्येते दशर एचल्लाः महौ जसः" ।
प्रियबतन्टषषललः खनामस्थातो मनुवंशौयो ब्द
पतिः । यदुक्त,-

५“खघ्नोध्रो नाम पतिजेम्बुन धो मनोः कुले ।
वण्णासो पसं ज्ञाभिः क्न्ते नरतादयः'” ॥
पिधव्रवस्य राशः दश्रएच्म्ध्येपरिगणितः खना-
माख्थातः पुः । यदुक्तम्‌ विष्णुपराणे २।९॥
“भियत्रत स्ताः ख्यातास्तेषां नामानि मे शट ॥
ध्यप्रोघ्रश्चःम्रिवाडच्च वयस्यान्‌ द्यतिमांस्तया ।
जधा मेधातिचिनव्थः सवनः पच्च रव च)

च्योतिान्‌ दशमस्तेषां सत्यनामा सुताऽमवव्‌”॥९ |

श्राप्रेयं, को, { अमिद वता यस्य |) खयं ¦ इति राज
निधंय्टः॥ दे्राविेषः। इति श्न्दरलावली ॥
शक्तं । इति हेमचन्द्रः ॥ इतं । इति पाणिनिः ॥

श्ाप्रेयः, पे, (अभ्रिरेदतास्य अश्‌ । अभिनोक्तं पुरायं
यदाप्नेय वेदसम्मितमिश्धक्कलच्णे मद्ाएराश-

१६६
अधा

चचिं अभियोधिति खादायाम्‌ अभिदेवता-

दु सामन्तङिंखस्य तदा्नयत्रतं रतम्‌” |}
अगस्तयमुनिः। इति पाणिनिः अभमिसम्बन्धौये चि

खादा ¦ इति जटाधरः ॥

आयय, क्त, नवश्रस्येष्टिः । यथा,--
“श्र दवखन्तयोः केचिन्न वयज्ञं प्रचच्ते ।
धान्धपाकवशादन्ये श्यामाको वनिनः इतः” ॥
इत्धनेन शरदसन्तविदितनवश्स्येष्टेः ।
“श्या ाकैर््रोि भिच्वेव यवर न्धोन्धयकालतः ।
प्रगयद्ं युज्य तेऽबश्टं न त्वच्राययणा्ययः”' ॥

| इति कालान्तरदशंनात्‌ श्राद्धेऽपि तथा इति ।
च्याय्रययं नवश्रस्येष्टिः । इति मलमासतत्त्वं ॥

चायः, पै, (आङ्‌ + मह + अप्‌) अनुयहः। खा-

| सक्तिः च्याकमः। गरहणं । इति मेदिनी ।

। (प्रसादः, अभिनिवेशः, असङ्गः, यवया,
“दइ त्यायहात्‌ बदन्तं तं स पिता तच नीतवान्‌”
इति कथासरित्सागरे २५।९९ ।)

आआयमहायणः, पै, मागं शौषेमासः | इति रायमुकुटः ॥

्ायहायणिकः, प, ( खाग्रहायण्या म्टगशिरसा
यक्ता पोरंमासी अस्मिन्‌, अयदायख +ठक्‌ )

| ग्र हाययमासः। मतभेदे वत्राद्यमासोऽयं ।

| ष्यस्मिन्‌ मासे शिकराशिस्थो रविः। तत्पर््थायः।

मामंश्षेः र सद्चाः ४ मागः ४। इत्यमरः। च्ाय-

यी ५ अलकः € सहः ७ मागंशिरः ८। इति
शब्द्‌र लावली ॥ अग्रहायणसम्बज्िनि चि ।

च्याय्रहायणौ, स्त्री, ( अये इायनमस्याः | मतमेदे
मागंश्नौषमारभ्य वषप्रत्तः। पज्ञाद्यश्‌ । पुव्व-
पदादिति लवं । गौसदित्वात्‌ ष्‌ ) गगशिसौ
नच्च । इवधमरः॥ खग्रहायणमासस्य पौरेमासी॥

च्याघटुकः, प, (खाङ + घट + वुन्‌ । ततः खार्थे कः)
रक्तापामागेः | इति राजनि धेटः ॥

च्चाघाटः, प, (खार्‌ + घट्‌ + घन्‌ ) सौमा ¦ इति
हेमचन्द्रः । पामाः । इति राजनिर्धशटः ॥

च्धाघातः, पु, (खाद्‌ + इन्‌ + घञ्‌ ) बधस्यानं | इति
चिकाणडरेषः । इननं | दछदनं। चोट कोप
व्यादि भाषा | ( यथा खादित्यद्पये। “पादा-
धातादशोकं विकसति वकुलं योषितामास्य-
मयः" ॥)

आघातनं, जी, (ङ्‌ + इन्‌ + खाये णिच्‌ + युट्‌)
वधस्थानं इति इारादली ॥ हननं ॥

अधारः, ए, (चाड + छ + घन्‌ ) छतं । इति केम-
चश्ः । ऋग्वेदिनां खे चतुराज्यं खचि दक्वा
प्रजापतिं मनस! ध्यात्वा तृष्छीममेर्वायव्यकोणा-
दारभ्यामरेवीं यावदविच्छिन्नटतधारादानं । पएन-
खवेख चतुराज्यं खचि दत्त्वा इन्द्रं ध्यात्वामेनकरेतः

दानं। इति कालेसिः ॥ यज्ुवेदिनान्तु खवेश
` मन्नोच्ारखपन्नेकपन्वाक्तकमेख तधारादानं ।
इति पशूपतिः॥

कायाग्टचि च । आओप्रयत्रतं । यथा मनौ ९।३९० ।

आखाम्ेयी, स्त्री, ( आमरेय + खीष्‌ । ) अनिको ॥ |

कोणादारभ्य रे्ानीं यावदविच्छब्रष्टतधारा- |

|

आच

मेदे बङ्िएरासे च। अभिटेवताके दरव्यमाते आधृत, चि, (खख + चे + क्त) घुणिंतनेचादिः।

घराण इति भाषा । यथा, देवीमाहात्मं ॥
“खाधूरिंतो वा वातेन स्थितः पोते मष्ायेवे”। ।

च्याघ्नाण, की, ( खाख+्ा+च्युट्‌ ) ठतिः। इति
हेमचन्द्रः । गन्धग्रहणं। सेका इति भाषा॥
५मेदन्नां गन्धान्रायतः ।” इति कथासरिवृखारे
१२। १६ ।}

खात्रातः, चि, (खाय्‌ + रा +क्त) शिच्चितः। आ
कान्तः। इति मेदिनौ ॥ ढप्तः। इति हेमचन्ः ॥
(्राणविषयीद्चतः। यथा, नागानन्दे । “नीताः
किंन निशा शश्ाङ्गधवला नाघ्ातमिन्दीवरं॥)

ध्ये, की, पौतवगंदीर्तुग्डवट्‌पदसब्रिममान्ति-
कोत्पन्नमध । स्य गुणाः । खअतिश्यचच्तहतः
कारित्वं | कफपित्तर क्तदो षनाशित्वश्च। इति राज
नि्धरटः ॥ यथा, भावपकाशः ॥

मधूकडनच्ता निर्यासं नरत्काग्देणञ्चमोद्धवाः ।

खवन्त्याध्ये तदा स्यातं -खेतकं मालवे एनः ॥
तौच्छणतुग्डास्तु याः पौता मच्विकाः बट्‌षदो पमाः।
षपर्घयास्तास्ततवुतं यत्तदाच्यैमित्यपरे जगुः” ॥
(“खाष्यं मध्वतिचच्तुश्यं कफपित्त इर पर |
कषायं कदुपाके च बल्यं तिक्तमवातछछत्‌” ॥
इति खतः ॥)

शाद्‌, अ, उपसग विश्ेषः। अस्याथः। इषत्‌ ।
यथा ्ापिङ्कलः। अभिच्यापतिः। यथा आजन्म
ब्रह्मचारी । सीमा । यथा खाखमुदद्िती शानां ।
दति रघौ १९म सर्गे । धातुयोगजलः। यथा खारो-
इति । इत्यसरमरतौ ॥ समन्तात्‌ । यं ।
प्धारेत्तिः । इति दु्गदिासः ॥

श्वा, लो, (अङ्गस्य इदं । अङ + अण्‌) कोमलाङ्गं ।
इति चिकार्डशेवः॥

आङ्गार), जौ, (खङ्घार + खग ) अङ्गारसमू इः ।
इति रायमुकुटः}

आङ्गिकः, चि, ( अङ्क + ठक्‌ ) अङ्गनिष्यन्नभावव्यन्न
कश्वच्तोपादिः। इतमरः ॥ मादङ्किकः। इति शब्द
रलाबली ॥ (यथा सादिद्यदयय |
“भवेदभिनयो ऽवस्धालुकारः स चतुविधः ।
द्याङ्धिको वाचिकञ्चैवमाायैः सात्त्विकस्तथा” ।)

आङ्किरसः, ठे, (खङ्किरिस्‌ + अण्‌) ठडस्यतिः ।
इ्धमरः। (यधा मनुः । २। ११९
“इध्यापयामास पितन्‌ श्िखराङ्किरसः कविः |
एलका इति हवा च चानेन परिषद्य तान्‌" ॥)

चाचमनं, जौ, ( खाङं +-चम्‌ + ल्युट्‌ ) `
रम्भात्‌ पुब्बं' वारचयजलपानानन्तरं यथाक्रमा-
टाङुस्यशेरूपशुडजनकक्रिया । तत्पर्यायः । उ-
यस्यश्ः २। इत्य मरः॥ आचमः इ ुचिपणीः ४।
इति शब्दरला वली ॥ तदिधानं यथा ॥
“चिरा चामेदयः पर्वैः दिः प्रटज्यात्तते सुखं ।
संग्टज्याङ्ु्मूलेन चिभिरास्यसुपस्युशेत्‌ ॥
च्थङुरन प्रदेशिन्या राणं पखादनन्तरः ।
श्वङुरानामिकाभ्याश्च चच्ु-धोते एनः एनः॥
कनिशाङ्द्यार्नाभिं शदयन्त तलेन वे ।
व्वाभिलतु शिरः पच्ादूगाह चापरेण संसत्‌ ॥

श्च
ऋचो यजंवि सामानि धिः पिवन्‌ परोणयेत्‌ कमात्‌।
अथर्वाङ्गिरसौ पुं दिः पमाया नयेन्मखं ॥
सेतिहासएराणानि वेदाङ्गानि यथाकमं |
खं मुखं नासिके वायु नेचरे खय्ये श्रुती दिशः ॥
पागग्रन्थिमधे नाभिं ब्रह्यागं हदयं स्पृशेत्‌ ।
रुद्रं मूदानमालभ्य प्रोगात्यथ शिखाम्टषीन्‌ ॥
बाद्ध यमेन्द्रवरुणकुवेरवसुधानलान्‌ । :
विष्णमिन््विष्णकर दयं ॥

वाखकिभ्रसुखान्‌ नागान्‌ जलं चिति यत्‌ क्षितौ ।
येऽन्तरा बिन्दवो यान्ति भूतयामञ् तैदिज ॥
अभिवाय॒ूर्यन्रा गिरये
गङ्गाद्याः सरितिश्लाच्च या रेखाः करमध्यगाः ॥
वले मः सतीरथंख रतेाऽतः पावनः करः ।
इति गारुडे २१५ अध्यायः ॥ *॥
न्य्व | खथाचमन | पराशरः । यया,-
“कत्वा थ रतै चं परत्तास्य पादौ दत्तौ च ग्टव्जलेः ।
निब्धशििख सोने दिज चमनं चरेत्‌” ॥
चखापत्तम्बः। यथा,
“इ्मेवमद्धिरानानु प्रच्ताल्य चरणौ एधक्‌ ।
इस्तौ चामणिवन्धाभ्यां पञ्चादासीत संयतः”१ ॥
खजान्विति अध्वश्चमादिना तत्यर्यन्तमश्यैचे
ऋअजद्भूत इति हारीतेाक्त' सामान्यतः ।

छत्वोपवीतं स्यां शे वाद्नःकायसं यतः", 1 %॥
शिखाबन्धे विशेषमाह ब्रह्मएराणम्‌।

“मायन्या तु शिखां बद्धा नैकं ब्रह्य रण्धरतः
जुटिकाश्च तते बद्धा ततः कम्मे समारभेत्‌” ॥
याञ्जवस्व्यः । यथा,--

“अन्तर्जानु खचौ देशे उपविषः उदयंमुखः ।
प्राग्वा त्राद्धय तीर्येन दिजो निचसुपस्पुयेत्‌।
अन्तर्नाजु जानुनामध्ये ₹स्तौ छत्वेति ` षः
मविष्यपराणे | यथा,

“समौ तु चरणौ रत्वा तथा बदधश्खिद्प !' ।
ाचामेदि्मुनत्तौ देवलः । यथा,

“भ्रिखां बद्धा वसित्वा तु निर्निक्ते वाससी खमे ।
वू्णीं भूत्वा समादाय नेदरच्छन्न विलेकयन्‌”” ॥*॥
ब्राह्मावरोधे तु मनुः। यथा,
“कायचदशिकाभ्यान्त न पितरेण कदाचन"
माकंद्डेयः । यथा,

“सपवित्रेण इरतेन कुग्यादाचमनक्रियां।

नोच्छिटं तत्‌ पविचन्तु शक्तोच्छिष्न्तु वनेयेत्‌”” ॥
उदकग्रेः परिमाणमाइ भरद्वाजः । यथा,

“श्यायतं पव्बेणां छता गोकर्गाृतिमव्‌ करः । `

संदताङ्कुलिना तेयं 2 हत्वा पाणिना दिजः ॥
मुक्षाङुङकनिराभ्यां शेषेखाचमनं चरेत्‌ ।
माबमव्जननमाचास्तु संख्य चिः पिनेदपः"” ॥
याशच्चवख्काः ॥ यथा,--

“अद्भिर परहतिख्धानिर्हनिाभिः फेननुददः।
छत्वग्ठतालु गाभिश्च यथासं दिजातयः ॥
खद्धेरन्‌ स्त्री च भदश सष्त्‌ स्पृष्टाभिरन्ततः”
अन्ततः ओष्टमान्ते । प्रचेताः ॥
“अनुष्छाभिरःफेनाभिः पूताभिर्वीच्छि चन्तषा ।
शद्ताभिर्न्दामिच्िखतुर्वाद्धिरा चमेत्‌”' ॥

१६७

४1} 1
चतुरव्वेति भावशुद्धपेच्तया ॥ *॥
अचमनप्कारमाह दत्तः |
“प्र्ताल्य इस्तौ पादौ च धिः पिबेदम्ब्‌ वीच्तितं।
संर्याङ्गमूलेन दिः प्ग्टज्यात्तते। सुखं ॥
संहत्य तिद्टभिः पुव्वमास्यमेवसुपस्य शेत्‌ ।
अक्रन प्रदेशिन्या ब्राणं पादनन्तरं 1
अङ्छानामिकाभ्याश्च चच्तुःखरोते एनः पुनः ।
नाभिं कनिद्ाङ्न हृदयन्तु तलेन वै ॥

सर्ववाभिच्त॒ शिरोदेशं बाह्न चाग्रेय संसु रेत्‌” । |

एनःएनरिति घ्राणादीनां गोलकदयानिप्रायेख ।
इति ओदन्तः ॥ *॥

वौच्तणानुष्थयोर पवादमाइ यमः ।
“राच्ावनौच्ितेनापि खडरक्ता मनौधिभिः।
उदकेनातुराणाश्च तथेष्णेनेष्णपायिनां'” ॥*।
सुखमा्जनानन्तरः व्यासः । “वामहस्तं पादौ
शिरश दच्तिणेन पाणिना जलेनाभ्यच्तयेत्‌"” इति
सामवेदिकमः। यजुन्वदिनान्त्‌ गोतमः । “पादौ
चाभ्व्तयेत्‌ खानि चोपस्पृशेत्‌ शर्वाणि मद्धि
दद्यात्‌ उदकविन्दू न्‌” ॥*॥

इख्ियस्पश विशेषमाह मनुः । “खानि चेव
स्गशटेदद्धिः” इति । नाभिस्र्शे वयासः। यथा,
“ततः स्यु्त्राभिदेशं एनरापञ्च सस्शेत्‌””
इन्वियस्पश्नन्तरं भविष्ये । यथा,

“बद्ध मावृदकं वीर समुत्जति दानव ।
वासकिपमुखान्नागान्‌ तेन प्रीणति मानवः”१॥*॥
जलस्यलोभयकम्भानुष्ानार्च॑श्च॒ जलस्थतेकचर फे-
माचमनं क्ते्यमाइ पेठीनसिः। “खन्तर्दके
चान्तो अन्तरेव गुडधो मवति वहिरुदके आ-
चान्तो वददिरेव खुद स्थात्‌ तस्मादन्तरेकं वहि
रेकञ्च छता पादमाचामेत्‌ सव्ये पतो भवति"?
इति ॥ *॥ जलमाचे ; जाने रूं सुचिष्टन्ना चमम
माद विष्णुः । यथा,

“ज नेरूद्धः जले ति्राचान्तः सुविताभियात्‌ । |

अधस्ताच्छतरछत्वोपि समा चान्तो न शुध्यति” ॥
इारीतः। यथा, -

“शांवासा जके कुथ्योत्तपंगाचममं जपं |
ुष्कवासाः ख्यते कुग्ठात्तर्पणाचमनं जपं” ॥*॥
आचमननिषेधे देवलः। यथा,-

सापानत्को जलस्थो वा सूक्तके श्रोऽपि वा एनः
उष्णीषी वापि नाचामेदस्त्ेणोदेश्छ वा शिरः ॥
न गच्छत शयानश्च न चलब्न परान्‌ स्पश्‌ ।

न सन्‌ नेव संजल्पद्वात्मान्ैव वीच्तयन्‌ ॥
केशात्रीवौमधःकायमस्पशन्‌ धरणोमपि ।

यदि स्पृशति चेवानि शरूयः प्रत्तालयेत्‌ करं” ॥
च्यात्मानं हदयं । तथा व्यासः ।

“शिरः प्राडव्य करटं वा सुक्तकच्छशिखेाऽपि बा।
अक्ञत्वा पादयोः शौ चमा चान्तोऽप्यसचिभंवेत्‌"॥
मरीचिः । वथा,

«न्‌ वदर्जागु त्वरया नासनश्ो न चांस्थितः।
न पादुकाख्ो नाच्छचित्तः चिः प्रयतमानसः ॥
मुक्रासनस्थोऽप्याचामेन्नान्यका ले कदाचन ।
जानुभ्यामूद्धंसा चम्य जले तिषन्न दुष्यति"

श्च
शाद्ायनः । यथा,
“'ल्ञानमाचमनं होमं भोजनं देदताच॑नं ।
पौएपादे न कुर्व्वीत खाध्यायं पित पयम्‌” ॥५॥
दिराचमननिभित्तानि ॥
“खात्वा पीत्वा चते सुपे स॒क्रा रण्यो पसपेणे ।
ऋाचान्तः एनराचामेदासो विपरिधाय च" ॥
ज्रद्यएराणं ॥ यथा,
“हमे भोजनकाले च सन्धययेरभयेरपि ।
ऋचान्तः एनराचानेदन्धचापि सत्‌ सत्‌” ॥*॥
अथः चमनभिमित्तानि ॥
“निष्ीवने तथाभ्वद्गे तथा पादावसेचने ।
उच्छ्टस्य च सम्भाषादश्ुद्यषहतस्य च ॥
सन्देषेष च सब्बेष शिखां बद्धा तथेव च ।
विना यज्ञोपवीतेन नि्मेवमुषस्पृशेत्‌ ॥
उद्धवायससंस्य श द शंने चान्यवासिनां”
हारीतः । यथया,
स्त्ौशरू्ोच्छिदटसम्भाषणे मूचपएरीषोत्‌सगेदश्ेने
देवमभिगन्तुकामं आचामेत्‌ ॥ *॥
अथ चएचमनप्रतिपरसवमाह सखमृतिः। यथा,
“छते निीवने सुपे परि धाने ऽशरुषातने ।
कम्मेख रष नाचामेदन्िशं अवशं स्पुरत्‌”
ङृद्धश्ातातपः।
“वातक्म्म॑णि निर्वे दन्त्जिष्े तथाते ।
चते परतितसंलापे द्विगवं स्पुशेत्‌"” ॥
माकर्डेयपएराणम्‌ ॥ यथा,
“कुर्यादालम्भनं स्य गो एष्स्याकंदश्रनम्‌ ।
कुर्न्वतिलभनं वापि दच्िणश्चवखस्य च ॥
यथाविभवते दयेतत्‌ पुन्वौभावे ततः परम्‌" (५
आचमने जलाधारनिषेधमाह । उशनाः ॥ यथा,
“कास्थायसेन पावरेण चएुसीसकपित्तनेः।
आचान्तः शतहृतवोऽपि न कदाचित्‌ खुचिभेवेत्‌"॥
इति गोपालपश्चाननङ्लताचार नियः ॥
५ऋखायतं पन्बैणां छत्वा गोकर्णाज्ञतिवत्‌ करं ।
संइताङुलिना तेयं गीत्वा पाणिना दिजः
सुक्ताङ्टकनिाभ्यां शेषेशाचमनं चरेत्‌ ।
मासमच्ननमाचास्त सग्द्य चिः पिबेदपः", ॥
दति भारदाजः॥
“अद्भिर प्रहति्धा निह गाभिः पेनबुडरैः।
इत्कर्डतालुगाभिख यथासंख्यं दिजातयः ॥
चुध्येरन्‌ खी च श्रूनख सञ्नत्‌ूदधाभिरन्ततः""४
इति याज्ञवस्वयः ॥
“दाभिः पयते विषः कणठगाभिश भूमिपः ।
वश्योऽद्धिः भाशिताभिचख श्रूजः स्पद्ाभिरन्ततः"॥
इति मभुः॥
«्तियारदश्रिकं ती शूबजातेख्तयेव च ।
सकछलदाचमनाच्छु्धिरेतयेरेव चाभये" ॥
इति भिताच्तरा

आचमनकः, ठै, (आचमन + वन्‌ । ) निरोवन पाच |

पिकदाम डावर इति भाषा। ततपव्धायः।
प्रोरठः २ कटकोलः द पतद्ग्रहः ४) इति
हारावली ॥ (“कोशस्िताङृा न चकिता चमनक्-
वाहिनि” । इति इव॑चरिते ॥)

श्चा

्याचमनोयं, ली, (अ चम्यतेऽनेन । खा + चम्‌ +
अनीयर्‌ |) स॒खप्रच्तालनाथजलं । तद्‌ानविधि
य॑था, कालिकापुराणे ६७ अध्यायः ॥
“द द्यादाचमनीयन्त सुगन्धिसलिनः खुभः ।
कपेरवासितेव्वौपि रष्णागुरुस॒धुपितेः ॥
यथा तथा सुगन्धेन्वा प्रसन्नैः फनवव्नितेः |
तक्तेजसेन पात्रेण शङधेनाथ प्रदापयेत्‌ ॥
उदकं दीयते यत्त परसरं पेनवच्छितं ।
आचमनाय देवेभ्यस्तदाचमनसु च्यते ॥
केवलं तेायपंाच्रेय तदा दद्यान्नभिखितं।
वासितन्त्‌ स॒गन्यादयेः कत्तब्यं यदि लभ्ते ॥
धषायनब्बलं यशोद प्रदायाचमनीयकं ।
लभते साधको नित्यं कामां दैव ययेश्यितान्‌*॥

चरं, की, (याष्‌+ चर्‌ + ल्यट्‌ ) खाचारः।
वहारः ॥ ( “अधीति बेाधाचरणप्रचार णेः" |
इति नैषधे । )

आचरितं, चि, (आ+चर्‌ + क्तः) छताचरशं |
(“जलं वामकरे त्वा या सन्थाचरिता दिजः?" ।
इति काश्रौखण्डे ।) व्व हतं ॥ (यदुक्त ।
""दारपच्पग्रून्‌ इत्वा छत्व दारोपवे शनं ।
यच्रार्थो दाप्यतेऽथे खं तदाच रि तमुखते', ॥
ख्तत्त पारिभाषिकं)

आचान्तः, चि, (खाख+चम्‌ + क्तः) कताचमनः।
यथा) बौधायनः 1
“चात्वा पौत्वा चते प्त शकरा र्यो पसपंगे ।
आचान्तः एनराचामेत्‌ वासो विपरिधाय च ॥
इत्याङिकतत््वं |

आचामः, प, ( चाड + चम्‌ + घज्‌ ) आचमनं ।
इति शब्द्रलावलो ॥ भक्तमण्डः। इतमरः ॥
(मच्तयं । पानं! यथा, काद्यप्रकाशे ।
“चक्रोयये रव निषुगाखन्दिकाचामकम्भणि"” ॥)

आचारः, ए, ( आद्‌ + चर्‌, + घन्‌ ) व्यवहारः ।
तत्पर्य्यायः । चरि चं २ चरितं ३ चारित्रं ४ चरथं
५ इकत्त ९ शौलं 9। इति हेमचन्द्रः खानाच-
मनादिः। इति मागवे २ अध्याये ६< श्लोक-
टीकायां कृष्लुकमभटरः । यवहारः॥ स तु विचारः।
यथा इस्तिः ।
“श्ाचारेकावसन्नोऽपि एनर्लेखयते यदि ।
सो$भिधेयो जितः पुने प्राय॒न्धायस्तु स उ्ते"॥
इति वहारतत््वं ॥ चरितरं। रुतदिवरणं सदा-
चरशब्दे बरर्व्यं । ( रघुः । २।१० | “आचार.

पौरकन्याः", |)

आअचारवव्नितः, चि, (आचारेण वव्नितः।) आ-
चारवः । इति जटाधरः । (अब्यवस्थितः ।
नियमरुहितः । )

आचारो, स्री, (आ+ चार + ङीष्‌ ) हिलमो-
चिक्षालता। इति राजनिर्घण्टः} हेलच्चा इति
ध्याता | आअआचारविश्रिे चि। (हिलमोचिका-
शब्देऽस्या गुणादयो ्ातश्याः 1)

आभ्यः, प, ( खास + चर्‌ + ण्त्‌ । ) बेदाध्या-
षकः । {। तत्प्यैयः।
मन्ध्यास्याछत्‌ २! इतमरः ॥ दोणाचार्य॑ः।

१६८
आच्छु
इति चिकाश्डश्टेषः ॥ तल्लच्तणं य्था,
“उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेत्‌ दिजः ।
सकल्पं सर स्यश्च तमा चाय्थं प्रचच्ठते", ॥
इति मानवे २।१४०॥
( ततोऽनन्तरमाचाग्ं परीच्तेत । तद्यथा,
“पय्येवदातश्वतं परि दृष्टकर्म्भाणं दत्तं दत्िणं खचि
जिवस्तसु पकर णवन्तं स्वं न्ियोपपन्न प्रकृतिज ।
प्रतिपत्तिन्नमनुपस्कुतविद्यमनद्धयकमकोपनं ले. |
शच्तमं शिव्यवत्सलमध्थापकं ज्ञानदानसमथंमभि-
वेवंगुखो द्याचाय्यः सच्तेवमात्तैवो मेध इव
शस्यगुरैः सशिव्यमाश वै्गुलेः सम्पादयति ।
तमुप्छव्यारिराधयिषरुपचरेदभिवच्च देववश्च
राजवच पिद्टवच् भत्तवश्चापमत्तस्ततस्तत्‌ प्रसादात्‌
छत्‌खं श्रास्त्रमधिगम्य शास्त्रस्य दृ एतायामभि-
धानसौवस्यार्थस्य विक्ञाने वचनशक्तौ च य
प्रयतेत सम्यक्‌" । इति चरकः ॥)
च्या चार्य्या, (आचाय + टाप्‌ । ) मन्लव्याख्या
कर्थ । इत्यमर सिं इः ॥ { वेदादिश्राख््राध्यापन- |
कर्तो । ) - |
अचाग्यौणो, स्त्री, (अड्‌ + चर्‌ + त्‌ + दीप्‌ +
अनुक ।॥) आचाग्यपली। इत्यमरः ॥ (यथा
महावीरचरिते ॥
(“यम्बकं देवमाचार्यमाचार्य्यागीच्च पार्वतीं '' |)
आचितं, क्ती, ( आआङ्‌+चि+ क्त) दश्रमारपरि-
माणं । इतमरः । २५ मोन इति भाषा ॥
पाचितः, पु, (अङ+चि+क्त।) शाकटो भारः।
इव्यमरः। णक गाडिर बोजा इति भाषा ॥ द्यय-
तपलं । इति मेदिनी ॥
आचितः, चि, (आङ्‌ + चि + क्तः) सप्टहीतः। छन्नः
इति मेदिनी ।॥ (खकच्र सत्निवे शरितः, कोयं,
व्याप्तः, ग्रथितः, गुम्कितः । यथा भारविः।
“कचाचितौ विष्वगिवागजौ गनौ''॥ यथा रघवे
“अर्धाचिता सत्वरमुत्थितायाः
पदे पदे दुनिभिते गलन्तो"।)
आच्छकः, ए, उन्तविशेषः। आच इति भाषा । |
तत्पायः । रञ्जनदुः २ पच्तीकः ३ पल्तिकः ४
आच्छिकः ५। इति रुनमाला ॥
अच्छं, चि, (खाय + कद्‌ + क्तः । ) आच्छादितं ।
्राडतं । यथा । “मेषाच्छत्ेऽङ्ि दुर्दिनं"
इ्मरः ॥
(“यङ्क खजलाच्छन्नं ख्यतं दस्युविद्ुत''।
इति हितोपदेशः । )
आच्छादः, पै, (खाद्‌ + कद्‌ + अम्‌ । ) वचं । इति
हेमचन्रः ॥ ,
ष्याच्छादनं, खौ, ( आय्‌ + छद्‌ + स्युट्‌ । ) वचं ।
इत्यमरः ॥ सपिधानं । अपङतिमाचं । इति
मेदिनी ॥ (यथा मनुः। २५९ ।
“वस्ादेताः सदा एज्या भूषणाच्छादनाशनैः? ॥)
आच्छादित, चि, (खय्‌ + कद्‌ + णिच्‌ + क्तः) छता-
च्छादनं । आडतं । एका इति भाषा ।
खाच्छरितं, जी, ( आङ्‌ + दुर + तः) सशन्दहास्यं।
गखवाद्यं । इति धरणिः। आहतं । (यथा

।
|
|

आजि

कथासरित्छागरे ।
“न सेहे कश्ठकेनापि त्िपमाच्छरित वपुः” ।)
यच्छ्रितकं, ज्ञी, (आख +र +भावे क्तः। ततः
खाय कन्‌ ) सोत्रासहासः । इत्यमरः ॥ हास्यं ।
नखाघातवि शेषः । इति मेदिनीकर हेमचन््रौ ॥

| च्छोदन, क्तो, (आङ + छिद्‌ + ल्यट्‌ । ततः एषो

दरादित्वात्‌ इत अत्‌ ।) गवा । इत्यमरः ॥
अ, इ, आयामे । (भ्वादिं-पर-सक-सेट्‌ 4) इति
कविकल्यङ्मः ॥ इव्यादौ दित्वाभावः ग्र्षति
श्वमनिरासाचंः । इ अन्ते । आयामो दीर्घो
करणं । आओआञ्छति कटं शिक्य । इति। दुर्गादासः ॥
अज, क्ती, (अज + खश्‌ । अजसम्बन्धी कागस्य टत-
मांसादिः) तं । इति जटाधरः ॥ (यथा वैद्यके ।
“गव्यमाजं तथा चौ द्रमाविकं माहिष यत्‌।
अता धातुविडद्यथमाजं मांसं प्रशस्यते” ॥)
(तथाच रामायणे । २।९१ । ९७
“ाजेखापि च वारा हहेरनिंखानवर सञ्चयः
एताधथ--गव्यादिष्टतभदेन यदुक्तं तत्सव्बं त~
शब्द्‌ ज्ञातव्य किन्त्वाजशरन्द्‌व्यत्यत्धा दुगधादिकं
यदुपलभ्यते तदन्यत्र प्रदश्यते ॥
“खाज दधि मवेचोष्णं च्तयवात विनाशनं ।
दुर्नामञ्चासकासेषु हितमभिप्दीषनं ॥
विपाके मधुरं इय्यं रक्तपित्तप्रसादनं।
शस्तं काश्यां पहं पो क्तं वात पित्तनिवद्ंयं ' ॥
इति दारीतद्श्चतौ ॥
“नातिश्ोतं गुरुखिग्धं मांसमाजमदोषलं |
शरीरधातुसामान्यादनभिष्यन्दि हयं” ॥
इति चरको वाभटश्॥
^गव्यतुल्यगु णन्त्व(जं वि शेषाच्छोषिणां शितं ।
दौपनं लघु संग्राहि खाखकासाखपित्तनुत्‌ ।
जनानामल्पकायत्वात्‌ कट तिक्तनिषेवनात्‌ ॥
नाद्यम्ब पानाद्यायामात्‌ सब्बेव्याधिदरं पयः'”
““द्ध्याजं कफपित्तन्न लघेवातच्छयापदं ।
दुर्नामश्चासकासेषु हितमभ्नः पदी षनं ॥
विपाके मधुर ड्य रक्तपित्तपरसादनं” ॥
“्ाजं तं दौ पनीयं चक्षुं बलवद्धनं ।
कासे ऋसे चये चापि प्यं पाके च तद्लधु"
इति च सुतः)
आजकं, ज्ञी, (अन + वज्‌ ) अजसमूहः । कागल्तेर
पाल इति भाषा | इव्मरः ॥

| खाजकारः, प, (आज + जञ + य्‌ ) प्रिवदबः |

इति श्ब्दरलावलौ॥

आजगवं, की, (अजगव + प्रक्ाद्यश्‌) शिवधनुः ।
इति हेमचश्नः ॥

खाजन्मसुरभिपचः, पै, (शा जन्मनः सुरभीणि
प्राणि थस्य सः) भर्वकदच्लः | इति राज-
निषैण्टः ॥

अजानेयः, ए, सनी, (अञ्‌ + घन्‌ + आज + अनेयः)
कुलीनाः । अरघोटकः। डवमरः॥ “शक्षिभि-
भित्रहदयाः स्लन्तोऽपि पदे पदे । खाजानन्ति
यतः स ज्ञामाजानेयास्ततः सताः" ॥ इ ््तन्तरं ॥

खाजिः, खनौ, (अन्‌ + हन्‌) । यद्धं । समानभरूमिः।

अज्य

इ्मरकोषभेदिन्यौ । च्तणं । इति देम चद्धः ।
(यदर्थे यथा,--“व्ाडरवती लेषचनमागंमाजौ
शजेन्धकार स्य विच्छभ्भितस्य'” । इति र घः।७।४३।)
शआच्तेपः। इति शब्द्रल वली ॥

अजीवः, पै, ( थाख + जोव + घन्‌ ।) जीविका ।
इत्यमरः ॥
(““बड्कमूलफलो रम्यः खाजीवः प्रतिभाति मे"?
इति रामायणे |)

च्ाजुः, [र्‌] स्त्रो, (अड + जुर्‌ + किप्‌ |) खाजूः।
विष्टिः। इति खामी ।

याजः, स्त्र, (अचा + जुगतौ + किप्‌ दीर्चश्च |) वेतनं
विना कम्भकारः। वेंगार इति भाषा । इत्यमरः ।
(यदुक्तम्‌,
“इठादग्टतिकः क्ञोशो विष्टिराजूख कौच्यैते” ।)

चअाक्प्तः, चि, (आ +न्ना+ रिच्‌+क्त।) आनना
पाप्नः। यथा, देवौमाहाग्यम्‌ ।
"आच्चप्रास्त तते देत्याश्चण्डमुण्डएरोगमाः ।
चतुरङ्गबलोपेता ययुरभ्युद्यतायुधाः” ॥

याच्ना, स्रौ, ( आड +च्ा +टः +टाप्‌ |) था-
देशः । तत्पर्य्यायः । अववादः २ निर्देशः ३ नि-
देशः 8 शासनं ५ शिः ६ | इत्यमरः ॥
(“वेति शेषामिव भतुंराज्ना"। इति कुमारे ।
३।२२।
“पश्चात्‌ वनाय गच्छेति तदाच्रां मुदितोऽग्रहोत्‌"
इति र्घौ।१२।७॥)

चआक्चाकारी, [न्‌] चि, (आआज्ा+ज्ल+चिन्‌ |) य-
जया कम्भकारी । आाच्नाव हः । अ न्ञानुवत्तौ ॥

यादा चन्र, ज्ञी, बट्‌ चक्तान्तगं तष्डचकम्‌ । तथा च
तन्त, -“शखयाक्ञानामाम्बुजं तदधिमकरसदृश्ं ध्यान
धामप्रकाणं इच्ताभ्यां वेकलाभ्यां परविलसितवषएु-
नेचपच्रं सुश्भ्न | तन्मध्ये इाकिनी सा शएशिसम
धवला धेक्लषटकं दधाना विद्यां मुदां कपालं
डमख्जप्रवटौं निभतौ खुडधचित्ता ॥ खतत्‌ पञ्चा-
न्तराले निवसति च मनः खष्यरूपं प्रसिद्धम्‌” ॥
इति तत्त्वचिन्तामणौ ब्प्रकाशः ॥

ष्याच्चापकः, चि, (खख + ज्ञा + णिच्‌ + रव॒ल्‌।) आ
चाकनत |

ष्याक्षापचं, ( अच्चाये पं । ) जी आरेशलिपिः।
निदेशलिखनं । कुमनामा इति पारख्यभाषा ।

ख च्ायनं, क्तो, ( ख्‌ + जापि +ल्युट्‌ । ) विक्ञा-
पनं । जानान इति भावा ॥

अन्नाः, चि, ( आर्‌ +च्नापि +क्त ।
विशिष्टः । लब्धाश्च | चाज्ञाप्राप्तः ॥

चाज्यं, ज्ञी, (खार्‌ पुन्वोत्‌ अन्नः संज्ञायामिति
ष्‌ |) छतं । इत्यमरः ॥ ओोवासः । इखजय-
पानः॥ (यागकरियासाधनं सैलदुग्धादिकमपि
आच्धशन्देनेः्ते । वदु रद्यसङ्खहे ।
“वं वा यदिवा तैलं षये वा दधि यावकं ।
आज्यस्थाने नियुक्तानामाज्यश्रन्दो विधीयते'" ॥
यथा रघुवंशे । ७।२०। ““तच्चाचिंतेा भोजपतेः
एरोधाः ङत्वाभिमानज्यादिभिरभरिकस्पः? ।) `

आज्यभागः, ए, ( अज्यस्य भामः) ऋग्वेदिनां

) खाक्ञपि-

१६९
अ्रङ्
खवेणाभिसमश्मदानकष्टताङ्ति
इति

च्वम्ेरत्तरभागे
तदच्तिणभागे सेमसम्पदानकाडतिश्च |
कालेसिः |
यजु्दिनान्तु अगरेशत्तरदच्तिणयोः पञ्िमादि-
पाच्यन्तषटतधारा । इति पशुपतिः।
आञ्जनेयः, प, (अञ्जनाया अपत्यं, अञ्चना + एक्‌ ।)
अञ्जनानामवानरौपएच्लः। स तु हनूमान्‌ । इति
चिकार्डशेषः॥ (यथा महानाटके ।
“उल्लद्च सिन्धोः सलिलं सलीलं
यः श्ोकवङ्किं जनकात्मजायाः ।
अआदाय तेनैव ददाह लङ्क
नमामि तं प्राञ्नलिराञ्जनेवं"”॥)
ष्याङ्चिनेयः, पै, (चखाञ्जन + एक्‌ + इट्‌ |) जन्तुविशेषः।
अाजनाद्‌ इति स्यातः । इति शब्दमाला ॥
आटिः, ए, (आय्‌ + अट + इन्‌ |) पत्तिविर्रेषः ।
श्ररालि इति ख्यातः। इत्यमरः ॥
अटीकनं, क्ती, (खार्‌ + टीक्‌ + स्यट |) वत्सानां
गमनं । इति चिकाण्डण्रोषः ॥
आटीकरः, ए, (खआआटौक +र ।) ठषः ! इति भूरिः
प्रयोगः ॥
आटोपः, ए, (अड्‌ +दुष्‌ + घन्‌।) दपेः। इति
हेमचन्द्रः ॥ वाय॒जन्य-उदरगुडगुडाशब्दः। इति
वद्यकं॥ (गन्वे सम्भमः, सरम्भः। यथा-पञ्चतन्ले
(विषं मवतु मावाभूत्‌ फटाटोपो भयङ्करः'” ।
यथा शिश्पालबधे। 'साटोपेसुर्व्वीमि निशं नदन्तः' ।
“अटो पद्क्ञासवमीगुरतव-
सेमित्यमावाहक प्रसेकः" ।
इति माधवकरः ।)
आडम्बरः, प, (आख + दम्‌ + वरच्‌ । ततः द ख्याने
ड । आडम्बाते डवि चेपे घज्‌ भावे वा । आड्म्ब
राति रमयति वा आअआतोनुपेति कः। मूलविशजेति
वा कः। खाड्म्बयति वा बाडलकादरन्‌।) पटडः।
तर्ख॑रवः । गजेन्द्रगजेनं । इत्यमरः ॥ आरम्भः ।
इति चिकाडगरेषः ॥ पच्छा । दपः । इति मेदिनी ।
रोधः इति खामी ॥ इषेः । इति शब्दरन्ना-
बलो ॥ (खायाजनं । खकच सन्निवेशः, यथा,
भामिनीविलास । “धातः किं तु विधौ विधातु-
समुचिते धाराधराइम्बरः” ॥ युद्धं । र वारये यया,
“असारस्य पदार्थस्य प्रायेणाडम्बरो महान्‌ ।
नहि तादृकष्वनिः खं यथा कास्ये-प्रनायते""॥) |
डः, सनो, (खार्‌ + खड्‌ + इन्‌ ।) शरालिपत्ती । |
इत्यमरः॥ खनामख्यातमद्छयविष्ेषः, अस्याः |
गयाः । गरुत्वं । स्िरधत्वं ¦ वातद्चोष्म प्रको पनत्व | |
च्यतिबलब्ुक्रमेधानिरेडिकारितद्च ॥ डति राज-
वष्वभः ॥ (विखामिच्रशापेन वशिष्टो महधिंरा- |
डिपकच्चिरूपतां गतः इति पौराणिको कथा ॥
यथा माकण्डेयएुराग ाड्विकयद्धे,
“त्वा शापं मद्ातेजा विश्वाभित्रोऽपि कौ शिकः।
त्वमप्याडभिवखेति प्रतिश्ापमयच्छत ॥ |
खडि सोऽग्यन्रतग्री वो वकः पद्धामताड्यत्‌?' ॥) |
आः, ए, (अय शब्दे । अनोडचे्यः |) उड्पः । |
भेला माड इत्धादि भाषा । इव्धणादिकोषः।

श्रद्‌
च्राएकं, की, (या समन्तात्‌ पएनौकते पएनौकते वा
लौ अच्‌ घन्‌ वा एषोदरादिः। परि
माणविश्रेवः। आए इति भाषा । यथा,-- `
“शशतयाजन विस्त गं विंश द्योजनमायतं ।
आट़ृकस्य भवेन्मानं मुनिभिः परिकीत्तितं"” ॥
अपिच॥
“चिं द्येजनविस्तीगें श तयाजनमायतं ।
विंशयोजनगम्भौरमाएकं परिकोत्तितं" ॥
इति गणपतिभडः । इति ज्योतिस्त्वं ॥
आअएकः, ए, क्ती, चतुःप्रस्थपरिमाणं | चाङो दति
माषा। इ्यमरः॥ बोरचतुथेभागः | इति
लीलावती । अष्टसु शिभिवेत्‌ कुश्विरि्यादिवचनात्‌
षट्पश्चाशदधिकदिशतमु द्िभवति । यवहारे षो
डश्सेरो विंशतिषिरो वा । वेद्यकमते अश
सरावपरिमाणं। तत्‌पग्धायः) पारं र कंसं
भाजनं 8 । इति परिभाषा।
(““चतुःप्रसेखलथा एकं ।
भाजनं कांस्यपाचश्च चतुःषट्िपलघ् तत्‌” ॥
इति शाङधरः।
“चतुःप्रख्मथाएकं ।
“प्राच्चं तदेव विञेयं कंसं प्रस्थाष्टकन्तया"' ॥
इति चरकः)
अ पचयविवत्तायां अएकिकेव्यपि स्यात्‌ । इव्य-
मरटौकासारसुःदरौ॥ खणठका। इति भरतः॥
खाएकिकः, चि, (खाएक + ठञ्‌ ।) खाफएकपरिमित-
वीजवपनादियेग्यत्ते्रादिः । इत्यमरः ॥
अआएकी, स्त्री, एमीधान्यविशेषः। व्रषहर इति
भाषा । वतुषय्योयः। तुवरौर्‌ व्यार कर
वौरखजा 8 ङत्तवोजा ५ पौतपष्मा१। यस्या
गणाः। कषायत्वं। मधरत्वं। कफपित्तनाशि-
त्वच्च। तददिदलगुणाः। रईषद्ातरुचिकारित्व ।
गुख्त्वं । ग्राहिववच्च । पीता रक्ता सिता तिविधेयं।
शेता दाषदा। लाहिता रुच्या बया पित्तता-
पादिडन्ल्ी च । पीता दौपनो पित्तदादष्वंसिनी
च॥ तद्यषं बल्यं । इति राजनिघरटः॥ अमर.
मते तत्‌ पर्ययः । कात्ती २ ्टतखा इ तुवरिका
ग्टतालकं ५ सुराष्रनं ६ । भरतमल्िकमते रतत `
षट्कं अरहरस्य | सारस॒न्दरौमते तुवरिकाल्य-
गन्धद्रवयस्य । केषाद्िन्मते सुगन्धिग्टत्तिकायाः ॥
(अस्याः पर्य्यायगुणावाइ ।
“श्राएकी तुवरी चापि सा प्रोक्ता एणएुष्पिकषा ॥
ऋअएक तुवरा रूच्ता मधरा शौतला लघः।
य्राह्हिणी वातजननौ वर्णा पित्तकफाखनजित्‌' ॥
इति भावपकाशः ॥
“ददुः कबाथा च सरक्तपित्तं
निदन्ति कासानतिवातला स्यात्‌ ।
गुल्मज्वरारो चककासक्छ्दिं
डो गदुर्नाम ह राएक स्यात्‌” ॥
इति इारीतः॥
“'ञखाएकौ कफपित्तघ्नी वातला," । इति चरकः॥
“आएको कपपित्तप्नो नातिवातप्रकोपनौ" ।
इति स॒शृतः ॥)

श्त
आाएकोनः, नि, (खाएक +ख |) अआएकिकः । |
इत्यमरटीका ॥
आचयः, चि, (आआफ्ौकते प्रौ गतौ बाडलकात्‌ च्यः)
धनवान्‌ । इत्यमरः ॥ युक्तः । विशि्ः। अन्वितः । |
यथा,धनाष्यः गुणाच्य इत्यादिः।(वचा मनुः<।९६९। |
चत्वारस्तपचौयन्ते विप्र चायो वणिङ्‌ खपः'” ।
यथा भगवङ्गौतावां; ।
“चा च्योऽभिजनवानस्मि कोऽ्योऽन्ि सदृशो
मया")
शायकः, चि, (अणक खव खां खश्‌ |) खणकः | |
वधमः । इति रायमुकुटः ॥
च्यावनं, चि, (अश + खम्‌ ।) अगव्यं । अयाधा-
न्धोट्धवोतितच्तेचं । इत्यमर टकायां रायमुकुटः ।
आशिः, ए, सनी, (अश + इन्‌ ) अच्ताग्रकौलकः ॥
अथ्िः। सौमा। इति मेदिनौ।
ातङ्कः, पै, (खार्‌ + तकि + घन्‌ |) रागः ।
(यचा, याच्चवल्क्छः,-- |
“दृहा पथि निरावङ्क छत्वा दा ब्रद्महा विः")
सन्तापः । शङ्का । (यथा, महावीरचरिते,- `
“ातङ्कखअमसाइसव्यतिकरोत्वम्यःच् णस हाता ।)
सुरजध्वनिः। इति मेदिनीकर हेमचन्दरौ ॥ ज्वरः ।
इति राजनिषर्टः॥
(“नानातन्धविषहौनानां भिषनामच्यनेधसां । |
सं विच्नातुमातङ्कमयमेव भ विष्यति" ॥
डति माधवकरः |
रोगाय अदाष्रशं यथा घते ।
“प्रत्न च विजानीयात्‌ देशं कालं जातिं साएम्य
मातङ्कसमुत्‌ पत्ति वेदनाससुच्छायं बलमिग्धादि'”
पय्याशानादइ । |
“ह्वरो विकासो रोग व्याधिरातङ्कः व च|
शकाचेनामपय्ीयेविंविचैरभिधीयते'' ॥
डति चरकः ।)
श्ातश्चने, जी, (आख + तद्ध + ल्यट्‌ |) प्रतिवापः।
गणितस्य खण देग्ान्तरेणाव चुं । इति |
खामी ॥ निक्तेषयं । इति चभूतिः ॥ उपद्रवः । |
दति रायमकुटः ॥ गवनरपरतेषणोचित चु ।
इति सखारख॒न्दरौ ॥ जवनं । वेगः। आप्यायनं ।
व्पैयं । इ्यमरमेदिन्यौ । |
आततायी, [न्‌] चि, ( आतत + य + णिन्‌ | )
वधोद्यतः ¦ इत्यमरः ॥
“शअभ्मिदेा गरदश्धेव शस््रपाणिर्धनापद्चः।
चेचदारापडारी च षडेते आततायिनः |
शाततायिनमायान्तं इन्यादेवादिचारयन्‌ ।
नाततायिबधे दोषो इन्तभेवति कखन ॥
इति भगवद्गौताटोकायां ओओोधरखामी ॥ ।
श्वातपः, ए, (खार्‌ + तप +अच्‌ |) ।
सौभरं । सत प्यायः । प्रकाशः २ दोतः ३ । य
मरः दिनब्थोतिः ।. ख्यथालाक । 8 दिनपभा |
विध्रकाश्रः ऽ ब्रदयोतः < तमारिः € तापनः १० |
द्युतिः ११९} खस्य गुणाः। कटत्वं। रूल ।
खंदमृच्छढ वधाद हद दर्रगनकल्वं ¦ ने चराग प्रको- |
पनत्वश्च } इति राजनिण्डः ॥

१७०

अतु

(“आतपः कटको रुच्तः खेदम्च्छाटषावडः ,

दाइरैवर्यंजनने नेचरोगप्रक्रो पनः?

“खातपः पित्तदव्णाभिखेदम्‌ च्छाश्माख्षत्‌ ।

दाइवेवख्येकारौ च” इति छश्चुतः ॥

यथा शकुन्तले,

“कथमातपे गमिष्यसि परिवाधाओोमजेरङेः"

यथा ऋतुसंहार, ११ ।--

“म्दगाः प्रचर्डातपतापिता भ्टशम्‌” ॥)
आतपत्रं, क्ती, (खातप + चै +कः) चं | इयमरः॥

(यया शाकुन्तले,--

“राच्यं खदस्तषटतदण्डभिवातपचरं ” ।

यथा रामायरे,--

“पाणरोातपर्रेण भरियमाेन मृदधनि'” ॥

“इचशब्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः? । )
आतपनच्रकं, क्ती, कचं । इति शब्दरलावलौ ॥

श्यातपवारणं, की, (ातप + वारि + स्युट्‌ ।) कचं ।

इति हेमचन्द्रः ॥ (वथा रघवे, ३ । ७० ।
““छपतिककुदं दत्वा यूने सितातपवारणं'” ।
““चखनुदितान्धसितातपवारणः'" ॥)}

्यातपाभावः, पै, (अतपस्य खमादः। घष्टोतत्प रषः।)
चाया । इति राजनिषरटः ॥

यातरः, ए, (शाख + त + अप्‌ । तर नेन, एचि
संश्नायामिति घः) नद्यादितरणाय देयकपद-
कादिः। तत्पर्य्यायः । तर्पणं २। इव्मरः॥
पाराणिकडि नौकाभाङ़ा इति भाषा ॥

अावपंणं, सती, ( खय्‌ + टप्‌ + च्युट्‌ । ) प्रौं ।
हषिः। मङ्लालेयनं । आअलिपना इति भाषा ।
इति मेदिनो ॥ (यथा मेदिनी।
“्ातपंयं प्रीणने स्यात्‌ मङ्गलामेयनेऽपि च” ॥)

¦ तापी, [न्‌] प, (खख + तापि +णिन्‌।) खा-

तायौ । चिह्नः | इमरटौकायां खामौ ॥ (अन्तर.
भेदः । चिल इति ख्यातः पच्तिभेदः॥)
तायो, [न्‌] पु, (आख + ताय + णिन्‌ ।) चिष्लः।
चिल इति भाषा | इत्यमरः ॥
च्धातारः, प, (आ+ त + घम्‌ |) आतरः । तर
प्यं । इति श्ब्द्रन्नावली ॥
यातिः, ए, (खत + इण्‌ ।) पत्ती । इति खिडधान्त
कतैमुद्यामुादिढत्तिः
शातिथेयः, चि, (खतिधि +एन्‌¡ अतिथौ साधुः|)
अतिधिसेवाकारकः।इव्मरः॥(यथा र घवं्े,५।२
“प्र्यव्नगामातिधिमातियेयः॥
यथा कुमार सम्भवे, ५। ३१।
“तमातिधेयो बमानपुव्वेया सपर्थ॑या"” ।
यथा मनुः, ३।९१८९।
“द दपिच्यातियेयानि तत्मधानानि यद्य तु"
्चातिथं, चि, (अतिथि + जा |)
अतिश्यथंवस्त। आअतिथिभच्चमा दिगव्यं शत्य
मरः ॥ अतिचिच्ेवा च ॥ (“वथा हितोपदेशे ।
अरावप्यचितं काय्येमातिं म््डमागते"› |)
तिथः, ठै, अतिथिः । इति मेदिनी ॥

| चातुः, ६, (शास्‌ +तु +डः |) मेलकः । मेला मा

इत्यादि भाषा । इति शब्दमाला ॥

अत्म

खातुरः, लि, (खास्‌ + तुर + क) रोगी । वत्यग्धायः।
अामयावो २ विक्त: २ व्याधितः 9 षपदुः ५
खम्धमितः६ खभ्यन्तः 9 । इ वमरः॥ (यथा दिवो-'
पदेशे । वेयानामातुरः खेयान्‌। यधा मनुः, ;९२९।
५“न्‌ खानमाचरे दुका नातुरो न महानिशि”॥
अतुरावस्थाखपि कार््याका्थे प्रति कालाकाल-
संज्ञा। तद्यथा--अस्यामवस्ायामस्य भेषजस्य
कालोऽकालः एनरस्येति । र्तदपि भवत्यवद्या-
विशेषेण तस्मादातुरावस्थाखपि हि कालाकाल-
संज्ञा ! तस्य परौच्ता मुङम्मङरातुरस्य सब्ब
वस्ाविद्धेषावेच्तणं यथावद्धेबजप्रयोगाथे। न
छ्यतिषतितकालमप्राप्तकालं वा॒मेवजसुपयुज्य-
मानं यौगिकं भवति । कालोदि मेषन्ययोाग-
पर््यातभिमभिनिव्वत्तथति ॥ इति चरकः ॥
खातुरसुपक्रममायेन्‌ भिषजायुरेवादौ परौष्ेत ।
इति चश्चतः ॥)

खाद्यं, ती, (खार्‌ + ट्ष्‌ + क्यप्‌ । ) पलविश्रोषः ।
श्याता इति भाषा । अस्य गुखाः । डपिजगकात्व ।
रक्तवर्कत्वं । खादुत्वं । शोतलल्वं । बलमांस-
कारित्वं । इ द्यत्वं। दार क्षपित्तवायुमाशित्वच्च ।
इति उव्यगुणः ॥

शातोद, सो, (खा + तुद्‌ + ण्यत्‌ |) वाद्यं । तश्च
तुरविधं। वीणादिवाद्यं वतं १ सुरजादिवाद्यं खागडं
२ दश्यादिवाद्यं शुषिरं र कांस्यतालादिवाद्यं घनं
8 इत्यमरः ॥ (यधा रवं षटे। “खनमातोदभशि-
सोगिवेशितां ।
“खातोद्यं याइयामाल समत्ाजयदायुधं"” ॥)

च्ात्तगन्धः,चि, (खात्तः रिणा रद्टीतः गन्धो गवौ
यस्य सः ब्कत्रीिः। ) दृरौभरूताषशङ्कारः । तत्य-
ययायः। अभिभूतः २। इति हेमचन्ः ॥ शद्ौत
गन्दः ॥ (यथा रघ १९ ।१७।

^“परत्तच्छिदा गो चभिदात्तगन्धाः
छ्रण्यमेनं इतेः महहोभ्राः” ।)

खात्तगव्वः, चि, ( खात्तः अरिणा होतः गर्वी यस्य
सः ब्ध्रीहिः। ) अरिणा ग्टहीतगब्वैः। दूरौ-
भूताडङ्कारः। भमदपैः । इतमरः ॥

चान्मगुप्रा, स्त, (खात्मना गुप्ता । तीया तत्यसबः।)
लताविश्रेषः। ्यालकुशी इति भाषा । तत्यय्यायः ।
मकंटी २ कण्डरा ९ खध्यग्डा 8 कच्छुरा ५
जटा ९ जड़ा ऽ अुकशिग्ना ८ आमशुत्ार
ऋषभी १* कपिकच्छरा ११ । इति रन्नमाला ।
(“माैः समानं फलमात्मरुप्त" । इति सश्चवः।
विश्रोषोऽस्याः कपिकच्छराशब्दे ण्ट्ः।)

खात्मादहौ, [न्‌ ] चिः, (आत्मन्‌ + ग्रह + चिन्‌ !)
च्यात्मम्भरिः । खार्थ ।

आअन्मघातो, [न्‌ ] वि, (आत्मन्‌ + इन्‌ + चिम्‌ |)
च्यात्सदन्ता । यथा कूम्मएराे 1
“दा पादयेदुङथात्मानं खयं योऽग्यदकादिभिः।
विदितं तस्य नाश्य चं नाचिर्माप्यदकादिकं"”
श्ात्मननकत्ता । अवे धवु िपु्वेात्म हननस्य
पायच्ित्तं यचा,
(न्ियैरपरि्यक्वा ये च मूएा विषादिनः ।

श्रत्म
धालयन्ति खमात्मानं चण्डालादिइताख ये ॥
वेषां एलाख पौ लाख दयया समभिशुताः ।
यथ आडं घतन्बन्ति दिष्युनामध्रतिष्ितं ॥
तथा ते संप्रवच्यामि नमस्कु खयम्भवे
इति हेमारौ डडश्ातातपेनो क्षम्‌ ॥
“चखाक्नो घातशद्धथं चरे चान््रायणदयं ।
तप्न्नचऋछचतुव्कञ्च विंशत्‌ छच्छणि वा एनः ॥
अर्वाक्‌ संवत्सरात्‌ कुव्धादहनादि यथेादितं ।
हत्वा नारायणवक्तिमनित्यत्वात्तदायुषः” ॥
शदश्चात्मबधनिमित्तं तचव्नातिबधप्रायश्ित्तेन समु-
चितं काम्‌ । इति निशंयसिन्धौ ५ परिच्छेदः ॥
न्यत्‌ पतितश्न्दे बरदट्म्‌ ॥ * ॥ चखात्मत्यागिषु
विष्ेबमाहइ गौतमः । “श्रायोऽनाश्कश्स्राभि
विबोदकोद्बन्धनप्रपतनेचेच्छताम्‌”› इति । पायो
माप्रश्यानं । अनाशकमनशनं । प्रपतनं शेल
भरिखरादवपातनं । इत्यादिनिमित्तेः शस्त्रावि-
दिवमा इच्छापुन्येकम्टतानामश्ौ चादिकं न
कर्तव्यमित्यधः । अङ्किराः।
“चराखालादुदकात्‌ सर्पात्‌ ब्राद्यणादेदयुतादपि।
दद्विभ्यख् परभवश मरणं पापकर्मणां
उदकं पिण्डदानच्च प्रेतेभ्यो यत्‌ प्दौयते ।
नापतिति तत्सन्वै' अन्तरीच्ते विनश्यति" ॥
यथा मनुः |
“इ यासङ्कःरनातानां प्रत्रन्यास च तिता ।
ष्यात्मनस्यागिनां चेव निवक्तेतोदकक्रिया” ॥
इङथासङ्गरजातानाभिति डचयाजाताः पश्चमहा-
यश्चादिरङह्िताः । सङ्करनोताः प्रतिलोमजाः ॥*॥
प्रमादात्‌ पून्बौक्तनिमित्तै्मैरे विद्यते णवा-
प्रौ चादिकं | अतरणवाङ्किराः
“अथय कचित्‌ प्रभादेन भ्ियेताम्नादकादिभिः।
तस्थाश्रौ चं विधातव्यं कत्ता चोदकश्रिया"” ॥
चाण्डालादिग्टतादहिताम्ेरम्रदौनां प्रतिपत्तिकम्भ
च ख्न्तरेऽभिडित।
“लानं प्रचिपेद्म अवसथ्यं चतुष्यथे ।
पात्राणि तु दहेदप्नौ यजमाने डथाग्टते'” ॥
ङधाग्टतः अविदहितमागख म्तः । तथा,
“व्यात्मनस््यागिनां नास्ति पतितानां तथा क्रिया।
तेषामपि च गङ्गायास्तीरे संख्यापरनं मतं”?
गङ्गेति ए्यनसुपलच्चणं ॥ * ॥ रवं पुनौल
निष्ड्तिमरये ग्टतानां खेहादिनामगदौददेदिक-
करणे ख्त्यन्तरे पायश्ित्तमान्नातं ।
“क्लत्वाभिमुदकं खानं स्पनं इवनं तथा ।
“रब्नुच्छेदाश्चपातश्च तप्तछरेय शुद्धयति” \ इति ।
ख्तचच लुद्धपर्वे पयेकमगन्यादिकरये ॥
चतु िपुव्वेके तु संवत्तः ।
“श्षामन्यैतमं परेतं यो वहेत ददेत वा |
कटोदकक्रियां शृत्वा छं सान्तपनं चरेत्‌”
अच्च छमनबादिर्मासं भेच्ताहारस्तिसवन्च ।
तथा रकराच्ामोजनादिकं चाभिहितं तदशक्त-
विषये देशकाला दपेच्ानुसारे योजमौयं ॥*॥

यन्त॒ ङद्धादिलौ्तमिषक्‌ क्रियसस्यात्मड ननमप्यमु-
¢ 1 # 1 च

भ्रातमादिषुराके।
२५

१७१

आत्म
“इद्धः श्नौचस्द्रतेलंप्ः पत्यास्यातमिषक्‌ जियः ।
खात्मानं घातयेद्यल्त ग्टग्वन्यन श्र नाम्बुभिः ॥
तस्य चिराचमाश्यौचं दितीये त्रस्थिसञ्चयः ।
ढतौये तूदकं त्वा चतुथं ्राद्मारभेत्‌” ॥
तथा,-
“गच्छेत्‌ महापथं वापि तुषारगिरिमादरात्‌ ।
प्रयागे वटशाखायां देहत्यागं करोति यः ॥
खयं देहविनाशस्य काले प्रापे महामतिः ।
उत्तमान्‌ प्ाप्रयाल्लोकान्नात्मघातौ भवेव्‌ क्षचित्‌॥
खतेषामधिकारस्त्‌ सव्वेधां सव्वजन्तुषु ।
नराणामथ नारीणां सव्ववणषु सववेदा
अशो चं स्यात्‌ यदं तेषां वच्वानलइतेषु च ।
वाराणस्यां भिये दुयत्त॒ परत्याख्यातभिषक्‌क्रियः ॥
पणवं तारकं ब्रूते नान्यया कस्यचित्‌ कचित्‌” ।
विवखान्‌ |
“सन्वन्दियविमुक्तस्य ख्या पाराच्तमस्य च ।
पायच्ित्तमनुच्वातमभिपातो महापचः'” ॥
धम्भाव्ननासम्ेस्य दादश्रवा्षिंकादिरूपपाय-
चित्तासमथेसख। वं शास््नाविदितमार्गेण ग्टता-
नां चाग्डालादिग्टतानां संवत्सरादूदध॑मौ दैदेदिकं
काय्यं । षट्‌ चिं शन्मते ।
“गोब्राद्यणइतानाच्च पतितानां तथेव च ।
ऊ संवत्सरात्‌ कुत्‌ सन्ये वौ देहिकं” ॥*॥
्त्रापरः विशेषमाह पराशरः ।
“श्वार्डालेन ऋअपाकेन गोभि विवध हंतो यदि ।
श्चादिताभिग्टेतो विप्रो विगेषेणात्मघातकः |
दहेत ब्राद्यणं विपो लोकषामरौ मन्लवच्नितं ।
दरध्वाख्यीनि एनग्ेद्य चौरेण च्तालयेत्ततः ॥
खोनाभिना खमन्नेण एथगेतत्‌ एनदं हेत्‌” ॥ *॥
संवत्छ॒रादन्बागपि तत्तत्पापाजुसारेण दिशुणादि-
प्रायश्ित्तं विधाय नारायणवलिश्च छत्वा चौं
देशिकं काय्थं। आआयवोऽनित्धत्वेन संवत्छरागन्तर-
मौदधदेष्टिकादिलोपप्रसकगात्‌ । व्च नारायय
बलिं ज्ञत्वा । तथा च ङदड्धयाद्वल्कःाः |
“नारायणबलिः काया लोकग ईाभयान्नरेः ।
लथा तेषां भवेत्‌ प्रौ चं नान्ययेत्रवौद्यमः?”
मारायशवलौ छते अओदधदेहिककरये भवती-
व्यचेः । # \ स्यते तु विशेषः । खंबत्सरं यावत्‌
पञ्चम्यां नागमनां विधाय तदनन्तरं नारायण
वलिं छत्वा सौव यंनागं प्ता गाखच वअासोदे-
शेन ब्राह्मणाय दत्त्वा घ ददेनिकं कुर्यात्‌ ॥ + 1
नारायणवलिख रूपश्च विष्णनाभिद्दितं |
“रकाद समासाद्य शकपच्चस्य तै तिधिं।
विष्णु समशवेयदेवं यमं वैखतं तथा ॥
दशपिष्डान्‌ ताभ्यक्तान्‌ दभव्‌ मधुखंयुतान्‌ |
तिलभिखान्‌ प्रदद्यादे संयतो दक्छिणामुखः॥
विश्णु बौ समासाद्य मयम्भसि वतः च्तिपेत्‌ ।
नामगोचम्रहं त्वा एष्येरभ्य्नं ततः॥
धूमदौयप्रदानश्च मच्यभोज्यं तथापरं ।
विद्यातपःखग्ट दान्‌ वै कुलोत्यन्नान्‌ समाडितान्‌ ॥
निमन्धयेत विप्रान्‌ वै पञ्च सप्त नवापि वा।
अपरेऽहनि सब्धाति मध्या समुषो भितः ॥

च्राह्म
विष्णोरभ्य्च॑नं छत्वा विप्रांस्तानुपवे शयेत्‌ ।
उदङ्मुखान्‌ यघाज्ये्ट पिट रूपमनुस्मरन्‌ ॥
मने निवेश्व विष्णौ वै सन्वेकुर््थादतन्बितः ।
अवाहनादि यत्‌ परोक्तं देदयुव्नं तदाचरेत्‌ ।
हत्तान्‌ ज्ञात्वा तते विप्रस्त्तिं एष्ट यथाविधि।
इ विव्यन्यञ्जनेमेव तिलादिसदहितेन च ॥
परञ्च पिण्डान्‌ षदद्या् दवरूपरमनुसखूमरन्‌।
परथमं विष्णवे दद्यात्‌ ब्रह्मणे च शिवाय च।
यमाय सानुसाराय चतुथं पिण्डमुत्सुनेत्‌ ।
म्टतं संकीत्यं मनसा गोचपवब्बेमतःपरं ॥
विष्णोर्नाम रदौत्ववं पञ्चमं पुव्बेवत्‌ च्िपेत्‌ ।
विप्रानाचम्य विधिवत्‌ दच्िणाभिः समचंयेत्‌ ॥
खकं द्धतमं विप्र हिरण्येन समच्येत्‌ ।
गवा वस्त्रेण भूम्या च प्रेतं तं मनसा स्मरेत्‌ ॥
तत स्तिलाम्भो विप्रात्‌ इस्तेद्‌ भसमन्वितेः।
च्तिपेयगेविपून्वैन्तु नाम बुद्धौ निवेश्य च ॥
इविगन्धतिलाम्भस्त तस्मं दद्यः समाह्हिताः।
मिचग्टयजनेः सादे पश्चाद्भुज्ञौत वाग्‌ वतः” ॥
भविष्यएराण |
“सुवं तार निष्यव्रं नागं त्वा तयैव गां ।
व्यासाय दत्वा विधिवत्‌ पितुरा्टण्यमाप्तवान्‌ ॥
इति मदनपारिजाते ५ स्तवकः ॥
खात्मघोषः, प, (आत्मानं घोषयतौति । आत्मन्‌ +
घेष्‌ + अण्‌ |) काकः । इत्यमरः ॥ कुकटः । इति
शब्द चन्द्रिका ॥
शात्मजः, पै, (खात्मन्‌ + जन्‌ + डः | आत्मा वै जायते
एर इति अतेः।) एचः । इत्यमरः ।मनुः,९७।९४।
“तस्यायं सन्वैभ्ूतानां गोप्तारः धन्ममात्जं" |
यथा रामायणे,
“दिशः पश्यापयामास दिदृच्तुनेनकात्मजां”, |)
आत्रजन्मा [न्‌ ] प, (आत्मनः जन्मं यस्य सः बङ्ग-
्रोहिः।) एकलः । इति शब्द्रलावली ॥
यथा कुमारसम्भवे, € । २८।
“खत च्या हन्तुमिच्छामि पा्बंतीमात्मनन्मने” ।
यथा रधुवंश, ६।३द ।
“तस्यामात्मानु रूपायामात्मजन्मसमुन्धुकः'” ॥)
आत्मजा, स्री, (आारमन्‌ + जन्‌ + ड + अप्‌ |) कन्दा ।
इयमरः ॥ बुधिः । इति शब्द्रनाबली ॥
आत्मतत्वं, ज्ञी, (अत्मनः तत्वं खरूपम्‌ ।) तनत्तद्भा-
सका नितयश्डबु ुक्तसन्यसखभावं परत्यक चैतन्धमे-
बात्मतत्त्वं । एचादिमासकं नित्यशडत्वादिखरूष-
भेवात्मवश्छलिति यावत्‌ । रख्तदिवरणं यथा ।
“इदानीं घत्यगात्सनि ददभिदमयमयमाराषव-
तीति विष्टेब उच्यते, तथाच । खतिप्राञ्जतश्स
च्यात्मा पै भायते एच द्रत्यादि श्रतेः खख्छित्निव
$पि पेमदश्षगात्‌ एके पुष्टे गद्ेऽमेव
ए्टो गत्या ्नुभंवा्च पुल्ल आत्मेति वदति ॥
१॥ चान्वीकस्त स वा रब एरुषोत्ररसमय
इत्थादि श्रतेः प्रदीपतम्टशात्‌ खपएकलं परित्यज्यापि
खस्य निगमदश्रंनात्‌ श्थलेऽहं शशो ऽहं इत्याद्य
जुमवाच्च स्थूलश रौरमान्मेति वदति ॥२॥ प
स्खान्बाकः तेऽप्रा्ाः प्रजापति समेत ब्रवु

॥ 1{ 1
रि्ादिश्चतेः इद्धियायामभावे शरीरचलना
भावात्‌ कागोऽदहं वधिरोऽहं इग्याद्यनुभवाच
इश्वरियाख्यात्मेति वदति ॥ ३॥ अन्यत्त चान्वाक
अन्धो ऽन्तर अत्मा प्रायमय इत्यादिश्रुतेः प्राणा-
भावे इन्ियचलनायोगात्‌ अहमश्नायावानद
पिषासावान्‌ इव्यादयनुभवाच प्राण त्ति वदति
8॥ इतरस्त चाव्बाकः अन्योऽन्तर श्ात्मा

भावात्‌ अह सङ्कल्यवानहइ विकल्पवानित्याद्यनु

भवाच्च मन मेति वदति ।५॥ बौ दस्त अन्धो आत्मम्भरिः वि, ( आत्मानं विभर्तोति, आत्मन्‌

न्तर आत्मा विज्ञानमय इत्यादिश्चतेः कर्तुरभावे
करस्य शरत्यभावात्‌ अदं कर्ताहं भोक्ता इा-
छनुभवाश्च बुद्धिरात्मेति वदति.॥ ई ॥ प्रामाकर-

तु अन्योऽन्तर श्ात्मा आनन्दमय
इ्यादिशरतेः खबुप्तौ बुद्यादीनामन्नाने लयदश-
मात्‌ ऽइ ज्ञानीत्याद्यनुभवाच् अन्ञान

माक्षेति वदतः ॥ ७ ॥ भदुस्त्‌ पर्ञानघन खवानन्द्‌- |

मय शओआात्ेतयादिश्चुते सथपनी पकाशाप्रकाशसद्‌
मावात्‌ मामहं न जानामि इव्याद्यनुभवाच अन्ना
जापद्दितं चेवन्धमा तेति वदति ॥ ८ ॥ अपरबौड
सदेवेदमग्र अगसोदित्यादिश्चतेः घषप्तौ सब्ब
भावाद सुप्तः घषप्तौ नासमित्यत्ितस्य खामाव
परामश्रंविषयानुभवाच न्यमात्मेति वदति ॥<॥
श्तेवां एल्लादौनां शन्यपय्येन्तानामनात्मत्व
श्यते। रतैरतिप्राछतादिवादिभिर्तेष अति
अह्मनुमवामासेष एन्बपुनबाक्त्चति युत्यनुभवामासा
माजुत्तरोत्तरश्चतिय्ानुमवाभासेरात्मबाधदशर-
भात्‌ एल्लादौनामनात्मल्वं स्पदमेवेति ॥ *॥ किञ्च
ऽचच्चरपाणोऽमना अकत्ता चैतन्यं
चिश्मा्ं सदित्धादिप्रबलश्रुतिविरोधात्‌ अस्य
एलादिश्रन्यपग्धन्तस्य जडस्य ॒चेतन्यभास्यत्वेन
चटादिवद्नित्तल्वात्‌ अदं ब्रद्येति विददनुभव
प्रावल्याश्च तत्त्छतियुक्तयनुभवामासानां बाधित
व्वादपि एक्ादिगून्यषग्यन्तमखिलमनात्मव | ऋतः
शतत्तद्भासकं निव्यगुद्बु द्धमुक्तसव्य खभावं प्र्यक्‌-
वेदान्तविदनुभवः'” । इति
वेदान्तसारः ( ५०--५८) |
आक्ादशनः, ए, (आत्मन्‌ + दृश्‌ + घः ) दर्मय। इति
हेमचन्द्रः । (यथा रघवे । “निचखासवाव्यापरगमाः
खषन्नः । प्रसादमात्मौयमिवात्मद्गः'” | )
चआत्मनीम, ति, (आत्मन्‌ + खः ।) आत्मने इतं |
इति चाकरं । पथ्यं । इति राजनिधंटः ॥
(“भननिदतिमात्मनोनाम्‌' । इति प्रबोधचश्रो-
दबः)
चआत्मनौगः, प, ( आत्मन्‌ + ख । ) स॒तः । श्यालः }
प्ाखाधारः। विदूषकः । इत्यजयः ॥
आत्मबन्धु, ए, ( आत्मनः बन्धुः । बषद्ोतत्परषः।
यदुक्त “शआआत्ममादव्वद्धः एकल्ला आत्मापिदव्वस्
श्ताः। आत्ममातुलएचाञ्च विद्धेया चआओात्म-
बान्धवाः” ।) पिद्रवब्बदपएुक्नः । मातुलएुच्ः। माद-
ग्ब्ए्ः । इति सु्रतिः।
आत्मवीरः, ठ, (आत्मा वीर इव यस्य |) प्रवान्‌ ।

|

ऋत्मग्द्‌ः, पै, (खात्मन्‌ + भू + किप्‌ ।) ब्रद्या । काम-

खत्ममूलो, स्री, (खात्मन्‌ + मूल + सौप्‌ ।) दुरा-
मनोमय इ्यादिश्यवेः मनसि सपे भराणादेऽ- | लभाः । इति शब्दमाला ॥ (इुरालमाशब्द

खात्मयोनिः, पै, (आत्मेव योनिरुपादानकारणमस्य

खत्मरत्ता,

खात्मशल्या, स्रो, शतावरी । इति राजनिर्ष॑यटः॥
अत्मक्ञाघा, स्री, ( आत्मनः ख्ञाघा । ) आओआत्गन्वः ।

आत्महत्या, स्री, ( खात्मनः इत्या | ) अात्मघातः

अतसा, [न्‌] पै, (आत्मन्‌ + इन्‌ + क्षिप्‌ ।) देवलः।

त्मा, [न्‌ |] ए, (अतति सन्ततभावेन जाग्रदादि

१७२

श्मात्मा
श्यालकः । विदूषकः ¦ इति मेदिनी ॥

देवः। इत्यमरः ॥ विष्णुः । शिवः । इति शब्द
रन्नावली ॥

(वथा रघुवंशे ९० । २०।

“सर्व्वन्ञस्तमविच्धातः स्वयो नि स्वमात्मभूः” ।)

ऽस्थाविषेषोदेयः |)

+भ्ट + इन्‌ + सुम्‌ |) अत्मादरमाचभरणकर््ता ।
तत्पर्ग्थायः। कुंच्चिम्भरि २ खोदरपरकः ₹।
इयमरः ॥ ( खयुनः, पराथेवेसुख्येन खाथ-
साधनपरः। यथा भट्टिकाये | “ात्मम्भरिख्वं
पिशितिनेराणां”” । व्रथा हितोपदेश ।
“.{श्रप्यविषेषन्न उग्रख्च छतनाश्रकः ।

त्यज्यते किं एनर्नाैः पलगप्यात्मम्भरिनैरः५॥)

बह््रोहिः।) ब्रह्मा । विष्णुः । शिवः। कामदेवः।

इति मेदिनशब्दरत्ादल्यौ (यथा कुमारे ३।७*
^ददश्र चक्रौल्लतचारुपापं
प्हसुमभ्यद्यतमात्मयोनिं" ॥)

, महेन्रवारणोडच्तः । इति राज-\

निघः! (अत्म रीररच्तणं |)

खीयप्रशंसा॥
खबघ्ः॥

इति शब्द्रलावलौ । आत्मघाती । ““देदमाद्यं
खलमं दु लंभं श्वं कल्यं ुरकयं धारः । मया-
बुकलेन नभखतेरितं एमान्‌ भवाब्धिं न तरेत्‌ स
खन्महा"॥ इति भागवतं + (अपरश्च यथा,
“लब्धा कथञ्चित्‌ नरजन्म दुवंभं तजापि पुख्लं
श्ुतिपारदशेनं । वच्लात्मसुये न यतेत मूए़धीः
ख आत्महा खं विनिइन्यसदगु हात्‌” ॥)

सन्बावस्ाद्च अनुवत्तते, अत॒ सातत्यगमने +
मनिश। ) यलः। तिः। बदिः। खभावः।
रद्य । । त्यमरः ॥ मनः| इति मेदिनी ।
परच्ावत्तन । इति धरणौ ॥ पत्तः | इति
शब्द्रलावली ॥ नीवः। क | ङताद्रनः।
वायुः। इति हेमचन््ः ॥

(“आामन्नः करगीरयोगा्‌ ज्ञानं तस्य पवन्त? ।
“अव्यक्तमात्मा चेच शाश्वतो विञचरव्ययः” ।
“चेतवान्‌ यतश्चात्मा ततः कर्तां निरुच्यते" ।
“देहौ सन्बगतो द्यात्मा खे खे सस्य्॑नेन्दरिये ।
सर्व्वाः सर््वाश्चयश्ास्त नात्मातो वेत्ति वेदनाः” ॥
“विञ्ुत्वमतरवास्य यस्मात्‌ सरव्वंगतो महान्‌ ।
मनखच्च समाधानात्‌ पश्यलात््ा तिरस्कुतं"” ॥

चन `

“खादिर्गास्याननः चेचपारम्पर्यमना दिकं, ।

आचरे

“स स्वंगः सव्वेश रेरग्ट्,
स वि्कम्भा स च विश्रूपः।
स चेतनाधातुरतोद्ियश्,
स नित्ययुक्‌ सानुशयः सखव ॥
रसात्ममातापिदटसम्भवानि,
भूतानि विद्याद षट्‌ च देहे ।
चत्वारि तचात्मनि संशितानि,
स्थितस्तथाव्मा च चतुरं तेषु ॥
भूतानि मातापिदसम्भवानि,
रज मुकर वदन्ति गर्म ।
आअप्याय्धते खुकमरकसुभू तै-
चैतानि भूतानि रसोद्धवानि ॥
भूतानि चत्वारि तु कम्मेनानि,
यान्धात्मलीनानि विशन्ति गभ ।
सवीजधर्ममाह्यपरापराणि,
देडान्तराख्यात्मनि याति याति ॥
रूपादिरूयप्रभवः प्रसिधः,
कर्म्मात्मकानां मनसो मनस्तः ।
भवन्ति येत्वा्लतिबुद्धिभेदाः
रजस्तमस्तच च कम्मेषेतुः ॥
अतीन्ियेन्तेरतिखष्यरूप
सात्मा कदाचिन्न वियक्ञरूपः ।
न कर्म्मणा नैव मनोमतिभ्यां
न चाप्यदङ्कारविकारदोतैः",
इति चरकः ॥
“यदा यदात्माञ्चतिमानयं भवे-
त्तदा मनस्तत्वधितिषतौद्धियं ।
ततो मनोऽधिष्ितमिन्नियं घटे-
धवत्तंते सं शयबुदधिसम्भवे?' ॥
दति ग्रै ह € $ 1)

चा्ाधीनः, पे, (खात्मनोाऽधीनः |) पश्लः। प्ाडा-

धारः। ्यालकः । विदूषकः। इति रेमचश्ः ॥

आकाशो, [न्‌ ] प, (आत्मन्‌ + अश्र + खिन्‌ ।)

मल्छयः। इति जिकाण्डशरेवः॥

खत्माञख्जयः, ए, (चात्मा आश्रया यस्य सः |) तकं

विश्चेषः। तस्य लच्तयं। खापे्तापादकप्रसङ्कतवं ।
पेश्वा च चारौ उत्पत्तौ दितौ च ग्राह्या
तन्बाद्या यथा ¦ रतहटच्चानं यद्येतदटशज्चानजन्धं
स्यात्‌ रुतहृट जानभिब्र स्यात्‌ । इदितीया तु घटो

: स्यात्‌ रुतद्टभिन्नः स्यात्‌ ।
तीया च श्यं घटो यग्येतहृटडक्तिः स्यात्‌
वथात्वेनोषशभ्येत इति ॥

खात्मोयः, चि, (चात्मन्‌ + ह |) खकीयः । अन्त

सकः । इति हेमचन्ः । ( यथा रघवे ।
^प्रसादमातमीयमिवात्मदश्नः

कुमारसम्मवे। २।१९ ॥

“किमिद दयुतिमात्मयां न बिभ्नति यथा एरा?।)

अत्मोद्ध वा, स्त्री, (ात्ममः उद्धवो यस्याः सा|)

माषपर्णो । इति राजनिषेगटः ॥ कन्धा । एके, प ॥
(माषपर्णीशब्देऽस्या विशेषो च्ातश्थः।)

शाचेयः, ठै, (अनेरपत्यं एमान्‌। अचि + एक्‌ |)

अचिसुनिपलः। स च दत्तः। दुब्बोस्ताः। चश्च ।

आदि
इति भेदिनौ ॥ शरीरस्थरसधातुः ।
हेमचन्द्रः ॥
खातेधिका, स्त्री, (खचि + एक्‌ + कन्‌ + टाप्‌ ।)
ऋतुमतौ । इति इलाय॒धः॥
खात्रेयी, स्तरो, (अनि + एक्‌ + खोप्‌ ।) एष्यवती स्री।
(यचाइ अङ्किराः+--
खदहिताभेत्रोद्णस्य इत्वा प्नीमनिन्दितःम्‌ ।
जर्यहतयानतं कुयात्‌ ्ातरेवीघ्नूयैव च” ।)
नदीविष्णेषः । इति मेदिनी ॥ (अचिमुनिपनी |)
यथा भारते
“सरयवारवत्धा च लाङ्गली च सरिदरा।
करताया तथातेयी लौह श्च महानदः” |)
खाथन्मयं, ज्ञी, ( अथन्वेन्‌ + ग्‌ |) अथन्वेशां
समूहः । अथन्वंगान्ना मुनिना भोक्तो वेदः
अथन्यौ तेषां सद्धः । इत्यमरः ॥ शान्तिरट हं ।
इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा महावीरचरिते ।
“खाचन्वं शस्तोत्र इवाभिचारः" |)
चायन्नेणः, पै, (खथन्पै वेत्तोति । अथव्वेन्‌ + खण ।)
एरोशितः। अथव्वेवेद तराद्यणः। इति हेमचन्ः॥
आदरः, ए, (खाद्‌ +द्‌ +च्यप्‌ |) अरम्भः। डति
जिकाणशेषः ॥ समादरः । सम्मानः ॥ (यचा
किराताच्यनोये ५।१६।
“स जगदे वचनं रियमादरात्‌
मुखरतावसरे दि विराजते" ।
कुमारसम्भवे ६ ।१३।
“तदश्ेनादभूत्‌ शन्भोगधंयान्‌ दाराधेमादरः” ।
हिवोदेशे ।
“सन्तुस्य कर प्रापेऽप्ये' भवति नादरः” ।)
शादय्यः, चि, (खय्‌ + इ + ण्यत्‌ ।) अदश्यीयः ।
खादत्तयः॥ आदरोपयक्तः ।
चदश, प, (खाद्‌ + ठृ श्‌ + घन्‌ |) दपं । टीका ।
प्रतिएस्तकं । इति मेदिनी ॥ (यथा भगवद्गीतायां ।
“शुमेनात्रियते वङ्िवधादश्ा मलेन च ।
यथोल्वनेनाद तो गभस्तया तेनेदमाढतं'" ॥)
आदानं, की, (षाख्दा + ल्युट्‌ ।) ग्रहं । अश्रा
भरणं । इति मेदिनीरहेमचन््रौ ॥ रोगलच्तणं ।
इति राजनिषं्टः । ( खीकारः प्रतिग्रहः ।
यथा कुमारसम्भवे ५।१९ ॥
“कुशाङ्करादानपरित्तताङलिः'" ॥ मनुः, ७ ।२०४।
“सशादानमपियकर दानच्च प्रियकारकं।
भी श्ितानामर्थानां काज्ञे यक्तं पश्यस्यते'” ॥)
दानी, सत्री, (खा+दा+च्यृट्‌+ङोप्‌ |) इस्ति
घोषारनच्तः। इति रलेमाला ॥
च्यादिः, पे, (आड्‌ +दा + कि ।) पुव्वः । पथमः।
इतमरः ॥ पदान्ते गण दधचकः। यचा इत्यादिः
(पररिम्भः। प्राकसत्ता । नियतपुन्बवत्तिकारणं ।
उत्यचिहेतुः । सामीप्ये । वस्थायां । प्रकारे,
अवयवा च आदिशब्दस्य प्रयोगो मवति ।
यदुक्त,
“सामीप्ये$य वअनस्थरायां पकारेऽवयवे तथा ।
ऋदिश्न्द्‌ तु मेधावी चतुग्बरेषु लच्तयेत्‌'' ॥
यथा मानवे १।८।

इति

१७
आदि

“श्परव ससर्व्नादौ तासु वीजमवाखजत्‌ ।
कुमारे ९।९। “जगदादिश्नादिस्ं” ॥)
आदिकविः, ए, (आदिः प्रथमः कविः ।) ब्रह्मा
ईति ओभागवतं॥ वाख्मोकिमुनिः। इति रेम-
चन्द्रः ॥ (“तेने ब्रद्यदृदा य अादिकवये मुद्धन्ति
यत्‌ रयः" । इति भागवते १। 8 ।)
आदिकारणं, जी, (खादि खाद्यं कारणम्‌ ।) पुब्ब
निमित्तं । मूल्ेतुः। तत्पर्यायः । निदानं २।
इत्यमरः ॥
आदिगदाधरः, प, (खादिराः रादौ धूणितो वा
गदाधरः ।) गयाख्थदेवताविशेषः। यथा,-
“गयाशिरभ्डादयित्वा गुर्त्वादास्थिता शिला ।
कालान्तरेण श्यक्त्च स्थित आदिगदाधरः ॥
तथा बयक्तोऽक्षरूपी आसीदादौ गदाधरः ।
श्ादिरादौ पुणितोऽत् देवैन्रंह्यादिभियैतः ॥
पाद्याद्यगन्धपएष्याययैरत आदिगदाधरः"? ॥
इति गारुडे गयामाहाग्ये 5५ ध्यायः ॥
अपिच
““गदयादाववद््भ्य गयासुरशिरःशिलां ।
निश्चलाय स्थितो यस्मात्तस्ादादिगदाधरः'” ॥
इति वायुएराणीयगयामाहा्ये = अध्यायः ॥
ष्भादितालः, ए, (खादिरा द्यस्तालः |) तालविग्रेषः ।
यथा,--सकरीतदामोदरः ।
ख्कणव लधये् आदितालः स कयते |
गरत्‌ एरुतो वाद्यः प्रायेशेतत्रिदश्चनं'” ॥ इति ।
्ादितेयः, ठै, (अदितेरपत्यं एमान्‌ । अदिति +
एक्‌ ।) अदितिषएच्लः । देवः । इतमरः ॥
आदितः, ए, (श्दितेरादित्यस्य वा अपत्यं + खः ।)
देवः । दयैः । इत्यमरमेदिन्यौ ॥ दादश्रादिव-
मखे बव चनान्तः । इत्यमरः ॥ तत्म्ेकनामानि ।
विवखान्‌ ९ य्येमा र पुषा ३ त्वदा 8 सविता
५ मगःई धाता विधाता वरुणः € भिज्रः
१० शक्रः २९ उरक्रमः १२। रखते कश्यपात्‌
दितिमार्ययायां जाताः! कल्यान्तरे त्व्ुकन्धा
संज्ञा आआदित्यपली अदिग्यस्य तेजः सोएुमस-
मर्था अतस्तस्याः पिटटज्लतादित्यदादशखण्डा इा-
दश्णादित्याः। तेषां दादश्मासेष्वेकेकस्योदयः।
इति एराणं ॥ खकवाडच्ः। इत्यमरः ॥ आकन्द
इति भाषा । (“ओआदित्यमण्डलस्थितो हिरण्म
यो विष्णः" । यथा शान्तिशतके । ४ । २४।
““धआदित्स्य गतागतेर इर इः संच्तौयते जीवितं
भार्ते।
“खा दित्य चन्द्रावनिलो ऽन लख्
द्यौशरंमिरापो इदयं यमश्च"? ।
इरि वंशे दादशादित्यक्था यथा।
“मरीचात्‌ कश्यपाच्नातार्तेऽदित्या दच्तकन्धया ।
तच्च शक्र विष्णश्च जच्लाते पुनरेव ॥
अयमा चेव घाताचवत्वद्ापषाच मारत
विवस्वान्‌ सविता चेव भिचो वरण ख्व च ।
खंशो भगद्ातितेना आदित्या दादश स्ताः" ॥
तस्य संबत्छरात्मगो भगवानादित्यो गतिविष्-
भेणाचिनिमेषकाषाकलामुह्वत्ता दो राचपत्तमास-

92 |

आदि

स्वेयनसं वत्र युग पविभागं करोति ॥ दति सुश्चुतः)
अ दिव्यपच्ः, पै, (आदि त्यरच्तस्य पचमिव पत्रमस्य |)
च्तुपविश्ेषः। तत्पर्य्यायः । अकं पचः र्‌ ्र्कदलः रे
दव्यप 8 तपनच्छदः ५ कारिः द विटपः $
पचः < र विप्रियः € रश्सिपतिः १० शः ११ ।
अस्य गुशाः ! कुत्वं । उष्णवीर्यत्वं। कफवात-
सोगजाठरगुच्मारोचकनाशित्वं । अभरिसन्दी-
पनत्वश्च । इति राजनिर्घरटटः ॥
्चादित्यएष्पिका, स्त्री, (शादित्यदत्‌; लीहितं एष्य-
मस्याः । ) लोहिताकड्च्तः। इति रनरमाला ॥
राङ्ा अकन्द्‌ इति भाषा ।
ादित्भक्ता, स्री, (दित्यस्य भक्ता |) ओोषधी-
विष्धेषः। ऊड्डडिया इति भाषा । तत्पर्व्थादः ।
वरदा २ अकंमक्ता इ सवर्चला ४ सव्यंलता ५
सर््ावन्ता ९ ्ककान्ता ७ मण्डको = चर
सम्भवा € सौरी १० चतेजाः १९ अकंडिता ११
वरि्ा रर मण्डको १४ सप्तनामा १५ देवी १२्‌
मात्तेखवल्लमा १७ विक्रान्ता ६८ भाखरेद्धा १९।
अस्या गुणाः । दिमल्वं । तिक्तात्वं । कदुल्ं ।
उग्रत्वं । कफत्वग्दोवकण्डन्रणकुष्टभूलय्रहोयश्षीत
ज्वरनाशित्श्च । अन्यच । खादुपाकरसत्वं |
गस्तवं। अ पित्तवडधंकत्वं। च्ताररसत्वं । विभ.
बातनाशित्वच्च । इति राजनिघैगटः ॥
ादित्धद््नुः, प, (अदितेरष्यं एमान्‌ आदित्यः
खय्यः तस्य खनु: षष्ीतत्यरषः ।) सुीववानरः |
इति हेमचन्रः॥ यमः। श नेशचरः। साविंमनुः।
कैवखलमनुः। इति पुरायं ॥ (कणः ।)
शआदिदेवः, ठै, (आदिः कारणं स च देवखेति कण्भ.
धारवः।) नारायणः। इति चिकाणडदरेषः | (जम-
दुषादानादिशगुखवान्‌ वा्देवः विष्णुः, महादेवः,
ब्रह्मा च यथा, भगवद्गीतायां, १०।१२।
“परः बरह्म पर धाम पवित्रं परमं भवान्‌ ।
एरषं शखतं दिव्यमादिदेवमजं विभुं ॥
त्वमादिदेवः एुरुषः एराण-
सवमस्य विश्वस्य पर निधानं” ॥
यथा, महमारते,--खय्येस्य नाम।ष्श्वञ्चध्य
परिगणित नामभेदः।
“ध्वन्वन्तरिधूमकेतुरादिदेवोऽदितेः खतः” ॥)
शखादिमं, चि, (आदौ भवं खम्रादिपखात्‌ हिमच।
यद्वा मध्यान्म इत्य चादेखेति वचनात्‌ मः।) खाद्यं ।
परथमभववन्तु । इत्यमरटीका व्याकरण ॥
(यथाह माषापरिच्छदे,
५खते परश्चान्यथासिद्धा दग्डत्वादिकमाटि मम्‌" ।
“अआदिमः श्येनग्रेलादिसयोगः परिकोत्तितः"”॥)
श्ादिराजः, प, (खादिः प्रथमः राजा इति राना
सखिभ्य्च्‌।) एथ राजः | इति हेमचशः॥ (मीः
च्ितामाद्यो वैवखते मनुः । अवित्तित्यचःखनाः
मख्यातः पौरवे राजा । यथा, रप्मायखे ।
५ऋछादिराजे मनुरिव प्रजानां परिर्च्वितः''
महाभारते ।
“अविच्ितः परिच्िततु शवलाश्चख्च वोग्यवान्‌ ।
च्ादिराजे! राग शाल्य्मलिख मडहावः१ +

श्राद्य

खादिवराहः, प, (आदिः कारणं स च वराइश्धेति
कम्मधारयः । ) विष्णुः । इति चिकाखशेवः ॥
अदिगरूकरः। ्ाद्यकाकः॥

चादिष्ट. की, (आय्‌ + दिष्‌ +क्तः।) उच्छिष्टं ।
इति मेदिनी ।

खादिष्टः, चि, (खार्‌ + दिश्‌ +क्त |) अदेशितः।
च्याक्चाप्तः इति मेदिनो । (नियोजितः, उषदिद्धः,
चनु शासितः, अभिहितः )

च्वादोनवः, ठ, (दीक्खये माये क्तः । खादय आदितः,
श्वोदितश्वेति गत्वं । दीनस्य वा नम्‌ । घज्े
क इति बाङलकात्‌ वातेः क|) लेशः । इत्यमर
दाषः। दुरन्तः। इति मेदिनी ॥ (यथा, श्खि-
पालबधे २।२२।
““वदास्देवेनादीनमनादीनवमौरितं?› ।)

खादीपनं, ङ्गी, (खादौप्यते आड +दौप्‌ + भावे
ल्यट्‌ ।) आलिम्पना। इति चिकाण्डग्ेषः ॥ खा-
लिपना इति भावषा।

च्चादृतः, चि, (शाख + द्‌ + चाद्रियते यः कम्भणि
क्ः।) छतादरः। सादरः । अश्चितः। पूजितः।
इतमरः ॥ (सावधानः, खवदहदितः, अप्रमत्तः ।
यथा, पञ्चतन्ते,
“्धात्मानमादृतो र चेत्मादाडि विनश्ति” ।)

शादृद्यः, चि, (खाद्‌ +द्‌ + क्ष्‌ |) आदरणीयः
चआआदरयेग्यः॥

खादेशः, ए, (खाद्‌ + दिश्‌ + भावे घञ्‌ ।) अज्ञा ।

इति हेमचन्द्रः ज्योतिःशास््रफलं। इति सि- |

इान्तशििरोमणिः॥ वर्णस्य वणोान्तरोत्य्तिः । घ-
छतिभत्यये पधघातिकाय्ये । इति व्याकरणं । (अनु-
मतिः, शसनं, उपदेशः, शास्त्राचार््यो पदेश-

गम्यो वार्तासच्चारः, काग्येमेदः, यथा मुग्धबोध |

“श्यानिवदादेशः"' ! यथा, मनुः, ₹ । २५८।
“मङ्गलदे शटत्ताख भदाद्ैच्णिकेः सड” |)

चादेशौ, न्‌] प, (आङ + दिश + शिनि ।) रेवच्चः।
गखकः। इति हेमचन्ः॥ ( चि, अदेशकन्तौ,
ङषदेष्ा, यथा, रघवे, ४। ६८ ।
५कपालपाटकशादेशि वभूव रधचेष्टितं"।)

देषा, [ऋ] ठ, (खादिति ऋत्तिजादीन खागा-
दिग्बेदधसम्पादनाय प्रेरयति । आड्‌ + दिश खति-
ख््जने + च्‌ |) यागविषये ममेदटसम्पादनाय य-
याये कम्म कुलन्विति ऋत्तविजामादेश कः। तत्य-
यायः ब्रतौ २ यद्ध यजमानः ४। इत्यमरः ॥
अन्ादेकःा ५ याजकः ६। इति हेमचन्रः।॥ था-
देश्रकरत्तां ॥

श्चाद्य, की, (अद्यते यत्‌ अद्‌ कम्भणि रत्‌ |) धान्यं ।
इति राजनिधण्टः ॥ खदनीयद्रये चि ॥ (यथा-
मनुः, ५।२४।
“वत्यययुषितमप्या दयं हविः शेषश्च यद्भवेत्‌ ।
चिरख्धितमपित्वाद्यं"--दव्धादि ))

खद्यऽतरि, (चादौ भवः दिगादिभ्यो यत्‌ यदा अद्यते
यः अद्‌ कम्मेकि त्‌ । ) परथमः। इव्यमरः॥
(यचा महाभारते,-
“तेभितेऽहं दपर तवेहादेन कम्मशा'› ।

१७४

श्ाघधा

रुवं, १।९९१ ।
“श्चासीत्‌ महोच्तितामाद्यः प्रणवण्डन्द सामिव'।)
भच्छः । वधा मनुः ५। २६ ।
“पराठीनरोदहितावाद्यौ नियुक्तौ इव्यकव्ययोः” ।

खदकेविः, ए, (अआचख्च कविेति, कम्भधारयः । )
वालन किञुनिः।. भति भूरिप्रवोगः॥ (एराय
कविः ब्रद्या) ।

खाद्यमाषकः, ठै, (खाद्य + मष्‌ + इलख्ेति घन्‌ +
कः |) मावकपरिमाणं | पश्चरत्तिकाः। शत्यमरः।
यथाइ भास्कराचाग्येः,
५द शाद्धगुज्चं प्रवदन्ति माषः" |}

शअद्यवीजं, जो, (आद्यं मुख्यं वौजं कारं |) आदि-
कारणं। इति जटाधरः॥

चाद्या, खरी, (खादौ मवा दिगादिलात्‌ यत्‌ टाप्‌ ।)
दुर्गा। इति शब्दरलावली । कालौ । तारा ।
चिषर्सन्दरी । खेवनेश्वरौ । इति तन्त्सारनोल-
तन्ल्योगिनीवन्लाणि) प्रधाना शक्तिः। महा-
विद्या । यथा, सुण्डमालातन्त्े १० पटलः ॥
“सत्ये तु सन्दरीौ आद्या चतायां सुवनेश्वरी ।
दापरे तारिणी आद्या कलौ काली परकौत्तिता ॥
नामभेदः प्रवच्छामि रूपभेदं वरानने ।
न मेदः कालिक्ायाख्च ताराया जगदभ्निकरे ॥
बोड्श्या सुनाया मेरब्याल्निएठरे रि ।
छि्ायाजैव धूमाया भौमायाः परमेशखरि ॥
ततश्च वगलासुख्या मातज्ाश्च सुरे खरि ।
न च मेदो महेशानि विद्याया वरदणिनि” 1
आदिभथूते चि॥

आदुनः, चि, (खख पृन्वोत्‌ दग्यतेरकम्भकत्वात्‌
क्तः । दिवेविजिमीषायामिति निषश्छातस्य नत्वं
यस्य विभावेति नेट, चछोरिव्युट्‌ ¶ शौदरिकः।
इत्यमरः । पेदुकं शति भाषा। (यदुक्त, खमरे।
“ादयुनः स्थादौदरिङे विजिगीषा विवच्निंते”

ाद्युनः सदएदिण्येव प्रायेयच्छावलम्बि्तः"

इति किराते \९। ५।) शादिदौनः॥

खोपान्तं, जी, (खा चञ्च उपान्तञ्च इन्दः ) पर्वा
परं | इस्तकनागादि इति भाषा।

आधमनं, ज्ञी, ( खाधीयते खा + धा + कमनन्‌ । }
बन्धकं । इति सतिः । (आधिः । यथा मनु+--
योगाधमनविक्रीतं योगदानप्रतिग्रदं।
यच वाप्युपधिं पश्टेत्‌ तत्सत्वरं विनिवर्तयेत्‌” ॥

छाधानं, ज्ञो, (आधीयते चाख्‌+धा+मवे ल्यट्‌
यदा श्चाधीयते स्थाप्यते यत्‌ कन्भणि च्युट्‌ । )
गर्माधानं। अग्न्याधानं । श्थापितद्रयं। इति
स्तिः॥ (यशं, धार्यं । अधिगमः, कर्शं |
सम्पादनं । श्रौताभेः स्ात्ताभिरवा गहं ्राद्यणानां
प्रतिदिनकन्तवथा विदितवङिखधापनपुव्बेकोमा-
दिक्रिया, यजनं, होमः । यथा रघुवंशे, १। २४ ।
“प्रजानां विनयाधानाद्रच्तणाद्भरणादपि ।
स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः ॥
यथा मनुः; ५ ।१६९८।
“भाग्यनि पष्वेमारिणटे दत्वाप्रीनन्तयकस्भणि ।
एनर्दारभियां कुर्यात्‌ एनराधानमेव च” ॥

शआआधि
यथा महामारते,-
“सर्व्वां एनशाधानं विधिदृष्टेन कर्म॑णा" ।
यथा मेघदूते, पुनबेनेधे । ३ ।
“तस्य स्थित्वा कथमपि एरः #।।
खधानिकं, ज्ञी, ( आधानं गर्भाधानं पयोजबमस्छ ।
प्रयोजनमिति ठक्‌ |) गर्माधानसंस्कारः। इति

वचिकाणडरेषः ॥

नादधिकरणे घञ्‌ । याकरणशास्ते अधिकारः
कारकं, तह्ञच्तणं यथा › धाः
रोऽधिकरणं कटकम्भदारा तत्निरक्रियाया आ-
धारः कारकमधिकरणसं्नः स्यात्‌ । तच्च सामी-
प्याञ्ेषविषयव्यापिमेदाचतुविंधं । तथा सिद्धान्त-
कौमुद्यां, शच परक्ञेधिकोपेषयिकोऽभिग्यापकसेल्या-
धारच्रिधा यथा-कटे आस्ते । स्थार्या पचति ।
मोत्ते सव्वैस्मिन्नात्माल्ि |) अधिकस्णं । चालः
वालं। अम्बधारणं। इति मेदिनी ॥ च्ेादिः
सेकाथं सेतुना बड्नालं जलं निरुध्य यच ख्याप्यते
स आधारः बद्धकन्द्रादिः। बधि इति ख्यातः।
इ्यमरटीकायां भरतः ॥ शस्या खथ जलबन्धन-
माधारः । इति त्रैकुण्ठः॥ च्ेचादिसेकार्धं जला-
धारस्ानमाधार इति मधुः॥ (यथा रघवे ५।६।
“खाधारबन्धधमुखे ¦ प्रयकनः ४
संवदडितानां खतनि्विशेषं ।
चिन्न वायादिरुपञ्चवो वः
अमच्छिदामाञ्मपादपानाम्‌” ॥
याच्ञव काः ।
“तथात्मकोऽप्यनेकस्त॒ जलाधारेग्विवांखमान्‌” |)
खधाम्निकः, चि, ( अधम्मे + ठन्‌ । ) अधाभ्मिकः ।
इति चिकाणश्चेषः ॥ (यथा मनुः
“नाधाभ्मिके वसेद्ग्रामे” ॥ )
खाधिः, पै, ( आख + धा + किः । ) मनःपोड़ा | प्र-
त्याशा। बन्धकं । व्यसनं | अधिष्छानं | इति
मेदिनी ॥
(यथा, हिताषदेशे ।
“छधिवयाधिपरौताय खद्य खो वा विनाशिने ।
कऽहि नाम शरीराय धम्भापेतं समाचरेत्‌” ॥
तथा च वैराग्यशतके ।
“अआधिव्ाधिशतिजंनस्य
दिषिधेरारेग्यसुनमृल्यते”)
धिकं, ज्ञो, (अधिक + व्यन्‌ |) अधिकस्य भावः।
अधिकत्वं । अतिश्यता । यथा |
“ुम्मायामपि स्रौ चेत्‌ शोणितं पचर तथा ।
कन्धा च एैवत्‌ भवति शुक्राधिक्ये एमान्‌ भवेत्‌”? ॥
इति ज्योतिस्तत््वम्‌ । ( ओता । उत्कषेः । राव
ल्यम्‌ । यधा सादहित्यदपंये । १९० पः।
“्ाधिक्यमु पञेयस्यो पमानात्‌ न्यूनताथवा' ।
यथा, मनुः 9 । १६९ ।
५“यदावगच्छेदायत्धामाधिक्ं भ्रवमात्मनः'”
आधिक्यं नाम वदायुरवेदे भाव्यमाये वारंस्यत्य
मौ शनसम्‌ अन्यदा प्रतिखम्बधाचेमुच्यते यदा

आधे
पनः प्रतिसम्बद्धमपि दिरभिधौयते तत्‌ एनरक्त-
दोषाधिकं तच्च एनरुक्त' दिविधं, अधंएनरतं
शब्द एनस । तचाथं पुनरुक्त नाम यथा,
^मेषजमौ बधं साधनम्‌”, इति, शब्द पनरह
नभ बजं भेषजम्‌, इति चरोकः ॥ )
चाधिः, जि, (आधि+च्ा+क।) वकः। य-
धितः। इत्यजयपालः ॥
्ाधिरेविकं, चि, ( अधि + देव + ठन्‌ । न-
श्तिकादौनां च इत्पभयपदडृडिः|) दुःखविशेषः।
तद्यथा, । ““अाधिरैविकं यच्तराच्चसविनायकय
इाद्यावेश्निबन्धनं'” । इति साहवसत्वकौमुदी ॥
(देवतामधिद्व्य,पडन्तं,दादश्रौतादिजनितं दुःख ।
अतिवातादि्च्छादिहेतुकं दुःख । देवतामधि-
छ्य प्रत्तं शास्त्रम्‌ । यथा मनुः € । ८३1
'अधियन् ब्रह्य नपेदाधिरेविकमेव च ।
खाध्यात्सिकञ्च सततं वेदान्ताभिहितच्च यत्‌” ॥
“वन्त सप्तविधे व्याधावपनिपतति"” इति च॒श्चतः।)
च्याधिपत्यं, ज्ञी, ( अधिप्रति + व्यञज्‌ । ) अधिपते
्भावः। खामिलं। प्रभुत्व । रे खथ । यधा,
“नहि प्रपश्यामि ममापनुद्यात्‌
।
वाप्य भूमावसपनग्डद्धं *
राज्यं घुराणामपि चाधिषन्यं'॥
इति श्रौमगवदरीतायां २ अध्यायः < ॥
(वथा मनुः १२।१००।
“सन्बलोकाधिपत्यच्च वेदशास््रविदरति?” ।)
शअधिभोगः, ए, (आा्ेबन्धकस्य मोगः ।) बन्धक-
अच्यस्य भोगः ॥
खाधिभौतिकं, चि, (अधिभूत + ठज। खनुश्रतिः
कादीनां चेव्यभयपददडिः।) दुःखविष्रषः । यथा।
“वाद्यो पायसाध्य दुःखं देधा । आधिभौतिक ा-
धिरे विकच । तचाधिमौतिकं मानुषपस्म्टगप-
त्िखरीद्टपस्थावरनिमित्तं | इति साह्यतत््व-
कौसुटी । (“वत्त सप्तविधे व्याधावुपनिपतति? ।
इति सुश्रुतः ॥)
श्वाधिमन्यवः, ठै, (खाधि + मन्यु + अण्‌ |) ज्वराभिः।
इति इारावलौ ॥
आधिवेदनिकं, चि, (अधि + विद्‌ +ल्यदट्‌। तत
धिवेदन + ठन्‌ ।) दितीयविवाहाथं प्रथमस्तिये
दत्तच्चनादि । यथा,
“अधिविन्रच्िये देयमाधिवेदनिकं समं ।
न दन्तं स्रीधनं यस्ये दत्ते तवङधं प्रकर्षितं” !
इति याच्चवस्क्यः ॥
घतः, नि, (आख्‌+धु+ क्तः । ) आधूतः ।
कम्पितः । इत्यमरटौकायां रायमुकुटः ॥
ष्याधुनिकः, चि, ( अधुना + ठञ्‌ । ) खधुनाजातः ।
नयः ॥
धुतः, चि, ( खड +धू+ त्त । ) कभ्पितः। इ
मरः॥ ( विकतिः, अभिभूतः, ओाकुलितः।
श्यान्दोलिसः, चाशितः | यचा, रघवे, २ । ३९८ ।
एव्यरेगूत्विरोवेतराघुतवनराजिमिः'” ।)
चाधेय, चि, (खाद्‌+घा+वत्‌।) खाधारख्धित

१७५

शआआश्या
बर्त्‌। यथा । शाब्दबोधे चैकपदे खपर पदा.
संसगेः संसर्गमर्यादया भासते। स च क्षचिद्धेदः
क्चिदतिरिक्त रवाधाराधेयप्रतियोग्यनुयोगिवि-
षयविषयिभावादिः। इति गदाधरभङाचायेकत-
भ्रथमब्युत्पत्तिवादः॥ उत्पाद्यः। वधा;
“स्वे निविश्रतेऽपेति एथग्जातिब दृश्यते ।
श्याधेयख्वाकिया जख सेाऽसत्त्वपटृतिगुणः””
इति वोपदेवकछछतमुग्धबोधीयकषारिका ॥ खाधेय
उत्प्राद्चः। यथा पक्चन्टण्मयपाेष रक्ततागुणः स
बह्किसयेगादिना निव्याद्यते । इति तद्रीकायां
दुर्गादासः ॥

च्ाधोरणः, ए, (खधोरयति धोकऋेगतिचातुये

कत्तेरि च्यु ।) इस्तिपकः। माडत इति भाषा ।
( “खाधोरणा इस्तिपका इख्यारोहा निषा-
दिनः” । अमरः । यथा,--रघुवं शे 9 । ४६ ।
“खधोरणानां गजसन्निपाते
श्ष्सिंसि चक्रोनि्ितैः रामैः ॥)
साश्रातः, ए, (खार्‌ + श्रा + क्तः |) शब्दितः । दग्धः ।
वावसिगविश्टेवः। संयतः । इति मेदिनी ॥ (स्फीतः
दपोदिना उद्धतः, विवदधितः। यदुक्तं । ““ततेः
मानाश्रातः स पतति यदा ग्ोकगदइने"” | हिते
पदेशे । “तेऽसौ दभाश्मात्तस्योपरि अत्मानं
निक्तिप्य पञ्चत्वं गतः” । उत्तर चरिते | “ज्यानि-
बोवममन्ददुन्द्भिरवेराश्मातसुवनुम्भयन्‌"” ॥)
खध्रानं, को, ( आद्‌ + प्रा + च्यट्‌ ।) वातव्याधि
विशेषः| त्ख सूयं ।
“साटोपमव्ययरुजमाद्मातमुदर भ्टशं |
खाश्रानमिति जानीयाह्गोरः बातनिरोधजं ॥
इति निदानं ॥ पेटफापा इति भाषा ।
तस्य चिकित्सा यथा,
“खाध्माने लङ्घनं पन्बं दीपनं पाचनं ततः ।
पलवत्तिक्रियां कुग्यात्‌ वस्तिकम्मे च परोधनं ॥
कषमा चा भवेत्‌ छष्णा चिता स्थात्‌ पलान्भिता।
खगडादपि पलं गरा चूणमेकच कारयेत्‌ ॥
भधनाच्तमितं लिद्यात्‌ चूणमाश्माननाशनं'” ॥
नारायणचू्यो । १॥
“^दारुडेमवतीकुरशता ङादिङ्‌सेन्धैः ।
लिग्पेढ्‌ कोव्ेरक्तपिषटः श्रूलाश्मानय॒तोदरः ॥
इमवतौ वचा । दारुषटकलेषः ॥ २॥
“खभयारग्बधो धाचौ दन्ती तिक्ता खौ चित्‌ ।
सुश्वा पद्ेकमेतानि यसाद्याणि पलमात्रया ॥
तानि संच्ुद्य सब्बाणि जलाएकयुगे पचेत्‌ ।
तच्च तेायेऽ्टम भागं कषायमवशेषयेत्‌ ॥
निर्ग जेपालवौजानि नवानि पलमाचया ।
तनुदस््ष्टतान्येव तस्मिन्‌ कषाये शनैः पचेत्‌ ।
ज्वालयेदनलं मन्दं यावत्‌ क्लाथो घनो भवेत्‌।
ततः ख्व चिपेत्‌ मागान्ौ जे पालवीजतः॥
भार्गसीन्‌ नागरा्रौ च मरिचात्‌ दौ च पारदात्‌।
गन्धकात्‌ दौ च तानीह यावद्यामं विमदंयेत्‌ ॥
रसो माराचनामायं भच्वितो रक्किकामितः।
जलेन शौतलेनैव रागानेतान्‌ विनाशयेत्‌ ॥

खाद्मानं ूलमानाङं प्र्याद्मानं तयेव च |

शरान
उदावक्ते तधागुच्यसुदराणि इर त्यसौ ।
वेगे शान्ते च सुद्नीत शकरासदह्ितं दधि।
तत्त तन्धवेनापि ततो दध्योदनं मनाक्‌" ॥
महानाराचो रसः| ३॥ इति भावपकाशः ॥
(बायना सवेदनसुदरपरिपुगेत्वमाश्रानतवं । इति
रुग्विनिखयग्रस्थव्यास्यानछृदिजयरच्तितः ।)

अश्रानी, स्त्री, (खाङ्‌ + श्रा +ल्युट्‌ + ङीप्‌ ।)

नजिकानामगन्धदग्थं | इति राजनिधंटः ॥

अध्या, सी, (खड्‌ + ये + अर्‌ + टाप्‌ | चिन्ता ।

ऋतिः। इति शब्दर न्नावलो ॥

आध्यात्मिकं, चि, ( यात्मानमधिहछत्य भवं अधि +

आत्मन्‌ + ठन्‌ ।) दुःखविशेषः। यथा । दुःखानां
चयं दुःखचयं तत्‌ खल्वाध्यात्मिकं चाधिमौतिकं
चाधिदेविकच्च। तचराध्यात्मिकं दिविधं शारीर
मानसश्च । शारीरं वातपित्तश्चेष्रणां निमित्तं ।
मानसं कामकोधक्तोभमोहेषौविषादविशेषादभ्र-
ननिबन्धनं । सन्ये चैतदान्तरोपाय साध्यत्वात्‌ चा
ध्यानिकं दुःखं | इति साष्कयतत््वकोे मुदौ
(खात्मततत्वविषयकं । यथा, मनुः २।१९७।
“लौकिकं वेदिकः वापि तथाध्यान्मिकमेव च ।
आाददौत यते ज्ञानं तं पुन्बेमभिवादयेत्‌””

ध्यानं, जी, (खाद्‌ + ष्ये + स्यट्‌ |) ध्यानं । चिन्ता ।

इत्यमरः ॥

अध्यापकः, ए, ( या सम्यक्‌ अध्यापवति यः इति

अध्यापकः। स रद लाये ण्‌ |) ्यध्यापकः। इति
श्रब्द्रल्नादली ॥

» ए, (अन्‌ + घञ्‌ ) उच्ासः। वहिमुंखश्धासः।
इति हेमचन्द्रः | (अन्तःस्थितम्य प्रायवायेानैासि
कयेाच्छरासः |)

अनकः, पै, (खार्‌ + अन्‌ +रवल) पटष्ः | मेरी

ग्टदङ्कः। शब्द्युक्तमेघः। इति मेदिनी ॥
(यचा, भगवद्रौतायां १।१३।
“ततः शर्ाख मेय पशवागकगोसुखाः'” |)

खानकदुन्दु भिः,पै,(आनकाः दुन्दभये देववद्यविश्ेषाः

यस्य जन्मनि । वखदेवजन्मनि देवा दुन्दभिष्व-
निचचक्रः ।) बसदेवः। इत्यमरः ॥ (छष्छपिता ।
यथा--इरिवंशे ।

“वद्देवो महावाङः पुव्बेमानकदुन्दुभिः ।

भच्ञ यस्य पर्धतस्य दुन्दुभ्यः प्रानदन्‌ दिवि ॥
अनकानां च सहाद: घुमहानभवदिदि'?।)

खगकदुन्दुभिः, ए स्त्रो, (चानकः पोत्सादक्ा दुन्द्‌

भिः।) ङ्क्ता। इत्यमरटीकायां भरतः॥

श्यानतः, चि, (आर्‌ + नम्‌ + क्तः |) गतः। तत्‌-

पय्थायः। अवायः २ शववनतः ३। दइत्थमरः ॥
(खधोसुखः, बिनतः, प्रतः, विनयममः । यथा,
इरिवंशे

'विदटमाजोष्टिं पादान्‌ प गमश्चकतुरागतौ'› ।
महाभारते |

“स कदाचित्‌ ग्टगं विद्धा वाणेनागतपन्वंशा१ |
मनुः।

“रम्यमानतसामन्तं खाजौखं देशमावशचेत्‌'” |)

खानतिकरः, चि, (खानति + छ + खण |) पारितो.

श्रान
जिकः। यथा। प्रायञ्धित्तोपदेशाय वस्त्रादिना
ज्राद्ययस्तोषणोयः। यथा भिताच्तरायां पराशरः ।
“पापं पर्यापयत्‌ पापो धेनुं दत्वा तथा ढब",
रत्ोपलच्तश ।
(प्रख्याप्य पापं वक्कभ्यः किद्विदत्त्वा व्रतं चरेत्‌ ।›
इति स्तेः।

|

|
|

१७६

श्राना
““जखदे दितं शुक्र प्रसन्नमनसस्तथा ।
सत्रीषु व्यायच्छतश्ापि इषेत्तत्‌ संपरवत्तेते ॥”
इति च॒श्चतः ।)

आअनन्द्मयकोषः, प, (आनन्दमयस्य परमात्मनः

कोष इवावरकः |) सत्वप्रधागाच्चानं । तत्पर्यायः ।
कारणश्ररौर २ सब्॒तिःद्‌। इति वेदान्तः ॥

देवलवचने “तोषयित्वा दिजोत्तमान्‌ इति? | आनन्दा, स्री, (खानन्दयति या । खाख्‌ + नन्द्‌ + ।

च तोषयित्वा इति वजात खानतिकरत्वेन
वदङ्रङणाब्नदेषः। इति प्रायञ्धित्ततत््दं ॥

खानं, को, (खान द्यते चम्मण बध्यते इति । खास्‌-
+ नह + क्तः) चम्मेबदधमुखनबाद्यमाचरं । ततत्‌ सुर-
जादि । इतमरः ॥ कल्पमाचं । तत्त॒ वेशभूवादि ।
इत्यजयपालः ॥

श्यानड्धः, चि, (आ+ नह + कम्मणि + क्तः! )
सन्धितः । बद्धः | इति मेदिनी | (यथा सुश्नते ।
“चछन्नस्तषारेः सविता हिमानडधा जलाश्रयाः"? |)

च्याननं, क्तो, (निति अनेन । खड्‌ + न्‌ + ल्युट्‌ )

म्‌खं। इत्धमरः॥ (“तदाननं सत्‌ सुरभि च्ितीशरः'”
इति रधः।१९।३।)

नन्दः, पै, (श्वाष्‌ + भन्द्‌ + घम्‌ ) चाङादः। तत्‌-
प्यः । श्यानन्दथः २ श्म्मश् शरातं $ सुखं ५
त्‌ ६ प्रीतिः * प्रमोदः ऽ इषेः € प्रमदः १०
आमोदः ११ संमदः १२ । इतमरः ॥
(यचा, उत्तर चरिते ।
“यचानन्दाख मेदा यच्च चिग्धाख सम्पदः"? ।
मनुः।
“श्वानन्दं ब्रह्मणो विद्धान्‌ न विभेति कुतखन'” |)
वासुदेवस्य बलविएेषः। इति देमचन््रः॥

आनन्दः, चि, (अनन्द +खग् अआदित्वात्‌ खच्‌ |)
अनन्द्विशि षः | दषयक्तः। सुखी | इयमरटीका।॥
(“गुगे अ्रक्रादयः पसि गणिलिङ्ास्त तदति"?
इत्यमरोक्तेः अत्र गुणिलिङ्गः ।)

नन्दथुः, प, ( अस्‌ + नन्द्‌ + अयुच्‌ |) खानन्दः ।
इषः । इत्यमरः ॥ तदुयक्ते चि ॥

अनन्दनं, जी, (अख + नदि + ल्यट्‌) गमनागमनः
समये सुहदादेरालिङ्नारोग्यखागतादिप्रश्रादिः
दारा आनन्दोत्ादनं । तत्प्धायः | सभाजनः र
सख्लभाजनः द्‌ सुमाजनः ४ आप्रश्रः ५ अआमन्तरणं ६॥
शयमरः तद्ोका च ॥ (आआनन्दजननं, इभात्‌
पादनं । प्रमोदकरः, सरलजनकः | यदुक्तं |
“भित्र प्रीतिरसायनं नय नयेरानन्द्नं चेतसः!» |
इति हिते पदेशे |)

आनन्दषटं, क्ती, (खानन्दाय पटम्‌ |) नवोए्रावच््ं |
इति हारावली

आानन्दप्रमवं,की, (चानन्दः प्रमवोयस्य तत्‌ ।) रेतः ।
वीयं । इति रेमचन्द्रः॥
(““वाय्वाकाश्रादि नावे सौश्रय्ये जायतेऽस्थिष ।
तेन खवन्ति तच्छुक्रं नवात्‌ कृम्भादिवोदकं ॥
खोतोभिः स्यन्दते देहात्‌ समन्तात्‌ युकवाहिभिः।
इषणोदीरितं रागात्‌ सङ्नल्पाच्च मगोभवात ॥
वन्तौ संभ नियाति स्यला्निन्नादिवोदकं ,'›
दरति चरकः ॥

णिच्‌ + खच्‌ + टाप्‌) विजया । आरामशौकता ।
इति राजनिर्धशटः ॥ [इति शब्दमाला ॥
आनन्दि, पै, (खार्‌ + गन्द + किः।) चानन्दः । इमैः ।
नन्दितः, चि, (अछ्‌ + नन्द +क्त । यदा खागन्दः
संञ्नातोऽस्ख । आनन्द + इतच्‌ |) ्चानन्दयुक्तः ।
ष्टः । खाङादितः | (यथा महाभारते ॥
“एनरानन्दिताः स्वं मथरायां वसामहे ॥'")
च्चानन्दी, [न्‌ ] ति, (नन्द्‌ + इनि।) खानन्द्‌-
विशिष्टः ॥
नन्दी, स्त्री, उत्तविशेषः। कन्दपाता इति
ख्याता । इति शब्द्‌ चन्द्रिका ॥
आनयः, ए, (खानीयते वेदाध्ययनायाच । चाद +
नो + च्‌) उपनयनं । इति हेमचम्डः ॥
आनयन, जो, (खार्‌ + नो + ल्यट्‌।) स्थानान्तरनयनं |
श्याना इति भाषा ॥ (यथा रामायणे ।
“व्यादि श्त्य॒रुषांस्तच राच्चामागयने बह्कन्‌” ।)
खानत्तः, ए, (ख्‌ + त्‌ + घम्‌) देशविशेषः ।
दारका इति स्थाता । ट्स्थानं । युद्धं । इत
मरः॥ जलं । इति मेदिनी ॥ अनत्तेदेशवासौ
लेाकः। इ्मरटौका॥ (यथा हरिवंशे । “शआन-
ततान्‌ कालकूटश्च कुलिन्दांश्च विजित्य सः”, ॥ `
खनामख्यातो राजा ।
शयोतेमिथनं त्वासीदानक्तौ नाम विश्चतः !
“आनत्तस्य तु दायादो रेवो नाम महहाद्यतिः"”
“श्चानत्तविषयश्चासीत्‌ एरी चास्य कुशस्थली!” ।
अानत्तन्त विभोः एचः सुकुमारस्ततो ऽभवत्‌? ॥)
खानायः,प, (खाद्‌ + नीञ्‌ + घञ्‌ |) नालं | इत्यमरः।
आअानाय्थः, पु, (खानाय्यते गाह प्यादानीय संस्कियते
ऽसौ खाद्‌ + नो + णयत्‌]) दक्तिणाभिः। इन्यमरः ।॥
गाहपत्यादगम्नेराभीय या दच्तिणाभिरारोप्यते।
तच | इति भर्तः ॥ हम करिवार्‌ निमित्ते घर
इद्रते खआनिया दच्िशदिके राखा चान्‌ इति
माषा॥
नाहः, ए, (खाख्‌ + नद्‌ + घञ्‌ । ) मूचएरोष-
रधकरोगः। तत्पग्थायः । विबन्धः २) इत्थमरः!
विष्टम्भः इ मलरोाधनगः 8 | इति राजनि्ैगटः ॥
(“खानाहात्ते ततो दा तल्सेन्यमस॒खादिंवम्‌”
स्ति महामारते ।) तस्य सम्पराप्निरूपे । यथा,
“चामं शङछञदा निचितं कमेण
भूये विबद्धं विगुशानिन्ेन ।
प्रवत्तेमानं न यथाखमेनं
विकारमानाइमुदारन्ति”॥ इति निदानं ॥
(“यस्य वातः प्रकुपितः कुच्तिमाश्चिन्च तिति ¦
नाधो रजति गापणदधंश्ञाना स्तस्य जायते!” ॥
इति चरकः॥

अानिलि

श्रानीलः, पए, नौलघोटकः।

आतु

च्वस्य चिकित्सामा ह । भावप्रकाश यथा,--
^“तुल्यकारणकाय्येत्वादुदावत्तं हरीं क्रियां ।
्यानाद्ेषु च बु्व्वीत विशबश्चाभिधीयते ॥ * ॥
विडत्दछलष्णा इरीतक्यो दिचतुःपञ्चभागिकाः ।
गुडन तुल्या गुटिका इर त्यानाहइमुल्वणं ॥ *॥
व्तिख्िकदुसेन्धव
स पग्टहधूमकूखमदनपसैः ।
मधनि गुडे वा प्तौ
विंडिता साङ्गूसम्मिता वि्तैः ॥
वत्तिरियं ठृटफला
शनैः प्रणिष्िता शुदे वाभ्यक्ता ।
च्यानाहइसुदरजात्तिं
शमयति जठर तथा गुल्मम्‌" ॥*॥
इति चिकदुकाद्यावत्तिः ॥ *॥
चक्रपाणिसङ्गनहे तु चिकित्छा यथा,--
“उदावन्तक्रियानाहे सामे लङ्कनपाचनम्‌” |
“दिरत्तरा हिङ्वचा सकुखा
खवचिज्ा चेति विङ्क्चूणं' ।
सखाम्बनानाइविद्धचिका्तिं
हग्रोगरुल्मोद्धं समीर ग्नम्‌ ॥ ५ ॥
वचचाभयावचिचकयावग्रूकान्‌
सपिप्यलोकातिविषान्‌ सकुद्ान्‌ ।
उष्शाम्बनानाइविमूएवातान्‌
पत्वा जयेदाखु हितौदनाशौ ॥ *॥
विड्धरौतकौश्यामाः खहोत्तीरोण भावयेत्‌ ।
वटिका मूचपोतान्ता ज्येष्ठा खानाहमेदिकाः ।*॥
राठ-भुम-विडबयोष-रुड-मूतर विंपाचिता ।
शदेऽकुलसमावत्तिनिंधेाना श्र लनुत्‌ ॥ #॥
मूलकं सुव्कमाचच वर्षाभूमूलपञचकम्‌ ।
्ारोवतपलश्चापि पक्ता तेन पचेद्षटतम्‌ ।
तत्‌ पौतमाक्रं श्र मयेदु्दावत्तमसं प्रयम्‌”” ॥ *॥
खुब्कमू लकां एतम्‌ ॥*]) देष्य। इति रमानाथः॥
ए, ( अनिलस्य वायोरपत्धं अनिल +
इम्‌ |) इनूमान्‌। इति चिकाणशेषः ॥ (भौमः ।)

अनिलो, सत्री, ( अनिल + अश्‌ + ङोप्‌ । ) खाति-

नच्तचरं । इति हेमचन्द्रः ॥

इति हेमचन्द्रः ॥
( असितः। रंषन्नीलः। यथा किराताच्लंनीये,
“अखआनीलामैरविंरचितपरभागा रतै," ।)

अानुकूल्यं, क्तो, ( खनुकूल + ष्यञ्‌ । ) अनुकूलता ॥

(साम्मस्यं । प्रसादः । सहायता । यथा या्ञवरुकचः ।
“यचानुकूख्यं दम्पत्यो स्तिवगस्त्र वद्धेते'”
चा,--रामायसे |

^“रमतच्ानुकूल्यन ययः सवन्छरा दश”” |)

्वानुगत्थ, करौ, ( अनुगतस्य भावः कम्मे वा। अनु-

गत + ष्यम्‌ |) अनुगतत्वं । अनुगतस्य भाव इत्ये
व्णाप्र्ययेन निष्पन्नम्‌ ॥

आनुपूर्वी, स्नी,क्गी, (अनुव + खश्‌ |) परिपाटी ।

श्नुक्रमः। इत्यमरः ॥ (यथया मनुः २।२३।
“बङ़ानुपून्गा विप्रस्य च चस्य चतुरो वरान्‌” ॥
यथा रामायये ।

“आनुपु्बगा स धन्मेचचः पप्रच्छ कुशलं कुले”)

न्दो

श्चानुमानिकः, चि, ( अनुमानाय हितः,
+ ठक्‌ । य॒क्तिसिदधः। सां स्य मते प्रधानं प्रकृतिः ।)
नुमानसम्बन्धीयः | अनुमानविषयीग्रूतः ॥
खानुरक्तिः, खनी, (ख + खनु + रन्‌ज + क्ति |) अनु-
रागः। (असक्तिः । अनुरक्तिः॥)
श्यानुविधित्छा, सनी, (खा+खनु+वि+धा+सन्‌
+ खञ्‌ + टाप्‌।) उपछ्ृतेरमल्यपकारोच्छा । इति
एराखम्‌ ॥
अनूपः, ठ, (खनूप+अग्‌ । ) नू पदे शस्थजन्तु
माच । तश्च खद्किमदिषिवरादादि। रषां मांस-
गखाः। गुरुत्वं । उव्णत्वं । मधरत्वं । ख्िग्धत्वं ।
खुक्रकारित्वं । वायनाशित्वश्च । इति राजवह्लभः॥
खनूपदेश्जलगुाः । घनत्वं । गरुतवं । पिच्छ
लत्वं । मधरत्वं। शेप्रननकत्वं । खिग्धत्वं । अमि
नाशित्वं। प्रमेदश्लीपदच्छ्िंगलगण्डादिरोगः
कारित्व्च । इति राजनिघण्टः ॥ अनू पदेशख्य
जन्तोलच्तणं तन्मांसस्य गणाख ।
“कुले चराः ज्ञवाश्चापि केाशस्धाः परादिन्तथा ।
मच्छा रते समाख्याताः पञ्चधानूपजातयः ॥
श्वानूपा मधराः खिग्धा गुरवे वङ्किमदंनाः ।
श्े्रलाः पिच्छिलाख्ापि मांसएटिप्रदा ग्ट ।
तथाभिव्यन्दिनस्ते हि प्रायेऽपथ्चतमाः सताः" ॥
इति भावप्रकाशः ॥
(“खमरद्धमरः खङ्को मङ्धिषो गवयो गजः ।
न्यङकवंराइशचानूप र्गाः स्वं रशत्तथा” ॥
“शरूग्छो मधुरो नातिधान्वानूमनिषेवणात्‌” ।
इति चरकः ॥ तथाच ~अ. ॥
“श्ानू पाल्तष्‌ विच्येयाः वातके परनाः? ।
श्यानू पवगंस्त पञ्चविधः । यथा । “कूलचराः शवा
कोश्स्धाः पाङ्ति। मद्छाखेति"' इति छ्रुतः ॥
बङ्जलयक्ते, चि |)
अश्रस्य; ली, ( अन श्रंसस्य भावः। खन्टशंस +
ष्यम्‌ |) अनिषधुरता । (अकौगये । अदं सत्वं । का-
खं । यथा मनुः १ ।६०१२।५७, २।११२।
“चाड स्यात्‌ ब्राह्यणस्य न्ते हौतरे जनाः" ।
“अदंश तत्कुमारौणामाशंस्यं च केवलम्‌, ॥ `
“भोजयेत्‌ सह भ्टयेल्तावाद् शंस्यं प्रयाजनम्‌?” ॥)
शअन्तरौ्त ज्ञी, ( अन्तरीत्त +खअण ।) अन्तरीत्तं |
गगनं । इति दिरूपकेषः । (यथा महाभारते ।
“उत्पातां छ्लिविधान्‌ प्राएनेरदो भगवाभिः।
रिांचेवान्तरोततांखच पार्थिवां च पितामह ।)
अन्तरोच्छभववस्तनि चि ॥ (यथा रामाये ।
“खस्ति तेऽच्लान्तरोच्तेभ्यः पराधिवेभ्यः एनः एनः॥)
+न, (अन्तिक + चण्‌ + टाम्‌ ।) अन्तिका |
व्येा भगिनी ॥ इति दिरूपकाषः ।
श्चानिभिकः, जि, (अन्त + ठक्‌ |) अन्ते भवः । अन्व
सम्बन्धीयः ॥
्चन्दोलत्‌ क्‌ दोगने। (खदन्तचुरा०-उम०-अक्र°
खट्‌ ।) इति कविकल्पुमः खान्दुदोलत्‌ । इति
दुर्गादासः
श्न्दोलनं, कौ, ( ओान्दोल + ख्युट्‌ । ) चलनं ।
कम्यन । (“किन्त्वाखामर विन्ददुन्दरट शां ्राक्‌-
४, ४8

१७७

श्राप
चामरान्दोलनादुदेल्ञदुमुजवल्िकङ्कणभानत्कारः `

त्तं वाय्येताम्‌”। इति कालिदासः । एनः एन-

रभ्यासः । सुडराजाचनम्‌ |)

आन्दोलित, चि, ( आन्दोल + क्तं । ) छत न्दोलनं ।
तत्पर्थांयः । चलितं २ कभ्यितं रे धूतं 8

५। इति हेमचन्द्रः ॥

खन्धसिकः, तरि, (खन्धस्‌ + ठक्‌ ।) पाचकः । खष-

कारः | इत्यमरः ॥

ऋअन्वधिकः, चि, ( अन्वय + ठक्‌ ।) पशस्तकुलजः ।

सत्कृलोद्धवः। तत्यग्धौयः। कौलः२। इति चि
काग्डगेषः । अन्वथसम्बन्धी ॥ (कुलीनः । दिव्य
भावरतः ¦ कुलाचार । साधकः । ““अओौ डंखोत-
सिकः रवः कौल खान्वयिकः स्तः” । इति
चिकाणश्येषः |)

आओन्वीच्तिको, स्री, ( अवणादनु शंच्ता पालोचना

प्रयोजनमस्याः। अनु + डं च्ता + ठन्‌ + ङोप्‌ । )
तकंविद्या | न्यायविद्या । इ्मरः॥ दुभा । यथा,
““श्चात्मवेदनशोलत्वादन्वौच्तणपराथवा ।
अन्वीत्तां कुरते यस्मात्तस्मादान्वीत्िकौ सता”” ॥
इति देवीएुराे ४५ अध्यायः ॥ ( अध्यात्मविद्या,
प्र्च्तपरोच्ताभ्यामोच्ितस्य अथस्यानु पात्‌
इच्तणं अन्वीच्ता सा प्रयोजनं यस्याः सा खन्वो
त्िको अनुमामविद्या न्धायदश्रंनवेश्रिषिका-
दिका। इयं हि चयीवात्तादिषिद्याचतुदयान्त-
गेता चात्मवि्चानहेतुका धम्मध॑संसाधिका रा-
जभिर वश्यं र च्तगोया सती विद्येति कयते ॥
यथा, कामन्दकीयनौतिसारे ।

“श्ान्वीच्िको चयी वात्ता दग्डनीतिख् शाश्तो।
विद्याख्चतख णवैता लोकसं स्थितिहेतवः” ॥
“आन्वी चिकयात्म विच्चानं धन्भाधरनमे चयोष्थितौ।
अथान्यो च वात्तायां दण्डनीतौ नयानयौ” ॥
इति।)

च्यापरटनद्भे किष्यापने। (चुरा" प्ते भ्वादि०-

खादि° वा-उभ०-पर°-सक*-खेट्‌ |) इति कवि
कल्यद्वमः॥ ट आपत्‌ न चाप्नोति कोति
ज्रद्याण्डं | ओओ ्याप्ता। कि आपयति आपति।
खराज्यं प्रा्यते भवान्‌ । इति गगक्रतानित्य
त्वात्‌ । इति दुर्गादासः ॥ (पालने ।
“ले खेऽन्तरे सन्वमिदस॒त्पाद्यापएुश्चरा चरम्‌”” ।
इति मनुः । (खभि) अभिलाषे ।
“नान्धदत्तमभोष्यामि स्थानमम्ब ! खकम्मेशा ।
इच्छामि तदहं स्थानं यत्र प्राप पिता मम" ॥
इति विष्णुपुराणम्‌ । (प्रति + अव) प्रतिग्रहणे ।
“तां प्रत्यवाएुरविलम्बितमुत्तरन्तो
धौताङ्गलमनवनोलपयेाजपनैः । इति ।
शिखुपालबधे । (प्र) उपगमने ।
“ते च प्राएरुदन्तन्तं बुबुधे चादिपुरषः” ।
इति रघवे ६० । ९ । इत्यादि ।)

चापः, पु, (खाप्‌ + घम्‌ |) अदटवसुमभ्ये वद विशेषः|

इति जटाधरः ॥
अपः [स्‌] ज्ञी, ( खाप्‌ + अदन्‌ |) जलं। पापं।
कव्यणादिकेाषः।

राप

श्यापक्व, चि, ( खञ्‌ + पच्‌ + क्तं । ) रंषत्यक्षकला-

यादि । तत्ग्यायः। पौलिः २ अभ्युषः ३। इत
मरः॥ रुटौ इति केचित्‌ । (यथा ऋतुसं हारे । ।
“ज्चापक्घशालिललितानतगाचयष्धिः
पराप्ता शरन्नवबधुरिव रम्यरूपा?" ॥१॥)

अआपगा, स्त्री, ( खपां समूहः आपं । तस्य समूहे

इत्यण्‌ । तत अपेन जलसमू हेन गच्छति प्रचल-
तीति। श्ाप्‌+गम्‌+ड-+टाप्‌।) नदौ।
इत्यमरः । (यथा रामायणे।

“चापराः कतएण्यास्ताः पदविन्यश्च सरांसि च” ॥
“पगा महानूपाः सानुमन्तश्च पव्वेताः” ॥
तथाच माघे२।१००।

“सम्भूवाम्भोधिमभ्येति महानद्या नगापगा"? ।)

आपणः, प, ( साख + पय + खच्च । ) पम्विक्रय-

शाला । दोकान इति माघा । तत्पय्ययः । रिष्या
२ विपणिः ३ पण्यवौधिका 8 । इ्मरः॥ चतुव
टे इन्धे । आअआपणादिदयं इट विपण्यादिदयं
इट्ग्हे इति केचित्‌ । इत्यमरटीकायां भरतः ।
(यथा रामायणे ।

“माल्यापयेषु राजन्ते नाद्य परानि वै वथा? ।
तथा महाभारते ।

“भच्छमाल्या पणानाच्च ददः आियमुत्तमां ” ॥)

ऋअपणिकः, पै, (खाय + पण्‌ + इकन्‌ | अथवा श्रा

पण + ठक्‌ |) बिकः । इत्य णादिकाषः | दोकानि
मुदि यवसायी दद्यादि भाषा | (पण्यानां कयवि-
कयादिविषयके, चि॥)

्ापतिकः, पु, ( खय्‌ + पत्‌ + इकन्‌ ।) ्येनपत्तो ।

वाज डति भाषा । देवायत्ते चि । इयणादिङाषः॥

श्ापत्‌, [द्‌ ] स्री, (खाद्‌ + पद्‌ + क्किप्‌ ।) विपत्‌ ।

विपत्तिः । इयमरः ॥ यथा ।

“श्ापतूसु मूए्ो द्युतिमान्‌ यः सम्यक्‌ प्रतिपद्यते ।
कभ्भारप्वश्यकाय्योणि तमाः एरषं बुधाः?” ॥
इति बह़िएराणम्‌ ॥ ° ॥ किञ्च ।

“श्वापदि कि शरणोयं शरणोयं चर्ययगणम-
म्बायाः । तच्छरां किं कुरते ब्रद्यादौगपि किङ्क-
रान्‌ क्रते" ॥ इत्युद्भटः ॥०॥ मनुः ११।२९-द३० ।
“विच्च देवैः साध्ये ब्राद्यणेख मडहधिंभिः।
चापत्सु मरणाद्भोते च्विः प्रतिनिधिः कतः” ¦
«प्रभः प्रथमकल्पस्य येऽनुकल्पेनं वत्तते ।

न साम्यराधिकं तस्य दुम्भतेव्विद्यते फलम्‌" ॥
येकाद श्री तत्त्वम्‌ ॥

“चखयापत्काले तु विप्रेण भक्तं शरूजग्टहे यदि ।
मन्तापेन खुद्े्त दुपदां वा शतं जपेत्‌” ॥

इति प्रायचित्ततत्त्वम्‌ ॥ ° ॥

“शापदं धनं रत्तेत्‌ दारान्‌ रच्छेत्‌ धनेरपि ।
आत्मानं सततं रच्तेत्‌ दाररपि धनेरपि"" इति ।
“जानौयात्‌ पेषणे भ्टव्यान्‌ बान्धवान्‌ यसनागमे ।
मिचश्चापदि काले च भाग्याश्च विभवच्तये'” ॥
इति च चाणक्यम्‌ ॥ २९ ॥ २९ ॥

च्पापत्तिः, स्री, ( खास +पद्‌ + क्तिन्‌ |) देषः।

इति हेम चन्द्रः ॥ प्रापणं । पत्‌ । इति मेदिनी ।

खापत्मापतः, चि, ( खापद्‌ प्राप्तः । रया ततृपुख्षः । )

ञ्नापा
विषद््रस्तः । तत्यग्यायः । खापन्नः २। इत्यमरः॥
आपद्‌, स्रो, (आख +पद्‌+ क्षिप्‌ |) बिषत्तिः।
इत्यमरः । (यथा हितोपदेशे ।
“ञओआपदामापरतन्तीनां हितेाऽप्यायाति हेतुतां" ।)
ऋछापदा,स्नो,(खा + पर्‌ + खद्‌ + टाप ।) विपत्तिः ।
इति रायसुकुदः ॥
पनं, जी, (खाम्‌ + ल्यट्‌ ।) प्रापणम्‌ ॥ मरीचं । इति
शब्दचन्द्रिका ।
आपनिकः, ठ, ( खाय + पन्‌ + शकन्‌ । ) इन््रनोल-
मणिः । किरातः । इत्यणादिकाषः 1
आपन्नः, चि, ( आङ + पद्‌ + क्रः । ) आपद्प्रस्तः ।
तत्पर्य्यायः । आओपत्माप्तः २। इत्यमरः ॥ प्राप्तः
इति मेदिनी 1 (यथा भागवते,-
“खापन्नः संखतिं घोरां यन्नाम विवश गन्‌ ।
ततः सद्यो विसुच्येल यद्विभेति खयं भयं” ॥
यथा हितोपदेशे
“बलीयसाभियक्तस्त ट पोऽनन्यप्रतिक्रियः ।
पन्नः सन्धिमन्िच्छेत्कर्न्वायः कालयापनं"? ॥ )
अपत्रस्त, स्री, (खापन्नं प्राप्तं सत्वं गमरूपेण
जन्तुरनया |) गभवती । इ्मरः ॥
(“सममापन्रसत्त्वास्ता रेजुरापाखटर त्विषः" ।
इति रघः १०।५०।
“नारग्याखायन्नसत्त्वायास्तथातिद्रुतमश्रतः"” ॥
इति सुखतः ॥)
आप्रभि्कं, जो, ( मेद्‌ प्रणिदाने उदीचां माडो
व्यतीहारे इति क्ता | कुगतौति समासः। |
ऽनधिति ल्यबादेशः! मवतेरिदन्यतरस्याभितीतवं

अपमित्य निरत्तं । अपमिग्धयाचिताभ्यां कक्तना- |

विति कक्‌) विनिमयात्‌ प्राप्तं । इत्यमरः ॥
बदल करियः लख्ोया रद इति भाषा।

पवः, (अ पो गगस्यापव्यं पमान्‌ । ए + अप-
त्यय अण्‌) षशिद्मुनिः । इति महाभारतं ॥
तत्ते श्नापात्‌ दिनिसुक्ता ापवस्य महात्मनः, ।
इति महाभारते । तथा च इरिवच्े,-
“यं जेभे वरुणः पुनल एरा भाखन्तसुत्तम्‌ ।
व्चिष्ं नामस मभुनिः ख्यात अपव इत्यत) |)

च्यापर्तम्बः, प, धम्म शास्तरप्रयो जकमुनि विशेषः|
“मन्बचिविष्ण॒ह्ारौवयाज्ञवस्कधो शनो ऽङ्किराः
यमापस्तम्बसंवर्ताः कात्यायनङृस्यरती ॥
पराशरव्यासग्रकुलिखिता दच्तगोतमौ।
शातातपो वशि ध््मेशाख्र प्रयो भकाः"? |
इति याञ्चवष्कधवचनं ॥

ष्यापस्तम्भिनो, स्रौ, (शापः सतन्नातोति । थापस्‌ +
स्तम्भ +खिनि।) लिङक्िनोजता। इति राज
निर्धयटः ॥

चखापाकः, प, (शाद्‌ + पच्‌ + घम्‌ |) कुम्भकारम्रत्‌
फाचदइमद्धानं । इति जटाधरः ॥पोयान्‌ इति
भाषा)

श्ापातः, प, (शड्‌ + पत्‌ + घञ्‌ |) पतनं । तत्कालः

इति मेदिनी ॥ पातनं इति शब्दचन्द्रिका ॥

(यथा हितोपदेशे ।
“छाप्ातरमणीदानां संयोगानां पिः सद") ।

१७८

आष

“सआआपातरम्या विषयाः पन्त परितापिनः"

तचा च मनुः१९१९।€।

“मध्वापातो विषाखादः खधम्म॑प्रतिरूपकः" |)
पानं, क्ती, (आापीयते अस्िन्‌ । आाद+पा+

अधि +च्यट्‌ ।) मद्पानाधेसमा । तत्पर्यायः ।

पानगोख्छिका २। इत्यमरः ॥ मद खावार. चक्र

इति माषा ॥ (यथा महाभारते,वनपन्वेथि २८०

अध्याये ।

“गन्धर्व्वाश्यरसा भदे ! मामापानगतं सदा” ।

१९ । तकरैव र अध्याये ।

“चखाघाने पानकलिता दैवेनाभिप्रगो दिताः" ।
“ददश्रं यदुवीराणामापाने वैशसं मत्‌"? |)
ऋपालिः, पै, ( आड्‌ + पल्‌ + इन्‌ । ) केश्कीटः ।

इति जटाधरः ॥ उकुन इति भाषा ।
अापिन्नरं, जी, (देषत्‌ पिञ्नरम्‌ |) ख्ये । इति
राजनिर्घण्टः ॥
( “अपिञ्चरा बद्रजःकणत्वा
न्मज्ञयुदारा सुखुभेऽच्लनस्य' ॥
इति रघः १६। ५९१। खणंशन्टेऽस्य गुणादयो
वक्तव्याः ॥)

अापोड़ः, घै, ( आय्‌ + पोड्‌ + पचाद्यच्‌ । ) शिखा-
स्थितमाल्यं । तत्पर्य्यायः । शेखरः २ । इत्यमरः ॥
(यथा रघवंशे ९७। २८।

“तस्मिन्‌ कुलापीड़निभे निपीडं
सम्यक्‌ मीं शासति शासनाङ्खमं'? ॥)
आपीतं, ज्ञी, (अख + पा + क्त |) माच्िकधातुः
इति राजनिषेशटः ॥ (यथा रामायणे ।
“इआआपीतवगेवदनं प्रसुप्तमिव भूमिषं'” |)

। खापोनं,ज्ञी, (ओ प्यावी टौ । आय्‌ + प्याय +
क्त । प्यायः पौ निद्ायां सोपसगंस्य नः।) ऊधः
गरर पालान्‌ । इति भाषा | इव्यमरः । (यथा
स्धवंश्े २।१८।

“श्ापीनभारोदइनपरयलात्‌
रुषिशरुत्वादएषो नरेनद्रः"।)
आपीनः, चि, (खाद्‌ + प्याय + कत ।) दंषतुस्धूलः ।
सम्यकस्पृलः ॥

्ापीनः, प, कूपः इतिं वोपदेवः।॥

अपुपिकं, ज्ञी, (अपपानां समूहः| अपूप + ठक्‌ |)
पु पसम इः । बपिष्कं | इव्यमरः ॥

खापुषिकः, चि, ( अपपाः पणमस्य । अपप +
ठक्‌ । ) पि्टकजीवौ । पिष्टकविक्रयकर्ता । तत्‌
पर्य्यायः । कान्दविकः २ भच्छकारः ३ । इत्यमरः ॥
मयरा इालुद्कर रटिखोयाला। इत्यादि भाषा।

पुष्यः, प, ( अपूप + यन्‌ ।) श्र्तुः । चूगेकः।
इति चिकण्डष्टोषः॥ रातु मयदा वेसन इत्थादि
भाषा।

आपत्ति, ती, ( चाड +पु + क्तिः ।) दवत्यूरगं ।
सभ्यकपररणं ॥

खयू, जौ, (खः + पुष्‌ दधौ +करणे चन्‌ |) रङ्कु ।
इति राजनिधण्टः ॥ रां इति भाषा ॥ (रङ्गन्दे
ऽस गुणादयो ज्ातव्याः ॥)

अएच्छः सी, (खास + प्रच्छ + खय्‌ + ततः टाप्‌ ।)

अआष्या
व्योभाषशं |. खालापः। इति हेमचन्ः ॥

आपोकतिमः, जी, लम्रात्‌ टतीयबष्नवमद्ाद रलमन ।

इति ज्योतिःशास्त्रं ॥

आखाप्तः, चि, ( चाप + क्तः । ) प्रद्ययितः। विस्तः ।

इत्यमरः ॥ (यथा मानवे ७ । ८० ।
^“ सावत्सरिकमागख रा्रादाहारयेत्‌ वलिं" |}
पराप्तः । लन्धः। (तेभ्यः किमात्तं मंया । इति कालि
दासः।) सत्थं । इति हेमचन्द्रः ॥ (दितः । कुशलः ।
“कुमारग्रव्याकुशलेरनुखिते
भिषम्मिराततैरथ गर्भभर्मणि” ।
दति रघवंशे ३।१२। सत्रि खात्मीयः।
“असपिण्डं दिजं पेतं विप्रो निष्टैय बन्धुवत्‌ ।
विश्ध्यति चिराचेण मातुराप्नांश्च बान्धवान्‌” |
इति मनुः ३।९२ । “आप्तान्‌ खत्रि्छष्टान्‌ सदो
दरभाटभगिन्यादौन्‌” इति तद्रौका | ब्धः ।
अधिकः । यथा मनुः।
` ५यजेत रजा कतुभिन्विविैराप्दच्िरीः? ।
“साजा नानाप्रकारान्‌ बड््दच्छिणान्‌ अश्मेधा-
दियक्ान्‌ कुब्यैत्‌ । इति तट्ौका ।

च्पापतःए,(खाप्‌ +क्त |) नमप्रमादविप्रलिष्ाकरणा-

पाटवरूपदोषचतुदखयरदितः । स च व्यादिः,
इति सूतिः । ओप्तास्तावत्‌ ॥

^रज्तमोभ्यां निम्बैक्तास्तपो ज्ानबलेन ये ।
येषां चेकालममलं ज्ञानमव्याहतं सदा ॥

खाप्ताः शिद्ा विबुद्धास्ते तेषां वाक्यमसंशयं ।
सत्यं वच्यन्ति ते कस्मादसद्यं नीर ्स्तमाः'” ॥
इति चरकः ॥ )

खप्तगनव्वैः, चि, ( अप्नः प्राप्तः ग्व येन सः ।

भराप्तादङ्खारः॥

खाप्ता, स्त्री, जटा) इति हारावली ॥
च्चातिः, स्री, (अप्‌ +क्ति।) सम्बन्धः। योगः।

लाभः। प्रा्निः। इवि हेमचश्ः ॥

ऋअपतोक्तिः, सत्री, ( खाप्तस्य श्नमप्रमाद।दिश्रून्यजनसखय

उक्तिः । ) सिडधान्तवाक्छं । तत्पर्यायः । राद्धं
सिद्धकतं ९ अभ्योतः 9 समयः ५ अगमः ई ।
इति हेमचन्ः ॥

श्चाप्यं, चि, ( अपां विकारः तस्य विकारद्शत्वात्‌

खाथ व्य्‌ |) जलविकारनं । पोनादि। तत्प्ग्ायः।
अम्मयं २। इत्यमरः ॥ (यथा इरिवंशे।

“आप्याः पूता ऋभवः एथुकाखच दिवौकसः ।
लेखा नाम महाराज प्च देवगणाः सताः” ॥
“लस्नादाप्यो रसः परस्परसंसर्गात्‌

य्रात्‌ परस्यरानुप्रवेशाच्च सर्वैव सर्व्वेषां सा-
चिध्यमस्लत्वर्बापकर्वात्त ग्रइगं"” । इति स्रञ्चतः॥)

प्य, क्ली, वाप्यडच्तः । इव मरटीकषायां रायमुकुटः ।

कुड्‌ इति भाषा

आप्यायनं, क्तो, ( खा + प्याय्‌ + ल्यट्‌ |) तपयं ।

प्रीणनं | दृत्षिः। इति राजनिषण्टः } ( यया
महामास्ते,

^“पिदट प्रसादभिच्छेयं तव चाप्यायनं एः? ।
यथा मनुः, ३।२९१३, ३।२०३ । ८
“क्लोकस्ययाप्यायने युक्तान्‌ खाङधदेवान्‌ दिनोत्तमान्‌।"”

श्राव
^देवकार्ग्यादिजातीनां पिटकाय्थं विशिष्यते ।
शैवं हि पिटकाय्यस्य युन्वेमाप्यायनं सतं” 1)
चाप्यायितः, चि, (खाख +प्याय्‌ + णिच्‌ + क्तः)
पतः । प्रीतः । बदधितः । यथा,-
“रषा सययस्य वीरेण सोस्याप्यायिता तनुः ।
पौणेमास्ां स दृश्येत सम्य! दिवसक्रमात्‌" ॥
इति कौम्मं ४० अध्यायः ॥ च्यानन्दितः । इति
लोकप्रसिद्ध ॥ (यथा हितोपदेशे ।
“श्वाप्यायितोऽ$हं भवतामनेन वचनाग्टतेन' ॥)
आप्रच्छनं, की, (खा ख्‌ + प्रच्छ +ल्युट्‌ ।) गमनागम-
नादिसमये सह्दादेरालिङ्नागोग्यपश्रखागता-
दिनानन्दनं । इत्यमरः ॥
खप्रच्छत्रं, जौ, (आख + प+कद्‌ +क्त।) च्याप्र-
च्छनं । तत्पर्यायः । आनन्दं र सभाजनं ३ ॥
इति हेमचन्द्रः ॥ [यपय्ेन्तं |
खाप्रपद, क्ती, (प्रदं पादाग्रं। तत्प्न्तं ।) पादा-
शखाप्रपदीनं, चि, ( श्ापपदः पदाग्रान्तं याप्रोतोति |
खार + प्र + पद +ख।) पादाग्रपय्यैन्तपतित-
वस्त्रादि । इत्यमरः ॥ (“ खा प्रपदोनां करे यम-
दोलामिब गुणकुसुममालामारूए्ाम्‌'? । इति
इबंचरिते ५म उच्कासः।)
आक्ञवः, प, (खास + ज्ञ + प्‌ |) खानं । इत्य मरः ॥
च्यञ्ञवत्रती, [न्‌] ठै, (चआ्ञवते रुख + अच्‌, ्याश्ञव-
खासौ व्रती च । श्चाञ्चवः खानं तच व्रती निया -
यीवि सुकुटः । ) आाश्नतव्रतौ । खातकब्राद्यणः ।
इव्यमरटीकायां भरतः॥
चओान्नावः, पै, (ख्‌ + शचुख्‌ + घञ्‌। जलप्रच्तेषः, जल-
सेचनं, जलमध्ये सम्यगवगादनं, जलज्नावनं, ज-
लानां स्वेतः समु चलनं |) खानं । इत्यमरः ॥
आअबुतः,, ( आख + भु + कः ।) आञ्जतत्रती । खा-
तकः। इति मेदिनी ॥ ॥
आज्ञतः चि, (अख + भरु + क्त ) खातः । छतखानः ।
इति मेदिनी ॥ ( आन्तः सव्व॑पापेभ्यः स गङ्गायां
अमुच्यत । इति भारते |) खाने क्ती इति हेम
चन्द्रः ॥ (चखार्गोितः । सिक्तः। पश्चतन्ते,--
“अन्धे जच्लेरितकलेवरा रधिराञ्ुताः? । इति )
शानुतत्रती, [न्‌] ए, ( च्छाज्तस्य खातकस्य त्रत-
मस्यास्तौति । खाभ्रतव्रत + इनि |) समाप्रवेदा-
ध्ययनखानश्रौलः । ब्रद्मचय्धे त्यक्वा यो ग्टहाश्रमं
गतः सः । समाप्तवेदाध्ययनो यः खानश्ील च्या
अमान्तरं न गतः सोऽपि । ाञ्तं खानं तच
बरतौ नि्यक्ञायी इति गयुत्यत्तिः। इत्यमरटीकायां
भरतः ॥
प्रा, [न्‌] ठ, (चाप्‌ + वुन्‌) वायुः । इति सिदधा-
न्तकौमुद्यामुगादिक्तिः ॥
अक, जी, अपोनं । इति वैद्यकं ॥ आपिं इति
भाषा। (स्य गुणानाह । भावप्रकाशे ॥
अफकं शोषणं ग्राहि द्ोश्नं वातपित्तं", |)
अबद, ए, (खाख्‌ + बन्ध + क्तः |) ठृएबन्धनं । पेम ।
अलङ्गारः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ (यथा मेघदूते ।
“गमे धानच्तणपरिचियान्ूनमावदधमाला ॥)
यौज । इति मेदिनी ॥
[7१

१७९
चआ्भा
आबन्धः, प, ( आबध्यतेऽनेन आर्‌ + बन्ध + घञ्‌ ।)
यों । इ्यमरहेमचन््रौ ॥ योत्‌दड़ौ इति भाषा ।
भूबणं । पेम । बन्धनं । इति हेमचन्द्रः ॥
(यथा अमरुशतके । ३८॥
“गते प्रेमाबन्धे प्रणयबड्माने विगलिते"" |)
खबलिःस्रो, ओआलिः। श्रेणो । इत्यमरः ॥ (समूहः,
आवली |)
आनिद्धः,चि, (आङ्‌ + व्यध्‌ + क्तः ।) वक्रः । स्तिप्तः।
इत्यमरः । पराहतः। इति मेदिनौ ॥ मूखेः।
इति शब्दरलावली ॥
ऋछविधः, पु, बेधनास्तं | इत्यमरः ॥ मोमर्‌ तुरपन
इत्यादि भाषा ।
आविलः, चि, ( खा + विल + क ।) अनच्छः । अनि-
म्मेलः । इत्यमरः ॥
च्या निलकन्द्‌ः, ए, मालाकन्दः । इति राजनिधेगटः ॥
खाबुत्तः, पु, (प्‌ + किप्‌ + आपमुत्तनोति । खन्धे
भ्योपीति ड ।) नाद्योक्तौ भगिनी परतिः। इत्यमरः ॥
आभरणी. (अजियतेऽनेन । भ्टज भरणे । ल्युट्‌ ।)
भूषशं । खलद्कगरः । इत्यमरः ॥ (तचतुव्विधं, आ -
बेध्यं बन्धनीयं, क्तेप्यं, अआरोप्यं चेति । तच
ऋनेध्यं कुण्डलादि, बन्धनौयं कुसुमादिकं, च्तेष्यं
नूएरादिकं, अरोप्यं हारादि । यदुक्तं
““सयाद्ुषणं त्वामर गं चतुधो परिकौत्तितं ।
अवध्यं बन्धनोयच्च त्ेप्यमारोप्यमेव तत्‌” ॥
(वथा मनुः, ७।२२२।
“वाहनानि च सर्व्वाणि श्ास््नाणखयाभरणानि च" |
वथा कुमारसम्भवे । ५। ४४ ॥
“किमिव्यपास्याभरणानि यौवने
तं त्वया वाद्धकशाभि वल्कलं", |)
चामा, स्त्री, (अाङ्‌+मा+अख्‌+टाप्‌ |) शोभा
कान्तिः। इति लेमचन््रः॥ दीभिः। ज्योतिः।
(वातरोगमेदः। ववुन्ञे। यथा भावप्रकाशे वात
व्याधौ चिकम्रूलचिकित्सा,--
“वामा ववलपय्यायः कथितः कविदेरिड )
ऋामातिः, स्री, (आख +मा + क्तिन्‌ दीति, ज्यो-
तिः।) काया । इति राजत्निषैयटः ॥
अमाषगं, ज्ञी, (खा + भाष्‌ + ल्यट्‌ ।) अलापः।
कथनं । इन्यमरः ॥ (यथा रघुवर । २।५८॥
“सम्बन्धमाभाषगपुन्वेमाङः” |)
आभासः, प, (आङ्‌ + भास्‌ + पचाद्यच्‌ ।) सदृशः ।
पतिषिम्बं। इति वेदान्तः ॥ दीनः । अभिप्रायः।
(पतिविम्बादिवद्वास्तवखरूपमविद्याकाय्धे, ग्ट-
षाबुदधिः। यथा.अथ्यात्मरामायणे,-
“आमाषस्त म्टबानुदधिर विद्याकाय्यसुच्यते ।
च्यविच्छ्नं तु तदब्र्म विच्छेदस्त्‌ विकल्पतः ॥
च्याभासत्वपरः विम्बभ्रूतमेवं चिधा चितिः।
सामासबुदधेः कत्तुत्वमवच्छित्रे विकारिणि"॥
तथा च पञ्चदशो €--9 ।
“चिक्राधारेण वस्त्रेण सदृशा इव कल्पिताः ।
एथक्‌ एथक्‌ चिदाभास्ेतन्याध्यस्तदेदिनां ॥
कल्यन्ते जीवनामानो ब्धा संसरन्त्यमी |

वस््राभासे स्थितान्‌ वर्णान्‌ यद्ददाधारवस्त्रगान्‌”'।)

रभो

अआभाखरः, प, (आड + भास्‌ + वरच्‌ ।) चतुःषि
सह्यकगणरेवताविशेषः | इत्यमरः ॥ (यदुक्तं, ा-
भाखराच्तुःषष्ि । यदा+--
“चखात्मा ज्ञाता दमे दान्तः शान्तिर्न शमस्तपः।
कामः क्रोधो मदो मोहो दादश्ामाखरा इमे")

अभिजनः, (अभिजनादागतः। अभिजन +-खण्‌।)
अभिजनस्य भावः। कुलसम्बन्धीयः | गाद्‌ पदवी
स्यादि भाषा॥ (यथा कुमारसम्भवे, १।२९।

“तां पान्वेतीत्याभिजनेन नान्ना
बन्धुप्रियां बन्धुजने जुद्धाव” ॥)

आभिजाल्य, क्तो, (अभिजात + व्यन्‌ ।) खभिजातस्य
भावः। कौलिन्धं। पाण्डिदयं ॥ (महावंश जनन-
जनितमय्धादा । यथा रामायये,--
“चऋाभिजाद्यं दि ते मन्ये य्या मातुस्तथैव च"॥)

खाभिधा.स्त्री, (अमि +धा+खख्‌+टाप्‌) शब्दः |
इति श्ब्द्रनावलौ ॥

अआभिधातकःकली, (खमिधा + तज्ग्‌ +अच्‌ ।) शब्दः।
इति शन्दरलावलौ ॥

छाभिरूप्य, जो, (अभिरूप + व्यज्‌ |) अभिरूपस्य
भावः। यया, ~
“अचकस्य तंपोयोगादचचनस्थातिश्ायनात्‌ ।
आभिरूप्याच्च विम्बानां देवः सा्निष्यग्टच्छति? ॥
इति तिश्यादितक््चष्टतदयश्ोवेपञ्चराचरौयवचनं ॥

अआभोरः, ए, (चा समन्तात्‌ भियराति।रादाने
ऋत इति कः) गोपः | इतमरः आहहिर इति
भाषा । सच ब्राह्यणादम्बष्ायां जातः। इति
मनुः॥

आभीरपल्िः, स्त्री, ( आभीराणां पल्लिः ।) गोप-
प्रह्लो। इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ गोवाला-
पाडा इति माषा॥

चछाभीरपल्लो, स्त्री, (खःमोराणां पल्ली ।) गोपग्टद-
समूहः। गोपय्ामः। गोपग्दं। गोपख्धानं ।
तत्पयायः। घोषः २। इत्यमरः ॥

भीरो, स्री, (आाभीरएयेगादितिजातेरिति च
खौब।) गोपस्त्रीजातिः। गोपपन्नी । तत्पग्थावः।
महागदौ २। इत्यमरः ॥ आहिरिणो इति
भाषा

छभीलं, ज्ञी, (खा समन्तात्‌ भियं लाति जनयति।
छाद्‌ +भी+ला+क।) कटं । छच्छर । इत्यमरः ॥
(भयावहः, भौतिजनकः। यथा मेदिनी,-
“मील न इयोः छे वाच्यलिङ्ग भयानके ' ॥
यथा महामारते,-

“सात्र निश्यौधे खामीले गतेऽडंसमये प ।
प्रचर परुषादानां रच्तसां घोरकम्भणाम्‌ ” ॥)
ओभौलः, चि, (आय्‌ +भौ+ला+क)) कयुक्तः।

इत्यमरः ॥ भयानकः | इति मेदिनी ॥
मीच, को, (खभीच्छण + व्यज्‌ |) अ त्थं । निव्यं ।
तदयुक्घक्रियायां चि । इति शब्दरलावलो ॥
ऋमेरौ, स्त्री, रागिणीविश्ेषः। इति इलाय॒धः॥
भोगः, ए, (ख्‌ + ज + घन्‌ |) परिपृगंता ।
इत्यमरः ॥ (यया मेधदूते, उत्तरमेघे २१९।
"श्ागडाभो गात्कटिनविषमामेकतेगों करेगा'' |

च्ाभ्यु

यथा शाकुन्त्ञे । ““खकथितेऽपि ज्ञायत ख्व
यथायमाभोगस्तपोवनस्य'” ॥) |
वरुणस्य कचं । यलनः। इति मेदिनो ॥ कविनाम- |
यक्तगानसमापककविता। भणिता इति भाषा।
यथा.
""यक्ैव कविनाम स्यात्‌ स अाभोग इतौरितः"? ।
इति सङ्गोत्तदामेदरः॥

च्पाभ्यदयिक, चि, (खभ्यदयः प्रयाजनम्‌ खस्य । भ्य
दय्‌ +ठक्‌) खभ्युदयनिमित्तश्राद्धादि । यथा।
अथयाभ्यदयथिकश्रादं । तत्र गोभिलः । खाभ्यदयिके
श्राद्धे यम्मानाशयेत्‌ प्रदच्िणसुपचारः ऋजवे
दर्भाः यदंल्तिलायः । सम्पन्नमिति दपिपश्रः।
दधिवदराच्ततमिश्राः पिण्डाः नान्दीमुखाः पितरः |
प्रीयन्तामिति दैवे वाचयित्वा नान्दीमुखेभ्यः पि- |
भ्यः पितामहेभ्यः प्रपितामहेभ्यो मातामहेभ्यः
प्रमातामहेभ्यो रद्धप्रमातामहेभ्यख्च प्रीयन्तां न
खधाश्च परयन्चीत इति | अभ्यदयेा विवादहादि्त-
दथं आदं ाभ्यदयिकं। ाभ्यदयिके अभ्यदय-
निमित्तके । अभ्युदयः इदटलामः | स च भूत-
भविष्यद्धेदेन दिविधः। तच भूतं एल्लजन्मादि
भविष्यत्‌ विवाहादि । रवश्च ओआडविवेकादौ
आआद्धमेदगणने ठदिश्राद्त्वेन कर्म्माङ्गत्वेन च
यदुभयत्वमुक्घं तदु भयमेवाचभ्युदयिकत्वेनापपन्न
तेनाभिलापे खभ्युदयिकश्चाद्धमिति प्रयोज्यं | न्न
यकैख्तिलाथं इनेन पाव्ब॑गश्रादप्रप्तिलख्थाने
यवविधानात्‌ ाभ्यदयिकस्यापि पाव्बणप्रञतित्व
प्रतीयते । अन्यथा तिलायं इग्यपादानं यथं
स्यात्‌ | तत पान्वेशप्रलतिकत्वेन पिच अयम्म-
ब्राद्ययप्राप्तौ तभनिराशाय पिदपत्ते ब्राद्यणयग्म-
त्वोपदेशः दवे यम्मत्वस्य पाव्बेण प्राप्तत्वात्नतदर्यो
पदेशः।
“अपसव्यं ततः छत्वा पितृणामपदक्तिे'" ।
इति याच्नव्कावचनेन देवकर्म्मानन्तरं पिदट-
कम्भकरये प्राप्रवामेपचारनिराशाय परदच्तिश-
सुपचारः तेन देवपिटटकम्भकरणाय दच्तिणावत्तेन
मन्तव्ये । दिशणसमत्वनिराशाय ऋजवे दर्भां
इति ऋजुत्वोपदेशः। प्ताः ख्य इत्यनेन टभिप्रमरे
सम्यद्नमिति प्रष्टव्यं । योग्यत्वात्‌ ससम्पन्नमिति
प्रोक्ते इति वच्छमाणङन्दोगपरि शि्वचनाच सु-
खम्पद्नमिनयुत्तरः । रखतदमंमयत्राद्यणपचतेप्यवाधि-
वलत्वादाच्यं । दधिवदराच्ततमिश्रा इनेन दभ्या
दिमिश्णमावश्यकं। खच्ता यवः।
^“अच्तताख्च यवाः प्रोक्ता शटा धाना भवन्ति ते |
इति भटनारायग्टवात्‌ । अतरखव वच्यमाणङन्दो-
मपरिशिष्धवचने खच्ततमनुक्ता संयोज्य यवकक्ता-
नधुदधिभिरिति निःसन्दिग्धमुक्वं । खधावाचनपनच्न-

नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्ताभिवयप-

देश्रः। तच्च खधां वाचयिष्ये इति पिदटपच्चरव
परश्रःश्तणव तन्नित्तये रेव इति श्चादौ देवपच्चो
नान्दीमुखाः पितरः प्रीयन्तामिति परश्नः। उत्तरच
प्रौयन्ताभिति । वतः पिद प्ते खधावाचनख्धानी-

यत्वेन ङृडपमातामहेभ्यश् इति चकारनिर्देपरोन

१८०

पअम

च खधोच्यताभितिवत्‌ प्रद्येकमेव प्रीयन्तामिति
एच्छत्‌ प्रत्यत्तरश्च अस्त खधा इतिवत्‌ तन्त्रेणव
परीयन्ताभिति । खच नान्दीमुखाः पितर इत्यादि
नान्दोमुखेभ्यः पिद्धभ्य इति निदेशेन च नान्दी
सुखं पिदटगणमिति विष्णुएराणेन च मातामे-
भ्यश्च तथा नान्दोमुखेभ्य खव च इति ब्रद्यएराणेन
च नान्दोसुखपदग्तेस्तदिशेषगविशिदटसैवाभ्य-
दयिके देवतात्वं ततच्ाचापि प्रीयन्ताभितिवन्ना-
न्दीमुखेभ्यः पितामहेभ्य इति वाच्यं । न तु नान्दी-
सुखविशेषयग्रन्यं पितामहेभ्यः प्रोयन्तामिति
पिद्टदयितेक्तं यक्तम्‌) नान्दीमुखेभ्यः पिदभ्य
पीयन्तामित्तच्रान्वितृस्य नान्दोमुखेभ्य श्यस्य
पितामदेभ्य इत्यादावनन्वयित्वेन पागृक्तयुत्या
प्राप्तस्य नान्दीमुखविग्ेषणस्य पितामहेभ्य इत्या-
दावपि प्रातेः। खतेना् नैधिलोक्तं तन्तता-
विधानमपि निरस्तं । पान्बेयवत्‌ खधाः
प्राः तच्निराश्ाय न खधां प्य्नीतेति खच
विषेषादभिलापे मन्ले च खधापदनिरत्तिः।
खभिलापे नम इति ब्रुयात्‌ । “अमुकासुकगोचे
तत्‌ तुभ्यमनब्रं खधा नमः” | इति ब्रद्मएराणे आदधे
खधा नमः पदयोस्यागनोधकत्वेन विकल्याद्‌-
चाभ्यदयिके खधानिषेधान्नम रवान्वेति । पित्‌-
नप्यचच देववदित्यनेनापि पान्वणोक्तविश्वदेव-
पच्तीयनम ख्व प्रतीयते न तु मचिलोक्तं ख।हेति ।
खाद्धे तथा प्रयागे पमाणाभावात्‌ । रवमाश्चला-
यनण्टद्ये यवोसौति मन्ते तु ए्ा इति अतेमन्त्
माचरे खधापदस्थाने एद्िपदपयोगः। इति श्राद्ध
तत्त्वं । न्यत्‌ नान्दीमुखशब्दे र्यं ॥

ष्याम, चि, ( खाम्यते दरंषत्यच्यते । अ + यम +
कम्मेणि घञ्‌ |) पाकरहितं । कँचा इति भाषा ।
ततूपर्ग्यायः। अप्व २ असिद्धं २ अतं 8 ¦
इति रनमाला ॥
(“खामपक्घकमं हित्वा नातिसारे किया यतः" |
इति तैद्यकचकपाणिसंयदहः ॥
“मव्नत्यामागुरत्वादिट्‌ पक्चातृ तृश्चवते जज्ञे ।
विनातिद्रवसङ्कातगे यकचेश्मपरदूषगात्‌ ॥
परीच्छवं एरा खामं निरामं वा सदोषिणां ।
विधिनो पाचरेत्सम्यक्‌ पाचनेनेतरेण वा”
चिक्ित्छा यचा,
“चिचकं पिष्यलीमूलं दौ च्तारौ लवणानि च ।
वों दिङ्कुगमोदाख चयद्धेकच चू्ंयेत्‌ ॥
गुडिका मातुलुङकस्य दाडिमस्य रखेन वा ।
छता वि पाचयन्त्यामन्दोपयन्त्याखु चाननं” ॥
इति चिच्रकाद्यद्ुडिका :। इति चरकः।)

शाम, ज्ञी, षटप्रकाराजीगेरोगमध्ये रोगविशेषः.।
तस्य कारणरूप ।
“श्वामं विदग्धं विर्यं कफपित्तानिकेस््रिभिः।
अजोये केचिदिच्छन्ति चतुथ रसग्रेषतः ॥
अनीयो पञ्चम केचविधिर्ीषं दिनपाकि च ।
वदन्ति ष्टं चाजोगें पाकृत प्रतिवासरः ॥
तच्रामे गुख्वोत्‌ क्तेदः शोथो गर्डात्िकूटगः ।
उदार यधाक्तमविदग्धः प्रवत्तंते"” ॥

श्रामन
इति निदानं ॥ अन्यच ।
सक्तमन्रावशेषं यत्‌ रसं भूयस पाचितं ।
गतमामाशये यस्ात्तस्नादामं तदु ते ॥
त्रमन्नरस केचित्‌ केचिच मलसञ्चयं ।
प्रथमां दोषदु्िच्च अममि्यभिधीयते
अपक । यथा,
“शस्यं च्तेच गतं प्राः सतुषं धान्यमुच्यते ।
वामं वितुषमियक्तं खित्रमन्रमुदातं'” ॥
इति ्राडतक्त्वष्टतवश्िषठव चनं ॥ रोगविशेष
तल्लच्तणादि अजोणेशब्दे बं ॥
(“उश्मणोऽल्यवलत्वेन धात्‌ माद्यमपाचितं ।
दुष्टमामाशयगतं रसमामं पचच्तते ॥
अमेन तेन संएक्ता दोषादूष्याख् दुषिताः।
सामादृ्य पदिश्यन्ते ये च रोगास्तदुद्धवाः॥
खोतोरोधबल्नं शगौ रवानिल्मूएताः ।
च्यालस्यायक्तिनिरौवमनोभेदारुचिक्तमाः
लिङ मलानां सामानां निरामाणां विपर्ययः” ।
इति चरकः ॥
“आमेऽजीने तु बन्धखेत्‌ च्ाराच्लं लघ्‌ शस्यते ।
एष्यकासीशभिश्रं वा च्तीरे लवणेन च ।
सदाडिमरसं सर्पिः पिबेदाते$धिके सति" ॥
इति च चरकः |)

:,, (खम + घन्‌ |) रोगमाचरं । योगभेदः । इति
मेदिनी ॥ मलव्षम्यरोगः । इति राजनिर्षटः
(“भिबत्‌ स परिकर्तामि मले वा दाङिमाम्बना ।
विडेन लवणं पिष्टं विल्वं चि्कनागरं” ॥
इति चरकः |)

समगन्धि, क्ती, ( अमस्यापक्षस्य गन्धदव गन्धो
यच |) वचिताधूमादिगन्धय्तं । खपक्घमांसादि-
गन्धविशिद्ं । तत्पर्यायः । विखं २ विश्रं३।
इत्यमरः ॥

ऋखामख्डः, पै, (खामण्डयतौति । आ + मडि + पचा-
द्यच्‌ |) ररण्डरच्तः। इति राजनिरषैगटशन्दरत्ा-
वल्यौ ॥ (ररग्डशरब्देऽस्य गुणादयो वयास्येयाः । )

खामनस्यं, ज्ञी, (अमनसो भावः । ब्राद्मणादित्वात्‌
व्यम्‌ |) पीड़ा । दुःखं । इतमरः ॥

शमन्त, ज, (शा + मन्त + भावे च्य॒ट्‌ |) सम्बो-
धनं । इति हेमचन्द्रः । सापरच्छनं । इति जटा-
धरः ॥ निमन्लगं । इति स्तिः ॥ ` निमन्लश्च-
विशेषः । यदकरशे प्र्यवायो नात्ति । यथा “दद
शयीत भवान्‌” । इति सुगधबोधव्धाकरगं ॥

ष्पामयं, ज्ञी, ( मं रोगं यानेन । न +या +
ड |) कुदटनामौषधिः। इतिराजनिषंरटः ॥ कुड्‌
इति भाषा।

खामयः, ए, ( खम रोगे +भावे +घम्‌। मीम्‌
हिंसायां करणे खच्‌ वा |) रोगः। इत्यमरः ॥
(““तद्यक्तं विषिचैर्योगनि इन्यादामयान्‌ बह्धन्‌”।
इति सुश्रतः॥
“वचर व्याधिरामयो गद अतङ्खो यष्याव्वरो
विकारो रोग इग्यनर्यान्तरः” । इति चरकः ॥ )

मयावी, [ न्‌ ] चि, (शामयोऽस्यस्य खामयस्योप-
संस्थानं इति दी्ैखेति विनिः रोमौ । इयमर॥

आम

आमः, पै, ( गष + घन्‌ + नजूसमासः । अन्येषा-

मपीति दौः) कोधः। इ्यमरटौकायां मरतः॥

(“निरुदयोगं निरामे निर्वी्येमरिनन्दनं” ।

इति रामायशे । )

च्यामलकं, सलौ, (खा + मल + कन्‌ शि च्वि येः ।

खमलक्धाः फलं । पलेल गिति विकरारावयवप्र्य-

यस्य लुक्‌ ॥) मलक विशेषः । काठ आअमला-

इति भाषा । तत्पर्ग्यायः। कारधाचोफलं र ्तदरा-

मलकं द ्तद्रजातोफलं ४ । खस्य गुणाः । कषा-

यत्वं । कटुत्वं । शौतत्वं । पित्ताखदोषनाश्ित्वच्च ।

इति राजनि्ंगटः।॥

(“तददामलकं शोतमन्लं पित्तकफापद”” ।

इति वाभटः ॥

“विद्यादामलके सन्वन्‌ रसान्‌ लवगवच्ितान्‌ |

खेदमेदःकषोत्‌क्ेदपित्तसोगविनाशनं" ॥

इति चरकः |)

्ामलकः, पे, (शास +मल + कान्‌ ।) वासकडङन्तः |

इति शब्दचन्द्रिका ॥ ( यथा माकष्डेयपुराे ।

“भद्लातकानामलकां लिन्दकां ख महाफलान्‌” ।)

मलक, स्त्री, (आख + मल + क्तन्‌ + जातेरिति
खीष्‌ |) खनामस्यातफलदढच्तविशेषः। अमला
इति भाषा । तत्पर्य्यायः। तिव्यफला २ अश्टता ३
वयस्था 8 वयःख्या ५ कायस्य द्‌। इत्मरस्त-
डका च॥ शओ्रीपला 9 धाचिका ८ स्ष्विः<
श्रान्ता ९० धात्री ९९ अग्टतफला १२ ट्या १३
डत्तपला १४ रोचनी १५। इति राजनिषघेटः ॥
कृषंफला १६ तिष्या १७ इति रनमाला ॥
वस्या शणाः । इरीतकीगुणदुगुणत्वं । विशे-
मेय शुक्रका रित्वं । शोत वीग्येत्वं । अन्तत्वात्‌ वायु -
नाश्वं । शेयमाधुग्यात्‌ पित्तनाश्ितवं । कषाय-
रू्त्वात्‌ कपनाशित्वं । स्वफलाधिकगुणत्वं ।
भोजनाद्यमध्यान्ते पाशस्य । निर यत्वं । टोष-
इरत्वद्च ॥ खस्य मञ्जगुणाः। टव्याच्छदिंकप-
वाय॒गाश्िलवं । लघुत्वं । कबायत्वं । बलकारितश्च ।
इति राजव्लभः ॥ अपि च । लघुत्वं । दाहवमि-
मेहशोषनाशित्वं । रसायनत्वं । कटुत्वं । रुचि-
करत्वं रक्तदोषनाशरित्व। अमविबन्धाश्मान-
वि्म्भदोषप्रश्मनकारित्वच्च। अस्य मच्ननो
विभौवकमव्नवदगुयत्वद्च । इति राजनिघंयटः ।
(शस्या मामानि गुणाश्च ।
५जिग्वामलक माख्यातं धातौ तिष्यषलाग्टता ।

, इरौतकीसमन्नात्रीफलं किन्तु विग्रोषतः ॥
रक्षपित्तप्रमेशघ्नं पर रव्य रसायनम्‌ ।
न्ति वातं तदन्तात्‌ पित्तं माधुषयेशे्तः
षं रू्तकषायत्वात्‌ पलं धन्यालखिदोषनित्‌ ।
यस्य यस्य पलस्य वौग्ये भवति यादृशं ॥
लस्य तस्यैव वौ मव्नानमपि निदिंशेव्‌” ।
इति मावप्रकाशः ॥
“तान्‌ गुणास्तानि कर्म्माणि विद्यादामलक्ञोग्वपि ।
यान्धुक्कानि इरीतक्धां वीय्यस्य तु विपय्येवः'” ॥
इति चरकः ॥)
वच्छन्कषशुणाः । कपपित्तगाशित्वं । अश्वत्व ।

१८१
आम

खादुडव्यदवारा पाके पित्तनाशित्वश्च । इतिं राभ-
वल्लभः ॥ तस्या उत्यत्तियंधा । सस्याव चतुः ।
“उक्तस्य महेशानि तुलसी विल्वसम्भवः |
अनयोस्तल्य कः कः शिवविष्शुपरियस्तसः ॥
तदावां ओतुभिच्छावः श्िघन्दरि कथ्यतां ” ।
देव्युवाच ।

“श्च स्ति विल्वतुलसौोतरतुख्यः

एरय णक उत विष्णुशिवाः ।

मामतोऽमलक इत्यपि सख्यौ

सोपितः कमलया मयापि ॥
कदाचित्‌ देवयाच्रायां प्रमासे एख्यतो येके ।
सव्वं देवाः समायाता दिने एखे च कुचचित्‌॥
तच्राहश्च खयं लच्छीरेकस्थाने समागते ।
तज्रावयोमेतिर्जाता श्एिविविष्णुप्रपूजने ॥
दं ियमवो चञ्च समुदि ष्टणु मे मतिं।
खकल्पितेन बरे पूजयेऽदं इरि परभुं ॥
मामुवाच ततो लक्छीगंद्भदाच्तरभाषिणी ॥
ममाप्येवं मतिर्जाता त्वमवोचः खयं यथा ।
खकल्ितेन ब्रदयेख पृ जये ऽदं चिलो चनं” ॥

देव्युवाच ।

“सजये विजये देवि ! नावेवम्भृतयोस्तदा ।
नयनेष घजातानि अमलाञ्चुजलानि च ॥
तानि नौ नयनेभ्यञ्च निपेतुसुंवि हे सखि ! ।
बतो जाता डुमाः टय्वां चत्वारो विमलप्रभाः ॥
ख्याता खामलकौ नान्ना जाता कादमलादुयतः।
श्यामलच्छदन्दास्ते कन्दर खकन्धमूलकाः ॥
शिराग्मयितपत्राली पचचमालाकषच्तका ।
विल्वस्य च तुजस्याखच ये गुणाः कथिताः सखि ॥
तेते गुणाः सन्वैरव अामलक्धां समाहिताः ।
पच्मालादजैरस्याः श्िविष्णू खरे ।
सर्व्वा पूजितौ स्यातां स्यौ नास्य सं शयः।
माघे मासि सितायां तामेकादश्चां समुद्ध वां ॥
शुमामामलकौं दृष्ट्रा समेताः सन्वैदेवताः ।
ऋषयस्ते सशिव्याख इषंमाएः परः तदा ।
श्वास रूपञ्च ददृुसतरुवुरूद्‌।”॥ * ॥
अश्या नमस्कारमन्लादिः ।
“नमाम्यामल्कौ देवीं पच्रमालाद्यलङ्कृता ।
श्रिवविष्णुभियां दियां जमती सन्दर प्रभां ॥
रतेन खलु मन्त्रे सर्व्वां अस्याः क्रिया मताः|
खतामुदिश्य तीर्थानि चौण्णक्तानि मनीषिभिः ॥
विच्वङच्तवदेवे इ एधिव्यां कम्म॑णां ख्यले ।
सिषिचुसतामामलकं सर्न्वतौ धंजलं दिंजाः ॥
अथ सव्व॑सुरायाश्च मुनौनाञ्च तदाय्रतः।
मया संपुजितः छब्णः चौख शम्भुमपु जयत्‌ ॥
तदा जयजयशध्वाना बभ्रूव च्ितिमग्डलञे।
अकारे एष्यटटिख शुग ब्दाख्च एष्कजाः ॥
दृषा दछ्यामलकी देवी दधारानन्दसुत्तम ।
तेन धाज्रौति नान्नापि राजव्यामलकौ खुभा॥
नमश्व्य दयामल्को गता देवा दिजासतया ।
जद्मदि्छुशिवाखापि तचराधिष्ानमाद्िताः॥
जाता छयामलकौ देवौ परमानन्ददायिनी ।
मान्या काप्य च पुन्या च प्रणन्त्या सखो त्वियं "।

श्राम
इति ङडम्मेएराणे आमलकी प्रादुर्भावः १२
खध्यायः॥ * ॥ खकादश्यां तच विष्णुप्रौतियं धा ।
“(तुव्ययामलवी विष्ुरे कादश्यां विशेषतः ।
शओकामः सव्वेदा खानं कुव्वीतामलकैत्र॑रः'” ॥
इति गारुडे २१५ अध्वायः ॥

ष्यामवातः,पै,(खामेाऽपाकहेतुः वातः|) खनामख्यात-

सोगविष्टेषः। तस्य निदानयृष्बिकां संप्रात्तिमाइ ।
“विशुदधाइार चे्टस्य मन्द मनिंशलस्य च ।

ल्िग्धं सुक्तवतेा छत्रं यायाम कुन्ब॑तस्तथा ॥
वायुना प्रेरिते दमः स्ेश्रख्यानं प्रधावति ।
तेना्य्थमपक्वोध्सौ धमनीभिः परपद्यते ॥
वातपित्तकपैभरये दूषितः साऽ्रनोा रसः ।
खोतास्यभिष्यन्दर्यति नानावरछो ऽतिपिच्छिलः ॥
जनवग्भिदौव्ब्॑यं हदयस्य च गौ रवं ।
व्ाधोनामाश्चये येष अामसं चोऽतिदारणः ॥
विश्द्वाहारचेष्टस्य विशाहारः च्तोरम्छादि।
विरुद्धा चेष्टा क्वा यायामादि । तद्युक्तस्य ।
निश्चलस्य निव्व॑गरापारस्य । “च्िग्धं भ॒क्तवतेा चरं
व्यायामं कुव्वेतः' इति भिलिते हेतुः । शश्र
स्थानं आमाशयसन्यादि । तेन द्ोद्मस्थानगरतेन
अयथं च्यपङ्गः। पित्तस्थानगमने तु पक्ोऽभ-
विष्यदि्भिप्रायः। असौ आमः धमनीभिः
प्रपद्यते धमनोमारगे खलति । भूयेः दूषितः अति-
श्येन दूषितः। सेाऽब्रजा रसः। भरामः खो-
तांसि अभिष्यन्दयति संस्तभ्य रसदडइशिराव-
रोधं छत्वा खोतांसि गुरूणि करोति । ानाव्ंः
बातादिजनितवेमेदा्नानावणेः ॥ » ॥ आमस्य
लच्तशमा इ ।

“अजीर्णात्‌ योर जातः सञ्िते हि कमेय वै।
आमसंज्ञां स लभते शिरोगाचरजाकरः'” ॥
अजीर्णात्‌ सक्तादजोर्णात्‌॥ * ॥ आमवातस्य सा-
मान्यलच्तणमाइ ।

“युगपत्‌ कुपितावेतौ तरिकसन्धिप्वेशकौे ।
स्तन्धेच्च कुरुते गात्रमामवातः स उच्यते"? ॥

णतौ वातकफौ । तिकसन्धिपरवेशकौै वेदनयेति
बोडब्यौ ॥ * ॥ तन्त्रान्तरे तस्य लच्तणान्तरमा इ ।
“अङ्गमद ऽचि क्व्णास्यालस्यं गौरवं ज्वरः ।
पाकः ूलताङ्गानां आमवातस्य लच्तणम्‌' *॥
असयेवातिढ डस्य लच्तणमाइ ।

“स कटः सन्वैरोगाणां यदा पकुपितो मवेत्‌ ।
इस्तपादश्िरोगुल्‌फचिकजानू रसन्धिषु ॥

करोति सर्ज शोथं यत्र दोषः प्रपद्यते ॥

स देशो रुज्यतेऽ्यथे विड इव रख्धिकोः
जनयेत्‌ साऽमिदौनबेल्यं परसेकार चिगौ रवम्‌ ।
उत्छाह हानिं वैरस्यं दाद बङमूषतां ॥

क्च्तौ कठिनतां शूलं तथा निदाविषग्यं ।
टट्‌क्दिं ममू च्छाख ह दुं विडविबद्धतां ॥
जाद्यान््रकूजमाना इ कटाखान्धानुयदवान्‌' ।
यदा प्रकुपितो भवेत्‌ प्रकर्षेण कुपितः स्यात्तदा
वच्य माणानुपवान्‌ करोति। तानाह इत्तेन्यादि।
यथ दोषः दुङ्‌ श्चामः प्रपद्यते गच्छति। जाद्य
अकम्मेरयत्वं । खन्धानुप दवान्‌ कलाय खङ्मल्थ।दोन्‌

शमाम्‌

॥ *॥ तस्व विशिद्टानि लच्तणान्धा ह ।

“पित्तादाहं सरागञ्च समूलं पवनात्मकं |

स्तिमितं गरुकणडकं कफजुष्टं तमादिशयेत्‌”'॥

ग्‌रकण्डक सङकग्डकम्‌ ॥*॥ तस्यासाध्यतवादि-

कमइ ।

““रकदोषानुगः साध्यो दिदोषो याप्य उच्यते ।

सब्वेदेह चरः शोधः सकः साज्निपातिकः'” ॥*॥

थ पमवातस्य चिचित्घा।

““लद्नं खेदगं तिक्तं दोपनानि कटूनि च।

रेचनं स्रेहनमपि वस्तयश्चाममारुते ॥

रूच्खेदो विधातव्यो वालुकाएट करि इ ।

उपनाडइाख कन्तव्ास्तेऽपि खे विवजिंता ॥*॥

वास्तकमच इन्ताक पटोलं कारवेल्लकं ।

केरद्षा यवाः पश्याः षष्टिकाः शरालयेऽनवाः |

नवाः; एराणाः।

““ल्लावकानां तथा मांसं हदं तक्रेण संस्कतं |

दित यषः कालत्थः कलायश्चगकस्य च” ॥ »॥

चिच्रकं कटुका पश्या नागरातिविषाग्रताः

चूणिताः केष्णतोयेन पिबेदामानिलापदाः ।१।

शटी शरी शवासाय्रा देवाह्वातिविषाग्टताः।

कथिताः प्रपिवेदामवाती रूत्ख भोजयेत्‌ ।

देवाह देवदारु! २।

खामवातगजेन्रस्य शरीर वनचारिणः |

रकण्व निडन्तायमेरडखेहकेशरो। ३ । |
|

ररण्डलेहयक्ता इरीतकों मच्ये दिधिवत्‌ ।
शामानिलातियक्तो यक्तो ख्या च गश्नस्या। ४ ।
शवेतं एनन वामूलं तेन तलं प्रसाधयेत्‌ ।
अमवातरजं इन्ति पादाभ्यञ्ननमड्‌ नात्‌ । ५ ।
शार ग्बधस्य पत्राणि भ्टद्धानि कदुतेलतः।
अमवातप्रशन्त्यथं खादेद्धक्ताङृतानि च । ९ ।
खुरठो गोचर कक्वाथः प्रातः प्रातर्निंषेवितः।
ामवाते कटीूले पाचनं रुकप्रणाशनं | 9 | |
कटी्रूले पिनेत्तैलं एर ड पल सम्भ वं ।

महो बधगड्च्योख काथं मागधिकायतं ॥
विशोध्येरण्डवीजानि पिदा लोर विपचयेत्‌।
तत्पायसं कटौगरने रभरस्यां परमो षधं । < ।
राख्ा वातारिमूलश्च वासकः सदुरालभः ।

॥
द द्रा्याधिघातश्च मिषिधान्ं एनयंवा |
अश्वगन्धाग्टता छष्या इडदारः शतावरी ॥
वचा सहचर देव चविका रतोदयं ।
समभागानि सर्वणि राख्लाच चिदुणा मता ।
पिवेत्‌ कषायमेतेषामङ्भागावप्रोषितं ।
च्तिब्वा नागर चूं प्रच्ेपोऽच यथामलं ॥
सर्व्वेषु वातरोगेषु सामेषु तु विशेषतः |
पच्ताघातेऽदिते कम्पे कुले रुन्धिगतेऽ$निक्ते॥ |
जानुजङ्काख्थिपौडासर गक्रस्याञ्च इनुग्रहे ।
उरत्लम्भे वातरक्ते विद्धव्यां कोट्शीषंके ।
ृदाम्ये च दुर्नान्नि योनिशुक्रामयेष च । |
सां मेएगते वाते स्त्रीणां बन्धयामये तथा |
योषितां गभदं मुख्यं नाम्बसमात्‌ परमौ मधं । |
महाराखादिकः काथो वेधसायं विनिभ्नितः"॥ `

१८२

श्रम

महाराखादिक्कथः ।€ । “खअभमोदामरिच-
पिष्यलीविडङ्सुरदारुचिचकश्रताङ्ाः । -सैन्धव-
मागधिमूलं मागा नवकस्य पलिकाः स्युः ॥ शुरटी
दष्रपलिका स्यात्‌ पलानि तावन्ति ङद्धदारस्य ।
अभया पलानि पञ्च च्छ ` चूं विधापयेदेषां ॥
समगुडवटकानदतश्शां वा कोष्णवारिा पिबतः।
नश्यन्त्या मानिलजाः सव्व रोगाः दारुणाः श्रोघ्र।
खानाश्रूलतूनी प्रतितूनी ग्त्रसी गुल्यः । कटि
एष्टपरिष्फटनं स्फटनं चेवास्थिजद्कयोस्तीत्रं ॥
खय चस्तथाङ्सन्धिष ये चन्येदप्यामवातजा रोगा
सब्बे प्रयान्ति शान्तिं तमदव खय्थाशूविष्वस्तं ॥
अजमोदादिचूशेमोदकः। १० ।
“चऋामवाते हितो ऽतीव पश्यादिगंग गुलुमंतः?।
तच्चैव योगराजास्यख्र कादिचिकित्केः । १२।
नागरस्य पलान्यद्टौ तस्य कुडवं तथा ।
च्तौराएकसमायक्तं खण्डस्या डश्रतं पलं ॥
व्ोषचिजातकट्रव्यात्‌ प्रयेकञ्च पल पलं ।
निः्िपेचणितं तच खादेदभमिबरं यथा ॥
अमवातप्रश्मन धातुधुद्िकर पर।
बल्यमायष्यमोजस्यं बलौयलितना शनं", ॥
खुरटोखण्डः। १२ ।
“नेथिकायाः पलान्यद्टौ खुरढ्या खद पलानि च ।
तयोशशे पटे पलं दुग्धे गदभिना पचेत्‌ ।
दुग्धाएकयगे मय्य ठतमष्पलं च्तिपेत्‌ ।
तत्तावल्बुपचेत्‌ यावत्‌ भवेदतिघनं पयः ॥
एनः पचेत्‌ शन कूच दक्वाएकमितां चितां ।
ततः पाके सुविक्चाते ज्वलनादबतारयेत्‌ ॥
मरिचं पिण्यलौ खटी कणामूलं सचिचकं |
यवानी जीरको धान्यं कारवौ शतपुष्पिका ॥
जातौफलं शटौत्वक्‌ च पचकं भद्मुर्तकं ।
रक्टीयात्‌ पलमेतेषां स्वेषाश्च एथक्‌ एथक्‌ ॥
बडच्तं नागरः तच मरिचं च बडच्तकं |
र्षा चूगे परिच्तिप्य सव्ये संमिश्रा रक्षयेत्‌ ॥
ण्तत्त॒ भेषजं पोक्त मेधिकापाकसंक्ञकं ।
भच्चयेत्‌ पलमाचं तत्‌ यथा चाभिबलं तथा ॥
अामवातं निनयेत्‌ सन्धी पवनामयान्‌ ।
ज्वरं ख विषमान्‌ इत्ति पाण्डुरोगं सकामलं ॥
इन्त्युन्मादमपस्मारं पमान्‌ वातशोशित ।
अक्ञपित्त ्ोतपित्तं शिरःपोड़ां दृ गामयं ॥
प्रदर खतिकारोमं इन्यादेतन्न संशयः ।
वएषः पएषिद्वल्यं वी्यङदधिकरं परं", ॥
मेथिकापाकः। १३ ।

«रसो रसोनस्य पिचुप्रमाणः

त्िपेच तच्राच्तमितं तं गोः ।

पिबेदुमे तेन द्व्य

शिखीव तूलं हि महामवातं'” ॥
खामान्यबातव्याधिविकित्घायां हि लिखितं रसी-
नाण्कमामवाते चतिगुणद ¦ १8 ।

सेन्धवं श्रेयसी राखा श्रतधुष्या यवानिका |

खजिका मरिचं कुषं टो सौ वशवेलं विडं ॥
वचाजमोदा जरयः पौष्करं मधर कणा ।
रुतान्यडपलां रानि खव्परकल्कानि कारयेत्‌ ॥

|
|
|

रामा
परस्थमेर गते शस्य प्रस्थो ऽम्ब प्रात एष्य जं ।
काञ्चिकं दिगुणं दत्वा मस्त च दिगुणं तथा
खतत्‌ सभ्टव्य संभारं श्रानग्टेदभ्मिना पचेत्‌ ।
सिद्धमेतत्‌ प्रयोक्तव्यमामवबालदरं पर ॥
पाने चाम्भञ्चने वस्तौ कुरतेऽभिबलं भशं ।
वातात्ते व्॑तयो शूले कटौजानूरसन्धिजे ॥
तथा इत्याखंजे श्रे शस्तं ्रेश्रणि पीडते ।
खन्या खानिलजान्‌ रोगान्‌ नाशयव्याखु देदिनां'”
ङहत्सेन्धवाद्यं तैलं । ६५।
""दधिमव्छगुडच्तौरपोतकौमाषपिद्धकं ।
वजंयेदामवातात्तौ गुडमांसमनूपजं', ॥
इव्यामवाताधिकारः। इति भावप्रकाशः ॥

(अाचेवउवाच ।

“लच्तं रट पच्च ! त्वं समासेन वदाम्यहं ।
गवत्राहार्ए्न मन्दाभनेश्च व्यवायिनः ॥
तर्पितः कन्द शाकेश्त अामोवायसमोरितः ¦
सेश्मस्थाने प पच्येव जायते बड्वेदनः
अमातिसारो वत्तेत सन्धौ शोफः प्रजायते ।
जडत्वद्धैव गात्राणां बरू।सपतनं मुखे ॥
एमन्याचिकेजातवेदनात्तौऽपि सीदति ।
अकं पैकल्यमायाति खामवाते भिषगवर”” ! ॥
चिकित्सा यथा।॥*।
«लस्य नो लेहनं काय्यं पाचनश्च विधोयते ।
अमं संच्तयते प्रा्ैः चतुर्धां भेदशच्तशेः"” ॥
विद्धम्भ्यामलच्तगं यथा॥*॥
«^विटम्भौ गल्मछन्मेहौ श्चामः पक्वाम ण्व च |
सर्वाङ्गगो भवेश्यान्यो वच्छे तस्यापि लच्तं ॥
विष्टम्भो गर चाश्रानं वल्तिशरलश्च जायते|
तस्यापि पाचनं काये खेहनदैव कारयेत्‌”
गल्मश्ङ्यामलच्तगं यथा ॥ * ॥
“जठरः गच्लंते यस्य गुल्मवत्‌ परिपीष्यते ।
कटौदे शे जडत्वश्चं खामगुल्माभिश्ङ्धितः
तस्यादौ लङ्कनानि स्यर्ात्वा देहबलाबलं ।
पाचनं नेव कत्तव्यं गच्मपाके विमूच्छति ॥
पाचिते चापि गल्म्ाने तदाख मरशं भ्रुवम्‌” ।
खेह्यामलच्तगं यथा ॥ * ॥
“यस्य च ज्िग्धता गावे नादं मन्दाभिको वशी ।
खेदामो विजलो यस्य खेहौवामः प्रकीत्तितः ॥
तस्य गो खेदनं काय्येशलो पवास्च कारयेत्‌ ।
पाचनद्ैव कर्तव्यमामद्धैवातिखारयेत्‌” ।
आमस्य लच्तगं यथा ॥ *॥
“यस्य शोफाननं जाद्यं तथा चैव चनोदरं ।
अरुच्यामातिसार ख सचासाध्यो विजानता ॥
प्रत्याख्येया क्रिया काय्था जोवितस्यापि संशये ।
पाचनं पाचितं ज्ञात्वा तस्माशर्णानि दापयेत्‌” ॥
चिकित्छा यथा॥*॥
“चखामवाते कणायुक्तं दशमूलीजलं पिनेव्‌ ।
गुड्चौ नागरं पश्या चूगमेतद्गुडान्वितं ॥
धान्यनागरराजाख्लदेवदारुवचानयाः।
पाचनश्चामवाते च ओेष्टमेतत्सखावष्'” ।)

्चामातीसारः, प, ( आआमरोगेण क्तः अतीसारः |)

षटप्रकारातीसारमध्ये गोगविश्रेषः। तस्य

आमा

संप्रा्िरूपे।

अन्नाजीर्णात्‌ पद्रताः त्तोभयन्तः

कोष्ट दोषा धातुसंघान्‌ मलां श्च ।

नानाव्ीं नैकशः सारयन्ति

श्रूलोपेतं षमेनं वदन्ति ॥
संद मेभिर्दचैस्त न्धस्तमप्‌खवसीदति ।
परौषं भ्टशदु गन्धि पिच्छिलं चामसंचितं'” ॥
इति निदानं ॥
(चिकित्सा यथा,
“न तु संग्रहणं दद्यात्‌ युन्बमामातौसखारिणे ।
दोषाद्यादौ रुध्यमाना जनयत्यामयान्‌ बहन्‌ ॥
शोचय पारबामयज्ञीहकुरग्‌ल्पोदर ज्वरान्‌ ।
दण्डकालसकाध्रानग्रहइरयशौगदांस्तथा ॥
च्तौगधातुबलार््तस्य बड्दोषोऽति निखतः।
खामोऽपि क्तम्भनरोयः स्थात्‌ पाचनान्मर णं भवेत्‌"?
इति वैद्यकचक्रपाणिसंग्रहः ।*॥
“अमया मच्तना पिधा मधुश्रकंरयान्विता ।
च्यामातीसारं शमयेद्‌ ग डामलकमेव च ॥
वत्सकं जोरके दे च दभ्रा पिन्तु दापयेत्‌ ।
आअमातिसार शमनं व स्तिश्रूलं नियच्छति ॥
इति हारीतः ॥ * ॥ “तस्य रूपाणि विज्जल
मामविकश्ञतमवसादितं। रूं वं सश्ब्दमशब्द्‌
वा विबद्धमूचवातमतिसाच्यते पुरीषं वायखान्तः-
कोद्स्य सश्ब्दश्रूलः तिय्धक्‌ चरति विबद़़ इत्या-
मातिसारः"” |
“खमे परिगते यन्त॒ विवद्धमतिसाय्यते ।
सश्ूलपिच्छमल्याल्पं बशः सपरवाडिकं ॥
तं मूलकानां यूषेण वदराशामथापि वा ।
उपोदकरायाः च्तौरिण्ा यवार्ा वास्तुकस्य वा ॥
खवचल्ाया खचरा ्राकेनावव्गुजस्य वा ।
शाः कर्कारुकाणां वा जौवन्त्याचिभटस्य वा ॥
लोणीकायाः सपाठाया श्रव्क शाकेन वा पुनः।
दधिदाड्मिसिदधेन बहन भोजयेत्‌” ॥
इति चरकः |)
खामात्यः, चि, (मात्य ख खार्यं अण्‌|) अमात्यः ।
मन्त | इति दि रूपकोषः ॥ बलाध्यक्तः |
खामानस्यं, ज्ञी, (न परशस्तं मानसं यस्य सः अमा-
नसस्तस्य भावः । अमानस + व्यन्‌ |) आमनस्यं ।
पीड़ा | दुःखं | इति शब्द्रन्रावलौ ॥
ष्यामाद्न, ज्ञो, ( आमश्च तत्‌ अत्रेति कर्मधारयः ।)
अपक्घात्रं | कं चाचाउल इति माषा तद्‌ानमन्लो
यथा,
“चखामाद्नं ते प्रयच्छामि फलत)म्बलसंयतं ।
सष्टतं परमं दिव्यं मया भक्तया निवेदितं"
इति छत्रन्दिकेश्वर पुराणोक्त गौत्सवपदतिः ११॥
बलात्‌ चाएडालादिखामिकापक्घात्रभोजनपाय-
चित्तं यथा । चाग्डालान्नं स॒क्का विराचमुपवसेत्‌
सिद्धं मुक्ता पराकः। इति बलाद्धोजनविषयं |
इति प्रयञ्ित्तवरिवेकः ॥ विराचमामान्रविषयं।
परच सिडमिदुक्तेः । पराकमाडइ मनुः
“यतात्मनोऽप्रमनत्तस्य द्वाद शइममोजनं ।
पराको नाम छच्छोऽयं सव्वेपापापनोदनः” ॥

१८३

श्रासु
“तेनाचामान्न सिडान्नप्रायच्ित्ततुरीयभागविधा-
नादच्ञानादावपि तत्तुरौयकल्पना इति” । इति

पायश्ित्ततत्वं ।#॥ खामाब्रदारा कर्तव्यश्राद्धानि ।
यथा,
“खापद्यनौ तीर्थे च चन्र ग्रहे तथा ।
अामश्रां दिजः कां भूरेण तु सदैव हि” ॥
इति आडतत्चष्टतपचेतोवचनं | ऋषि च।
योगिनौवन्ते |
“निरम्ररामखाडे तु खननं न च्तालयेत्‌ कचित्‌ ।
ङडधौ च च्षालयेदन्नं संक्रमे ग्रइणेष च,
डति ति्यादितत्त्वम्‌ ॥*॥

ऋमाश्यः, द, ( आमस्य आशयः षङोतत्युरषः ।)
खपक्गस्यानं । तत्त नाभिस्तनयोभ्भध्यभागः । इति
श्रब्दचन्दरिका ॥ ( यया महाभारते,--
“पक्वाश्यस्वधोनाभ्यामूद्धंमामाश्षयः स्थितः” ।
यथा च सशते,-
“पक्घामाश्ययोमेध्ये शिराप्रभवा नाभिर्नाम?॥*]
“नाभिन्तनान्तरं जन्तोराङरामाशयं बुधाः” ।
“चआामाशयस्त तदधः” इति भावप्रकाशः ॥
“तच्रामाशयः पित्ताश्यस्योपरि्ात्‌ तत्म्यनी
कत्वादूद्ध गतित्वात्तेजसख्न््र इवादित्यस्य स चतु
व्विधस्याहारस्याधारः । “आमाशयः श्ेश्मणः? ।
इति सुश्रतः॥)

अमित्तास्री, (आमिष्यते मिषु सेचने बाडलकात्‌
सक्‌ |) प्टतोष्णदुग्धे दधियोगसम्भवा या | त्ौरसा
इति ख्याता । काना इति केचित्‌ । इत्यमरः ॥
तत्पर्यायः । दधिक्ूचिका २ पयस्या ३ स्तीर-
सन्तालिका ४ । इति राजवल्लभादयः॥
(“ग्राहिणी वातजा रूच्ता दुव्नंरा तककूशधिका।
इति स॒श्चतः अच्च हि तक्रकुलिंका शब्देनाभि-
च्तो्यते इति पर्यायान्तर दृ त्वात्‌ ।)

आमिषं, जी, प, (खामिव्यते सज्यते मिष स्ेषणे
घज्‌ संज्ञाप॒न्बेकत्वान्न गणः । ) मांसं । इत्यमरः ।
भोग्यवस्त। संभोगः। उत्कोचः इति मेदिनी ॥
खन्दराकाररूपादि। लोभसश्चयः | इति हेम-
चन्द्रः॥ लाभः। कामगुणः। रूपं । भोजनं ।
इति हारावलो ॥

्ामिषपियः, ठै, (आमिषं परियं यस्य सः।)
कङ्कपच्ती । इति राजनिर्धशटः ॥ मांसाभि-
लाभिणिन्नि।

अमिवाग्ौ,न्‌, चि, (आमिषं अश्नाति खआामिष+
अश + शिनि ।) मद्छमां सभोजनश्रीलः । तत्य
ययायः । श्रतव्कलः २ । इत्यमरः ॥

अआमिषी, स्त्री, (आभिषवदाकासोऽस्यस्या जटाया-
मिति अर्यादिल्वादच्‌ गौरादीत्वात्‌ डीष्‌ च |)
भिषी। जटामांसौ । इति केचित्‌ । इत्यमर-
टीकायां भरतः।

ामीत्ता, सती, ( अामिष्यते, मिषु सेचने बाड-
लकात्‌ सक्‌। ) मित्ता । खवत्तिते तपे चीरे
दधियोगात्‌ या बटिकाकारा विकृतिर्ायते सा ।
दति एरुषोत्तमः ॥

आमुक्तः, चि, (अय्‌ + मुच्‌ + क्तः) पिनडः। परि-

श्रान्न
हितवच््नादिः। इतमरः ॥ परिहितकव चब्यक्तिः।
आमुपः, पै, (आम + वप्‌ +क |) कराटकयक्तवंश-
वि्येषः। इति शब्दचन्द्रिका ॥ वेउड्ी श ।
डति ख्यातः ।
आमुव्यायणः, चि, (अमुष्य अप्यम्‌ + फक्‌ | अलुक्‌ |)
ख्यातवंशरोद्धवः। सत्कुलजातः। इति चिकारडशरेषः॥
आमूलं, ज्ञी, (मूलपर्थन्तं आमूलं । अव्ययीमावः |)
मूलपर्यन्तं । (पारम्भावधि । यथा, शाकुन्तले ।)
“श्ामूल्एडसन्तति कुलमेतत्‌ पौरवं प जावन्धे"।)
खामोदः, प, (खख + सुद्‌ + घञ्‌|) खतिदृरगामि-
गन्धः । इत्यमरः ॥ गन्धः । इषेः । इति मेदिनी ॥
सछमद्गन्धः । इति शब्दरलावली ।
(यथा रघवे । १।४३।
“चखामोदमुपजिन्न्तौ खनिःश्वासानुकारिणम्‌"' ।)
आमोदनं, की, ( आख + मुद्‌ + ल्यट्‌ ।) आमोद-
करणं | इषं ॥ पशनं । अनन्दनं ।
मोदितः, चि, (खा+मुद्‌ +थिच्‌+क्त। यदा
आमोदः सञ्चातोऽस्य तारकादित्वादितच्‌ |) अ-
नन्दितः । छगन्धितः । सद्धन्धयक्तः । यथा,--
“पारिजातप्रद्नोल्यगन्धामोदितदिखमुखे” ]
इति शिवराचित्रतकथा ॥ सानन्दितिः । अमोद-
शब्दादितप्र्येन निष्यत्नः ॥
आमोदी, [न्‌] चि, (आमोद + णिनि।) मुखवासनः ।
इत्यमरः ॥ कपुंरादिवटिकाङछतसुखगन्धः। इति
सारस॒न्दरी ॥ सुखवासनवटिकादिः। आामोद-
युक्तः कवरादिरामोदौ। इति भरतः ॥ नानादय-
रुचित रककश ख वा कपररादिभिसुंखोपयोग्य
मुखवासनवटिकादिः । इति सव्वेखं । गन्धयक्तः ।
इषेविशि्िः ॥ (यथा भटटेहरिः ।
“नवकुटजकदम्बामोदिनो गन्धवाहाः” |)
आन्नायः, पे, ( आद्‌ + न्ना + घञ्‌ + यक्‌ |) अतिः।
वेदः । (यथा मदावीरचरिते
“हृतौयो छेष मेष्योऽभिरान्नायः पञ्चमोऽथवा' ।
उनत्तरचरिते।
“समांसो मधुपकं द्ान्नायं बमन्यमानाः” ।)
संप्रदायः । गुरुपरम्यरापराप्तौ पदेश इति यावत्‌ ॥
इतमरः ॥ निगमः । उपदेशः । इति मेदिनी ॥
कुलं । खागमः। इति हेमचन्द्रः ॥ कुलक्रमरे | इति
श्ब्दरलावलौ 1 (उपदेशः, शि च्तादानं, तन््-
शास्त, अभ्यासः, खा मरेडनं, चालोचनं |)
खन्विकेयः, पे, ( अम्बिकाया प्य स्त्रीभ्यो एक्‌ ।)
छतराष्रो राजा । इति चिकाणदेषः। (यथा
महाभारते ।
“पर अयः प्राणवेया मयोक्तं
ग.मे तच्च खतवानाग्बिकेयः'” |)
कात्तिकेयः |
च्यामः,प, (अम्यते खम गत्यादौ अमितभ्योदीर्धैखेति
रक्‌ दीर्घं |) फलदच्तवि्येषः | याम ्मौव डति
भाषा । तत्पर्यायः । चतः २ रसालः ३ अति
सौरमच्ेत्‌ सहकारः ४ । इत्यमरः। काम शरः ।
कामवज्लमः ९ कामाङ्ः ऽ कोरे; ८ माधवनुमः
< ग्टङ्ाभीदटः १० सीधरसः १९ मधूलो द्‌

# 111
कोकिलोत्सवः १२ वसन्तदूतः १४ असफलः १५
मोदास्वः १६ मन्मधालयः १७ मध्वावासः १८
मदनः १९ पिकरागः २० पपिियः २९ परि
याम्बः रर्‌ को किलावासः २३। इति राजनिधंशटः।
माकन्दः २४ बट्‌पदातिधिः २५ मधुव्रतः रद्‌
वसन्तः २७ पिकपियः २८ स्त्रीप्रियः २९ गन्ध-
बन्धुः द° लिपयः ३९ । इति शब्द्रलावली ॥
मदिरासखः ३२ | इति जटाधरः । बालाग्नफलः
गुणाः । वायरक्कपित्तकारित्वं) इति राजब्रह्मभः॥
अपिच। कथायत्वं | अख्ञनरसत्वं । सुग न्धित्व ॥
कषफामयनाशि त्वं । अखकरत्वं । पित्तप्रको पवाय-
रक्तदोषपदुत्वादिरुचिप्रदत्वश्च । तच बद्धाख्धिता-
दृक्‌ । इति राजनिधंशटः ॥ * ॥ मध्यालगुणः।
पित्तकारित्वं ॥*॥ पक्वाम्नगुणाः। वणंरुचि-
मांसशक्रवरकारित्वे । पित्ताविरोधित्वं । वायु-
नाशित्वं | इद्यत्वं । गुरुत्व ! अनुलोमनत्वं । इति
साजवद्लमः॥ अपिच । चिदोध्शमताकारित्वं ।
खादुत्व। एद्धिजन कत्वं । खधिकधातुप्रचयकारित्वं ।
इतिकान्तिकारितवं । दश्णाश्चमश्मनत्वश्च। इति
राजनिषेरटः ॥# ॥ मधुयुक्ताजगुखाः । च्तयरोग-
ओीहवातक्नेद्मरोगनाशित्वं ॥ *॥ तयुक्तामगुखाः। |
वातपित्तनाशित्वं । अभिवलवणंकारित्वश्च ॥ * ।
इुग्धयुक्काजगु खाः । श्रीत लत्वं । खाद्‌ त्वं । गुरुत्व ।
चिग्धत्वं। भेदकत्वं । वात पित्तारि त्वं । युकार क्षवः
लवद्धकत्वश्च ॥*। त्त्फलाश्िगुणाः | टग्णाच्छ-
दिमेदहातीसारनाशित्वं इति राजवल्लमः ॥*॥
ततूत्वमगुखः । ॥*#*॥ तग्मृलगुगाः।
चगन्धित्वं । कषायत्वं । रुचिकारित्वं । संग्राहित्व।
श्रौतलल्च ॥ # । तत्यष्यगुखौ । रचिकारिवं
अभिदौपनत्वश्च । * ॥ खसलपेबोगुणाः । काषा-
यत्वं । श्व्लत्वं । भेदकत्वं । कफवातना शितवश् ॥#॥
छविमपक्घालगुणः॥ अन्लरस हानेमधुरतवाच
पित्तनाशित्वं ॥ # ॥ चुषितामरगुणाः॥ पर मरुचि-
बलवौब्धेकारित्वं। लघुत्वं। श्रोतलत्वं। शीघ्र
पाकिल्वं । वातपित्तहारित्वं। सारकत्वश्च । * ॥
सद्भाजितरसगुखाः । वलकारित्वं | गुरुत्वं । वात-
रत्वं । सारकत्वं । ददतं । ढपतनिजनकत्वं । अति-
शय हयत्ये । कव इकल्वद्च । # ॥ तत्‌ खणड-
गाः ॥ गु रत्वं । रोचकत्वं । गरपाकित्वं । मध-
रतवं । ङ इत्वं । बलकारित्वं। शौोतलल्वं | वातना-
भित्वश्च ।*॥ अतिशयास्नमच्छखग णाः ॥ मन्द्ाभि
विषमज्वररक्तामयबद्धगृदोदरनयनामयकारित्वं ।
“रतदद्ञाश्नविषयं न तु मधुराग्नपरं। मधरस्य
भरं नेचितत्वादिगु कत्वात्‌ ॥ यद्यतिश्चयभच्तगं
करोति तदा शुरौजलागुपानं । अधवा सोवशकेन |
ख चीर प्रयोक्त" 1*॥
तत्थ्लवगुाः। रुचिकारित्वं | कपपित्तनाश्चि-
त्वच} #॥ तथा च राजनिधयटः।
“च्चाम्नमामं जलं खिन्नं मर्दितं दृषए़पाणिना |
सिताश्रीतान्बृसं युं कपूंरमरि चान्तं ॥
प्रपाशकमिदं श्रं भीमसेनेन निभ्ितं।
सशो दचिकर बल्यं शोत्रमिन्धिवतपेणम्‌” । |

१८४

शरान्न
(वच्रादावासरस्य नामानि गुणाच ।
“अन्नः घोक्तो रसाल सहकारोऽतिसौरभः
कामाक्ने मधदुतच्च माकन्दः पिकवल्लभः ॥ * ॥
असरपुष्पमतोसारकफपित्तपमेहनुत्‌ ।
परग दु ङिडरं शौतं रुचिलदुग्राहि वातलम्‌ ॥
खासन बालं कषायास्तं रुच्यं मारुतपित्त्त्‌ ।
तस्गन्तु तदव््छं रूद्तं दोषच्रयाखञ्छत्‌ ॥
श्चाम्नमामं त्वचा होनमातपेऽति वि शोषितम्‌ ॥
अन्तं खादुकषायंस्याद्धेदनं कफवातजित्‌ ॥ *॥
पक्कन्त॒ मधर रष्यं खिग्धं बलसुखप्रदम्‌ ॥
गुर वातइर इदयं व्यं शोतमपित्तलम्‌ ।
कषायानुरसं वल्ि-द्लेष्र-खुक-विबद्धनम्‌ ॥ *॥
तदेव च्तसम्पक्वं गरवात इर परम्‌ ।
मधरास्तरसं किञ्चित्‌ भवेत्‌ पित्तप्केपनम्‌ ॥५
धमनं छचिमयक्घ्च तद्भवेत्‌ पित्तनाशनम्‌ ॥ *॥
रसस्यान्लम्य होनस्त्‌ माधुग्याच वि शेषतः ॥
उषितं तत्परं रुच्यं बल्यं वीग्येकरं लघु ॥
्रीतलं शौतपाकि स्याद्वातपित्तइरं सरम्‌ ॥ *।
तदसो गालिते बल्यो गरुवेतदइरः सरः ।
अड द्यस्तपंणोऽतीव हणः कपव द्धेनः ॥ * 1
तस्य खग्डं ग रपर रा चनं चिरपाकि च ।
मधर ङण बल्यं शौोतलं वातनाशनम्‌ ॥
वातपित्तर रुच्यं हणं बलव नम्‌ ॥ *॥
व्यं वणकर खादु. दुगधासरं गरु शौतलम्‌ ॥ * ॥
मन्दानलत्वं विबमज्वर्
रङ्घामयं बद्धग्देादरञ्च।
खास्रातियोगो नयनामयं वा
करोति तस््नादति तानि नाद्यात्‌ ॥
रखुतदश्ख (खविषयं मधराल्लपर्‌ न तु ।
मधरस्य पर नेचदितन्त्वाद्या गणा यतः॥
शएर्याम्भसाऽनु पानं स्यादास्राणामतिभच्तगे ।
जीरकं वा पयो क्ञव्यं सद सो वश्वलेन च ॥ *॥
च्यास््रवीजस्य गणाः |
“खास्नवीजं कषायं स्याच्छद्यतीसारनाशनम्‌ ।
इबदन्लद्च मधुर तथा इदयदाइनुत्‌” । *॥
सआसलनव पल्लवस्य गणाः ॥
“शासनस्य पल्लवं रुच्यं कफपित्तविना शनम्‌" ॥ *॥
इति भावप्रकाशः ॥
“अ पक्घमामनं फलमेव श्तं
सं्राहि पित्ता्टजि काषन्च |
तचा विपक्गं मधुरन्तु चाल्य,
भेद्यं खपित्तामयना शन” ॥
इति इारौतः
“वातपित्ताखक्लद्बालं ब द्ास्थिकफपित्तछ्रत्‌ ॥
गुन्वास््ं वातजित्‌ खादनं कषनुक्ररात्‌” ।
इति वाभटः ॥
“रक्तपित्तकरं बालम पूं पित्तव डनम्‌ ।
पक्घमासरं जयेदायु मां सनरुक्रबलप्रदम्‌”' ॥ * |
“चओस्रामलकले षा ख ठह णा बलवद्ेनाः ।
रोचनास्तपंणाञोक्ताः लेहमाधुंगौरवात्‌"” ॥
इति चरकः ॥
“पित्तानिलकरं बालं पित्तलं बद्केशरम्‌ ॥

श्रामरा
इदयं वणेकर रुच्य रक्तमांसबलप्रदम्‌ ।
कषायानुरसं खादु वातघ्नं कुहं गुरु ॥
पित्ताविसोधि सम्यक्चमास्तं इकविवद्धनम्‌ ।
रुंहणं मधुर बल्यं गुर विद्भ्य जीग्धेति"
इति सुश्चतः॥)

चास्तगन्धकः, पु, ( खामगन्ध + कन्‌ | ) समद्िल-

छच्तः। इति राजनिधंगटः ॥

खामपेषौ, स्री, (खाम्नस्य पेषी ।) खुम्कामखस्डं ।

खाम्‌षौ इति भावा । अस्या गणाः । न्तव ।
कषायत्वं। उष्णत्वं । भेदकत्वं कफवातनाशित्वश्च ।
इति राजवल्लभः ॥

च्यास्रातः, ए, (खास + शत्‌ + खच्‌ |) आआसातकः।

इति शब्दमाला ॥ (स्य गुणाः । यदुक्घं ।
“चछास्रातमच्ं वातन्नं गरूषं रुचिल्त्‌ परम्‌ ।
पक्घन्त तुवर खादुरसपाकं हिमं सतम्‌ ।
तपणं क्ष्मं खिग्धं ष्यं विष्टम्भि छंइणम्‌ ¦
गरु बल्ये मरुत्ित्तच्ततदाच्तयाखजित्‌”' ।
^“सराजासदटङ्क आस््रातः कामाङो रानपक्कः ।
राजामन्तृवर स्वादु विशदं शौतलं गुर ॥
ग्राहि रूं विबन्धाश्रवातल्वत्‌ क पित्तनुत्‌” ।
इति भावप्रकाशः ॥ तथा च चरके ।
“मधर रहण बल्यमालात तपण गुर ।
दोष्रलं शोतं डब्थं विभ्य जयेति?” ।)

ष्चःमातकः, प, (असनं तद्रसम्‌ चा इंषत्‌ तति

माति। अत सातल्यगमने छजादित्वात्‌ वन्‌ |)
ङच्तविशेषः। अम्‌ड़ा इति माषा वः।
पौतनः २ कपीतनः ३। इत्यमरः ॥ वषंपाकौ 9।
इति रन्नमाला | पोतनकः ५ कपयिचूडा ई अभ्र
वाटिकः ७ ग्टकोपलः < रसाष्यः € तनुत्ती२,१*
कपिपरियः १९ म्बरातकः १२ अम्बरोयः १३
कपिचुडः१४। इति जटाधरः॥ तदपक्घफलगु णाः।
कषायत्व । अम्तत्वं | इत्कवरट इ ष त्वञ्च |
पफखलग णाः । मधुराच््ञत्वं । खिग्धत्वं । पित्तकफ-
नाशित्वश्च | इति राजनिघरटः॥ अपिच । टि
बलविङ्म्भाजोयकारित्वम्‌ | गदत्वद्च। इति राज-
वह्लमः। खास्रावत्तः। इति रजनि्ंगटः॥ (यया
माकंण्डयपएुरागे ।

““चधामानालातकान्‌ भवान्‌

नारिकेलान्‌ सतिन्दुकान्‌”” । इति ।

अस्य पथ्याय गणाख ।

““श्ासातकः पीतनश्च मकटासः कपीतनः॥
ष्यालनातमस्तं वातघ्नं गुरूष्णं रुचिज्छत्सरम्‌ ।
पक्घन्त तुवरं खादु रसे पाके हिमं सवं ।
तपेशं शचेश्रलं ग्धं रव्यं विद्म्मि ङग ।
गर बल्यम्मरुत्पिततच्ततदाइ च्याखजित्‌'” ॥
इति भावप्रकाशः ॥
“श्चासरातकपलं ष्यं सले शञेष्रवदधनं› ।
इति सुश्रतः॥)

# ।

्ामावत्तः, पै, ( खमस्य श्ावत्तः।) बान.

खव्करसः। तत्पर्यायः । खामनातकः २। अाम्‌सत्व
इति भाषा। अस्य गणाः । टष्याच्छटिं वातपित्त-
इरत्वम्‌। सारकत्वम्‌ । रुचिकारित्म्‌ ।

श्राय
-खभिः पाकात्‌ लघत्वच्च | ““पक्घस्य रुहकारस्य-
कटे विस्तारिता रसः। घम्भशुष्को मुङरद॑त्त
आ्नातक इति स्मृतः” ॥ इति राजनिधंराटः॥
(यदुक्तम्‌ ।
“आछाम्नावत्तस्तषाच्छर्दिवातपित्तहरः सरः
रुच्यः खय्यांखुभिः पाकाल्न घश्च स हि कोत्तितः” |)
श्चामेडित, ज्ञी, (अख +मेडि + क्तः।) दिति
शुक्तम्‌ । इतमरः ॥ दुङ्‌ तिन्‌ वार्‌ वला इति
भाषा । (उन्मत्तेन यथा कथितस्य पुनः एनः कथनं
करियते णवं कथितस्य दिस्तिवारकथनम्‌ ।)
शरास्लवेतसः, प, ( अन््ोऽस्तरसयुक्तो वेतसः । )
ष्यस्ञवेतसडच्तः | इति राजनिजंराटः ॥
(अन्लवेतसशरब्दे ऽस्य विशेषो जेयः।)
आसा, चि, (श सम्यक्‌ अन्ता अन्लरसयुक्ता | )
तिन्तिडोच्तः। इति शब्द्रलावली ॥ ओ्रौवल्ली |
इति राजनिर्च॑णटः ॥
अाल्िका, स्त्री, ( खानता + कन्‌ | ) तिन्तिडोडन्ः |
इद्मरटीकायां रायमुकुटः ॥ अ्लोद्धारः। इति
शब्दमाला | (यथा चरके |
“अाच्िक्षायाः पलं पक्घं तस्मादल्यान्तरः गोः")
ाम्लोका, स्त्री, (खन + ठक्‌ |) तिन्तिडोटच्षः।
इ्घमरटोका॥
श्चायः, ए, (खाङ्‌ +या +ड |) धनागमः। प्रा्तिः।
लाभः। (यथा मनुः । ८ । ४१९ ।
“ऋ दन्धइन्धवेच्तेत कर्म्मान्तान्‌ वाहनानि च ।
अायव्ययौ च नियतावाकरान्‌ केाषमेव चः, |)
स्त्रागाररच्तकः। इति इलायुधः॥ (ज्योतिष-
प्रसिडधमेकादशमवनम्‌ |)
ायःमूजिकः, चि, ( अयः-गूलेन अर्थानन्विच्छति ;
अयः-गरलदगडाजिनाभ्यां ठकठजाविति ठक्‌ |)
तोच्छणकर्म्मां । त्िप्रकारी । इति शररिप्रयोागः।
(यदुक्तम्‌ ।
““तीच्छछो पायेन ये ऽच्विच्छेत्स अयःश्रलिकेा जनः")
ऋयतः, चि,(ाद्‌ + यम्‌ + क्तः।) दीर्षैः। इव्यमरः॥
लम्बा इति भाषा | ( वित्ततः । विशालः खा-
छदः । यथा पञ्चतन्त्रे |
“वन्तवेा$प्यायता निन्यं तन्तवे बङ्कलाः समाः"? |)
आयतच्छदा, स्त्री, (शायताः च्छदा यस्याः सा |)
कदलोढच्त' | इति चिकाण्डशेषः ॥
आयतन, क्ती, (खाद + यत + ल्यट्‌) यज्ञस्थानं | देव-
। तत्पर्थायः। चेयं २। इत्यमरः॥
यथा रामायणे;
“वेभ्यः प्रगमसे एच ! चै ेव्वायतनेष चः” ।
“खमित्कुश्यपविच्ाणि वेद्यञ्चायतनानि च ।
श्यख्डिलानि च विप्राणां शला ठक्ता कदाः च भाः'॥
शाख्यः, विश्रामस्यानं । यथा चाणक्यः,
“मासमीच्छ पर स्धानं पुन्बेमायतनं जेत्‌" ॥
कुमारसम्भवे, ७ । ५ ।
“लेइस्तदेकायतनं जगाम” |
भद्रासन भिटा इच्यादिख्वातो वास्तदेशः ।
याच्लवल्काः,-- [ब्याधिनिदानम्‌।)
“श्चारामायतनग्रामनिपानेद्यानवेष्सद्'” |)

३ [+ क)

छयसीौ, स्री, (अयसा निभ्भिता । अयस्‌ + अण्‌ + |
शायस्तः, चि, (चखाख + यस्‌ + कत्तंरि क्तः।) तेजितः।

चछायातं, चि, (खड +या + क्तः) आगतं । यथा,

अयनं, क्ली, (खाङ्‌ + या + च्यट्‌ |) खभावः। इति

अयाम, (आर्‌ + वम्‌ + चम्‌ |) रै य । इयमरः ॥

श्चायासः,प, (आङ्‌ + यस्‌ + घज्‌ ।) श्रान्तिः। तत्‌-

१८१
आया

भविष्यत्कालः।
(यथा मनुः, ७ । १६९, ७ | १७८ |

यतिः, स्त्री, (अङ + यम्‌ + किन्‌ ।) उत्तरकालः। |

|

५८ ~> धिकं |
यदावगच्छेदायत्यामा भ्रवमात्मनः। |

तदात्वे चाल्यिकां पीडां तदा सन्धि समाश्रयेत्‌

्रायुः
“स्त्यायासमनस्तापच्तृत्पि पासादिसम्भवा"” ।
महाभारते,--
“पोकर्षौ तथायासः सम्भ खेदात्‌ परवत्तते" ।
रामायणे,
“नेवायासं कचित्‌ भदे पासे न च विभि” |)

“आयतिं सन्वैकाय्योगां तदात्च्च विचारयेत्‌” ॥) | आयुः, ए, क्तौ, (खति इण्‌ गतौ छन्दसो इत्यण्‌ |)

प्रभावः। केषद्डनं तेजः। इत्यमरः ॥ रष्यं।
सङ्गः! इति विच्हेमचन्रौ ॥ प्रापणं । इति |
रणौ ॥ (राजतरङ्किगी |
“्रतापमायतिं शोभां हेमन्ताहस्य वारिदः। |
समतिशेषां करोत्येव लाभख एथिवौसजां" ॥)

ष्यायत्तः, चि, (चखाङ्‌ + यम्‌ + क्तः) अधीनः । वश्रौ- |

भूतः । इत्यमरः ॥ (यथा पञ्चतन्ते;
“तत्‌ मनर ! खयन्नायत्तौ यात्मा स्वस्य!" |) |

आयत्तिःः स्त्री, (आख + यत्‌ + क्तिन्‌ ।) दिनं । खेदः ।

वशित्वं। सामथ्यं सीमा। स्ति विः हेम
चन्र | प्रायनं । दध्यं। पभावः। भविष्यत्कालः
इति धरणो ॥ (न्यायपथावलभ्बिता अधीनता ।)

्ायल्लकं, क्ली, उत्करठा । इति हेमचन्द्रः ॥ |
अयसं, क्ती, ( अयस्‌ +अण्‌ |) लोहं) इति |

भरतः राजनि्धरटश्च । अयेनि्भिंतादौ, चि। |
(यथा महाभारते,-
“श्ायसं हदयं मन्ये तस्य दुव्कुतकम्भणः'' ।
यथया मनुः, < । २९५ । |
““शक्तिं चोभयतत्तीच्छाामायसं दशडमेव वा?” ।
रधुवं प, १७ । ६२ ।

“स चकष परस्मात्‌ तद॑यस्कान्त इवायसम्‌” ।
(खयेाजनिताचे यथा, |
“विपाके कटु शौतद्ध स्वश्वः तदायसम्‌”? ॥
इति वेद्यक्रचक्रपाणिसग्रहे ॥)

खीप्‌।) लौहमयकवचः। तत्पर्यायः। ्वङ्करत्तिणो
२ जालिका द जालपाया 8। इति हेमचन्दरः॥

त्तिप्रः। क्ोशितः। कुपितः। इतः | इति मेदिनी ।
(पयनशौलः, का्ीत्ुकः, यलसिडः, कसि डः ।)

“इंसयुक्तविमानाग्रे साच्त्चक मगडलुः ।
खयात ब्रह्मणः शक्तित्ंद्यागी ` साभिधीयते" ॥
इति माके देवीमा हाम्यम्‌ ॥

जटाधरः ॥ आगमनं | (यया महामारते,-
“श्षायाने वासि विदिते रामस्य विदितात्मनः'” |

(वधा रामाये,

श्याजनायमविच्तारमेकेका धरणीतलम्‌” ।
मेघदूते, पन्बमेघे | ५८ ।

“नतेनेदीचोँ दिशमनुसरेत्तिग्धंगायामणशोेभीः |)

पय्थायः। अमः र कमः केशः 9 परिश्चमः५
पयासः € व्यायामः 9 । इति हेमचन्द्रः ॥ (शति
यलः। पयनः। यथा साहित्यदपंगे,-

जोवितव्याप्यकालः। इति जटाधरः ॥ (जीवनं,
पाणाः । यथा महामारते,--

“हं केश्ररिणः चेतरे वायुना जगदायुना ।
नातः कमलपचात्तो हनूमान्नाम वानरः” ।
खनाम ख्यातच्छन््रवं शौय राजा, स च नह्षस्य
पिता। यथा महामास्ते,-

“न्ष नाम रानषिर्क्तं ते ओचमागतः।
तचैव पु्बपर््वेषामायेवैश्रधरः सुतः ।
एरूरवसः प्तः खनामख्यातेा राजा ।

यथा इरि वंचे,

“बुधस्य तु महाराज विद्वान्‌ धु्लः एरूरवाः'? |
“तस्य पुल्ला बभूदन्ते सप्त देवघतेपमाः।

दिवि जाता महात्मान खायर्धीमानमावद्चुः"” ।
हृदस्य पचः खनामस्यातेाऽच्रः। `

यथा इसिवंश्,

“इदस्य पलो दयाय शविः कालस्येव च” | )

| चायः, [स्‌] जी, (रति गच्छतीति इय्‌ + उसि +

णि ।) नोवितकालः। यरमायुः। इ्मरः ॥ तत्‌
पय्थौयः। विजोवितं २ नित्यगः इ अनुबन्धः 8 ।
“पुरुषाः सव्वैसिद्धाख चतुवेषंश्तायषः ।

छते चेतादिकेऽप्येवं पादशो कसति कमात्‌” ॥
इति वैद्यकं ॥

“अरोगाः सबव्वेसिद्धाथाखतुव्वषेशतायषः |

छते चतादिष छयेबामावङ्सति पादशः” ॥

इति मनुः १।१५८३ ॥ तं । इति राजनिषंरटः ॥
(“नाभिख्थः प्रशपवन स्ट्टा दत्‌कमलान्तर ।
करटादहिविजियाति पातुं विष्णुषदाग्टल ॥
पौल्वा चाग्बरपीयुषं पुनरायाति वेगतः ।
प्रीणयन्‌ देहमखिलं जोवयन्‌ जठरानलम्‌ ॥
शरीर प्राणयेरेवं संयेगादायुरच्यते"' ।

इति शाङधरः ।

““ज्रीरेन्ियसत््वात्मसंयागो धारि जोवितं।
जित्यगखानुबन्धश्च पय्यायैरायुरुच्यते'” ॥ इति ।
“वषशतं खल्वायषः प्रमारमस्सिन्‌ काल्े। सन्ति
यनरधिकोनवषेशतजोविनो मनुष्याः । तेषां
वि्रतिवर्ज््यैः प्रर्यःदिवलविरषेरायषो लक्त-
शतस प्रमागमुपलभ्य वयसच्ननित्वं विभजेत”
“तन्त्रेण तचायसक्तं खशक्तणतो यथावदेव
तच्च श्रीरमानसाभ्यां रोागाभ्यामनभिद्धतस्य
विश्चेषेण यौवनवतः समन्वागतबलवीपौरुष-
पराक्रमस्य च्ञानविच्चानेन्दियेन्दरियाथेबलसमुदाये
वत्तमानस्य परमदिंरचिरविषिधोपभोगस्य स-
ग्टद्धसन्वोरम्भस्य यथेष्टविचारणात्‌ छखमायु-
रुच्यते” । इति च ।

"असुखमतो विपर्ययेण हितेभियः एनभूताना-
भ्परखादुपरतस्य सत्धवादिनः शमपरस्य परी-

रायु
च्यकारिणोऽपमत्तस्य चिदे परस्परेशानु पहत- |
सुपसेवमानस्य पजाह सम्यजकस्य च्ानविच्चानोप-
श्मशौलस्य डद्धोपसेविनः सुनियतरागरेगेर्ष्या
मदमानवेगस्य सततं विविधप्रदानपरस्य तपो
श्ानप्रश्चमनिन्स्याध्यात्मविदस्तत्परस्य लेाकमि-
मश्चामुश्चापेच्चमाणस्य सप्रतिमतेा = हितमाय्‌-
रुच्यते" । इति च ॥
“ऋददितमते विपर्ययेण प्रमाणमायुषस्तरथे न्द्रिय-
मगोबुदिचेष्ादीनां विद्कति लच्तणेरुपलभ्यते -
निभित्तेरिदमस्मात्‌ ्षणान्मृहृत्तादिवसालिपच्च-
दश-सप्तद श-दादश्ाहात्‌ पच्तान्भासात्‌ बग्मा-
सात्‌ संवत्छरादा खभावमापद्छते इति । तचत
खभावः प्रत्तेरुप्ररमो मरणमनित्धतानिरोध-
इ्येकोऽथः। इत्यायुषः प्रमाणमते विपरौोतम-
प्रमाणम्‌ । इति च ॥
“दर्घ॑श्र तं खल्वायषः परमायमस्मिन्‌ काले तस्य नि
मित्तं परकछतिगणात्मसम्पत्‌ सात्मो पसे वनञ्धेति"”
इति च चरकः ॥) |
छायक्तः, चि, (आड + यज्‌ + क्तः ।) कर्म्माध्यत्तः । |
तत्पर्यायः । नियेगौ २ कम्भसचिवः ३ व्याएतः४। |
इति हेमचन््रः ॥ |
यायधः, पु, (खआयध्यते अनेनेति । खास्‌+ यध +क।)
अस्त्रं । इयमरः ॥ (आयु धानां चये मेदाः। प्रइर- |
णानि, पराणिसुक्ताजि, यन्ल्मुक्तानि चेति। तत्र,
प्रहरणानि खङादीनि, पाणिमुक्तानि चक्रादोनि
यन््सुक्तानि शरादीनि । ““टतायधो यावदहं |
तावदन्यैः किमायधंः'। “क्कि वच्छत्ययमेवमद्य
विमुखं मामुद्यतेऽप्यायधे"' | इति च उत्तर चरिते।)
अयधधम्भिणो, स्त्री, (आयधस्येव धर्म्मो विद्यते
यस्थाः । अयधधम्मे + इन्‌ + खोप्‌ ।) जयन्ती
डद; इति शब्दचन्द्रिका ॥
श्ायधागार, ज्ञी, (चायुधानां आगारं । ष्ोतत्‌ ।)
स्त्रं । सेलाखाना इति ख्यातं । इति महा-
भारते राजधन्मेः ॥ तत्र नियुक्तस्य लच्तशं यथा,-
““शखयापरनाजातितत््व्लः सततं प्रतिजाग्टता |
राच्नः स्यादायधागारे दच्तः कम्मेसु चोद्यतः"? ।
इति माद्छे ६८६ ध्यायः (यथा मनुः€। २८०।
“केाषागारायुधागास्देवतागारमेदकान्‌ ।
इस्यश्ररयहततेख इन्धादेवाविचारयन्‌"” |)
शयधिकः, ए, (खायुधेन जीवति, खाय + ठक्‌ |)
अस््रजीवी । तत्प्ग्यायः। शस्त्राजोवः २ काण्ड-
षः ३ अायधीयः ४ । इत्यमरः । (यथा मदा
मारते ९६।०।द६ ।
“न पादरक्तैः संयक्ताः नान्तराय॒धिका ययः"
शआआायधीयः, ए, (आयुध +|) आयधिकः। इत्-
भरः॥ (यडा । यथा मनुः ७ | २२२ ।
"अलङ्कत ख सम्प्र्येदायधीयं पनजेनं'?
उत्तरचर्ति ६ । “तव्नंयन्ति विस्फरितशस्त्राः
कृमारमायधौयजरेकयः'” |) [स्नमाला ॥
श्यं, जो, (आयसो गयम्‌, ) सौषधं । इति
श्ायन्वेदः, पै, (श्धायुरनेन विन्दति वेचि वेत्यायर्न्वदः।
आयस्‌ + विद्‌ +करय घनम्‌ |) अदादश्विद्या-

१८६
आयु

न्तम तधन्वन्तरि प्रणीत वि द्याविश्षः। वैद्यकशास्े। |
चिकित्साशास्त्रं। तत्त अथरव्ववेदान्तगंतं । यथा, |
“धविधाताथव्वैसव्वेखमायब्वेदं प्रकाशयन्‌ ।
खनान्ना संदितां चक्रे लन्तञ्मोकमयीग्टजु” ॥
इति भावप्रकाशः ॥ ।
चरगब्युहमते ऋग्वेदस्य पवेदः च्ायुच्वेदः। खथ - |
व्वैवेदस्य श स्त्रशस्त्राणय पवेदः॥*॥ अथायुन्बदस्य
विवरणम्‌ ।
“ऋग यजुःसामाथर्व्वाख्यान्‌ दृटा वेदान्‌ प्रनापतिः।
विचिन्त्य तेषामथं चवायब्बेद चकार सः॥

कत्वा तु पञ्चमं वेदं भास्कराय ददौ वि्ः।
खतन्न्रसंडितां तस्मात्‌ भास्कार ख चकार सः ॥
भास्कर ख ख शिष्येभ्य अ यन्वदं खसं हितां ।
प्रददौ पाठयामास ते चक्रः संडितास्ततः॥

तेषां नामानि विदुषां तन्त्राणि तत्कुतानि च।
व्याधिप्रणाश्रवीजानि साधि मत्तो निशामय ॥
धन्वन्तरिर्दिवोदासः काश्ीराजोऽन्धिनीसुतौ ।
नकुलः स इदेवोऽकिं श्चावनो जनको बुधः ॥
जावालो जाजलिः पेलः करथोऽगस्तय खव च।
रखते वेदाङ्वेदक्ञाः षोडश व्याधिनाशकाः ॥
चिकित्सातत्त्वविच्वानं नाम तन्त्रं मनोरमम्‌।
धन्वन्तरि ख मगवान्‌ चकार प्रथमे सति ॥
चिकित्सादंणं नाम दिवोदासश्चकार सः ।
चिकित्साकौमुदौं दिव्यां काश्रीराजञ्चकार्‌ सः ॥
व्िकित्सासारतन्लच्च भ्रमन्न चाश्विनीसुतौ ।

तन्त वरै ्कसन्वैखं न कुल चकार सः ॥

चकार सहदेवश्च याधिसिन्धुविमदनं ।

ज्ञानाणेवं मडातन्तरं यमराजख्छक्रार सः ॥

चअवनो जोवदान्च चक्रार भगवादषिः।

चकार जनको योगी वैद्यसन्देहभञ्चनं ॥

सन्बेसार चन्द्रस्ुतो जावालस्तन्लरसार कं ।
वेदाङ्गलारः तन्त्श्च चकार जाजलिसुंनिः॥

पलो निदानं करथन्तन्ल सव्वं धर' परः ।
देधनिगंयतन््च चकार कुम्भसम्भवः ॥
चिकित्छाशास््रवीजानि तन्त्राण्येतानि षोडश ।
व्याधिप्रणाश्वीजानि बलाधानकराणि च॥
मित्वा ज्ञानमश्थानरायव्वेद पयो निधिं।
ततस्तन्लारयन्न दर्ग वनीतानि कोविदाः ॥

रतानि कमशो दृषा दिवां भाखरसंदितां।
चायु्व्वेद सन्बेवीजं सव्ये जानामि सुन्दरि ॥
व्याधेस्तत््वपरि ज्ञानं वेदनायाख निग्रहः

खतदेद्यस्य वैद्यत्वं न व्यः प्रसुरायबः

आयुन्ब दस्य विज्ञाता चिकित्घाछ ययायवित्‌ ।
धम्मिषटख दयालुख तेन वैद्यः प्रकीर्तितः”
इति ब्रद्मतैवरत्ते ब्रह्मखण्डे ९६ अध्यायः ॥ # ॥
तस्य लच्तणम्‌ यथा,--

“शआचायुर्िंतादितं व्ाधिनिदानं शमनं वथा ।
विन्ते यच विद्धिः स ायु््वेद उच्यते" ॥
तस्य निरक्तियंथा,

“अनेन एरबो यस्मात्‌ अरयुविन्दति वेत्ति च ।
वद्भान्मुनिवरोरेष आयर्केद इति सू्मतः'”

इति भावप्रकाशः ॥ # । अन्त्‌ रोगण््दे वेद-

रायु

शब्दे वैद्यशब्टे च दर्व्यम्‌ ॥
(“हितादितं खं दुःखमायुस्तस्य दिताडहित।
मानश्च तच यचोक्तमायब्बेदः स उच्यते'” ॥
५तस्यायषः पुरघरतमो वेदो वेदविदां मतः
वच्छते यन्मनुष्याणां लोकयोरुभयो दितः" ॥
<किमाय कसमादायव्वेदः किच्ायर्वेदः शाखतो
ऽश्षाश्चत इति । कानि चास्याङ्गानि कैच्वायमभ्ये-
तब्यः किमथश्चेति” ।
“तच भिषजा एेनेवचवतुर्णग्टकसामयजुरचब्वे
वेदानामात्मनो ऽथन्बवेदे भक्तिरादेश्या वेदोद्या-
न्वयः खस्त्ययनबलिमङ्कल होम नियमप्रायञ्धि-
त्तोपवासमन्लादिपरिग्रदाचिकित्छां प्राह चि-
कित्छा चायषो हितायोपदिश्यते नेदञ्चोपदि-
इयायवच्यिं तच्रायश्ेतनाप्रडत्तिजो वितमनुबन्धो
धारि चेत्येकोऽथः, तदा खआयव्वेदयत्धायब्बदः
सुचखयते खलच्तगतः सुखासुखतो हिताहिततः
प्रमाणाप्रमागतचख २तख्ायब्यानायुष्याणि द्य
गणकम्भाणि वेदयल्यतोऽप्यायन्वेदः तचरायुष्याणि
अनायव्यायि च गुणकर्माणि केबलेनोप-
देच्छन्ते"
““तानिन्द्रः सहखकूगमरगुरुरोऽत्रवीत्‌ खागतं
ब्रद्यविदां ज्ञानतपो धनानां ब्रद्यर्षोणमस्ति खवो-
म्लानिरप्रभावत्वं वैखग्ध तैवरेश्च य्ाम्यवासह्छत-
मसुखमसुख।नुबन्धं च । ग्राम्यो हि वासो मूल
मशस्तानां तत्कृतं पर्यक्ृद्धिरनुग्रहः प्रजानां
खशरीरमरत्तिभिः कालश्चायमाय्नवेदो पदेशस्य

बरद्यर्षोणिामात्मनः प्रजाना च्धानुग्र हाचंमायन्बद-
मश्िनौ मच्चं॒प्रयच्छतां प्रभापतिरश्िभ्यां ।
प्रजापतये ब्रद्या॒प्रजानामल्पमाय॒च्नैराव्थाधि-
बङ्लमसुखमसुखानुबन्धं अल्यत्वादल्यतपोदम-
नियमदानाथ्ययनसच्चयं, मत्वा एरखतममायुः-
प्रकषंकरः जराब्याधिप्र्रमनं ऊव्नख्वारमग्दतं
शिवं शररयमुदात्तं भवन्तो मत्तः ओओतुमन्त्युपः
धारयितुं प्रकाशयितुञ्च प्रनानुग्रहाथमाष ब्रह्म
च मीं कारुणयमात्मनश्चानु त्तमं -एणयमुदार
ब्राद्यमच्तयं कर्म्मेति” । इति चरकः ॥
“तानुवाच भगवान्‌ खवागतं वः। सर्व्व वा
मीमांस्या अध्याप्याख्च भवन्तो वत्साः! इद
खल्वायर्व्वैदो नाम यदुपाङ्मथव्वेवेदस्यानुत्पाद्यव
परजाः स्लोकशतसइखमध्यायसइखश्च तवान्‌ ख~
यम्भः। ततोऽल्पायङ्मल्यमेधस्वञ्चावलोक्य नराणां
ग्दयोऽखधा प्रणीतवान्‌ ॥ तद्यथा ॥ शल्यं शालाक
कायचिकित्छा भूतविद्या कौमारग्दव्मगदतन्तं
रसायनतन्लं वाजोकरणतन्ल्मितिः" ॥
“वत्स ! सुश्रुत ! इच्‌" खल्वायवद पयोजनं व्था-
ध्यपष्टदधानां वाधिपरिमोक्तः खश्यस्य रच्तयच्च।
आयरद्मिन्‌ विद्यतेऽनेन वा अयुविन्दतीत्याय्‌-
ेदः।तस्याङ्वरमाद्यमागमप्र्च्छागुमानो पमानः
र्विरुद्धमुच्यमानमुपधास्य। रतद्धङ्ः प्रथम
प्रागभिघातव्रणसंरोहादयच्नशिरःसन्धानाच्च'' ।
“तदिदं शाश्तं एवं खग्थे य शस्यमायय्यं क्ति-
करश्धेति"" ॥ ५

्रायु
शब्रा पोवाच ततः प्रजापतिरधिजगे तस्मा-
दश्चिनावश्धिभ्यामिन््र इन्द्रादद्ं मया तिह प्रदेय-
मर्चिंभ्यः प्रजाहितहेतोः ॥ इति सुश्रतः॥ )
चायववेदी, [ न्‌ ] चि, (खायर्ववेदो ज्ञातव्यत्वेन विद्यते
यस्य । खायव्वेद + इनि।) अयव्वदज्ञः। चिकित
सकः । वैद्यः इति हेमचन्द्रः राजनि्ंगटख्च ॥
चखाययागः, प, ( चायषो जोवितकालस्य योगो
भवत्यस्मात्‌ ।) खौ षधं | इति राजनि्ैशटः ।
चअायद्मान्‌, [त्‌] चि, (अयस्‌ + मतुप्‌ ।) चिरजीवी ।
दीर्घायः । तत्पर्यायः | जेवाटकः २ | इयमरः
यया मनुः, २।१२५.,२। २६३ ।

“आयुधान्‌ भव सौन्येति वाच्यो विप्रोऽभिवादने |
| अयोगवः, पु, (अयोगव ख्व खां अण्‌ । ) श्रूढा- |

“श्ाय॒ गन्तं सुतं दते यशशोमेधासमन्वितं" इति च।)
्युद्मान्‌, पै, विस्कम्भादिसप्तविश्रतियोगान्तमत-
हृतीययोगः। तच जातफलं । “यस्यायण््रान्‌ जन्मः
काले धनुश्रान्‌ याने यानं तस्य देष्रष काय्यं ।

कुग्यान्ुानं क्रीडनं एष्यवाच्यां दासेव्वीसेरन्वितो ।

गच्वितख्ध" ॥ इति दीपिका
(“श्वायुश्म।न्‌ सत्ववान्‌ साध्यो व्य वानात्मवानपि'"
इति सुशख्तः॥)
ध्ायव्यं, चि, (आयुष्‌ +यत्‌ |) पथ्यं। इति राज-
निषेयटः ॥ अ।युहितकारकं ॥ (मनुः । ४।१०६ ।
“धन्य यशर स्यमा यव्यं खग्यं चातियिपजनं''
त्रैव २।१५९१

यव्यं प्रा्मखो सुद्गे यशस्यं दक्षिणामुखम्‌”
“शखायव्यं भोजनं जीर वेगानाश्वाविधारणं |
ब्रह्मचग्यमदिंसा च साहसानाच्च वव्जनं'?
इति छश्चतः॥

“यव्या दौपनौ चैव चच्व्या त्रगश्ोधिनी
इति दारौतः |)
युष्या, की, (खायष्यश्च तत्मक्तश्चेति।
धारयः।) नान्दी श्राद्धादौ वसुधारासम्यातनान-
न्तरपाकमो वैदिकमन्तरविश्ेषः ।
सामगानां तन्मन्त्ो यया,
ॐ" आयुविश्वायुविं विश्वमायरसिमददि। प्रजा-
न्वरटरधिनिधेद्यस्मे शतं जोवेम शरदो वथन्ते।
श्वायुषे मे पवस्व वचसे मे पवख विदुः एथिव्या
दिवो शनिन्या इटगवन्त्वापोधः्षरन्ती सोमो
शोद्राय ममायुषे मम ब्रद्मवच्ंसाय यजमान-
स्यद्या अमुष्य राज्याय । अमुख्य स्थाने यदथ ङद्धि
क्तस्य षच्छन्तनाम प्रयोज्यं । इति र घनन्दनभङा-
चाय्यशछतअथाद्प्रयोगतक््वं | * |

यजुविदां तन्मन्त्ो यथा,

@ खायुष्यं वच्स्यं रायव्मोषमौद्धिदः दं हिरं
वच्छव जेत्रायाविश्रतादुमां। न लब्ताूसि न
पि्ाचास्तरन्तिवेदानामोनः प्रथम? ष्टीलत्‌ ।
यो बिमत्तिं दाच्तायण्थर्‌) हिरण्यः सददेवेष
कृयते दघंमायुः समनुष्येष कछणते दी्ध॑मायः
यदा बभ्रान्दाक्तायगार् दिर शतानीकाय
छमनस्यमानाः। तन्न खादध्रासि श्रतसारदया
यष्रान्नरदद्धियथासं"। इति तत्कतयजुर्न्वेदीय-
ऋादधप्रयोगतक्वं ॥

२७

आयोधनं, ज्ञी, (आङ्‌ + यध + ल्यट्‌ ।) युद्धं । बधः।

च्यार, क्ती, ( आख + ऋ + भावे घञ्‌ |) मुण्डायसं '

आरः, प, ( खाख्‌+ऋ +कत्तरि सज्ञायां घन्‌ ।) |

खारकरटः, पै क्ती, (आर करूटयति स्तपीकरोति

श्पार चतं, चि, (खारच्ततोति । खार + रच्च +्च्‌ |)

च्यारच्तः,प, (खाड + रच्त +अच्‌ |) गजकुम्भसन्धिः।

च्धारग्वधः,

६८७
आर्‌

आयुस्करः, चि, ( आयस्‌ + छ +क }) परमायुजे- |

नकः॥ (आायुङदधिजनक |
“सदामलक्रखुक्तिभिदधिसरेग तलेन वा |
डेन पयसा तेन यवशक्तभिर्वां सह । ।
तिलेन सहमाच्तिकेण पलनेन पेन वा
वुखारमरस्कारः परममेध्यमायु खरः" ॥
इति वाभटः ॥) |

अयोगः, पर, ( अट्‌ + युज्‌ + घञ्‌ |) गन्धमाल्यो- |

पद्रः व्यापारः । रोधः। इति हेमचन्द्रः ॥ |
(यथा रामायगे,- ।
“सरैः कणिकारेख किंशुके सपएष्पितेः। |
स देशो भ्रमरायोगः प्रदीप्त इव लच्छते" |)

देश्यायां जातो जातिविशेषः । इति हेमचन्द्रः ॥ |
तस्य कम्म काषतच्तगं । (यथा मनुः ९०।६२, |
१० ।१६।
“रूदवादायोगवः त्तत्ता चण्डालच्ाधमो णां । `|
वैश्यराजन्यविप्रास जायन्ते वगसङ्राः” ॥ |
“छायो गवोऽयं चत्ता च चारडालखाधमो णां | |
पातिलोग्येन नायन्ते शरदादपसदास््रयः" ॥) |

ष्यायोजनं, ज्ञी, ( आड + यज्‌ + स्यद्‌ ।) उद्योगः।

खादहरणं । दरव्यासादनं | यथा,
“कुच्रचित्‌ तण्डलाः सन्ति क्र च स्थालो क्व चेन्धनं । |
तेधामायोजनं कुव्व॑न्‌ मुख्यः कर्ताभिधीयते'" ॥ ।
इति गोयीचन््र्टेतकारिका ॥ |
इति मेदिनी ॥ (रधुवंश, ९।४२।

“खायो धने छष्ण गतिं सहाय-

मवाप्य यः च्ततचियकालराचिं"" ।
भट्टिः, “योधने स्थायुकमस्त्रजातम्‌'” ।
रघुः, ५। ७९। “आयोधनाग्रसरतां त्वयि वीर !
याते)

सुणडलो हं । इति राजनिघंशटः ॥ पित्तलं । इत्य-
मरटीका ॥ कोणः। प्रान्तभागः | दइत्यानन्दलदह-
रीटीका ॥ (चक्राङ्गकाष्टमेदः । यथा महाभारते,
«“खारान्तरेनावपतत्‌ सं त्तिप्याङ् चतन इः”
ध्यस्त्रिषट्टिशतारर्यं वेदाथं स परः कविः” ॥)

मङ्गलग्रहः । ्रानिः। पित्तलं । इति हेमचन्द्रः ॥
इच्तमेदः । तत्पर्यायः । मधुरा्लफलः र । इति
रलमाला॥ रेफल इति ख्यातः

पचा दच |) पित्तलं | इत्यमरः ॥ (यथा नषे ।
“काञ्चने काञ्चननायिकाङ्के किमारकूटाभर-
णेन न शियः" |)

स्त्तायक्तं । इति शरब्द्रल्नावली ॥ स्च्णीयं। इति
विखः॥

ति चिकाण्डगेषः॥
पै, (खा +रुगे प्रङ्गायां क्षिप) आरग

अर्‌

सोगश्ङ्कामपि दन्ति अच बधादेश्ख।) उत्त
विेषः, सोनाल्‌ सोँदालि इति ख्यातः । तत्‌-
पर्य्यायः । राज्ञः २ सम्पाकः द चतुरङलः 8
च्यारेवतः ५ वयाधिघातः € कृतमालः ७ सुव-
कः ८ । इवयमरः॥ मन्थानः € रोचनः १० दौघं-

फलः १९ ्पद्रमः१२दिमपएष्पःरद राजतरः१४

करडन्नः १५ ज्वरान्तकः २६ अरुजः १७ खय-

एवष्यः १८ खणदुः १९ कुखदनः २० कर्णा

भरयकः २९ महाराजद्रमः २२ कणिकारः रद्‌

खर्णाङ्ः २8 | इति राजनिघरटः ॥ परग्रहः २५।

इति रनमाला ॥ अस्य गुणाः । अतिमधुरत्व |

श्रीतलत्वं । अूलज्वरकगडकुमेहकफ वि म्भना-

शित्वश्च । इति राजनिधेरटः॥ अणि च। ज्वर-

इद्रोगवातरक्तोदावत्तरोगे अति य पश्यतं | म्द्‌-

त्वश्च । अस्य फलगुणाः । मधुरत्वं । ककारित्वं ।

वातपित्तहारित्वच्च । इति राजवल्लभः ॥ चमल-

तास इति डिन्दौभाषा।

“चऋारग्वधो राजढच्तः सम्पाकख्चतुर कूलः ।

छारेवतव्याधिघातक्लतमालसुवगंकाः॥

कणिकारो दीघफलः खणाङ्ः खशेभूषगः।

आरग्वधो गरुः खादुः शौोतलः खंसनोत्तमः॥
ज्वरो गपित्ताखवातोदावन्तश्रलनुत्‌ ।

तत्‌फलं खंसनं र्यं कुपित्तक फापद्ं ॥

ज्वरे तु सततं पथ्यं कोखशुदिकर र” ।

इति भावप्रकाशः

(यवहारो यथा,

“बाले ङडधे चते क्षीणे कुमारे च मानवे ।

योज्योग्टदलपा वित्वादि शेषा चतुरङ्लः'” । ५ ॥

ग्रइणप्रणालो यथा| *॥

“फलकाले फलन्तस्य ग्राह्यं परिणतच्च यत्‌ ।

तेषां गुणवतां भार सिकताञ्च निधापयेत्‌ ॥

सप्नराचात्‌ सखु त्य शोवयेदातपे भिषक।

ततो मज्नानमुङ्खव्य ख घौ भाण्डे निधापयेत्‌” । *॥
संयोगविरेषे गणा यथा ॥ *॥

“द्वाच्तारसयुतो देयो दादोदावन्तंपौडिते।

चतुव्षं सुखं बाले यावदा शवा्धिंके । *॥

चतुरङलमजन्ञकतु प्रतं वायवाञ्जलिं।

छरामण्डेन संयक्तमयवा कोलसीधना ॥

दधिमण्डेन वा यक्तं रसेनामलकस्य वा ।

कछला शौतकभायं तं पिबेत्‌ सौवीरके वा”

इति चरकः॥)

ष्यारटः, प, (चय्‌ +रट्‌ +टच्‌।) देश्विग्रोषः |

चिकाडशेषे चचियवगे आरट नशब्द रग्ंनात्‌ ॥
तच्च आरटजोऽपि पाठः ॥ (यथा भारते,
५प्रश्चनद्यो वदन्येता यच पोलवनान्यत ।
श्रतद्रख विपाशा च टतीयेरावती तथा॥
चन्द्रभागा वितस्ता च सिन्धषष्छा वहिगिरैः।
चछारद्ानामते देशा नष्धम्मान तान्‌ ब्रजेत्‌ '।
“पञ्च नद्यो वदन््येता यच निःखटत् पन्बेतात्‌।
च्ारट्ा नाम वादका न तेष्वा द्यं वसेत्‌”)

छरटजः, धु, (आरट्रदश्रे जायते श्चारट + जन +

डः|) आरद्रदेोद्धवघोटकः। इति नटाधर,

आर्‌
चिकाडद्ेशभू रि प्रयोगौ च। (खार ददे शोत्यतने,
तरि । यथा महाभारते,-
“लौधोः पानं गुरुतल्यावमरौ
भ्ृणत्या पर वित्तापदारः।
येषां धरम्म॑सतान्‌ प्रति नास्यधम्मे-
शारट़जान्‌ परञ्चनदान्‌ धिगस्त'" ॥)

|

शचआरणिः, ठे, ( चठ + ऋ + अथिच्‌ । ) श्यावत्तः | ।

तत्पय्योयः। कृलण्डकः २। इति इारावकूण ॥
पाकमारा जल इत्यादि भाषा॥

अरण्यपसुः, ए, (अरणे भवः । अरण्य + व्यन्‌ + स |
चासौ पञ्चेति कर्म्मधारयः ।) अरर्नातपनुः। |

सच सप्तधायथा। महिषः ९ वानरः र त्तः
द सरीष्टपः 8 रसः ५ एवतः ई मग्टगः७। इति|

तिश्यादितन्त्व ६ ॥

श्वारण्णमुदा, स््ो,(अर ए्यसुद्धस्ेवाकारः पणें यस्याः।
तवः खाये अण्‌| ) मुद्भपर्णो। सुगानो इति

भाषा। इति राजनिधंटः ॥

खार्रा्िः, पे, (अरख्छे मवः आरण्यः च सिं |

ख्व स खव राशिः) सिंहराशिः। मकरप्रथ-
माधः । मीनमेषडषराशयः । इति दीपिका ॥

शआरतिःख्ी, (आर + रम्‌ + क्तिन्‌ ।) विरतिः । नि-

ङत्तिः। इत्यमरः ॥ (उपरमः, नोराजनम्‌।)
श्चारनालं, क्ली, (च्छति आय्‌ + ऋ + अच्‌ खारः।

नल गन्धे ज्वलतीति णः नालः। खारः नालो

गन्धो यस्य |) काञ्चिकं । इति हेमचन््ः ॥
““श्चारनालन्तु गो धूमे रामैः स्यारि्तषीछतैः ।
पक्ेन्यौ सन्धतेसतत्त सौवीरसदृशं ग॒ओेः?॥

इति राजनिषेगटः॥

(“लाता इरिजा मञ्निा कल्लततेलं विपाचयेत्‌ ।
बदड्गुशेनारनालेन दाहश्रौतञ्वराप” ॥ ° ॥
लाक्तादितेशे । #॥ इति वेद्यकचकरपाणिखंयः।)

|

श्ट
चारा

यथा,-

“मीनादिश्ो र विर्यैषामारम्भप्रथमच्तरे ।
भनेत्तेऽन्दे चा्गमासाञ्चैचाद्या दादश सताः › ॥
खारम्भप्रथमच्तये खाद्यकग्याद्यसमये । इति मल-
सामतक््वम्‌ ॥ पारिमाधिकारम्भो यथा,-
““सखारम्भो बरं यज्ञे सङ्कल्यो ब्रतजापयोः ।
नान्दीश्राङ्धं विवाहादौ श्राद्धे पाकपरिष्किया॥
इति तिश्यादितत्त्वम्‌ ॥ (यथा मेघदूते । ३७ ।--
“त्यारज्मे इर प्रखुपतेराजेनागाजिनेच्छाम्‌'' ।
साहित्यदपंणे। प्रमथयपरिच्छेदे।

“प्रारम्भे निर्विन्नन प्रारिश्ितपरिसमाभि-
कामः" । रघवे । २।१५।

“आगमैः सकृशारम्भ आरम्भसदृशोदयः'” |)

आरवः, ए, ( आ+ र + अच्च ।) शब्दः । इत्यमरः ॥

(बथा रामायणे । “वानराञ्चक्रारवं” ।)

` “ज्ये्ाज्ञेषा मघा पुन्न रेवतो भरकोदये” ।
विश्ाखार््रात्तरावाएशतमे पापवासरे ॥
लम स्थिरे सचन्द्र च पारसीमारवौं पठेत्‌” ;
इति गणपतिमुद्धत्तः ॥

खारा, स्त्री, (खख + ऋ + खच्‌ + टाप्‌ । ) चम्भ-

भेदका । तत्मग्यायः। चम्मपमेदिका २। इत्य-
मरः॥
“उद्यम्यारामयकायोत्थितस्य' । इति माघः।)

ख्ारामरं, कतो, (खारायाः अरं षोतत्‌ |) ख डंचन्रा-

द्यस्त्रमुखं ।
“खद्धचन्रखरपरादिधाराग्रं सुखमु खते""।

“आराग्न्तु सुखन्तेवां एव्यपत्रादिभेदतः"” ॥ इति

इलायुधः।

खारात्‌, य, (आखा राति। रा दाने बाङ्लकादाति-

पर्ययः ।) दुरं । निकटः । इत्यमरः ॥

श्ारनालक, क्ली, (अआरनालम्‌ ख॒ खां कः |) | (यथा, उत्तर चरिते।

काञ्चिकं । इत्यमरः ॥ कांजि इति भाषा ।

“नेघमासेव यश्चायमारादपि विभाव्यते” । इति

रन्ति, (खाए +रम्‌ + क्तः।) छतारम्भं। आरम्भे “तमच्यैमारादभिवत्तेमानम्‌” । इति रघौ २।१०।

ज्ञौ । वचाः
“रन्धं मलमासात्‌ प्राक्‌ यत्‌ कम्मं न समापितं।
अगते मलमासेऽपि तत्‌ समाप्यं न संशयः"? ॥
इति मलमासतत्त्वं ॥ * ॥ च्ारव्धकम्म्॑ट श्रौ चा-
भावो यथा, -
“व्रवयज्चविवारेषु श्राद्धे हेमेऽचने जये ।
आरब्धे छूतकं न स्यादनारन्धे तु सूतकं", ॥
इति तिश्यादितत्वं॥

श्आारम्भः, प, (आड + रमि + घम्‌ |) प्रथमृतिः।
तत्यच्छायः। पक्रमः १ उपक्रमः २ अभ्यादानं इ
उद्कातः 8 आरम्भः ५ । इत्यमरः ॥ अभ्यादानादि-
्रयमारम्भमाचे।
शयेके॥ केचित्त परक्रमादिदयं प्रथमारम्मे ॥
खभ्यादानादिचयं ारम्भमाते । इति बङ्भिरक्त-
मपि न साधु यतः प्रथमङ्ृतिरेव आरम्भः तत्यन्ब-
इयं श्वारम्मे शेषच्रयं आरब्धे इ्ाङः। इति
भरतः ॥ त्वरा । उद्यमः। बधः। दर्पैः इति मेदिनो ।
प्रस्तावना । इति चिकाणश्रोषः। आद्यछतिः।

प्रक्रमादिपश्च चखारम्भमाचे

|
|

आरातिः, पै, ( अङ +रा+क्िन्‌ । ) अरातिः।

श्चुः । इति भरतः दिरूपकोषख्च |

्ाराचिकं, ज्ञी, (खाद्‌ + राति + कन्‌ |) नोराजन-

निभित्तदीपः। नौराजना। नौराजनयाच्श्च |
आरति इति भाषा । तथाच इरिभक्तिविलासे।
“ततश्च मूलमन्त्रेण दत्वा एुष्याञ्जलिचयं ।
महानीराजनं कुयात्‌ महावाद्यजयखनेः ॥
परज्वालयेत्तद्थ्च कपर तेन वा ।
च्धाराचिकं शुभे पाते विषमानेकवर्तिंकं'” ॥
अन्धच्च ।

“श्यादौ चतुष्यादते च विष्णो-

दी नाभिदेशे मुखमण्डजेकं ।

सर्व्वेषु चाङ्धेष्वपि सप्तवारा-

नाराचिकं भक्तननस्त दुर्थात्‌” ॥

ष्याराधनं, क्ती, (आङ्‌ + राध्‌ + ल्युट्‌ ।) साधनं ।

प्रा्निः। तोषणं । इतमरः ॥ पचनं इति मे-
दिनी ॥ (यथा वैराग्यशतके टष्णाद्बगे ५ ।
"मन्ल्ाराधनतत्परेण मनसा नीताः भसश्राने निशाः

।

|
|

|
आरवी, स्त्री, आरवनामकन्लेच्छटे शोयमाघ्रा । यथा, `

आरू
उन्तरचरिते। प्रथमाङ्क ।
“जें दयाञ्च सौस्यश्च यदि वा जानकौमपि ।
खाराधनाय लोकानां मुद्धतो नात्ति मे यथा” ॥
कुमारसम्भवे १ । ५€ ।
“चछाराधनायास्य सखीसमेतां
समादिदेश प्रयतां वनुजाम्‌'' ।)

आराधना, स्त्री, (चाण + राध्‌ + णिच्‌ +युच्‌ +

सतरीतवाव्‌ टाप्‌ ।) साधना । तत्प्धोयः। सेवा द्‌
भक्तिः ₹ परिचर्य ४ प्रसादना ५ खुशूषा ई
उपान्तिः 9 वरिवस्याः < परिदष्टः € उपचारः
१०। इति हेमचन्द्रः ॥

| आरामः, ए, (शारम्यतेऽच, खाड्‌+ रम्‌ + आधारे
घञ्‌ ।) उपवनं । इत्चमरः ॥ वागान्‌ इति भाषा ।

(यथा, मनु+--८ । २६२ । < । ९६४ ।

“च्तेचरकूपतङ़ागानामारामस्य टस्य च ।

“ब्य तडागमारामं च्च वा भोषया इरन्‌” 1)

| ऋरामश्नौतला,स््ो,(आआरामत्वात्‌ शोतल लिग्ध। ।)

सुगन्धिपचिविश्ेषः। वन्बय्धादिवगें लिखिता ।
तत्यग्धायः। श्चानन्दौ २ श्रौतला रे सुगन्धिनी #
रामा ५ महानन्दा ₹ गन्धाद्या 9 रामश्रौतला
८। शस्या गुणाः । तिक्तत्वं। शौतलल्वं । पित्त-
इारित्वं। दाहशो चप्रशमनत्वं । विस्फोटव्रणरोप-
गत्वद्च । इति राजनिर्धयटः॥ (यथ) वैद्यके ।

“श्ारामश्रौतला तिक्ता शौतला पित्तहारिणी"।)

शारालिकः, चि, (अरालं कुटिलं चरति इति ठक्‌ ।)

सूपकारः | पाचकः । इत्धमरः॥

खारावः, पु, (खाङ्‌ + र + घञ्‌ |) शब्दः। इव्मरः ॥

(यथा महाभारते । >

1 वघ
“चारावं माढवमेस्य गुणां चियेवधे।
“शाराव: सुमहांखासोत्‌”” । )

खारः, पै, (ऋ + उण्‌ ।) ड च्तमेदः। ककंटः । जकर: ।

इति मेदिनी ॥

खारूः,प, (ऋच्छति र्यते वा । चट + ऊ + णिच |)

पिङ्गलवगः। त द्युत चि । इ्णादिकोबः ॥

च्यारूकं, ज्ञी, (खारू + कन्‌ । ) दिमाचन्ने प्रसिडौ-

वधीविश्धेवः। आड इति माषा । तत्पय्यायः ।
बीरसेनं २ वीर ₹ वोरारुकं ४ । तत्पचएष्यादि-
भेदतः चतुजञोतिः। तेषां गुशाः । मधुरत्वं । हि-
मत्वं । अशःप्रमेगुल्माखदोषनाशित्वश्च। इति
राजनिर्घण्टः ॥ (यथा चरके ॥

“न्तं परषकं बाच्ता वदयग्या्यारूकाणि च'” |)

स्यारूएः, नि, (खा + र्‌ + कत्तरि क्तः ।) छता-

रोदणः। ङच्तादिर उपर चङ्ा चक्ति इति
माषा । यथा,

“साम रामेति रामेति कूजन्तं मधुराच्छर ।
आरूएकविताश्राख वन्टे वाख्ीकिकोकिलं” ॥
दति रामायखपाउसछ पुन्बेपारखयन्नोकः ॥

(यथा मृतिः ।

“खारू नेषटिकं धम्मे यस्तु पश्यते एनः ।
प्रायश्धित्तं न प्रयामि येन शुध्येत्‌ ख त्मा" ॥
भीता ।

““योगारूएस्य तस्येव शमः कारणमुच्यते” । )

च

आरो

रेवत, क्ती, (्ारेवयति निस्तारयति मलं सार-
कलात्‌ । रेट ्रवगतौ । णिच्‌ + विच्‌ ॥ अतति ।
खत +अच्‌ । तत आरव चासौ अतेति । )
पारावतदच्चफलं । इति राजनिधगटः ॥

(“मृलकं सुव्कमाचच्च वर्षाभूः पञ्चमुलकं ।
आरेवतपलच्वा शु पक्वा तेन. तं पचेत्‌" ॥ |
इति सश्चतः वैद्यकचकरपाणिसंगरहख्च !) ।
श्वारेवतः, ए, (खारेवयति रेचयति मलं सारकत्वात्‌
च्ाठ्‌ + रेव्‌ + णिच्‌ + विच + अत च्‌ ।) व्ारग्वध-
ङनच्तः । इत्यमरः ॥

खारेग्य, जी, (अरोगस्य भावः| व्यज्‌ ।) वाध्यभावः। |
ततृषय्यौयः। अनामयं २। इत्यमरः ॥ पाटवं द्‌
लाघवं ४ वात्त५। इति राजनिघेरटः॥ (““खा-
रोग्यं तत्‌ खखावष्'” । इति शाङ्धरः ॥
“न्नोथेकाममोच्ताणामारेोग्यं मलमुत्तमम्‌'” ।
-«“दखसं चकभारोग्यम्‌,'”

“वे दाध्ययनशन्दाश्च सुखे वायुः प्दच्तिणः।
पथि वेश्लपवेशे तु विद्यादारेोग्यलच्तणम्‌ ॥
इति चरकः॥

^सुखमाचं समासेन सदक्तसयेतदीरितं ॥
आरोग्यमायर्थौ वा नासद्भिः पराप्यते मिः" ॥
इति सुश्चतः ॥}

च्यारोग्यशाला, स्त्रो, (खारेोग्याथौ शाला । मध्यपद-
लोपिकम्मैधारयः।) अरेोग्यदानग्हं । चिकित्‌
सालयः । वथा,-

“धम्माथेकाममो त्तागामारेोग्यं साधनं यतः।
अतस्ूवारोग्यदाता च नरो भवति सब्ैदः ॥
आरोग्यश्चालां कुर््वोति महौवधपरिच्छदां ।
विदग्धवेद्यस यक्तं बहब्ररससय॒तां ॥

व्यत्त शासरवित्‌ प्रानो टृद्धौषधपराकमः ।
शओोषधीमलतत्वच्नः समु द्रशकालवित्‌ ॥
बलवीर्यविपाकन्ञः श्रालिमांसौषधीगगे ।
त्यागिवदेडिनां तद्वदनुकलः पियंवदः'” ॥

इति वंथ्कं ॥

आरोप छ, (आख + रह + यिच + घन्‌ |) मिश्या-
श्चानं । यथा । “असपभूते रव्लौ सपैौरापवत्‌
वस्तन्धवस्वारोधः अध्यारोपः" । इति वेदान्त-
सारः ॥ मिथ्याविव्करणं। यथा । “अद्धवा तु
देषारोषो गणेव्वपि"” । इत्यमरः ॥

(था साद्दिग्यदप्ंये | ०म परिच्छेदे)
५“आारोपाध्यवसानाभ्यां प्रदयेकं ता पि दिधा' |
“रूपितं रापितारोाषो विषये निरपडवे' ॥
“श्र कस्यचिदारोापः पर्ारोपयकारणं”” ।)
रापयं, को, (श्ाङ्‌+ रुद्‌ + णिच्‌ +ल्युट्‌ |)
न्यासः । संश्यापनं ॥ (शस्यादीनां रोषणं । शरा-
समाद ध्यादौनां संय जनं, उन्नमन, समुत्थानं,
यथा सादित्दपेणे । १०म परिच्छेदे ।

“वज्र कस्यचिदारापः परारोापणकारणम्‌"” ।
रामायणे । आदिकाग्े ।

“यद्यस्य धनुषो रामः कुब्थदारेपगं मुने” ।)

खरा हकः, चि, (चाड + रुद + रल्‌ ।) आरोाहण-

चअाराहण, क्री, (आारुद्यतेऽनेन । खाद + रह्‌ +

आविः, पु, (अकां स्यापत्यं । अकं + इन्‌ |) अकां एलः ।

्ागंलः, पु स्त्र, (अगंल णव खार्ये अण्‌) ) अगं लः ।
शआग्वंधः, पे, खारग्वधडच्तः। इति शब्दचन्द्रिका ॥
चार्घा,स्तरी, (खाट्‌ + अघं + खच्‌।) पौता दौर्घ॑तुणा

आष्य, जी, (चाया मत्तिकया विदितम्‌ । आार्घा |

शात्तः,चि, (र्‌ + ऋ + क्तः) पीडितः । अद्चस्थः |

आअरोापितं,चि, (खार्‌ + स + यिच + क्वः) -छता-
रोषं । निदितं । न्यक्तं । इति इलायुधः॥

शय
आत्तः
कलस्यितं । (वथा कुमारसम्भवे २ । ३५ ।

॥
“तं देशमारापितपएष्मचापे'” । काव्यपका शे । |
“सम्तवल्त विषयं श्रौता आरोपिता यदा” ।) |

|

खाराः, ए, (खास + रुह + घञ्‌ ।) देष्यं । वर्त्र

आर्तिः
“आत्तचागाय वः शरास न प्रहर्तुमनागसि?" ।
“देव्योऽपि सम्मतः शिद््तस्यात्तस्य यथौ वधम्‌" ।
इति रघौ । ९।२८। (तथा च चरके
“नाश्िनावातते मेषजेनेापपादये्ता”। इति ॥

याः ओणिः। इत्यमरः॥ (यथा माधे “खारोदे- | आत्तेगलः, ए, (खात्तं इव गलति पचादय च ।) नील-

निंविडङृहतनि तम्बविम्बेः', ।) खवरोाहः। आरेा-
शं । गजारोाहः । समुच्छयः। इति मेदिनौ ॥ ।
(“चअसोहभिव रत्नानां प्रतिष्ानमिव जियः" |
इति रामायणे । ) परिमागविश्टेषः। नितम्बः।
इति हेमचन्द्रः॥ (खारोइति यः। आङ्‌ + रुद्‌
+अच्‌ । निषादी । यथा, इसिवंशे- ।
“खना पर्यधावन्त इतारोाहा दिशो दश" |) '

कर्ता ॥

ल्यट्‌ । ) सोपानं । सिडि इति भाषा (भवै
ख्यट्‌ |) समारोहः । नीचादूद्ध गमनमिति यावत्‌ ।
(यथा कुमारसम्भवे ९ । ३९ । |
“श्वारोाडइणा्थे नवयौवनेन ।
कामस्य सोपानमिव प्रयक्तम्‌'” ।)
प्रराष्टगं । खङ्करादिजननमिति यावत्‌ । इति
मेदिनी ।

शनैश्चरः । इति ज्योतिःशास्त्रं ॥ (वैवसखतमनुः,
समीवः, कणं ।)

इति दिरूपकाषः ॥ खिल इति भाषा | `
(“च्ारग्वधशब्देऽस्य गुणादयेा ज्ञातव्याः"? ।)
षट्पदसच्निभा मच्िका। इति राजनिधैरटः ॥

+ यत्‌ । ) खार्घानाममच्तिकोत्यन्नमधु । तस्य
शणाः। अतिश्यचच्ुह्टितकारित्वं । कफपित्ताख-
दाषनाश्ष्त्वश्च । इति राजनिघंगटः ॥ (यदुक्त,
“मधुकङच्तानियां सं जरत्कान्वोश्रभेद्धवाः ।
खवन्याष्यं तदाख्यातं शतकं मालवे नः ॥
तौच्ततुण्डासत्‌ याः पौल मल्िकाः बट्‌ पदेोपमाः।
शार्घा्तास्तत्‌ छतं यत्‌ तदाष्येमि् परे जगः" ॥
यथा स॒श्चते,--

“ष्यं मध्वति चन्तव्यं कफपित्तहरं पर । ।
कषायं कटु पाके च बल्यं तिक्तमवातद्त्‌”› ॥
इद हि अद्विधमधुजातिमध्ये परिगणितम्‌ ।
“पौत्तिकं भ्नामर च्तौद' माच्तिकं छाचमेव च ।
अष्यैमौदालिकः दालमिग्यदौ मधुजातयः? ।)

यथा,--
“च्या्तानां मागं माणानां प्रायश्खित्तानि ये दिजाः।
जानन्तो न प्रयच्छन्ति तेऽपि तद्योषभागिनः"”॥
इति परायश्ित्ततत््वं ॥ (दुःखितः, कातरः, श्ेका-
भिभरूतः, उद्देजितः, विरक्तः, अपकछ्लतः, उत्यी-
डतः । वथा शाकुन्तले, प्रथमाङ्के ।

भिटौ । तत्पर्य्यायः । बाणः २ बाणा ३ दासौ ४
€

अत्तगलः ५। इत्धमरस्तदरीका च ॥

(“दासे खात्तेगलख् सः”? | इति भावप्रकाशः ।)

त्तव, ज्ञी, (ऋतुरस्य प्राप्तः, श्‌ यदा ऋतुरेव ।

प्रज्ञादिभ्य्े्यण्‌ ।) स्रीरजः। इत्यमरः ॥ पुष्पं । `
इति मेदिनी ॥ (यथा मनुः, ३ । ४८ ।

“तस्मात्‌ यग्मास एकतां सं विग्रोदा्तवे स्रियं" ।
“नेपगच्छेत्‌ प्रमत्तोऽपि स्तियमार्तवदशरंने" ॥
अथात्तवस्य खरूपमा इ ।

स्त्रीणां रस णव मासेनात्तवं भवतोन्धक्रा एन-
राह शश्वत व | ॥
“मासेन पचितं काले धमनौभ्यस्तदात्तवं ।
इषदिवणछष्णश्च वायुर्योनिमुखं नयेत्‌"
गभग्रहणयेाग्यस्यात्तवस्य लच्तणमा ह ।

श श्ाखटक प्रतिमं यच्च वद्वा लात्तारसोपमं |
वदात्तवं प्रश्रसन्ति यदासो न विरञ्जयेत्‌'" ॥
श्ात्तवस्य वणदयाभिधानं । वातादिपङ्धतिभेदेन
वणभेदात्‌ । यद्ासो न विरञ्जयेत्‌ | यदासो लप्र
पच्ताक्लितं तदासस्यजति न तु विक्लतरक्घं कुग्थात्‌"”
इति भावप्रकाशः ॥

““मासाच्निष्पिच्छदादहात्ति पञ्चराचानुबन्धि च ।
नेवातिबड्ला्यल्पमात्तेवं शूडमादिष्टेत ॥
य॒न्नाफलसवशश्च पद्मालक्तकसत्रिभं ।

इन्द्रगो पकसङ्कगशमात्तवं ुदधमेव तत्‌” ॥
इति चरकः,

श शाटक प्रतिमं यत्त यदा लाच्तारसोपमं ।
तदात्तवं प्रशंसन्ति यद्वासो न विरञ्जयेत्‌ ॥
विधिमुत्तरवस््यन्तं कुग्यदात्तवशुद्धये ॥
स्नौणां खेद्ादियक्तानां चतद्टष्वात्तवादिष ।

कुर्य्यात्‌ कल्कान्‌ पिचंश्चापि पश्यान्याचमनानि च॥

म्रश्थिभ्रूते पिबेत्‌ पाठां भूषणं इच्चकाणि च।
दुगन्धे पुयसङ्गाशे मज्जतुल्ये तथात्वे ॥
पिबेद्धदसियः क्ाथश्चन्दनक्षाथमेव च”

“आात्तेवं शो गितन्वाभरेयमम्री षो मोयत्वाद्भस्य
पाचमोतिकञ्चापरजीवर क्तमाङरा चार्या") ॥
“श्वं मासेन रसः शुक्रोभवति स्रीणाश्ात्तव-
भिति""॥ इति खुश्चतः॥)

शात्तवः चि, (ऋतुः प्राप्रोऽस्य । खर्‌ ।) ऋतूद्कवः।

इति मेदिनोकरहेमचन्रौ ॥ यथा रामायणे,
“वात्तेवान्युपसन्नाना पुष्पाणि च पलानि च” ,
रधौ ८|३६।
“खभिभूय विभरतिमात्तवीं
मधुगन्धातिशयेन वीरुधाम्‌ ' |)

| त्तव, स्त्रो, वाजिनौ । घोटकी। इति राज

निषेटः ॥

| खातिः, स्त्री, (अट +ऋ + किन्‌ ।) पीडा। धनु.

ष्कोटिः। श्व्यमरटौकायां भरतः॥ रोगः। इति

। 1/3

साजनिषेगटः। (यथा मेघटूते,पब्बमेघे | ५४।
"“अापत्तात्तिप्रशमन फलाः सम्पदे! छ्यत्तमानाम्‌" ।
चखचत--
““दाइतिसार पित्ता खमूच्छामद्यविषा्तिंषु" |)
ष्चाद्र, ~, (खद्‌ + रक दीघञ्च।) सजलवस्त । भिजा
इति भाषा । तत्पय्थायः। साद्रर्‌ जिब्रंरं स्ति

मितं ४ तिभितं५ ससूत्रं ई उत्तं 9। इव्यमरः॥ |

(तच दिविधं वदुक्घं,-

"छागे यं दिधा पोक्तं सरसं नीरसं तथा ।
सदुग्धं गुप्ररसकं दिधा नौरसमुच्यते ।
वास्तकं साषपं शाक निगुरडयरण्डमाषकम्‌ |

स्तराद्यमिदं सन्बमाद्र सरसमुच्यते ॥
वटाश्वत्यकरौराद्यमाद द्यं तु नौरसं ।

सदुग्धं तु दिधा प्रोक्तं शद्‌ तौच्णमिति क्रमात्‌ ।
शातला बच्यसीड्ण्डस) रिरया द्यास्त तौच्छशकाः ।
दुश्धिकाकंच्तीरिण्याद्या ग्टदुदुग्धाः प्रकौत्तिताः”

यथा र घवं श, “्ाद्राच्ततारोपणमन्वभूतां |
मेघदूते उत्तरमेघे २५। |
“वन्त्रोमाां नयनसलिङः सारयित्वा कथित्‌") |
ष्यारकं, की, (खर॑यति कफं खाद्रं । ततः कन्‌ । यदा |
्ाद्रंयति जिङ्गायां। कन्‌ |) कदुमूलविशषः। खादा |
इति भाषा । तत्पग्यायः। शटङ्कवेर २ इत्यमरः ॥
कदुभनं र कटूत्कटं 8 । इति केचित्‌ ! गु ल्ममू लं |
भूलजं ई कन्दरः 9 वर < महौज € सकते १०

च्चनूपजं १९ अपाकग्राकं १२ चान्द्राख्यं ९३ राड- | खार््रालुब्धकः, प, ( आखदायां तन्नान्मा प्रसिडधनच्ते

ऋचं १४ सुशाककं १५ शाकः १६ आद्रशाक १७
सच्छाकं १८। इति राजनिघर्टः॥ खस्य गुणाः ।

कपवात विबन्धानाडइश्रूलपित्तनाशित्वं । इद्यत्व, |

सचिशुक्रक।रित्वश्च । इति राजवल्लभः। अपिच | |
उष्शत्वं । कटुत्वं । विपाके शौतलत्वं । लघुत्वं |
धभिदीपनत्वं । शोयकगठामयनाशिित्वश्च । इति |

राभनि्धैरटः॥ लदणादकगणाः। भोजनाग्रे
प्रश्यत्वं । जिडाकरटविश्ोधनेत्वं । अभिसन्दी
पनत्वं | चद्यत्व,-- |

“वावपित्तकपेभानां श्ररौरवनचारिगां | |
खक रव निषन्तास्ति लवकानंककेशारो'' ॥
इति द्यगुणः,-

“धारयं उदङ्गवेरः स्यात्‌ कटुभरं तथार्धिंका।
आा्धिंका मेदिनी गर्वी तौच्तणोष्णा दीपनी तथा । |
कटुका मधुरा पाके रूच्तवातकफापहा।
ये गणाः कथिताः शएर्टास्तेऽपि सन्या केऽखिलाः। |
भोजना सदा पथ्यं लवणाद्ंकभच्चगं ।
ऋभ्निसन्दी यनं रुच्यं जि कृाकगठविश्रो धनं ।

कष्टे घःगकरामये इच्छे रक्तपित्ते व्र ज्वरे ।

दाहे निदाघश्ररदेर्निव पजितमादेकं'

इति भावप्रकाशः ॥

(वददा्ंकमेतच्च, इति वाभटः ॥

“रचनं दीपनं ष्यमाजंकं वि्मेषजं ।
वातद्घे्रविबन्धेषु र सन्तस्योपदिश्यते" ।

इति चरकः |

“+कणानिलइरं खय्य विबन्धानाष्रलनुत्‌ |

|
|
1
॥

कटूष्णं रोचनं इदां ट्व्येवादरकं सप्तम्‌”

१९०

आयः
इति सुश्रतः॥)
खान्रपटी, [न्‌] प, (खाडपट + इनि।) खाद्ररक्तवस्त्रा-
खतकन्त्‌ कश्च नाश पलकाभिचारकम्भविशेषः ।
यथा | “खथाद्रंपटौ । प्रणवे हदयं भगवति चा-
मुण्डे रक्तवाससे अप्रतिइतरूप पराक्रमे मुक:
बधाय विचेतसे वड्धिवल्लभा | आार्जरक्तपटेनाटतः
समु्रगाभिनीनदीतटे ऊषरभूमौ वा दल्तिणा-
सुख ऊद्धंबाडब्नंपेत्‌ यावत्‌ पटः शरष्यति तावत्‌
प्राणाः खुष्यन्ति शचः” । इति तन्लसारः ॥
च्याडंपटविशि्टे, चि।॥
च्यादरंमाषा, स्त्रो, माषपर्णी | इति राजनिधेगटः ॥
माषाणो इति भावा।
व्या्॑शाकं, ली, (खाने शाकमस्य ।) खाडेकं । इति
राजनिर्धरटः ॥
आओद्री, स्री, (वाङ + टाप्‌ |) अश्चिन्धादिसप्तविंशति
नच्तचान्तगं त षण्नच्तचं । अस्य रूपं । पद्माललत्ध
चवलैकतारकामयं । म्या अधिष्टाच्री देवता
शिवः। इति कालिदासः ॥ मणितुल्येकता रात्मकं ।
इति केचित्‌ ॥ तच्च जातफलं ।
“च्तधाधिको रक्मशरीौरकान्तिः
कलिप्रियः कोपयुतोध्विनौतः।
परूतिकाले च भवेत्‌ किला
नचा चेताः शरणागतेऽपि"।
इति कोरप्रदौपः॥

लुब्धक इव । ) केतुग्रहः । इति इलायधः ॥
अचदिका, सी, (आडक + टाप्‌ |) आाद्गकं | इति
भावप्रकाशः |
(“तरिका तिक्घमधरा मूला न च पित्तकृत्‌]
इति वाभटः।)
श्ाय्यः, चि, (खत्ते प्रछृतमाचरितुं येाग्धः। अय्यते
वा॥ चट +रत्‌ |) सत्कलोद्धवः। इत्यमरः ।
प्यः । खः । बद्धः। इति शरब्दरन्नावलौ ॥
सङ्गतः इत्धजयः॥ (मन्धः, उदारचरितः, शा-
न्तचित्तः। यथा, रामायणे, ३ काणे ।
“योऽहमार्य परवान्‌ म्नाचा व्येन भाविनि?" ।
न्धायपथावलम्बौ, प्रकताचारग्रीलः, सततकन्तव्य-
कर्म्मानुष्ाता । यदुक्तं,
“कनतेव्यमाधरम्‌ काममकन्तव्यमनाचरन्‌ ।
तिष्टति प्राङ्ृताचारे स तु आाग्ये इति स्तः" ।
धाभ्निकः। धम्मेश्रोलः । यथा, मनुः, १० । ७५७।
“वा यैरूपमिवानाय्ये कम्मभिः सव्विभावयेत्‌” ।
उचितः। यथा, रामायणे,
“मागं माय्यं पपन्नस्य नानुमन्येत कः पमान्‌" |
नाद्योक्तौ सम्मानद्धचकमिदं नाम प्रायेण मान्य-
जनाङ्ाने यवद्कियते | यथा, सातित्धदपणे, षष्-
परिच्छदे ।
खेच्छया नामभिर्विे विप चययति चेतरैः” ।
“वाच्यौ नटीखक्धारावा्यैनान्ना परस्पर? })
येः, धु, (अन्तं सदा चरितुं येग्यः । ऋ + ण्त्‌ |)
खवामौ बद्धः इति हेमचन्द्रः ॥ सुत्‌ । श्यजयः।
(श्रषवणः । क्लेच्छेतर जातिः । यदुक्तं महाभारते

आयौ

“लेच्छाखन्ये ब्विधाः एवे ये निता रणे ।
चाय्या एयिवीपालाः'" । इति । खनामस्यातः
सावशेमनेः पललः । यथा, हरिवंशे ।
““वरौयांख्चावरोयां खच समते टतिमान्‌ वसुः ।
चरिव्णराय्या ष्णु राजः सुमतिरेव च ।
सावशंस्य मनेः पच्लाः भविष्या दश भारत! ॥}

खाग्यकं, क्ती, पिण्डपाचादिपिटकाय्। इति चि-
काण षेधः ॥

आयंकः, पु, (खाग्यं + खार्ये कन्‌ ।) पितामहः। मा-
तामद्ः। इति शब्दमाला ॥ (यथा रामायणे,-
“अद्य. ते कतिचिद्रायख्चगतस्याग्धकवेग्सनः'? ।
“ग्येकत्ते तु कुशली यधाजिन्मातुलस्तव ॥
महाभारते,--
“ारयकेग च दृ; स एथाया खय्यकेण च ।
तदा दौहित्रदौहित्रः परिखक्तः खपौडितम्‌? ।
पुज्यव्यक्तिमाचम्‌ । खनामस्यातो नागगेष्ठः,
यथा महाभारते,-
“आयक खोग्रकखेव नागः कलश्र पोतकः |)

खाक, स्त्री, (ख्यक + टाप्‌ । उदीचामात इति
पत्ते इत्वाभावः।) खा स्तनी । इति वोपदेवः ॥

। । आर्यंपुचः,प, (अस्य एन्लः। षष्टोतत्यरुषः।) भर्ता ।

| स्दामी | इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रामायणे
“शय्येएल्च ! पिता माता भाता एन्लस्तथा खषा ।
खानि पण्यानि सुञ्ञानाः खं खं भाग्यसुपासते"” ॥)
ग॒रुएच्चः। मान्यस्य प्ल: ।
| सा्धमिखः, चि, (खायः मो मिश्रञ्च |) गौरवितः।
इति चिकाण्डग्ेषः ॥ (माननीवः, पुन्यः । यथा
रामायणे, ₹ काण ।
“समच्तमाग्मिश्राणां साधुनां गुणवत्तिनाम्‌” ।
उत्तरचरिते, प्रस्तावनायां ।
“ऋदय खल्तु भगवतः कालप्रियनाथस्य याच्राया-
मयमिश्रान्‌ विज्ञापयामि" ।)
षथार्या, स्त्री, (ऋ + त्‌ + स्तियां टाप्‌ ।) पाव्व॑ती ।
इति चिकागडगेषः। कन्दो वि ग्रषः। तस्या लच्तणम्‌।

च्यद्ादभ्र दितीये चतुथंके पञ्चदश सार्था"
इति खतबोधः॥ अपिच ।
“ल्पोतत्सप्नगणा गोपेता भवति नेष विषमे जः

घष्टो जच न लघ्वा प्रथमेऽड नियतमार्य्थायाः
षु दितीयलात्यरकेन्ले मुखलाच सयतिपदनियमः।
चरमेऽदं पञ्चमक्ते तस्मादिह भवति षष्टो लः”
सा नवधा)
“पथ्या विपुला चपला मुखचपला जघनचपला च।
गौत्यपगौत्दरौीतय आर्यथागी तिश्च नद धार््थां'” ॥
इति छन्दोमञ्जरौ ॥ खेदा स्त्रो ॥

ार्यावत्तेः, पै, (आर्यां आवत्तन्तेऽच । चार्यं +
आ+ढत्‌ +खाधारे घन्‌ |) निन्यदिमाचल-
योमध्यदे शः । ततूपर््यायः । परयभ्मिः २ । इव
मरः ॥ यथा,
“ऋासमुद्रात्त वै पुन्वादाससदात्त पश्चिमात्‌ ।
तयोरेवान्तरं गिय्धारार्य्यावत्तं विदुरब धाः”, ॥
दरति मानवे २।२२॥ अपि च, अमरे ।-~

“यस्याः पादे पथमे द्वाद एमात्राः स्थितास्ततौयेऽपि ।

क

# 1} |
“खार्ग्यावत्तः एणम्‌ मिमेध्यं बिन्यदहि मागयोः? । |
अय्थिका, स्री, (आाय्यं + खार्ये कन्‌ + अत इत्वं |)
शरा स्री । इति वोपदेवः ॥
प्रामः, ए, (ऋषे रिदं । ऋषि + अग्‌ |) विवा्-
विश्ेषः। यच्च वरात्‌ गोदयं ग्ट डीतवा तेनैव सद
कन्यादानं | यथा, यान्नबल्कः,
“वन्ञस्थायत्विने देव आमे आदाय गोयगं ।
चतुदश प्रथमजः पुनाश्यत्तर जख षट्‌? ॥
(यथा मनुः, ३। २९ ।
“रकं गोमिथनं देवा वरादादाय धम्मेतः
कन्याप्रदानं विधिवदाषा धम्भः स उच्यते|)
ऋषिप्रणीते चि ॥ (यथा मनः १२।१९०६ । ।
“चाषं धम्मं पदेश्च वेदशास्रविरोधिना। ।
स्तक यानसन्धत्ते स धम्म वेद नेतरः” | |
च्याबंभिः, ठै, ( ऋषभस्यापत्यम्‌ । ऋषभ + इज्‌ ।) |
ऋवषभपुक्नः । सतु भरतराजचक्रवर्तो | इति
हेम चन्द्र ॥
अआबंभी, स्री, (ऋषभस्य षस्य प्रिया । ऋषभ +
अश्‌ + सीय्‌ ।) कपिकच्छढच्तः। इति राजनि- |
धेरः
(मध्यममाग नत्तच्रविष्रषाणां संज्ञाविश्रषः। यचा, |
“तथा दे चापि फलगुन्यौ मघा चैवाषेभौ मता| |
कपिकच्छ्श्देस्या गुणादयो ज्ञातव्याः ॥ } |
खावेभ्यः, प, (ऋषभस्य प्रछतिः। ऋषभ + जा) ) |
षग्डोपयक्तङषः । तत्पर्य्यायः । षण्डतायोग्यः २ ।
इत्यमरः॥ बांड़र उपयुक्त रुड इति भाषा
अहतः, ए, (अहन्‌ जिन र्व । अहत्‌ +चखण।)
जिनविद्धेषः। ततृपर््याथः । वादवादौर। इति |
हेमचन्द्रः
शालं, क्ली, (अआलयति भूषयतेति । ख + अल्‌ +
ऋच्‌ |) इरितालं | इतमरः । अनल्पं वि ! इति |
हेमचन्द्रः ! (यथा वैद्यकर सेन््रसारसंग्रहे ॥ )
(“हरितालं तालमालमालं शेलुषभूषणम्‌ ।
पिञ्जकं रोमहइरयं तालकं पौतमि्यपि'" ॥)
ष्यालगदंः, पु, (अलग णव । खार्थे अग) अलग ।
अलसः
आलम्बः, प, ( अयाड्‌ + लवि + घञ्‌ | ) वलम्बः |
शअआख्यः॥ (शरणं । गतिः। “द्द डि पततां
मास््ालम्बो न चापि निवत्तेनम्‌"”। इति शान्ति-
श्रतके ३।२।) अधोलम्बनम्‌ । यधा, रामायये,-
“श्नोभते कि्विदालम्बेः शालयः कनकप्रभाः"? |)
सालम्बनं, ज्ञी, ( खाद्‌ + लम्ब + ल्यट्‌ |) अवलम्बनं |
विभाववि देवः । यथा,
५“आआलम्बनोदौपनास्मौ तस्य मेदावभौ समतौ ।
आलम्बनं नायकादिस्तमालम्ब। रसोदरमात्‌"” |
इति साहिव्यदपणे इय परिच्छेदः
श्ालम्भः, प, (श्राय्‌ + लनि + घन्‌ |) मारणं |
बधः। इत्यमरः॥ (यथा सूतिः, “खशरालम्भं
मजानम्भं" | मेधदू ते पन्बमेघे । ४९।
व्यालम्बेथाः सुरभितनयालम्भजां मानयिष्यन्‌”
छेदनम्‌ । कत्तनम्‌ । मनुः १९५ ।१४४ ।
“कद्धजानामोबधोनां जातानां च खयं वने |

१९१

श्राला
ङथालम्भेऽनुगच्छेत्‌ गां दिनमेकं पयोत्रतः'› ॥
स्पशः अलिङ्गनम्‌ । यथा मनुः २।९७६ ।
दयुतच्च जनवादञ्च परिवादं तथान्त ।
स्रीणां च पच्तणालम्भमुपघातं परस्य च” ॥)
आलम्भ, स्तौ, (आर्‌ + लमि + खत्‌ ।) बधाय ।
इननीया । इति वोपदेवः ॥
सालयः, पै, (खालोयतेऽस्मिन्‌ । खा +लो +श्वाधारे

अच्‌ ।) ग्ट । इव्यमरः॥ (यथा कुमारे ९।१।).

“हिमालयो नाम नगाधिराजः" तरैबधे, “तचा
मरालयमरालमरालक्ेशौ"" | रामायणे ₹ काण्डे ।
“न डि दुद्ात्मनामार्य्यां निवसन्त्यालये चिर” ।
लयपय्यन्त, जी । भागवते १ अध्याये ५। “पिवत
भागवतं रसमालयम्‌") ॥
अलवालं, जलो, (खा समन्तात्‌ जलस्य लवमालाति
च्छा+लव+ला+क।) तरमूलसेचनाथंखल्प
जलाधारः। चारमादा इति भाषा । तत्पर्य्यायः ।
आवालं र आवापः । इमरः॥ (रघवे
१।५९ ।
“विश्वासाय विडहङ्नामालवालाम्बपायिनाम्‌"”
माघे | ““विएुल्ञालवालम्टतवारि दपणः")
अलसः, चि, (अलस +खार्थे अण | ) अलसः |
आलस्य युक्तः| इति दि रूप्रकोषः ॥
आलस्यं, की, (अलस + स्यज्‌। ) अलसस्य भावः |
अलसता । तत्पर्यायः। तन्द्रा २ कोसीद्यं ३ ¦ इति
हेमचन्द्रः ॥ मन्दता 9 मान्दं ५ काय्यपरदधेषः ६।
इति राजनिघेग्टः ॥ (यदुक्घं। “खलस्य अ्रमग-
भादयर्जाद्धं छम्भासितादिक्कत्‌” इन्क्तलच्तणो
व्यभिचारिभावभेदः ।-सुशरुते |
“सुखस्प शे प्रसङ्गितवं दुःखदेष णलो लता ।
शक्तस्य चाप्यनुत्साहः कम्भण्यालस्यमुचते" ॥)
अालस्यः, चि, (अलस रव । अलस + खार्ये व्यन्‌ |)
अलसयुक्तः । तत्पयः । मन्द्‌: २ तुन्द्परिग्टजः इ
श्रौतकः 9 अलसः ५ अनुः ९ | इत्यमरः ॥
लात, क्ती, ( खलातमेव । लात + सार्थे अर्‌ |)
अलातं | अङ्गारः ॥
आलानं, जी, ( खलीयतेऽच । श्यांड + ली + स्यट ।
विभाषा लौयतेरिव्यात्वम्‌)) गजबन्धनस्तम्भः |
इत्यमरः ॥ गजबन्धनरन्नुः । इति नीलकः ॥
(रुधबंशे ९ । ७१।
“खरन्तुदमिवालानमनिर्वाणस्य दन्तिनः” ।
कादम्बरी | ““दममद मलिनमालानस्तम्भयुगलमुप-
इसन्तभिवोसदण्डदयेग'”
रधवं ४ | ६९, ४।५८९१ ।
““गजालानपरिक्िष्टरत्तोटः साडमानताः?।
““तद्धमालानतां पातैः सद कालागुर्ढुमैः” ॥ )
बन्धनं | इति रायमुकुटः ॥ रष्लः । इति मेदिनौ ।
च्ालापः, पै, (खास + लप्‌ + घम्‌ ') कथोपकथनं ।
सम्भाषरं । तत्पर्य्यायः । अमाषं २ | दइद्यमरः
(साहित्यदर्पणे, प्रथमपरि ष्ेदः।
“कब्थालापाख्च ये केचित्‌ गीतकान्धखिलानि च |)
खलाप्यः, ति, ( राड्‌ + लप्‌ + कम्मेणि श्यत्‌ |)
शाला प्रयोग्यः । ालापनीोयः॥

॥

आलि

अालावक्त, ज्ञी, (अलमन्य धंमावर्तते इति खाल +
्रा+ढत्‌ + श्यत्‌ |) वद्नननिम्मितव्यभनं | इति
हेमचन्द्रः ॥ कापडर प्राखा इति भाषा।

अलावुः, स्री, अलावुः | इति शब्द्रन्नावलो ॥ लाड
इति भाषा । (अलाव शन्देऽस्या विश्रेवो च्वेयः॥

लावः, खनी, अलावुः | सति शब्द्रननवलो ॥
लास्य, ए, (आलं पर्य्याप्तं खास्यं मुखं यस्य सः |)
कुम्भौरः । इति हेमचन्रः ॥

अालिःस््री, (खालयति भूषयति । अआ + अल भूषय ।
च इ: |) वयस्यां । (वथा कुमारसम्भवे । ५।८१ ।

(“निवाग्थेतामालि किमप्ययं वदुः,

एनवि वन्तः स्फ॑रितो त्तराधरः"' ।)
(श्चलति निवापयति जलं | अल वारणे | स्वधा
तुभ्य £न्‌ ।) सेतुः । (खल्यतेऽगया । अल्‌ + इन्‌ |)
पंक्तिः । इति मेदिनी अमरख ॥ सन्ततिः | इति
शब्द्र लावली ॥

आलिः, पै, (अनति दशने समर्यो भवति । या +
अल्‌ + बाड्धलकात्‌ इश्‌) टख्िकः। मरः ।
इति इारावली अमरटीका च॥

खलिः, चि, ( खार्‌ + अल + इण । ) विशदाश्रयः।
निम्मेलान्तःकरणः। इति मेदिनी । अनर्थः इति
हेमचन्द्रः ॥

आलिङ्गन, की,(खाड + लिङ्‌ + ल्यट्‌ „) पोतिपन्यक
परस्पराञ्चेषः। कोलाकोली इति भाषा; तत्‌
पर्य्यायः । अङ्कपालि; २ द्विषा ३) इति चिकरा्ड-
शेषः ॥ परिरम्भः ४ परोरम्भः ५ परिव्वङ्गः ६
सं द्वेषः 9 उगृहनं ८। इत्यमरः ॥ तत्छप्तधा
यथा । अआमोदालिङ्गनं १ मुदितालिङगनं र प्रेमा-
लिङ्गन ₹ आनन्दालिङ्नं ¢ शुचयालिङ्कनं ५ मदना-
लिङ्गन € विनोदालिक्गनं 9 । इति काम शास्त्रम्‌ ॥
(“खालिङ्गनान्यधिक्लताः खटमापुरेव” ।
इति माघः॥ यथा मेघदूते उन्नरमधे € ।
“यच्च स्नीणां परियतमसजालिङ्नोच्छ्ासिताम।)

सलिङ्ग, [न्‌] ए,(खा + लिङ्क + इनि ।) ष्मालिद्ः।
ग्टदक्विशेषः। दत्यमरटीकायां खामी शब्द
रन्नावली च|

अ शिश्धः,पै, (आ + लिङ + ण्यत्‌।) यवाङृतिन्टदङ्ः |
इव्यमरः} मादोल इति भाषा ! यया शन्दायेबे ॥
““चतुरङुण्ोनोऽद्चानभुटे चेकाङुलेन यः।
यवान्तिः स खालिद शालिश्य स हि वाद्यते"

शालिज्ञरः, पै, ( खलिन्नर + कस |) अलिञ्जरः इति
चिकाग्डष्रोषः।॥ जाला इति भाषा |

च्यालिन्द्‌ः, ए, { अलिन्द + अण्‌ |) अलिन्दः! वदि-
दारप्रकोष्ः। ररदान्तरशय्ार्थवेदिका। इति
रायसुकटः श्द रलावली च । ग्टरकदे रः । इ्-
मरमाला॥

शा लिन्दकः,प, (लिन्द णव खां कः]) शा लिन्दः ।
इति एब्द्र लावली ॥

आाकिन्प्रन, क्ली, (खाय + लिम्प + ल्युट्‌ ।) मङ्ला-
केपनं | ालिपना इति भाषा । तत्पयः । श्ात-
पमं २ ्रादीपभं ३ मणोदकं । इति चिका
शेषः

आलो, स्त्रो, ( आलि + खौष्‌ |) सखी । प्गिः।
दश्िकः। इत्यमरटीकायां भरतादयः॥ सेतुः ।
इति शन्द्रलावकी | (खेर्यरथे यथा कुमारे ६।४९।
“तोयान्तमीखकरालीव रेजे सुनिपरम्परा” ।)
आलोपएक्ी, (आख + लिड + क्तः) धन्विनां दक्तिण-
अङ्कप्रसारवामपादसंकोचरूपादस्थानं । इव्मरः।
वथा, रघौ १ ।५२।
।अतिष्दालीएविशेषश्णोभिना
वपुःधकर्थे ग विड्म्बितेचरः” ।
(वद्लच्तगं यथा, चिन्तामणि्टतम्‌ ।
“नमिता युन्बेजङ्खा च पञ्िमा प्रु भवेत्‌ ।
असमो मध्यकायच् स्यादालीएस्य लच्चणम्‌” ।)
आलीएःचि, (खा + लिड +क्त !) अशितं । भुक्तं ।
इति मेदिनी ॥ (त्ततः, रघुवंशे, २। ३७।
““सेनान्यमालौएमिवास्रास्त्ः' ।)
आलोक,

|

१९२

आअआव
इति श्रुतः ॥)
ऋालुकः, पै, (खलाति एष्वीं कामरोगं वा आ+
ला +ड + संक्ञायां कन्‌ ।) कासालुः । इति राज-
निरः ॥ प्रोषनागः। इति हेमचन्द्रः ॥
आलुकी, स्त्री, दीर्घाकार खष्यरक्तालुः। अर्धं इति
नाम । यथा, भावप्रकाशे ॥
“रक्कालुमेदो या दोधौ तन्वी च प्रथितालुक ।
खालुको बलछ्छत्‌ लिग्धा गर्ववो इत्कफनाश्िनी ।
विद्म्भकारिणी तेज्ञे तजलितातिरुचिप्रदा"”॥
ऋअलेख्यं, की, (खाय + लिख + ण्यत्‌ ।) चितं ¦ इति
हेमचन्द्रः॥ (यथा माघे, २।६१७।
“द्रति संरम्भिणो वाशोबंलस्याजेख्यदेवताः” ।
^“निशौोचयदीपाः सहसा इतत्विषो
बभूवुरालेख्यसमपिंता इव” ।रघ वंशे ३१६५ ।)

ख्लोष करौड़नं । इति हारावली वाक्रेर खेला ।

इति भाषा । अटीलकमिति कचित्‌ पाठः ॥

| आलेस्यरेषः, चि, (्ालेस्यं चिरमेव शेषो यस्य सः।)
(शआलीए णव खां कः।) तकानां |

ग्टतः। इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रघुवंशे, १४।१५।
“वाव्यायमाणो बलिमच्निकेत-
मालेख्यषेषस्य पितुव्विवेश'” |)

खालीनकं, क्ली, (श्वालीन + कन्‌ |) रङः । इति हेम- अलोकः, ठै, (खड + लुक + घन्‌ |) दशनं । देखा

चन््रः॥ रां इति भाषा ।

आलु.जञी, (खाय + लु + ड!) मेलकः ¦! खनामस्यात-
मूलविश्रेषः। इति भेदिन । अस्य गुणाः| रक्त-
पित्तनाशित्वं । ग रतवं । खादुत्वं । शौतलतवं |
सतनदुग्धनुक्रकारित्वश्च। इति दव्यगु यः ॥

आलुः, सती, (अालाति । खड +ला + ड ।) खल्प-
वारिधानिका। घटी करारी इत्यादि भाषा | तत्प-
ग्यायः | ककरी २ गलन्तिका ३ । इत्यमरः ॥

खालः, प, पेचकः । इति शब्द्र लावली । कासालुः।
इति राजनि्ेशटः॥

च्ानुकं, को, (आलु + खाये कन्‌ ।) मूलविशेषः
चछालु इति भाषा । इति रानवल्लभः) रलवालुकं |
इति राजनिधंरटः ॥ तद्दिवरणं यथा,--
“शओआलुकमप्यालूकं तत्‌ कथितं वीरसेन ख ।
कार्ालुकशर्धालुकइस्ालुकानि कथ्यन्ते ॥
पिणडालुकमध्वालुकरक्तालुकानि क्तानि”? |
काष्ालुकं काटिन्ययक्तकटार । श्भालुकं ऋेतता-

इति भाषा । द्योतः धालो इति भावा । शान्ति
शतके, ४ ।६।
“आलोकाय निशासु चन््रकिरणाः सख्यं कुर ङः
१ । मेदू ते पृब्बेभेघे ३८ ।

“रुद्धालोके नरयतिपये खूचिभेद्येस्तमोभिः"”
यथा शाकुन्तले, प्रथमाङ्के ।
“यदालोके खत ब्रजति सहसा तददिएुलतां" ।
(यथा, रामायके ४ कारण्डे | ५० । २४।
““खलेकं ददृगर्धोरा नीराशा जोविते यदा" ।
वन्दिमाषशं । स्तुतिरिति यावत्‌ । इति मेदिनौ ॥
(रव॑शे! २।९।

““उदीरयामासरुरिवोन्मदाना

मालोकशब्दं वयसां विरावः", |)

आलोकनं, क्री, ( खाख + लोक्‌ + ल्यट्‌ । ) दशनं ।

इत्यमरः-॥ ( र धवं शे, ७ । ५ । ^“ततस्तदालोश्षनः
तत्मरसाणां,'› कुमार सृम्भवे । २ । 8५ ।

युक्तशद्धालु । इस्यालुकं दीघतायक्तमदहाशरीरः। |

पिण्डालुकं वत्तेलद्धचनो । मध्वालुकषं मधरतायक्त

“श्ववनालोकन॑पोतिः खर्गिभिर्नानुभूयते" ।
मा, ९९। दद ।
“व्रति हि सफलत्वं बह्लभालोकनेन' |)

६
सोमान्वितदीष सधनो । रक्घालुकं रतारू तरण्डा | ालोचनं, क्ती, ( आड + लच्‌ + स्यट्‌ । ) दशरनं ।

इतिच । एषां गणाः।

“आलुकं शीतलं सव्वं विष्भ्भि मधर गर |
खद्मूचमलं रूं दुच्छर रक्घपित्तनुत्‌ ॥
कफानिलकर बल्य ब्य स्तन्धविव्ंनम्‌› |

इति भावप्रकाशः ॥

(“आानुकानि च सन्ाशि तथा दप्यानि लाद्यं |
खिन्नं निष्पीडितरसं खेडा्यं नातिदोषणम्‌'” ॥
हृति वाभटः॥
““विदारीकन्दश्रतावरीविसम्दरणालष्टङ्ाटककश्येर-
कपिरडालुकमध्वालुकदस््यालुककाष्ालुकग्रङ्ा-
लुकर क्तालुङघेन्दीब रोत्यलकन्द्‌प्रभ्टतीनि” ॥
"“सक्घपित्तदराणयाङः शौतानि मधुरि च।
गरूणि बड्श्ुक्राणि स्तन्धदद्धिकराणि च” ॥

|
|

विवेचनं ॥ ( यथा हेमचन्द्रः, “रहस्यालो-चनं
मन्लः”। सांख्यमते निविंकल्यकं ज्ञानं निद्धम्भकं
शव स्तविषयकं प्राथमिकं ज्रानं । यदुक्तं ।
“खल्ति छ्यालोचनं ज्ञानं परथमं निवं कल्पकम्‌ ।
बालमूकादिविद्धानसदृशं ्ुदधवस्तनम्‌ ॥
ततःपरं एनर्व॑सत धर्ममर्नाादिभियंधा” ।
बुद्धावसीयते सापि प्र्य्तत्वेन सम्मता? ।

"शब्द्‌ादिषुः पञ्चानामालो चनमाचमिष्यते ङ-
त्तिः" ॥ सांख्यकारिका |)

ऋवनेयः, पु, (खवन्धा अपं वनो + एक्‌ | ) मङ्ग-
लग्रहः । इति ज्योतिःशास्त्रं } (वथा काश्ौ-
खब्डे। १९७ अध्याये ।

“उत्पत्तिं चास्य दच्छामो भरदधतो$यं यावत्‌ ।

आआव
एरा तपस्यतः शम्भोर्दात्तायर्था वियोगतः ॥
भालस्थलात्यपातेकः सवेद विन्दु म्ौवले ।
ततः कुमारः संजच्वे लोहिताङ्गो महीतलात्‌ ॥
सेह सम्बद्धितः सोऽय धान्या धाच्रौखरूपया ।
माहेय इत्यतः ख्यातिं पराभयं गतस्ततः"? ॥ }
श्चावपनं, क्ती, (आप्यते स्थाप्यतेऽच। आड + वप्‌ +
च्याधारे ल्यट्‌ । ) व्यस्थापनपाच्रं । भाण्डं । इग्थ-
मरः ॥ सम्यकच्तरिकम्भ । सम्यग्वीजतन्तवपनं ॥
(यथा महाभारते, खआदिपन्बेणि ।
“प्रञ्रभिः प्रतपने भूमिरावपने पथः।
पभुः ग्यैः प्रकाशित्वे सतां चाभ्यागतः प्सः” ॥
“अभिदिमख भेषज्यं भू भिराव पनं महत्‌” |)
च्यावरणं, जी, (खास +ड + च्युट्‌। ) फलकं । इति
हेमचन्दरः॥ एाल इति माषा । अच्छादनं। एका
इति भामा ॥ ( यथा महाभारते, आादिपन्बेणि।
¢विचिच्राणि च वासांसि प्रावारावरणानि च!" |
“ख्ये तपत्यावरणाय दृष्टे
कल्पेत लोकस्य कथं तमिखा” । इति रधुः ।
५।१२। मनुः। २।९६२।
“खीतसां भेदको यख तेषाश्चावरण रतः” ॥ )
ऋअवरगशक्तिः, स्त्ी, (आआवरके शक्तिः ।) माया-
श्क्तिः। यथा । ““खल्योऽपि मेघो बङ्योजन-
विच्तीशंमादित्मण्डलं वलोकयिटटजननयनप-
यपिधायकतयाच्छादयतीव तयेवान्नानं परि
च्छन्निमपि खात्मानमपरि च्छित्रिमसंसारिणं खव-
लोकयिदढब्‌ दिपिधायकतयाच्छादयतौव वादृशं
साम्यं", ॥ इति वेदान्तः ॥
खावत्त, क्गो, (खाद्‌ + रत्‌ + घज्‌ ।) माक्तिकथातुः ।
इति राजनि्धंण्टः ॥ (आावत्तंनं । चक्राकारेश-
स्रमणं |)

| वन्तः, (शास्‌ + ढत्‌ + घञ्‌ । ) जलम्नमः । इ

मरः ॥ घूर्णा इति भावा । (रघुवंशे ई।५२।
“परं तमावन्तंमनोज्लनाभिः” । )
चिन्ता । ्ावत्तनं । इति मेदिनो ॥ मेघनायक-
चतुद्धयान्तगतमेघाधिपविष्धेवः। इति परां
ज्योतिषश्च । (यथा मेघदूते प्वमेषे ९ ।
“जातं वशे शचवनविदिते एष्करावत्तकानाम्‌” ।)
साजावन्तनामोपरलं। इति साजनिषगटः ॥

ष्वावत्तंको, स्तरो, ( आवन्ते इव कायति प्रकाशते ।
श्ावत्ते + क + क + खोष्‌। ) ललाविग्धेषः। भग-`
तवह्ली इति कोकणे प्रसिद्धा । तत्पर््यायः। तिन्‌ -
किनी र विभावो ३ विषाणिका 8 रङ्कलता ५
मनोज्ञा ६ रक्तएष्मी ७ मर्नाली < पीतकीला €
चम्भरका १६०। आस्या गुणाः । कषायत्वम्‌ ।
अन््तवम्‌ । श्रौत वीय्धंकारित्वम्‌ । पित्तनाश्रित्वचच ।
भग्रदन्तिकाडन्तः । इति राजनिषेगटः ॥

श्वावत्तन, की, (खाख्‌ + त्‌ + ल्युट्‌ । ) दुग्धादेरा-
लोडनं ¦ ऋाश्नोटान इति भाषा । धातुजस्य
वीकरगं । इत्यमरटीका ॥ गलान इति भाषा ।
खय्यस्य पञ्िमदिगवस्थितच्छायायाः युज्बदिग्गम-
नारम्भकालः । “चखावतनात्त पूरन्नाहो द्यपराञ
स्ततःपर'' इति सति

अवे
आअवत्तेनी, स्त्री, ( च्याल्‌ + त्‌ + ल्यट्‌ + ङोप्‌ । )

|
अातुदरब्यद्रावणाथग्दत्पाचं । मुङौ इति माषा।

१९द

आविः
आवहमानं, चि, (खाद्‌ + वह + एनच |) कमा-
गतं ॥ (परम्परागतः, घारावाडहि।)

तत्म्थायः। तेजसावत्तनौ २ मूषा ३ मूषः ४। | वाधा, सनी, (आ सम्यक्‌ वाधा ।) दुःख । पीड़ा ।

इति शब्द्रन्नावली ॥

ओवत्तनमणिः, पै, (अवर्तनाकारो मणिः । ) राजा-

वत्तनामो परल । इति राजनिधंश्टः ॥
खाव्तिनी, सती, ( आवतते + इनि + ङोप्‌ । ) अज-
श्टङ्गीटेच्तः । इति रन्नमाला ॥

धावितः, चि, (आख + द्‌ + क्तः !) उन्मृलितः ।
उत्पाटितः। इति हेमचन्द्रः ।

वलिः, स्तो, (चट्‌ + बल + इन्‌ |) ओेणो । पंक्तिः।
इत्यमरः ॥

आवली, स्त्री, ( खार्‌ + बल्‌ + इन्‌ + खय्‌ |) ख-
बलिः। इत्यमरः ॥ (यथा अमरुशतके २॥ “चखा-
शोलामलकावलों विल लितां बिभ्नचलत्कण्डलं'” ।
“दिजावलीव्याजनिशाकरांखुभिः"?। इति माघे

१। २५)
खावल्यं, ली, (अवल + व्य्‌ |) बलस्य भावः |
दौब्यं ॥
आवश्यकं, चि, (अवश्य + मनेक्ञादित्वादन्‌ ।
यानां भमा इति टिज्ञापः।) अवश्यकत्ते्ं |
जैशयिकं। उचितं । यथा। “व्यणोरावश्यके । |
उवगन्तादावश्यकेऽ्थे घ्यण स्यात्‌” । इति मुग्ध-
बोधव्याकरगं ॥ किञ्च । आवश्यक पव्वादिक्रियमा-
णस्य नित्यनेमित्तिकल्वं। इति तिश्यादितत््ं।
(यथा साहित्यदर्पणे, । “खावण्यकानां काय्यो णां |
अविरोधादिनिभ्मितः''।)

अवस्थं, जी, (आवसन्ति खागत्य वैसन्ति अस्मिन्‌ ।
शाख + वस + अथच्‌ |) ग्टहं। इति हेमचन््रः।
(वसतिस्थानं । विश्ामस्थानं । अभिग्टदं । अभि-
इोचस्थानं।

रघुवंशे, ८। १४ “निवसन्नावसथे एराददहदिः ”।
मनुः । इ । १०९

“शखासनावसथौ श्ग्यामनुत्रज्यासुपासनाम्‌'' |)
अवसथः, ए, (खावसन्यच । खा + वस +अधि-
करणे अयच्‌ ।) रं । (यथा, हितोपदेशे भिच-
लाभे “अस्ति चम्पकाभिधानायां नगग्थां परि-
जआजकावसथः'” ।) च्याग्धाकोषः। अग्धच्छन्दसो
यग्थभेदः । त्रत विषः । इत्णादिकोषः।॥
अवसितं, चि, (खावस्यते च्छाद्यते अद्‌ + वस्‌ |
आच्छादने + क्तः। ) परिपक्कमदितधान्दं । इति
भरतः ॥ बडलितधान्धं । इति घछभूतिः ॥ सम्पन्न-
धान्दं । इतन्े ॥ तत्पर्यायः डं २। इत्यमरः ।
श्ावदः, ए, (आभिमुख्येन वहतीति । खय्‌ + वद्‌ +
च्‌ |) सप्तवाखन्तगेतवायुविशेषः। स च
भूवायुः। इति एराणव्यो तिषे॥

(यचा, मनुः, ८।२४७ ।

“हौ खुक्गन्योतिरादियौ नन्दो इरिस्तपार्तथा ।
चिचज्योतिः स्न्यो तिर्ज्यैतिशान्‌ खन्ध या-
वदः” ॥ इति प्रापकः । जनकः । यथा मनुः,
“समुत्‌ खजेत्सा इ सिकान्‌ सव्वैमृतभयावद्ान्‌”

। अवापकः, प। (खा उप्यते इति । खाङ्‌ + वप्‌ +

रघवशरे । १४।५, “ज्ेश्वदा भततुरलच्तगादहं” |)

+

इति शब्द्‌ रन्नावली । भूखणड । चिको णच्तेचमध्य- |
र्जुनिच्तेपेण यत्‌ खण्डदयं जायते तत्‌ । इति |
लीलावती ॥

खवापः,, (खा वपन्ति सलिलमच । चाड + वप्‌ +
घन्‌ ।) अलवालं । इत्यमरः ॥ वलयः । (यथा
महाभारते १४ पर्वणि ।
“मोहात्‌ पपात गाण्डोवमावापरं च करादपि?।)
शत॒ चिन्तनं । (पर रःद्रचिन्तनम्‌ । यथा, माचे।
।*+
““वन्लावापविदा योगीर्मण्डलःन्धधितिखता? |)
पानभेदः। इति हेमचन्द्रः॥ माण्डव पनं । परिच्तेमः।
इति मेदिनी ॥ निन्नो्चतभरूमिः। इत्ययः ॥ पाच ।
इति शब्दर लावली ॥ प्रधान होमः। इति रतिः

कम्मेणि घन्‌ + संज्ञायां कन्‌ वा|) वलयः ।
इत्यमरः ॥

खछावापनं, जी, (खावाप्यतेऽनेनेति अख + वप्‌ +
रिच्‌ + करे युट्‌ ।) दचयन्ल् । इति शब्दमाला॥
तात्‌ इति माषा ।

वारि, जी, (आख + +इ।) इटुवेश्य । इत्य-
णादिकोषः॥ दोकान इाट्चालि इत्ादि भाषा ।

वालं, ज्ञी, ( श्थाङ्‌ + वल्‌ + ध्‌!) आलवालं |
इत्यमरः ॥ (वालकमभिवयाप्य इत्यर्ये ।) वालक-
प्ेन्तम्‌॥

श्यावाय, ज्ञो, ( वाल्यात्‌ अरा आवाल्यं पय्न्तार्थे-
ऽव्ययौमावः ।) वाल्यावस्थायय्न्तं ॥ (यथा धन्भ-
विवेके, ““खावाल्यादसतौ सतौ सरएरीं कुन्ती
समारोहयत्‌"” ।)

छावासः,प, (खा बसन्त चच इति । आद्‌ + वस्‌ +
धिकरणे घञ्‌ ।) पटहं इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा
गौतगोविन्दे । ४।१०।
“ञ्ावासो विपिनायते परियसखीमालापि जा-
कायते” | )

शवानं, जी, (खाङ + वह + णिच्‌ + स्युट्‌ |) खा-
कनं । निमन्लगं । यथा,--
^प्रतिमाख्यानेष्वपखमौ नावाइनविसष्नेने? ।
इति । विनायकादीनां थाहतिभिरावाइनमाइ
मद्छयएरार )}
«विनायकं तथा दुग वाथमाकाशमेव च ।
अवादयेद्यातिभिल्तयेवाश्धिकुमारकौ?
इति च तिश्यादितत््ं | खवा इनीमुजा सुब्राण््दे
जद्व्या ॥

आवाहनी, स्री, ( अवाद्यतेऽनया । अङ्‌ + वद्‌ +
सिच्‌ + करणे ल्यट्‌ ङोप्‌ |) मुद्ाविश्ेषः। यथा
““इ्ताभ्यामञ्जलिं बद्धानामिकामूलपन्वेणोः ।
अक्षौ निःच्तिपेत्‌ सेयं मुदा त्वावाहनी स्ता?
इति तन्ल शास्त्र ॥

आविः, [स्‌] य, (अवते । उख्श्रन्दे + इर्‌ ।) धाका-
श्यम्‌ । प्रस्फटल्व । तत्पर्यायः । प्रादुः २ ।इ्मर॥

अह

| अविकः, ए, (अविना मेषलोन्ना क्तम्‌ इति अवि

+ ठक्‌ |) कम्बलं । इति हलायुधः ॥ (चि, मेष-
लोक्ना निभ्भितं,। २।४१

“वसोरन्नानुषग्येण शाणच्तौ माविकानि च"
मेडोदुगधं । यथा वैद्यके

“श्चाविकं लवणं खाद लिग्धोष्ं चाश्सरीप्रणत्‌।
अष्द्यं तथं केष्टं सुकपित्तकफप्रदम्‌ ॥
गुर कासेऽनिलषद्धते केवले चानिक्ते वरम्‌” ।
दति ।)

आविम्रः, ए, (खार्‌ + विज्‌ + क्तः । ) अविभ्मः। कर-

मकः । इति शब्दरलावलौ ॥ प्राणि अमला
इति ख्यातः। इत्धमरटीकासारसुन्दरी ॥ (उदिम्ः
उत्कण्ठितः । )

खविर्मावः, प, ( आविस्‌ + भू + घन्‌ ।) पकाश्ः ।

देवावतरं । प्रादुर्भावः । यथा,

«तदा मे मनसा ध्यातो दयासिन्धुजनादनः ।
भक्ञानामनुकम्याधं यच्ाविर्भावमिच्छति""

इति जभिनिभारते आाश्वमेधिके पन्बेगि २ ख-
ध्यायः ॥

आविभ्रूतः, चि, (आविस्‌ +भ +क्त |) प्रकाशितः।

अधिषितः । जन्मयुक्ताः । अवतेः । प्रादुभूतः ।
खाविर्मावविशिद्ः। यथा,

“उसे यहपश्चके सुरगुरौ सेन्दौ नवम्यां तिथौ ।
लमरे कवाटक एनव्वेसुदिने मेषं गते पणि ।
निदंग्धे निखिलाःपलाश्समिधो मध्यादयोध्यारणे-
साविभ्रतमश्वुदपव्बेविभवं यत्किचिदेकं महः"
“तचाद्धभ्यां मजकाली दच्तयन्ञविनाशिनो ।
खावितः महाघोरा योगिनीकोटिभिः सदह”।
इति च तिश्यादितत्त्वम्‌ ॥

चाविष्कारः, प, (खाविस्‌ + छ + घञ्‌ |) प्रकाशः ॥

(वथा सादिव्यद्ेणे, र परिच्छेदे । ।
“च्चाविव्कारातिश्यश्चाभिधेयवत्‌ स्फटं पतयते")

अविव्वुत चि, ( आविस्‌ ++ क्तः) पका-

शितः । तत्पर्य्थायः। प्रकटितः २। इति हेम-
चन्द्रः । (यथा उत्तर चरिते, षाङ्‌ । “्ावि्कुतं
कथा परावीर वत्सेन”)

सविष्ः, चि,( आ+ विश + क्तः) प्रेतवाह्ितः।

भूतादिग्रस्तः। इति चिकाण्शेषः। अवे श यक्तः।
निविष्टः ॥ (उपहतः यथा कामन्दकः,
५इखाविष्टद्व दुःखेन इद्धतेन गरीयसा” |)

खावीरवूगे, क्ती, ( खावीरमेव चू्म्‌ ।) पर्णु ।

फागु इति वङ्भाषा। अआवीर इति दिन्दीभाषा।
यथा,

“चन्दनागुरुकस्तुरीकुङ्मनव सं युतं ।

वीर चूशं रुचिर र्रह्यतां परमेश्वर” ॥

इति ब्रद्यववत्ते श्रीृष्णजन्मखणडे 5 अध्यायः ॥

आवकः, प, (खवति र च्ततीति । अव + बाङलका

दुग्‌ +कन्‌|) नाद्ोक्तौ धिता । इव्मरः॥

भात्‌, स्त्री, (खङ्‌+डत्‌ + किप्‌ |) अनुकरमः।

परिपाटी । इव्मरः॥ ( प्रकारः । जातकर्म्मादि-
क्रियाकलापः । यथा मनुः, २।२४८। २।६९।

४ € पिण्डनिवंपं
““शअनयेवाडता काय्यं पिण्डनिवपयं इतेः"? ।

अशं

१९४
श्राशि

“चअमन्तिका तु कार्ययं स्त्रोणामाडदगरेषतः'” ।) | आशरंखः, चि, (खञ्‌ + शन्स + उ ।) खश्रसिता ।

्याटृतः, चि, (खद +ड + क्तः) छतावरणः।

इच्छः॥ इत्यमरः ॥

तल्प्याय: । वेष्टितम्‌ २ वलयितम्‌ ३ संवीतम्‌ ४ आश्क्तः, चि, (खाय + एक्‌ + त्ताः ।) सम्यकभ्राक्तिं

रुडधम्‌ ५। इयमरः ॥ ( अच्छदित, प्रातः |
ओको | वणंभेदः, स च ब्राद्मणादुग्रजातीयायां
जातः!)
च्पाडत्तः, चि, (राट्‌ + इत्‌ + क्तः | ) कतावरणः ।
च्छाडनः। इव्मरटीका ॥ ( अभ्यस्तः, कमवप
रग्न स्थापितः, प्रतिनिरत्तः, पलायितः, उद-
त्तिः, परि वत्तितः | यथा उन्तरचरिते,
“सू छृत्ख्च रव सन्दा स्नाकमाङत्तः'" ।)
च्यावेगः, प, (खख + विन्‌ + घन्‌ ।) त्वरा । इति
रदेभचन्द्रः ॥ (यधा द शररूपके,-
“वेगः सम्भमोऽस्िन्नभिसरजनिते शस्त्रना- |
गादिषोगो दातात्‌ पांश्रपदिग्धस्वरितपदगति-
्वषंजे पिण्डिताङुः'" | यथा अमरश्रतके ८, ₹ ।

|
|
1
|
|

“शावेगादबधौरितः भ्रियतमन्तु्णों सख्थितस्तत्‌-
चात्‌” ।)}
वेगो, स्तौ, (आख + विन्‌ + घन्‌ + खीष्‌।) इड

रक्तः) इन्धमरः राजनिर्घणटश्च ।
(खस्य) गणारयो डडदारक शब्दे द्याः ॥ )
अवेदनं, कौ, ( आद्‌ + विद्‌ + ल्युट्‌ ।) निवेदनं ।
(विक्ापगम्‌ |)
च्चावेशः, पु, ( श्ार+ विश्‌ + घञ्‌ |) खङ्कार
वि्चेषः। तत्पर्य्यायः । सरम्भः२ अआटोपः२।
अयस्माररोमः। इति हेमचन्ः॥ भूतादिना
सोगः । तत्य्थायः। भूतसश्चारः २ भूतक्रान्तिः ३
यषटामयः ४। इति राजनि्ंगटः॥ खसक्तिः ।
अभिनिवेशः । (वथा रघुवं शे, ५।१६९ ।
““तस् कलयावेश्र विवव्निताय'” । )
च्पवेश्नं, क्ली, (आविश्यतेऽस्मिन्‌ । आख + विश्‌ +
ल्युट्‌ ।) शिल्तश्ाला । इतमरः ॥ (मनुः, ९।२६५ ।
“ने द्यानान्दरण्यानि कारुकावेशनानि च" ।
(भावे ल्युट्‌ ।) भूतावेशः। (यथा, साहित्यदपं
द परिच्छदे ।
“मन-च्तेपस्तपस्मारो ग्रशाद्यावेशना दिजः", ।)
पवेशः। इति मेदिनी ॥ कोपः । इति धरणी ॥
परस्विश्रः । इति हेमचन्द्रः ॥
आवेशिक, चि, (खावें सरम प्राप्तः | खावेश् +
ठन्‌ ) आगन्तुः । अतिथिः । इत्यमरः ॥ खीयं ।

च्यसःधार्ं। तत्पय्यायः। अन्धासाधारणं २
प्मातिद्छितं ३। इति जिकाणद्ेषः
आबेष्टकः, पु, (आरः + वेद्ध + वल ।) प्राचीरादिः। |
इति हलायघः ॥ पाँचिल वेड़ा इद्यादि भाषा ॥
श्रावीधन, की, (खा + वध्‌ + च्युट्‌ । ) ज्ञानम्‌ ।
बुद्धिः!
ष्पा्सा, स्त्री, (अ+ शन्स + खअड्‌+ टाप्‌ |)
इच्छा । आकाङ्का | दति हेमचन्द्रः}
(सधवंे, ६२।४४ ।
““चिदधे विजयाशंसां चापे सीताद्च लक्ते" )
खाश्सित, [ऋ] चि, (अड.+ शन्छ+ढरच |)

ष्दाशरासाकत्ता | अक ङशीलः | द्रत्यमरः ॥

विशिद्धः॥

शशङ्, स्त, (खा + शकि +श्च + टाप्‌ ।) भय ।
चासः। इति हेमचन्ः ॥ (संश्रयः, वितकंः।)
शाकुन्तले, पथमाङ्ग !
“नष्टाशङ्का हरिणशिशवो मन्दमन्दं चरन्ति"” ।
कथासरित्सागरे, १8 तरक ।
«तत्‌ आत्वा विगता शरङ्कक्तामकारणदुषिताम्‌"” ।)

श्याग्रनः, पे, (खशन + खाये खण ) अग्रनष्च्तः ।
इति भरतः दि रूपको षश्च ।

ऋष्यः, पे, (शआ ~+ शख + अच्‌ |) अभिप्रायः ।
पनसढच्तः। च्याधारः। इति विश्वमेदिन्यौ ॥
विभवः । किम्यचानः । चेतः। अनीण | कोा-
गारं । इत्यजयपालः । धम्मौधममै । अदृष्टः । इति
कुसुमाञ्जलिः । (खभिप्रायाये यथा, कथासरित्‌-
सागरे, १२ तरङ्के।
““तच्चालोक्याशयं बुद्धा तस्य सोऽपि वसन्तकः” ।
चित्तार्थे यथा, भगवदूरीतायां, ९०।२०।
“अहमात्मा रुड़ाकेश्र सब्वैभूताश्रये स्थितः” ।
“श्चा श्रयाः सप्त" । ““अआशयास्त्‌ वाताश्रयः पित्ता-

शयः ्ोद्राश्यो रक्ताशय आमाशयः पक्घाशयो |
मू्ाश्यः स्रों गर्भाशयोऽषटम"'दइति । चश्रुतः॥) |

अश्याः, पै, ( खण्ेरतेऽतरेव्याश्षयः। ररच्‌ ।
आधारः तमन्राति। कम्मेणखण ।) खाखयाशः।
च्यभिः। इत्यमरटीकायां खामी ॥
खाश्ररः, पु, (अ श्रटणाति शु हिंसायां + पचाद्यच्‌ ॥)
श्मिः । राच्तसः। इति मेदिनी ॥
आशा, स्तरो, ( खा समन्तात्‌ अश्रुते ्ान्नोतीति।
खार +खग्रू + पचाद्यच्‌ + टाप्‌ |) दीर्घाकाङ्का।
यता ष्णा (यया, शान्तिशतके, ४।२६९ ।
“खाश्रा नाम नदी मनोरथजला दव्णातर ङाकुला'"।
दिक्‌ । इत्धमरः।
वासवाश्ामुखे भाति इन्दु खन्दन विन्द्‌ वत्‌” ॥
इति सादित्यदपणे १० परिच्छेदे । खनामख्याता
दत्तप्रनापतिकन्धा । यया, इरि वंशे,
“श्रीकोट तस्तथा को्तिराशा मेधा च सुव्रता")
अाशाएः, ए, खाघाएमासः | त्रतिनां पलाशदण्डः |
इव्यमरटीका दिरूपको ष्च |
आश्राए़ा, स्त्ी, पुर््बाषाएान इं । उत्तराषाए च ।
खाशाएरसम्भवः, प, (खाशाएुरात्‌ सम्भवो यस्य |)
भरूमिजगम्मशः | इति राजनिणटः ॥
अशावन्धः, पु, (खाशाया बन्धः। षष्ोतत्‌ |) समा-
शासः । (मेघदृते,-
“अाशावन्धः कुघमसट शं प्रायश्रोद्यङ्कनानां ।
सद्यः पाति प्रणयि इदयं विप्रयोगे रुणद्धि” ॥)
प्या? । मकतंटजालकं। माकड़सार जाल इति
भाषा। इति मेदिनो ॥
अशितं, चि,(आड+अश्र्‌ + क्तः।) अशितं। सल
इति जटाधरः॥
अश्ितङ्कवोनं, चि, ( अशिता भोजिता गाते थच

आशु
अधड्क्ताशित खग्वलमिति सखः । निपातनात्‌
प्बस्य मुम्‌ ।) अशिताङ्गवीनं । गावो यचाशिताः
एरा । इव्यमरः॥ (यथा भटद्टरिकाये ४ सगे ।
“हित्वाश्णेतङ्कवोनानि फलंयत्राशितम्भवम्‌" |)
पर्ये शयाने गर चरियाङेडति भाषा।
आशितम्भव, ज्ञी, (आशित +भू+ खच्‌ +मुमा-

ममः)) चन्नादि। ढप्तौ प । इति मेदिनौ ॥ (यावता
छन्नेन अतिश्यादिः भोजितः ढप्रोभवति तावत्‌
अन्न दिकम्‌ । यथा, भट्टिकाये 9 सगे,--
“दित्वाशिताङ्वीन नि कले येचाशिवम्भवम्‌'” ।)
ाशिता [ऋ] चि, (अ अन्रातीति। आ +खश +

च्‌ )) बङ्कमोजनश्ोलः। अतिशयभोक्ता । इति
हेम चन्द्रः ॥ 4

शिरः, ए, (आ +अश + किरच्‌ |) राच्तसः।

। च्यमिः। इति सिदधान्तकौैमुद्यामुणादिङन्तिः
(खग्येः । )

च्पाग्रीः, [स्‌] स्त, (खार्‌ + शास्‌ + किप्‌ + उप-
धाया इत्वम्‌) अाशीन्वादः। सपरदन्तः। इत्यमरः ॥
ङदिनामौषधिः। इति राजनिर्घण्टः ॥ (हित-
प्रानं, अभी दिप्राथनं । यदुक्त,--
““वात्छल्यात्‌ यत्र मान्येन कनिदस्याभिधीयते ।
इद्ावधारकं बाक्यमाशौः सा परिकीर्तिता” ॥
यथा, कुम (रे ७। 8७ ।
“तस्तौ जयाश्रोः सद्टजे परस्तात्‌”)

आशी, स्त्रो, (खार्‌ + अग्र + च्‌ + ठप्‌ ।) हिता-
शरसनं । अदिदन्तः। सपं विषं । इति शब्दरला-
वली] [इति विषविद्या।
“चाग्नी तालगता दष्टरातयादद्टो न जवति"?

अआश्ोन्वाद्‌ःपु, (खाशििषो वादः षष्ोतत्‌ ।) आग्रौव-
चनं | मङ्लप्रायना ॥ (यथा, मनुः । २।३३।
“मङ्गल्यं द॑ वोन्तमाशौीन्वं।दाभिधानवत्‌"” ।)

खाश्रोविषः, प, ( खाशिषि दंष्रायां विषमसयसः
एषोदरादिश्वात्‌ साधुः |) सपेः। इत्यमरः ॥
र घवं 9े,--द।५७।

““गरुत्मदाश्ीविषमोमद शनेः"

› ए, क्तो, (अश्र + उर्‌ |) पाड्ट्कालसमुद्धव- `
धान्यं । अश इति भाषा। तत्पर्यायः । ब्रीहिः
पाटलः द। स्य गुणाः। मधुरत्म्‌। पाके
च्यस्तत्वम्‌ । पित्तकारित्वम्‌ । शुरत्वच्च । इति
राजबल्लभः ॥ र

आख, गी, (अते इति। अभय व्याप्नौ उग्‌ ।)
शीघ्रम्‌ । इतम्‌। (यथा शकुन्तले ९ अङ्गे ।
(“वदाशु क्रत सन्धानं प्रतिसंहर सायकम्‌?” |) .
सत्त्वगामि चेत्‌ चि। इव्यमरः॥

खागुगः, पै, (आ शत्रं गच्छतोति । आखु +गम्‌
+ड |) वायः। बाणः । (रघवर, १२।६१ ।
«रावणस्यापि रामास्ता भित्वा इदयमाश्गः') |)
श्ीघ्रगामिनि, चि। इत्यमरः॥ मनुः 8।६८।
(“विनीतेन बरजेत्नि्यमायुगीलं छान्त” ।)

ऋअगुपचो, स्त्री, शह्ञकौलता | इति रन्नमाला॥

आशजीदिः, प, (आसुः ब्रीहिः ।) खागुधान्धं । इव

मरटीक्रायां मरुलमुकुटौ ॥

च्ञ

अगुशुच्तणिः, प, ( अ समन्तात्‌ श्रो मिच्छति ।
खाट्‌ + खुष्‌ + सन्‌ + खनि |) अभिः । इत्यमरः ॥
(यथा कादम्बय्था,--“मन्तपतानि इवोंधि प्रतिः
ग्रह्णाति रतत्मीव्या चआाश्ुख्ुत्त शिः" |) वायः ।
इति सिद्धान्तकौसुदयासुणादिटक्तिः ॥
ष्याशेकुटी, [न्‌] पु, पर्व्वतः । इति शब्दमाला
खश्च, क्तो, (अख + चर्‌ + टत्‌ + सुट्‌ निषा-
तनात्‌ ।) अन्नं । तत्वर््घायः । विस्मयः र अद्धतं
३ चित्रं ४। इयमरः ॥ (वथा, रघौ १६।८७।
“गन्धोदग्रं तदनु वबुः एव्यमाशच्यमे घाः” |)
खश्मनः, प, ( खाश्सन्‌ + अन्‌ । ) अरूणः । खयये-
सारयिः। इति चिकाणश्येषः॥ (खश्मनि प्रस्तरे
भवमभित्यथं अश्मन्‌ + अण्‌ । शिलःभववस्तनि
चि। यथाभद्रौ४।२द६।
“वच्ापमाश्सनप्रस्यं सेषु ध त्तेऽन्यदुव्वहम्‌'” ।)
आश्रमः, पुक्तो, (खा + खम + घन्‌ ।) शस््रोक्त-
धम्भविश्ेषः । अआश्चाभ्यन्ति खं खं तपच्छरन्त्यच ।
ख चतुविधः। ब्रद्यचध्थे गारस्था र वानप्रस्थं
इसन्नाासः 8 । इति खतिः॥ ब्रह्मचारी । ग्टहो।
वानप्रस्थः । भिक्तः । इद्यमरः॥ सुनोनां वास-
स्यानं । वनं । मठः । इति मेदिनी ॥ (कलियुगे
तु ब्रद्यचग्धवानपरस्थौ न स्तः केवलं ग्टहस्थभिच्तका
अमावेव, यदुक्ता । महानिव्वाणतन्ते }
“गादसयो मेचदकचैव चमो बौ कलो दुगे? ।
र घव, १।४८ ।
“स दुष्मापयश्रः प्रापद्‌ श्रमं खरान्तवाइनः'” ।)
श्राश्नमिकः, चि, ( आश्म +ठक्‌ |) खाश्रमयक्तः।
इति न्द्र न्नावली ॥
ष्याश्चयः, ए, ( आर्‌ + भि +अच्‌ ।) राज्ञां सन्था-
दिबड्गुणान्दभवगुविशेषः। इ्यमरः॥ व्यप-
देशः । (यथा, मनु २।९९१ ।
^येवमन्येत ते मूने हेतुशस्रःश्रयादटि जः ।
सामोप्यः। खाघारः | इति जटाधरः (वधा,
शरान्तिश्तके ४।६। ““वा चे वल्कलमाशरयेा गिरिः
शुद्धा शय्या लतावल्लरी' |)
ग्रहं । इति हेमचन्द्रः ॥ संश्रयं । अवलम्बनं ।
(यया, मनुः ७।७२।
“चीण्याद्यान्याशितास््ें म्टगगत्ताखरयास्राः”।)
राच्नां तच्निखंयो यथा,
“अस्थितो यदि कल्याणं भवेत्‌ सं खयगं तथा ।
भवति शरेयसे रां विपरीतं न कटं चित्‌ ॥
उच्छिद्यमानो बलिना श्रयेत्‌ बलवत्तरं ।
विनौववनत्तच्च कालं नयेदिति मति्रुवा
ददत्‌ बलवा कोषंवा भूमिं वा श्ूतिसम्भवां ।
अ्येदभियोक्तारं समाख्यगुणान्वितं ॥
वौतब्यसनमश्ान्तं महोत्साहं महामतिं ।
परविशन्ति महाराजमपांपतिमिवापगाः॥
अव्यवसायिनमलसं देवपरः सासा परि हनं ।
प्रमदेव ङद्धपतिं नेच्छन्तुपप गृ दितं कमला ॥

१९१५
# 1.1

ततभ्भेणि प्रवौणत्वमियत्सागुणा मताः ॥
अ सनस्यागमदारमनुत्साहो म इीपतेः।
सामदानदण्डभेदा इयु पायचतुद्धयं ।
सामसिडं प्रशंसन्ति सव्व॑त्च विपश्चितः ॥
खवन्निवाग्टतं वाचा सामोपायं समाचरेत्‌ ।
लुब्धं च्तौशं पदानेन सत्कृत्य वशमानयेत्‌ ।
भेद कुर्वति वलेन मल्लामाव्यएरो धसां ॥
यथाबशं पकु््वीत दु टदण्डनि पातनं”
इति युक्तिजल्यतरौ ९ अध्यायः ॥

च्याञ्चयाशः, ए, ( आश्रयमाधारमपि अखन्राति यः
च्याश्चय + अश्‌ + कम्मंणि उपपदे अण्‌ ।) भिः ।
(यथा, हितोपदेशे । २।
“दुत्तः कियते धुतः ीमानात्मविडडये ।
किं नाम खलसंसगंः कुरुते नाश्रयाश्यत्‌”” |)
चिचकडच्तः । इत्यमरः

खाश्रयाग्रः+चि, (आश्रयं खालम्बनस्थानमपि खश्राति
यः। ञ्य +अश्र्‌ + खण्‌ ।) आश्चयनाशकः।
ऋश्रयध्वंसी | इति मेदिनी ॥

च्या श्वं, चि, ( खा सम्यक्‌ उटणोति वाक्यं यः। खाद्‌
+ शर + पचाद्यच्‌ । ) वचनख्ितः। इति मेदिनौ॥
कथार बाध्य इति भाषा।

( “दोषमपि तन्न सोऽ्यजत्‌
सङ्कवस्त्‌ भिधजामनाश्चवः '"।)

इति रधवशम्‌ । ९९।४९ ।)

आश्रवः, प, (ख्‌ श्रु +खच्‌ | ) अङ्ोकारः।
ज्ञो । इति मेदिनी ॥ दोषः । इति हेमचन्द्रः ॥

च्यायिः, सत्री, (खशिरेव । अधि + इन्‌ |) अथिः।

कोशः ॥

आशितः, चि, (खाद + सि + क्तः। ) आश्रयप्राप्तः।
श्रारणागतः | न्यायमते परमाराकाश्णदिनिद्-
डव्यभिन्नसरववद्व्याणां अथितत्वं साधम्भेय ॥ (अव-
लम्बितः, खनुखटतः, ऋाघेयः, अधीनः, वश्रवत्तो |)

चश्रतः, चि, (खाद्‌ +र + क्तः) यङ्गोछंतः। खौ-
क्तः । इत्यमरः ॥ आआकणितः। सं पखवणः॥

आञ्चेषः, ए, (आय्‌ + शिष्‌ + घज्‌ ।) यालिङ्नं ।
इति इलायथधः। (मेघदूते, पन्बेम्घे ३।
“करटाञ्ञेषप्णयिनि जने किं एनदूःरसंस्ये" ।)
एकदे प्रसम्बन्धः। यथा । कानने रेमे । इति व्याक
स्णं॥ (खश्चोषा ख । अक्षेषा + खश्‌ । च्तियां
टाप्‌ |) अश्नेषा । अश्नेषानच्तच सम्बन्धिनि, चि ।
(यथा, तैत्तिरोयसंडिताधां ।४।४।१०।९ ।
“खश्चेषान्तवं सपा देवताः? ।)

खां, को, (खश्वानां समू दः । खश्च + खग |) अश्-
डन्द। घोटकसमू दः। इत्यमरः ॥ (अस्य मावः
कम्म वा|)

ऋतं, जी, (अश्वत्यस्य इदम्‌ । अश्वत्थ + खण |)
ष्यशरथटच्त फलं । इत्यमरः ॥

चआाचपालिकः, प, (अश पालस्यापत्यम्‌ । अश्रयाल + |
ठक्‌ ।) अश्वपालस्य पएुच्ः। इति व्याकरणं ॥

उनत्छादात्‌ शियमाभ्रोति उत्साहाच महद्यशः । | आश्वयुजः, पै, (आश्वयुजी पुणिमा विद्यतेऽस्य । ाश्-

वसात्‌ सन्वापधाद्रद्वमुत्छाहं नियमाचरेत्‌ ॥
मेव शरौय्यद्च श त्रकारिलमेव च ।

(7.

|
1

युजो +खण्‌ ।॥) चआञ्िनमासः | इत्यमरः ॥ खा-
श्िनसम्बन्धिनि चि ॥ (मनुः, ६।१५।

चषा
“व्यजेदाश्वयओ मासि मुन्यन्नं पुब्बसच्धितम्‌ ।
जीर्णानि चेव वासांसि शाकमूलफलानि च'' ॥)
आयजी, सरी, (खश्वयजा यक्ता पौगमासौ । खच्च-
यज + अण्‌ + खीप्‌ |) अश्विनौ पुणिमि। इति
श्ब्दरल्ावली ॥
आश्वासः, एं, (खार्‌ + खस्‌ + घन्‌ । ) निरतिः ।
आख्यायिकापरिच्छेदः। इति मेदिनी ॥ खाश्य-
प्रदानं ॥ (आश्रयदानं, भीतस्य भयनिवारणाथं
सान्त्वनं । उत्तर चरिते, ष्टाङ्ग ।
“चआाश्वासन्ञेहभक्तीनामेकमा लम्बनं मत्‌” |)
साश्विनः, पै, (अश्विनीनच्तचयक्ता पौणंमासी यच
मासे सः। खञ्िनी +अण।) वंशाखादिदादश-
मासान्तगंतषद्मासः। रवेः कन्धाराशिश्धिति-
कालः| तत्पग्योयः। इषः र आयुजः इ । इय
मरः ॥ शारदः ४। इति राजनिघंगटः ॥ तच्र
जातफलं |
“सज्ञां भियः काव्यकलाविदग्धः
स्याद्मगभाग्रसतीच्छणबुडिः ।
सुखी वदान्यो बधमानशालो
भक्तो भवेदाश्चिनमासजन्मा'' ॥ -
इति कोषप्रदीपः।
चपज्िनेयौ,प, (अश्विन्या अपत्ये। अश्नी + एक्‌ ।)
अश्विनीकुमासो । इत्यमरः ॥ (पाण्डपुच्लौ नकुल-
सहदेवनामानौ, अश्धिनीकुमार जातत्वात्‌ तयो-
स्तयात्वम्‌ |)
च्या शोनं, चि, (अन्धेनेकाहेनातिक्रम्यते । अ्स्यका-
इगम इति खञ्‌ ।) यद्त्म खकेनाश्वेन रकेन
दिनेन गम्धतें तत्‌ । श््यमरः॥ णक धोडाय क
दिने यावार परथ इति भाषा।
अवाः, ए, (अाषाणएया नच्तचेय यक्ता पूथिमा
यस्मिन्‌ । आषाएा + नच्तचेण युक्तः कालः इति
, खण्‌। पलाश्रदगडपच्ते षाएः प्रयोजनमस्य
इति विश्राखाषाएादण मग्यदण्डयोरित्य्‌। )
पे शाखादिद्वादश्मासान्तगंतटतोयमासः। रवे-
मिंधनराशिख्ितिकालः। पन्नात्तराषाए्टान्यतर-
नच्तत्रयक्ता पौगेमासौ यत्च मासे सः । तत्पग्यायः।
श्चुचिः २। इत्यमरः ॥ तच जातफल ।
“ऋअनस्पजस्पी पमदाभिलाषो
परम्दशौलो गुरुवत्सल् ।
ब्धव्ययो मन्दता श्नः स्यः-
दाषाएमासप्रमवो मनुष्यः"
इति केद्ी प्रदीपः ॥ ब्रतिन7 पलाशदण्डः ।
(“अधयाजिनाषाएधरः प्रभस्भवाक्‌
ज्वलि ब्रद्यमयेन तेजसा” ।
इति कुमारे । ५।३० ।)
मलयपरव्वतः। इति मेदिनी ॥
च्ाषाएकः, प, (अआषाए खव +श्याषाए + खाच
क|) अषाएमासः॥
चऋघाएभवः, पै, (खाषाए+ भर + खच्‌ ।) मङ्गल-
ग्रहः इति हारावली ॥ खाषाएमासजाते चि॥
च्ाघाएा, स्त्री, पज्वाषाएानत्तत्रं । उत्तराषाएा-
न्तचं। इति पराष्टरलत्नावली ॥

१९€

स आस
अआषाएाभूः, प, (खाए + म्‌ + किप्‌ ।) मङ्गलस्रहः। | (यथा, कुमारे ।५।९।
इति हेमचन्ः ॥ | “न्‌ बटमदग्भेणिभिरेव पङ्कजं |
अषौ, सनी. (खावाणएस इयं । खआवाए+खण + | सश्रबलासङ्मपि परकाशते" ।) | ।

खौप्‌।) अआाबाएमासस्य पुणिमा । इति मेदिनी ॥ | तुवरी । सौराद्रग्टत्तिका इति यावत्‌ । इति रःज- |
च्याए्र-लो, (अश्रुते व्याप्नोतीति अश्‌ + द्रन्‌ टद ।) | निघण्छः॥ असक्तिः ॥ (यथा, गौतायां 9।२१ ।
खकारं, इ्यादिकोषः॥ | “यक्ता कम्मेफलासङ्गभित्यटपतो निराश्रयः" ।)
आस, जि ङ ल उपवेशने । (अदा ० -खात्म ° खक ०- ` च्यासङ्गिनी, स्त्री, (आसङ्ग + इनि + खोप्‌ ।) चक्र
सेट्‌) इति कविकल्यदुमः॥ विद्यमानतायां । | वातः। वातभ्बमः । इति चिका्डद्ेषः ॥ धर.
्ति तद्ीक्ता॥ | पिया वातास इति माषा।
(“आसने भगवानास्तां सङेभिसु निषएङ्वैः, । | खसत्तिः, स्री, (खख + सद्‌ + क्तिन्‌ ।) सङ्गमः ।
इति रामायणे ९ काण्डे) नि आसितेाऽत्ति। ल ख |
श्यास्ते सिंहासने पः । विद्यमानतायामप्ययं । | यथा, साहि्यदपेणे २य परिच्छेदे।
आकाशमात्ते। इति दु गदासः ॥ (सम्‌ + अधि) | “वाकछं स्याद्‌ योग्यताकाङ्कासत्तियक्तः पदो चयः" ।
सम्बशु पवेशने । व्याप्तौ । यथा रघवं रे, ९३।५२ । | च्सत्तिवं द्यविच्छेदः” दति तद्धीका ।)

४१

^वीरासनेध्योनजषाम्टबोणा- न्यायमते पदस्निधानकारणं । यत्पदार्थस्य यत्य-
ममौ समध्यासितवेदिमध्याः'' । | दार्थनान्वयोऽपेक्छितस्लतयोरव्यवधानेनोपस्धिति-
(अनु) पश्ादुपवेशने। यथा रघौ, २।२४ । । कारगं। इति सिद्धान्तसुक्तावली ॥
““तामन्तिकन्यत्तबलिपदौपा- आसनं, ज्ञी, (खास्छते उपविश्यतेऽस्मिन्‌ । अस्‌ +
मन्वास्य गोप्ता ग्टद्िणोस हायः? । इति । | धिकरणे + स्युट्‌।) पीठ । पिंड चौकि इत्यादि
उपासनायां । यथा रामायणे,- भाषा । इस्तिख्कन्धदेशः । यच महामा चो निव-
"लवस्ीरोचरासङ्कः सन्ध्यामन्वास्य पञ्िमाम्‌”। | सति । दिजिगोषो दुर्गादीनव यतः स्थितिः। इ्य-
दरति । मरः॥ य'चानिवत्तनं । इति मेदिनो ॥ अदाङ्-
(खमि) खभ्ासे । (उत्‌) उपेच्ायां । यथा माघे । | योगस टतीययोगाङ्गं । वत्तु पर्धप्रकारकरचर-
२।४२ । णादिसंख्थानविरेषः। वथधा,-
«विधाय धैर' साम नरोऽसौ य उदासते" । | “पञश्ाखनं खत्तिका्यं भन वच्चासनं तथा ।
इति । | वौरासनमिति प्रोक्तं कमादासनपश्चकम्‌› ॥
(डप) समीपोववेशने । यधा मनुः, ४।१५४। | तेषां क्रमः|
“छतान्नलिरुषासीत गच्छतः एतोऽन्वियात्‌” । “ऊन्नीरुपरि विन्यस्य सम्बक्‌ पादतले अमे ।
इति। । अकु च निन भ्रीयात्‌ स्ताभ्यां यु तकरमात्तथा ॥
बद्धाश्नलिश्च शुरुसमीयमासीत इति तदीका ॥ | पद्मासनमिति पोक्घं योगिनां हृदयङ्गमम्‌ ॥ १ ॥
उपासनायां । यथा, जानूव्वीरन्तरे सम्यक्‌ कत्वा पादतले उमे ।
“मय्ावेश्य मने ये मां निव्ययक्ता उपासते" । ऋजुकायो विशेन्मन्तौ खस्तिकं तत्‌ प्रचच्छते ॥२॥
ति गीतायां १२।२ । सेवने । यथा,-- सीमन्धाः पाश्चयोन्धेखेद्गुल फयेम्मं सुनिश्चलम्‌ ।
“पासते ये ग्टख्या ! परपाकमबुद्धयः"” । टषणधःपादपाध्णिं पाणिभ्यां परिजन्धयेत्‌ |

इति मुः ।६०४ । परपाकमुपासते सेवन्ते इति | भदराखनं समुदं योगिभिः सास्कल्पितम्‌ ॥ २॥
वद्रौका। (निर्‌) निरासे। अपसारगे | (प्रति | ऊर्वः पादौ कमाघ्नासयेत्‌ सत्वा प्र्क्नु लाङ्गली ।
+ खम्‌ ) प्रतिदद्दितयावस्याने । “को ऽन्यः पति- | करौ निदध्यादाख्यातं वष्वासनमनुत्तमम्‌ ॥ 8।
समासेत कालान्तकयमादृते" । इति भारतम्‌ । | श्कपादमधः छतवा विन्धस्योरौ तथेतरम्‌ ।

इग्यादि ।) । ऋजुकायो विशेन्मन्त्री वौरासनमितौरितम्‌।५॥
शासः, ए, (अयन्ते श्रा अनेनेति । अस + करणे | इति तन्सारः | अन्यच ।
घन्‌ |) धनुः ! इति हेमचन्ः ॥ ““खासनानि कुले रानि यावन्तो जीवजन्तवः ।

सक्तः, वि, (खाद्‌ + स्च + कतः ।) ्यासक्तिवि- | चतुरौ तिलन्ताि चैकैकं समुदाषतम्‌ ॥
शिः । तत्यय्योयः। तत्परः २ प्रसितः ३। दत्य- | आसनेभ्यः समन्तेभ्यः साम्प्रतं दथसुच्यते ।
मरः ॥ (विषयान्तर परि हारेण सव्यैदा निविष्टः । | र्कं सिद्धासनं नाम दितीयं कमलासनम्‌” ॥
यथा, किराते ।१९।३२४। इति निरुक्ततन्लम्‌ ॥
“वसक्तास्ताखमो मृएा वामशीला दि जन्तवः” |) | श्टङ्ारासनानि बन्धशरब्दे बद्व्यानि ॥
आसक्तं, क्ती, (आट्‌ + सञ्ज + क्तं ।) निं । सततं । | उपवेश्रनाधारः ¦! पीडादि । यथा ।

अविरतं इति जटाधरः ॥ ओ्रौभगवानुवाच ।
अखि सती, (खड्‌ + सन्न + क्षन्‌ ।) आजुरक्तिः। | “उपचारान्‌ पवच्छामि इट्‌ बोद्शर मेर ।
ष्यासदुः | येः सम्यक्‌ तुष्यते देवौ देवोऽप्यन्धो हि भक्तितः॥

खाखङ, कती, (खाङ + सञ्च + अच्‌ !) नवरतं । | असनं प्रथम दद्यात्‌ पौष्यं दासजमेव वा ।

लाभः। इति मेदिनी ॥ (अविच्छेदः । निरन्तरं । |

निब्धं । सततं । तचे वि । इति जटाधरः ॥| वास वा चाम्भैयं कौशं मगडकस्योत्तरे जेत्‌ ॥

#.11:
पौष्पासनं यदिदितं यस्य तद्यदि गवाम्‌ ॥
निषेशयेत्तदा पद्मे विलं दारि चोतखटजेत्‌ ।
पौष्पं एष्पौघरचितं कुशद्धचादिखंयुतं ॥
अति प्रोतिकरः देव्या ममाष्यन्यस्य मेव ।
यद्ञदारससूद्धतमासनं मदग शमम्‌ ॥
नोच्छायं नातिविस्तीणं मासनं विनियोजयेत्‌ ॥
अन्य दारूद्भवच्चापि दद्यादासनमुत्तमम्‌ ॥
सकट चतो र युक्तं दारुसारविवजितम्‌ ।
चे्यश्मशगसं भूतं वजंयित्वा विभोतकम्‌ ॥
वाल्कलं कोषजं फालं वस््रमेतच्लयं मतम्‌ ।
रोमजं कम्बल्ैव तदनेन चतुषटथम्‌ ॥

. अनेन रचितं द द्यादासनं चेद्धभूतये ।

सिंदव्याघ्रतरच्तणां छागस्य महिषस्य च ॥
गजानां तुरगाणाच्च कृष्णसारस्य चम्भणः ।
खटमरस्याथ रामस्य ग्टगाणां नवमेदिनाम्‌ ॥
चम्भभिः सव्वंदेवानामासनं प्रीतिदं सूतम्‌ ।
वान्तेषु कम्बलं शत्तमासनं देवतुखये ॥
राङ्कवं चाम्मणं खक दारवं चन्दनोद्धवम्‌ ।
यच्चालनं कुशमयं तदासनमनुत्तमम्‌ ॥
सर्वेषामपि देवानाम्टषीणाच्च्‌ यतात्मनाम्‌ ।
योगपीटस्य सदृ श्र मासनं स्थानमुच्यते ॥
खासनस्य पदार्नेन सोभाग्य मुक्तिमाभ्नयात्‌ ।
खमरो रोाद्िते न्यङ्कुः सम्बरो वभणो रुरः ॥
शरीरि णाखचेति म्टगा नवविधा मलाः ।
इगि गश्चापि विन्ञेयः पश्चभेदोऽच्र भैरव ॥

ऋष्यः खङ्गो ररुेव ए षतच्च ग्टगस्तया ।

णते दलिग्रदानेषु चम्भदाने च की्तिताः॥
सर्वषां तेजसानाच्च असनं च्येष्टमुच्यते ।
च्छायसं व््नयित्वा तु कांस्यं सौसकमेव वा ॥
शिलामयं मणिमयं तथा रन्नमयं मलम्‌ ।
आसनं देवताभ्यस्तु सये सते समुत्‌खटजेत्‌ ॥ *॥
अवेव साधकानाच्च आसनं टणु मैरव ।
यत्रासौनः पृजकस्त॒ सव्वंसिद्धिमवाभ्ुयात्‌ ॥
रेणञ्च चाम्भं वास्त्रं तेजसश्च चतुदटयम्‌ ।
ख्ासनं साधकानाश्च सततं परिकीत्तितम्‌ ॥
प्वाक्तं यचच देवेभ्य खासन परिकौल्तितम्‌ ।
लत्सव्यैमाखनं शस्तं पृजाकम्भेणि साधके ॥

न येदान भूयात्‌ पृजाकम्मैयि साधकः । |
काद्ादिकासनं कुर्यात्‌ मितमेव सदा बुधः ॥*॥
चतुनिंश्कलेन दै कासनं मतम्‌ । `
बोडश्राकुलविस्तीगंमुत्सेध चतुर कुलम्‌ ॥
बड्कलं वा वुयात्त नेच्छिति चार कारयेत्‌ ।
पत्वं वव्नयेदज््यैमासनं युजनेग्वपि ॥

बास दिल्तान्नो दीधे साददस्तान्न विस्तृतम्‌ ।
न ्यङलात्तथोच्छायं पृजाकम्मणि संयेत्‌ ॥
यथेष्ट चाम्भें कुर्यात्‌ पु्वीक्तं सिदिदायकम्‌ ॥
बड्ङूलाधिकं वुरयाननो च्छितन्तु कदाचन ।
काम्बलं चाम्भेशं चैलं महामायाघयूजने ॥
परशस्तमासनं भोक्षं कामास्थायास्तयेव च ।
विएरायाख् सततं विष्णोखापि कुशासनम्‌ ॥
ब्द बद्धचरायं तथेव बडविस्तृतम्‌ ।
दारभूमिलमं परोक्तमध्सापि सरव्करम्मणि ॥

आ्आस
एथक्‌ एथक्‌ कल्पये शोभनं तादृ शासनम्‌ ।
न पचमासनं कुर्यात्‌ कदाचिदभिपूनने॥
न प्राखङ्गससुदुभूतमस्थिजं दिरदादते ।
मातङ्गदन्तसञ्चातमासनं कामिके चरेत्‌ ॥
चर्म्म दितं ग्राह्य! तथा गन्धग्टगस्य च ॥१॥
सलिक्ते यदि कुर्व्वीत देवतानां पघपुजनम्‌ ॥
तच्राप्यासनमासीने नेत्थितस्त समाचरेत्‌ ।
तये श्लामय' कुर््थादासनं कौशमेव वा
दारवं तेजसं वापि नान्धदासनमाचरेत्‌ ।
अआसनारो प संस्थानं स्थानाभावे तु पूजकः ॥
सनं कल्पयित्वा तु मनसा प जयेच्जले ॥
यद्या सनस्य संस्थानं तेयमध्ये न विद्यते ॥
अन्यच वा तदा स्थित्वा देवपृजां समाचरेत्‌ ।
इत्येतत्‌ कथितं एच्च पृज्यपूनकसङ्तम्‌ ॥
चासनं पाद्यमधना अ्रटग वेतालभेरव'' ॥
, इति कालिकाषु राण ९७ ध्यायः ॥

च्यासनः, प, (च्यु च्तेपने + ल्युः + परज्ञाद्यण्‌ ।) जीव
कटच्तः। इति मेदिनी ॥ (जोवटत्तशन्टेस्य
विशेषो जेयः}

सना, स्री, (खास्यतेऽस्याम्‌ | खास + रथासखन्थो
युच्‌ |) स्थितिः। इन्यमरः ॥

चासन, स्री, (खास्यतेऽस्मिन्‌ । खास + अधिकरणे

ख्य॒ट्‌ + च्तरियां खौय्‌ ।) विपणिः (खास + भावे +

ल्युट्‌ + खौप्‌ ) स्थितिः । इति मेदिनी ॥

शासन्दः, ठे, (खासं ददातोति । आस + ड ।) वाख-
देवः। इति मेदिनी । ।

ऋासन्दी, स्त्री, (आस्तेऽस्या । च्यास्‌ । अन्दादयः
०८०७. ॥ चुबखद्गा । इति भेदिन ॥ (यधा,

५।४।४।९। “तस्नादस्मा ासन्दौ

माइरन्ति सेवा खादिरी बिद्रवष्णा भवति येयं
वश्र्युता भरतानाम्‌"? |)

आसन्नः, चि, (खाद्‌ + सद्‌ + क्तः |) निकटः। इत्य-
मरः॥ (समीपवरत्तो, कुमार सम्भवे, ३।४४॥ “-

सौनमासब्नश्टरौर पातः” । चअस्ताभिमुखः खय्यैः ।) ।

ष्यासवः, ए, (आस्‌ + सञ्‌ + अप्‌ |) मद्यविशेषः
वत्पर्व्यायः। मैरेयं र श्रीधुः २। इत्यमरः
“क्रीधुरिच्तरसेः पकलोर पकषैरासवो भवेत्‌ ।
मेरेयं धावकोएष्यगड़धानान्लसं हितम्‌
इति माधवेन भेदः छतस्तयापि दष्छमगाकृब्य
दजुक्तम्‌ । इति भरतः ॥ मद्यमाचम्‌। इति
राजनिधैरटः॥ (वथा भनुः ११।९५।
“वक्तरच्चःपिश्राचात्रं मद्यं मांसं सरासवं ।
` तदुब्राद्यणन नात्तव्यं देवानामन्नता इरिः'” ।)
(“वदपक्लौवधान्बभ्यां सिद्धं मद्यं स आसवः"
इति श्ाङ्कुधरः। यथ। भावप्रकाशे ।
““खसवस्य गणा चेय वीजदव्यगरैः समाः? |)
ऋसवमेदेन गुणभेदो यथा
“छेदी मध्वाखवन्त चो मे इ पौनसकासजित्‌”› ।
“श्राकरः खरभिः खादयो नातिमदो लघः" ।
इति च वाभटः॥
“ुखभियः छुखमदः दगन्धिवं त्ति रोगनत्‌ ।
जरखोयः परिणतो द्यो वख शाका रः'” ।

१९७
चआ्राञ्चु
“सेचनो दीपनो इद्यः ए्ोषशोफा शरंसंद्ितः ।

खेदष्ोश्रविकारघ्नो वरैः पक्रसो मतः” ॥
“ट्टो भिन्नश्रक्दातो गौडस्तप॑णदीपनः ।

केदी मध्वासवस्तीक्णो मेरेयो मधुरो गरः” ॥

इति चरकः ॥ तथा च सुश्चते॥

“तौच्छणः सुभासवो द्यो मूचलः कफवातनुत्‌ । |

मुखधरियः स्थिरुमदो वि्ेयोऽनिलनाशनः ।
लघृमेष्वासव नेद मे हकुरटविषापडः ॥
तिक्तः कषायः शोफष्नस्तीच्ठणः खादर वातज्लत्‌ ।
तीच्णः कषायो मदलछदर्नांमकफगुल्पदत्‌ ॥
छभिभेदोऽनिलहरो मेरेयो मधुरो गुरः ।
बल्यः पित्तदसो वर्या ग्रदीकेच्तरसासवः" ॥)

आअसवद्गः, पै, (खासवस्य चुः) तालच्तः। इति
साजनिघेरटः ॥

सादितः, चि, (चखख+सद्‌ +िच्‌ + क्तः ।)
पाप्तः। लब्धः। इत्यमरः॥ (सन्निधापितः, चा-
योजितः, सम्पादितः ।)

आसारः, प, (चार्‌ + + घन्‌ ।) धारास पातः।
वेगरृष्धिः । (मेघदूते, ““त्वामासार पशमितवनोप-
श्वं साधुम्‌ । प्रसरम्‌ । सन्यानां सव्वेतो
व्या्िः। इत्यमरः ॥ (यथा पञ्चतन्त्रे ।२।४९।
“तस्मात्‌ दुगे दृं शता सख॒भटासार संयुतं"? !)
सुदद्रलम्‌। इति मेदिनी ॥ (यथा पञ्चतन्त्रे ३।२९।
“्रक्ञातवीवधासारतेवश्स्यो ब्रनेत्त॒ यः? |)

असीनः, चि, (खास्‌ + शानच्‌ |) उपविष्टः ¦ इति
जटाधरः ॥ वसा लोक इत्यादि भाषा ।

असौनभ्नचलायितं, क्ती, (आसोनेन उपविष्टेन प-
चलवदा चरितम्‌ |) उपविश्य निनाव शेन दोलनम्‌।
इति राजवल्लभः ॥ एला इति भाषा।

खाञ्चतिः, प, (खाद्यते + आङ्‌ + सुञ्‌ + क्तिन्‌ ।)
मद्यसन्धानम्‌ । इति हैमचन्नः॥ मद चोयान
इति भाषा ।

आसुतौवलः, प, (खाद्चतिरस्यास्ति रनःछव्यासुति-
परिषदो वलच्‌ । वज्ेति दीधंः ।) यज्वा । शौ-
ण्डिकः। इति हेमचन््रः। (कन्धापालः, ग्रूबजाति-
विरेषः |)

ऋखासुरः, प, (अर + परन्नाद्य्‌ ।) द्रः । इति
सिद्धान्तकौसुद्यासुणादिरत्तिः ।
^ब्राद्धाद् टधाविवाहान्तगेतविवा हवि शेषः।
““खासुरो इविणादानात्‌"”॥ इति याच्नवस्कःः ।
“ज्ञातिभ्यो विणं दत्त्वा कन्धाये चेव शक्तितः ।
कन्धाप्रदानं खाच्छन्द्यादा्चरो धम्म उच्यते" ॥
इति मनुः ३।३९।

खार, क्तो, विङ्लवणम्‌ । इति राजनि्ेशटः ॥
ऋ्युर सय भावः। (यथा गीतायां 9।९५।
“न मां दुव्कुतिनो मए प्रपद्यन्ते नराधमाः ।
माययापष्तच्नाना खाप्ुर भावमाभिताः" |)
असुरसम्बन्धोये चि । इति करणम्‌ ॥

श्ासर, चि, (अघर स्येदम्‌ । श्वर + अय्‌ () असर
सम्बन्धि । यथा --
“यस्छिम्‌ नवे एराखे च विशे देवा न जेभिरे।
श्या्चर तद्भवेत्‌ आङ बलं मननवनिंतम्‌'” ॥

|
|

के
इति आडवत्वे ऋगवेदीयग्ह्यपरिशिद्म्‌ ॥
अपि च।,
“स्लानं दानं तपः श्राद्मनन्तं राद ।
आअखरौ रात्िरन्यत्र तस्मात्तां परिवव्नैयेत्‌” ॥
इति आडतत््व्टतयमवचनम्‌ ॥#। च्ासुरसगें
यथा ।
“दौ भरूलसर्ग लोकेऽस्मिन्‌ रैव आखर णव च ।
रवो 9 ह
देवो विस्तरशः पोक्त आखर पाथं मे दश्‌ ।
पटक्तिच्च निरत्तिञ्च जना न विदुरासुराः ।
न श्रौौचं नापि चाचारो न सवयं तेषु विद्यते ॥
असव्यमपरतिषन्ते नगदाड्रनीखरम्‌ ।
अपरस्पर सम्भृतं किमन्यत्‌ कामहेतुकम्‌ ॥
रतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्ात्ानोऽल्यबुद्धयः ।
पभवन्तुग्रर्न्माणः च्तयाय जगतोऽदिताः
काममाश्रित्य दुष्यूर दम्भमानमद्‌ाज्विताः।
मोदात्‌ गर्ता सद्गुादान्‌ प्रवत्तन्तेऽखुचिव्रताः॥
चिन्तामपरिमेयाच्च प्रलयान्तामपाथिताः।
कामोपभोगपरमा रखुतावदिति निशिताः ॥
चखाश्रापा श्र ्तेन्वेदधाः कामको धपरायणाः |
ईहन्ते काममोगाथंमन्धायेनाथे सञ्चयान्‌ ॥
श्दमद्य मया लब्यभिद प्रासे मनोरथम्‌ ।
इदमस्तीदमपि मे भविश्यति एनघेनम्‌॥
असौ मया इतः शच हनिष्ये चापरानपि।
इश्वरोऽहमहं भोगो सिद्धोऽहं बलवान्‌ घखी ॥
आष्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सट शो मया।
यच्छे दास्यामि मोदिष्य इदच्ानविमोट्हिताः ॥
अनेकचित्तविभ्वान्ता मो इजालसलमाढताः।
प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥
ऋात्मसम्भावितास्तन्धा धनमानमदान्विताः ।
यजन्ते नाम वज्ञ्ते दम्भेनाविधिपृब्बकम्‌ ।
अहङ्कर बलं दपं काम कोधच्च संञ्िताः।
मामात्परदेेषु प्रदिषन्तोऽभ्यखयकाः ॥
तानं दिषतः करुरान्‌ संसारेषु नराधमान्‌ ।
त्तिपाम्यनखमख्भानासुसीखेव योनिष ॥
असुरौ योनिमापन्ना मूएटा जन्मनि जन्मनि ।
मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्यधमां गतिम्‌ '॥
इति श्रौभगवद्गीतायां ९६ खध्यायः ॥

आसरी,सत्री, (अरस्य इयं । असुर + तस्येदमिव्यण्‌

ततः खीप्‌ । ) राजिका राद सर्वां इति भाषा ।
इति राजनिर्ध॑यटः ॥ चिविधचिकित्छान्तगंत-
चिकित्धाविषटेषः। सा च ऊेदभेदाद्यात्मिका।
इति व्यक शब्द चन्दिका च ॥

आसेचनः, चि, (न सिच्यते मनेाऽच । नद्‌ + [विच्‌

+ अधिकर्े च्युट्‌ | ततः खां अग्‌ ।) यस्य
दशने ठतेरन्तो न जायते सः। तत्पर््थाथः।
अट भित्‌ २। इति हारावली ॥ (खा + सिच्‌ +
करये + ल्युट । श्वासेचनपाचम्‌ । यथा, ऋग्वेदे
१।१६६९।१६९। “या पाच पषा खसेचनानि"” |)

ष्यासेचनकः, धि, (खासेचन ख्व संज्ञायां कन्‌ |)

श्सेचनकः। असे चनः। इत्यमरटोकायां राय-
सुक्रुटः ॥ (यथ), साश्ििदपंण १०म परिच्छेदे।
“नयनयगासेचनकं मानसदन्यापि दुष्यापम्‌” )

श्राद्धा
साखान्दनं, चि, ( खास + स्कन्द्‌ + भावे ल्युट्‌ । )
र््कारः। रणः श्णोषणं । इति मेदिनी ॥
(यथा. किराते ६।२५ । “चरणस्कन्दननामिता-
चलनः" ।)}
आखकन्दितं सो, (आख + स्वन्द्‌ + भावे + तत ।) अश्च
गतिविगेषः। स च सम्यम्गतिः | इव्यमरः॥
आस्न्दितिक, क्तो, ( आख्कन्दितमेव खाये कन्‌ |)
चछास्कन्दितं। अश्वानां पञ्चमगतिः। तत्पर्य्यायः ।
सरितं २ उप्रकण्ठं ₹। डति हेमचन््रः॥
(*-उत्तरितमुपकरमास्कन्दितकमिव्यपि ।
उतशव्योवश्चत्य गमनं को पादिवाखिलेः पदः” ।
हेम चन्द्रः ॥)
स्तरः, पे, (ास्तोरयतेऽसो । खड्‌ + त्‌ + खय्‌ |)
करिकम्बलं । इति हेमचग््रः॥ वस्त्राद्यास्तरयं ॥
(यथा श्रान्तिश्रतके, २।१६९ । “वासो वकल
मास्तरः किष्रलयान्यो कस्त रूणां तलम्‌” ॥)
आस्तरणं, की, (आस्तोर्यते यत्‌ येन वा अख +
स्त+कम्मि करणे बा ल्यट्‌) इत्तिट्श्ित
चिच्रकम्बलं । भ्ल इति भाषा तत्पग्यायः।
पवेणो २ व॑ः ३ परिस्तोमः 8 कुथा कुथः €।
इव्यमरः॥ प्वेणिः ७ परिद्टोमः < कुं € ।
इत्यमरटीका । (ग्या, कुशासनं । वथा रामा-
ये, काण्डे ।
“साङ्कवास्तरणे पन्वेमयोध्यायामिवासने” |
महाभारते, अआदिपन्बेणि ।
“दर्भा्तर णमास्तीयये निख्चयात्‌ तराष्रजः'” ॥)
शाल्तिकः, प, (अस्तोत्यस्य । अत्ति + ठक्‌ ।) सुनि-
विषः) स तु जरत्कारमुनिपएु्लः। तत्पिता
र्भखधं तं श्नात्वास्ती्यक्वा गत इत्यस्मादाल्तिकः।
(यथा,
“अस्तीत्क्का गतो यस्मात्‌ पिता गभस्यमेव तम्‌ ।
वनं तस्मादिदं तस्य नामात्तिकेति विश्वुतम्‌" ॥)
इति महाभारतम्‌ ॥
(““आान्तिकस्य सुनेमाता भगिनी वासकेस्तथा? ।
इति मनसाप्रणाममन्लः ।)
आस्तिकः, चि, ( अस्ति इश्वर इति मतियस्य।
स्ति + ठक |) नाल्तिकभिन्चः। इ श्वरोऽस्तीति
वादौ । बेदप्रामारयवादौ । तत्पय्यायः । अद्धाक्ःर्‌
खराः ३ इति हेमचन्द्रः ॥
(“सत्थधम्म्युतात्‌ पसः करदधादाश्ौविषादिव ।
नास्तिको ऽप्य द्विजते जनः किं एुनरा्तिकः'” ॥
इति मद्धाभारते ्ादिपन्बेणि ॥)

१९८
आस्फो

ष्ालम्बन । आस्थानं । अपेच्ता। इति मेदिनो-
कारहेमचन््रौ 1 (खद्धा। खादरः। प्रतिदा |
यथा, रघौ १०।४३।
“रवात्‌ खगैदबध्यत्वं मर्चयष्वाख्थापराद्खः'” ।
^“विनश्रे विहावाख्धां यशः पालय भित मे"
इति हितोपदेशः ॥)
खास्थानं, ज्ञो, (अाख्थोयतेऽस्मिन्‌ इति । जाड +
स्था + ल्यट्‌ ।) सभा । इव्यमरः। (यथा, किर।ते
९। १६ । “अनेकर।जन्धरथाखसंकुजं
तदीयमाख्थाननिक्ेतनाजिरम्‌” ।)
यन्नः । इत्यजयः ॥ (खाश्रयः। स्थानम्‌|)
खाख्यानी, स्तो, (चखास्थान + खीप्‌ ।) समभा । इत्ध-
मरः॥ (““चखाख्थानौं समये समं ह पजनः सायन्तने
सभ्यतन्‌” । इति रन्नावलौ |)
आस्पद,क्ती, (यापद्यतेऽस्मिन्‌ इति। आस्पदं पति-
छायामिति निपातनात्‌ खट्‌ ।) परतिष्ा। कम्मे ।
इ्मरः॥ परसुत्वं | इति धरणो । स्थानं । इति
हेमचन्द्रः । (“रागस्यास्पदमिग्यवैमि नदहिमे
ष्वंसोति न प्रव्ययः' | इति नागानन्दे । तथा च
रघौ ३।३६९।
“नरेन््रमूलायतनादनन्तरं
तदास्यदं शओ्रीयुंवसाजसं जनितम्‌” |)
स्यन्दनं, ली, (छ. + स्यन्द्‌ + च्यट्‌ ।) स्पन्दनं ।
कम्यनम्‌ ॥
स्फालः, पै, ( !ख_ + स्फुल्‌ + घज्‌ । ) इत्ति.
कणोस्फालनं। इातिर काण नाडा इति भाषा ।
तत्पायः । भलज्छला । इति हारावलो-चि-
काणगरोषौ । ( आस्फालनं । सश्चालनं |)
च्यास्फालनं, ज्ञी, ( अख + स्फल + शिच + ल्यट्‌ ।)
चखाटोपः। प्रागलभ्यम्‌ ॥ (यथा रघौ ६ ७३ ।
““रे रावतास्फालन विश्चथं य
सङ्कनटुयन्नङ्गद मङ्न्देन'' |)
आस्फजित्‌, पै, (स्फ + जि + किप्‌ ।) गुकराचाय्येः।
इति चिकाण्डेषः॥
स्फोटः, प, (अख. + स्फट्‌ + अच्‌ ।) आस्फोत-
ङ्च्तः। इति शब्द्रनावली ॥ कन्द इति भाषा ।
शरूरादेबङ्णादिशब्दः। ६ति ओरभागवतम्‌ ॥
(“कच्तः कच्छं विधन्वानावास्फोट तच्च चक्रतुः
इति महाभारते सभापव्वणि |) `
आस्फोटकः, पु, (आख + स्फट्‌ + एल्‌ ।) पम्बेत
जपौलटच्तः । इति शब्दमाला ॥ अकरोट इति
भाषा ।

च्यान्तिकारथंदः, प, ( खान्तिकस्य मुनेरय रुपसचात्‌ | स्फोटनं, क्ती, (आख + स्फट्‌ + ल्यट्‌ ।) विकाशः ¦

निदत्तिरूपप्यो जनं ददाति यः । जनमेजयो राजा

च्यास्तिकमुनिवचनात्‌ सपं यज्ञात्‌ विरराम इति|
पौराथिको कथा |) जनमेजयो राजा। इति|

श्ब्द्रन्नावली }

॥

मुढणं। इति चरणी ॥ बाङ्ादिशब्दः। ताल
ठोका इत्यादि भाषा ॥ (यथा रामायणे ५ का्दे,
“श्चास्फोटननिना दाख वालानां तच्च खेलताम्‌” ॥
धान्धादेस्तघविद्नेषकर गम्‌ )

च्यास्तीकः, प, खाभ्तिकमुनिः। इति चिकारश्चेषः ॥ आस्फोटनी, स्त्रो, (शआास्फ्यतेऽनया । स्फाट्‌ + कर गे-।

आस्तीकजननी, स्री, ( आस्तीकस्य जननी माता,
अोतत्परुषः।) आात्तिकमाता । मनसा देवो । |

इति शरब्द्रलावली ॥

च्धास्या.स्त्री, (खा +स्था+अद. +टाम्‌ ।) यन्नः।|

ल्यट्‌ + खीप्‌। ) वेधनिका । इव्यमरः॥ तुरपन
भ्नमर्‌ इत्यादि माषा ।

अस्कोटा, स्त्री, (आसफोटयतीति | ष्या +स्कृट्‌
+ अच्‌ + टाप्‌ |) नवमल्लो । वनमल्ली । इति शब्द-

श्राह
रनावली॥ (नवमङ्गीशब्दं ऽस्या विषेषो ज्ेयः।)
आस्फोतः, घ, (खास्फोटयतीति। अखं + स्फुट्‌ +
अच्‌ +एषोदरादित्वात्‌ साधुः ।) अकंरच्तः।
कोविदारकट्च्तः। इति मेदिनो। भूपलाशरत्तः।
इति शब्दचन्द्रिका ॥ (यथा, वाभटे ।
(“मूलं सप्ताङकात्वकृशिरीषाश्चमारा-
दकोान्मालन्याख्िचकास्फो त निम्बात्‌ ।
वीजं कारञ्जं साधपं पाधुनाटं
खा जन्तुन्न करषणं दे इरिबे"" ।)
स्फोतकः, पु, (आस्फोत र्व खाये कन्‌ ।) अक-
न्तः इति राजनिधेगटः ॥
छास्फोता, स्त्री, (खास्फोत + टाप्‌ ।) अपराजिता ।
वनमल्लिका | इति मेदिनी ॥ सारिवारखत्तः । इति
राजनिघण्टः। उच्तविश्रेषः। इापरमालोति
ख्याता। अस्या गुणौ । कुविषरोगनाशितवं ।
इति राजवल्लभः ॥

(अस्यते ग्रासोऽस्मिन्‌ इति खस च्तेपगे
छन्पल्यट इति णयत्‌। यदा आस्यन्दते खन्ादिना
प्रखवति इति स्यन्द्‌ परखवणे +ड ।) मुखं। सुख
मध्यम्‌ । (यधा, मनुः १।९५ |)

(“यस्यास्येन सदाश्नन्ति इव्यानि चिदिवौकसः'”।)
(आस्ये भवमास्यं |) मुखभवे चि । इति मेदिनी ॥
छास्यपच,क्ती, (खस्यमिव पत्राणि यस्य तत्‌।) पद्मं ।
इति शब्दचग्धिका ।
आस्यलाङ्गलः, पु, (खास्यं लाङ्लं भूविदारकयन्ल-
मिव यस्य ।) गूकरः। इति लेमचन्धः॥
आस्यलोम, [ न्‌ ] ज्ञी, (खास्यस्य लोम |) श्सश्रः।
इति हेमचन्द्रः ॥
वास्या, स्त्री, (खास + रत्‌ ।) स्थितिः । इत्यमरो
मेदिनौ च॥ (चखासनं, इति वंद्यमाधवकररोग-
विनिश्चयसं ग्रहे । यथा,
“चऋास्यासुख खभ्रसखं दधीनि"
सुश्चतेऽस्या गुणा यथा,
“अस्या वरंकपस्थो ल्यसौ कुमाखकरी सुखा” ।)
च्यास्यासवः, पै, (आस्यस्य सुखस्य अखासव इव |)
लाला। इति इहेमचन््ः॥ थुतु लाल इत्यादि भाषा ।
आअखपः, पै, (अखं पिबतीति । आख~+पा+क।)
मूलानच्तत्ं । इति हेमचन्द्रः ॥ (राच्तसः ।)
खवः, पे, (आख +ख+व्च्‌।) कशः कर|
इत्यमरः ॥
खा, वय, (उवाच इथे कालमात्रे निपातोऽयं |)
च्तेपः । नियोगः । इति मेदिनी ॥ कृषए्सम्भावनं ।
इति शब्द्रन्ावली ॥
च्ाहकज्चरः, पु, (खाहको नासारोग खव ज्वरः |)
नासाणोगविष्टेषः । नासाज्वर इति ख्यातः ।
तस्य लच्तणम्‌ ।
“तनुना रक्तशोधेन युक्तो नासाधुटान्तरे ।
गाचरश्रूलज्चरकरः शप्र छयादकः खनः" ॥
इति वंद्यकम्‌ । (खादइव इति कचिदेद्यके पाठः।
तद्यया, खा वज्चरस्य लच्तणम्‌ ।
“श्तयः सरक्त नासायां यथाखावौ ज्वरस्तथा ।

सेराखगुत्यश्च अवास्य विनिदिं्ेत्‌”

हा
अस्य चिकित्सा यथा, पेद्यकत्विकित्सार ते ॥
^टरव्वाचव्यं फलं माषकुलल्थौ वंश पतिका ।
जलस्थनभवोौ कणेमोरटाखरमञ्जरी ॥
दग्डोत्यलस्य मूलानि क्रा्ादद्गुणे$म्भसि ।
तत्पादश्रोषिते तेलं तुलां छत्दा विपाचयेत्‌ ।
तत्तलं प्रतिमषंण आदवाख्यं ज्वरः जयेत्‌” ॥
॥*॥ दून्वोाद्यं तल ॥*॥)
आहतं, ज्ञ, (खा + इन्‌ + क्त ।) एरातनवच्रं । नूतन-

वस्रं । इति मेदिनौ॥ ग्टषा्थंकवाक्यं । इव्यमरः॥
इतः, चि, (ख! + इन्‌ + क्तः । ) गुणितः । ता- |
डितः) इति मेदिनो ॥ (“परति दिवसं याति लवं |
वसन्तवाताहइतेव शिशिर श्रीः इति पञ्चतन््म्‌। ।
ज्ञातः। भिश्योकतः। इत्यजयः॥ नितः) “द्युना विं
शतिराहताद्तौद्दिणीनाम्‌” इति महाभारतम्‌ ।)
श्याइतः, प, (खाहन्यते यः + अङ्‌ + इन्‌ + कम्मणि
+क्त । ) आनकः । एक्का । इति मेदिनो ॥
ऋदतलच्तणः, चि, (खातं अभ्यस्तं लच्तणं यस्य ।) |
शेः प्रतीतः । गुणेन ख्यातः । तत्पयः । छत-
लच्तणः २ । इत्यमरः ॥
च्याहरः, ए, ( च्छा + द +अच्‌ ! ) उच्छासः
अन्तमुखग्वासः ॥ इति हेमचन्द्रः ॥ ( खाद रण-
श्रील वाच्यलिङ्क णव । वथा, रघौ १।४९ ।
“वनान्तरादुपाढनततेः समित्‌ कुशपलारैः” ।)
ऋअहरणं, क्तो, (खा + +भावे ल्यट्‌ । ) डव्या-
द्यानयनं । ासादनम्‌ । यथा! देवीएराणं ।
“ग्टदादरणसंघटुप्रतिाङ्ानमेव च ।
खपनं पूजन्वेव विसजंनमतःपर”” ॥
इति तिश्यादितक््रम्‌ ॥
च्यावः, पु, (खाद्यते अरियंस्मिन्‌ । चाड + ङे +
च्छप्‌ |) यड |
(“यदाश्रौषं भोश्रमवन्तश्रूरम्‌
इतं पाथनाइवे्वप्र्टव्यम्‌” ॥
इति महाभारते आदिपव्बं णि १।६८२।
श्चाद्वयते खाज्यादिकं यत्र । खाख +ड +अप ))
यज्ञः | इति शन्द्र लावली ॥
श्वाइवनोयः, पु, (आह्वयते खाज्यादिरस्मिन्‌ । आड.
+ड + अनीयर्‌ । ) यच्ञाभिधि्रोषः। इत्यमरः ।
गाइपल्यादुत्य इोमाधं यः सस्कियते सः । इति
भरतः ॥ (यथा, मनौ २।२३१ ।
“गुरुराइवनीयस्त साभिच्रेता गरीयसो" |)
अहारः, पै, (आख + इ + घन्‌ ।) दव्यगलाधः-
करणं । तत्पग्धायः। जग्धिः २ भोजनं ९ जेमनं
लेपः ५ निघषः ९ न्यादः 9 इत्यमरः ॥ नमनं <
विषः € इति तद्धीका ॥ प्र्यवसानं १० भच्तं
१९ अशनं १२॥ इति रलमाला॥ अभ्यवद्ारः
१९३ खदनं १४ निगरः १५। इति राजानं
अस्य गुणाः। सद्य्तृत्िजनकत्वं । बक्षकारित्वं ।
दे्धारकत्वश्च । इति राजवल्लभः ॥
(“तमुवाच भगवानाचेयः। दितादारोपयोग रक -
शव एुरुषस्याभिडद्धिकरो भवति । अददिताहारो-
प्रयोगः एनव्येधिनिमित्तमिति ।

^लमुवाच भगवानाचेयः। यदाइारजातमभि-

१९९

अहा
वेश ! समांखेव शरोरधातृन्‌ प्रछत स्थापयति,
विषमाच्च समीकरोतीग्येतद्धितं विद्धि त्वहितं
विपरीतं इव्येतद्धितादितलच्तफमनपवादभ्भवति
रवं बादिनच्च भगवन्तमात्रेयमभिवेश्र उवाच।
भगवन्नन्वेतदेवमुपदिद्टं भू यिष्टकल्याः सव्वेभिषजो
विक्ञाश्यन्ति। तमुवाच भगवानात्रेयः येषां
विदितमादइारततत्वमभ्िवेश ! शुणतो इव्यतः
कम्भतः सर्व्वा वयवतो माच्रादयो भावास्त्र तदेव-
सुपदिष्टं विक्ञातुमुत्सहेरन्‌ यथा तु खल्वेतदुप-
दिष्टं भूयिष्टकल्पाः सव्वंभिषजो विन्नास्यन्ति
तचैवदुपदेच्छामः। माचादीन्‌ भावानुदाइरन्त-
स्तेषां हि बडविधविकल्पा भवन्ति | आहारविधि-
विष्टा स्त खलु लच्तणतश्चावयवतश्ानुव्याख्या-
स्यामः । तद्यथा,ाहारत्वमाडारस्येकविधमर्था
भेदात्‌ । स एनदिंयोनिः स्थावर जङ्कमात्मकल्वात्‌।
दिविधः प्रभावो हितादितोदकंविशेषात्‌।

खादो रसभेदतः षद्विधत्वात्‌” । इति चरकः ॥
“यदाहारगुणेः प्रानं विपरौतं तदिष्यते।
च्यन्नानुपानं धातूनां दृष्टं यन्न विरोधि च''॥
इति च चरकः॥
श्राणिनां एनम लमाहारो बलवर्गोजसाञ्च षट्सु
रसेष्वायत्तो रसाः पुनद्रदयाश्रयाः' ॥
“स च तच्नौदकैगुंगीरादारः पकिननो भिन्रसङ्खातः
सखकरश्च भवतिः" ।
“आदारः पीनः सद्यो बलक्लदेहधारकः ।
आयुल्तेजःसमुत्साइस्प्ोजोऽभिविवद्धेनः'' ॥
इति छश्तः ॥) स चिविधः। सात्विकः ९ राज-
सिकः २ तामसिकः ३ । सातिकाहारो यथा,--
८ श्जोकः।
“आायुः-सत्व-बलारोग्य-सख-प्रीति-विवड्ेनाः ।
रस्याः लिग्धाः ल्थिरा द्या आहाराः सात्िक-
परिया? । राजसिकारो यथा, € श्लोकः ।
“कद्र क्ञलव णा धब्णतोच्छश रू च्तविदा दिनः।
ऋाहारा राजसस्येदधा दुःखशोकामयप्रदाः" ॥
तामसिकाङासो यथा,.१५० स्चोकः।
“बावयामं गतरसं पृतिपथ्युषितश्च यत्‌|
उच्छिदटमपि चामेध्यं भोजनं तामसधियम्‌'' ॥
डति श्रीभगवद्भोता १७ अध्यायः ॥ आहरणं ।
इति मेदिनो ।
(“स एनरदेवयान्योक्घः एष्याहासो यदच्छया"।
इति महाभारतम्‌ । च्यादिपरन्बंणि ७६ । सम्भव-
पर्वणि ७६।२५ ।)

आहारसम्भवः, घै, (आाद्वारात्‌ सम्भवो यस्य |)
्ररीरस्यरसध।तुः। इति हेमचन््रः ॥

आहायं, चि, (आद्‌ + ह + ण्यत्‌ !) आगन्तुकं ।
इति चिकाण्ड शेषः॥
(“खादार्यै्नोयमानं हि च्तगं दुःखेन हयताम्‌"
इति कामन्दकः।) खाहरगीयं ॥ (यथा, मनु
८,२०२ । “अथ मूलमनादाय्ये प्रकाग्रक्रयशोः
धितः” |) ( ्सरकम्भभेदः। यथा सखते “तच्च
शरस्रकम्भाद्टविधं, तद्यथा ;-ेद्यं भेद्यं, रेख्यं

अह
वेध्यं र्ष्यम्‌, ्यादाय्ये, विश्रायं, जीव्यमिति"।
“खार्या कं रास्त्रिखो दग्डकणेमलास्मरी'" !)
्याहाय्यः पु, नाख्योक्तौ यञ्जकषिरोषः। सतु भूषा
दिना रचितः इति हेमचन्ः॥ (यथा सा-
दिद्यदपंणे। षष्ाङ्क ।
“भवेदभिनयोऽवस्यानुकारः स चतुन्विधः ।
आङ्गिको वाचिकञ्चैवम हार्यः सात्त्विकस्तथा?)
आहार्थशोभा, स्त्रो, (आहार्य्ात्‌ या शोभा |)
इतिमशोभा । चिचभूषादिना छंतद्यतिः। इति
जटाधरः ॥ (यथा, भट्टिकाये रय सगे--
“दअाहायशोभारद्ितिरमायैः
शेच्िद्ट एभिः प्रचितान्‌ स गोष्ान्‌"” ।)
आहावः, पु,(खाख + ङे +अप्‌ । निपातनात्‌ द्धिः)
कूपसमीपे पश्वादिजलपानाचेछतखल्यजलाश्रयः।
इत्यमरः चौवाचा इति भाषा । (आह्वयतेऽरि-

॥
चतु- | रच इति त्पत्या।) युधं । आह्ृानं । इति धरणिः॥
विधोपयोगः पानाशनभच्छलेच्यो पयोगात्‌। षडा- |

(आह्कयतेऽत्र इति खा + ङ + अधिकरणे घञ्‌ ।)
अभमिः।)
खाहिकः, ए, (अहिरिव ओाछतियस्य । अहि +
ठक्‌) पाणिनिसुनिः । इति चिकाण्डदेषः ॥ केतु-
ग्रहः । इति हेमचन्द्रः ॥
च्यादितः, चि, (आड +धा~+क्त।) न्यस्तः।
पितः! स्थापितः । इति इलायुधः ॥
(यधा, किराते।
“व्यावन्तेनैरहिपतेरयमाद्िताङ्कः”
अादितलच्तणः, चि, (आदित लव्तणं यस्य |) आह-
तलच्तणः। इत्यमरटीकायां रमनाथः । गुणादि-
„ दारा ख्यातः।
ऋादिताभिः, प, (आहितः स्थापितोऽभियन ।)
साभिकः। खभिहोच्री इति रतिः ॥
(“न दर्शेन विना आ्राद्मादहितास्दिंजन्मनः।
इति मनुः ३।२८२ । तया च रघौ २४४॥
(शुरोरयीदं धनमाहितासेः" ।)
च्ादितुण्डिकः, पै, (अदितुर्टेन दीव्यति । खहहितुगड
+ ठक्‌ ।) वयालग्राहौ । साएुड्या इति भाषा ।
इतमरः शन्दरलावलो च ॥ (यथा पश्चवन्लम्‌ ।
“वैद्यसावत्सराचार्य्याः खपच्तेऽधिद्लताञख्चराः ।
यथादितु र्डिकोन्मत्ताः सव्वे' जानन्ति शतुषु ।)
ऋतं, जी, (खड +ड +क्त ।) रटस्यानां पञ्च
मडइायच्कान्तगंतयक्षविष्टेषः॥ स तु यन्ञः। इति
जटाधरः॥
ऋाडतिः,स्त्री, (खा + ङ + क्तिन्‌ ।) देवोदेशे मन्त्रो-
चार गपुन्वेकोऽमौ हविरनिंद्तेपः। तत्प्यथायः ।
देवयच्धः २ होमः ३ दोचं 8 वषटकारः५। इति
हेमचन्ः॥ (यथा, रघौ १।५द ।
पुनानं पवने।दतेघ मेराङलतिगन्धिभिः"
धन्भात्‌ मरूदत्यां जातः खनामख्यातो मरुटेदः
यथा हरिवंश,
“मर्दतौ मरुत्वन्तो देवानजनयत्‌ सुतान्‌ ।
नङषं चाति चेव चारितं ब्रह्मपन्नगम्‌ ” })
अङ्कस्य, ज्ञी, (ख + ङल्‌ + क्यप्‌ ।) च्तपविश्टेषः
तरवट इति काश्लोरादौ ख्यातं | तत्पर्यायः ।

|

अहि

इलरास्यं २ तगरं ई तरवटं 8 शिम्बीफलं ५
सएव्यं € पौतपष्यं ७ काञ्चनपुष्यकं < टपमा-
छुल्यकं € शरत्यष्यं १० । तस्य गुणाः । तिक्तत्वं ।
शरौतलत्वं । चचुषिंतत्वम्‌ । पिन्तदाइसुखरोग-
कुकग्डतिजन्तु्रूलव्रणनाशित्वचच । इति राज-
निरः |

याहृतं, ज्ञी, (खा + ङे + क |) प्रलयपर्थन्तं। यथा,--
“कदम्बानि पटलानि इन्ताकसदितानि च ।
न त्यजेत्‌ कार्तिके माखि यावदाद्ृतनारकौ'' ॥
“आहतानि आभूतानि प्रलयपयैन्तानोति या-
बत्‌ '” । इति तिश्यादितत््चम्‌ ॥

अहतः, चि. ( चाड. + ङे +क्त ।) कताङ्ानः।
यथा,--
प्रगायतः खवीय्धाणि तीथं पादः प्रियश्चवाः।
आहृत इव मे शोघ्र दग्रोनं याति चेतसि” ।
इति श्रोभागवते ९ खन्धे ९। ३४॥

आह्कतिः, शली, (आठ. + ङे + क्तिन्‌ ।) चा ङानं।
इति शब्द्र लावली ॥

व्यं, चि, (अदौ भवं । हि + एन्‌ |) अहि-
सम्बन्धि) तदिषचम्भादि। इत्यमरः ॥

आहो, य, (खा इन्तोति। आङ + इन्‌ + डो ।)
विकल्पः । इत्यमरः ॥ प्रश्नः। (वथा शाकुन्तले
पथ्चमाङ्ग ।
“इार्यागी भवाम्याहो पर स््नीस्पश पांसुलः"? |)
विचारः। इति मेदिनौकरहेमचन््रौ ।
(“खो निवत्छति समं इरिणाङ्नाभिः' ।
इति भ्ाकुन्ततत प्रथमाङ्कः |)

आअहोएदषिका, स्री, (अदा अहमेव परुषः । मयुर-
वयंसकादित्वात्‌ समासः। अदोपुरुषस्य भावः ।
अदोपरष + वज्‌ + स्त्रीत्वात्‌ टाप्‌।) दात्‌
यात्मनि सम्भावना सा इत्यमरः ॥ अधिकाथय-
वचनेन शङ्घोर प्रति घातादिष्करण । यात्र विषय
कारयंसिद्धिजननशततया विष्कर शं । इति भरतः ॥
(यथा, भद्रौ ५।२७।
“ऋ हेएरषिकां पश्य मम सद्रलक्रान्तिभिः'।)

ख्थादोखित्‌, च, (चाहो च लिच।) श्ाहो। वि-
कल्पः । इव्मटीका ॥

खाः, पे, (अङं समृ: |) दिनसमृदः । इति
चाकरखम्‌ ॥

श्चाडधिकं, चि, ( अङा निरेत्तं। अदन्‌ + ठम्‌ ।)

दिननिर्व्च्े। दिनसाध्यं। इति मेदिनी ॥

सम्बन्धी |

ष्वाकरिकं, को, (यहा नित्त । अदन्‌ + ठञ्‌ ।)
भोजनं । प्रकर खसमू इः । सन्यभामः।
नित्यक्रिया। इति मेदिनीकरहेमचन््रौ
चय ५२ घनन्दनभ दु] चाग्येताङ्किकाचारतच्वोक्त-
कम्माणि संच्तेपेण लिख्यन्ते ॥

तच प्रथमयामाङंङम्‌ ।

“राद्ध मुद्धत्ते जागरित्वा ब्रद्यविषाशिवनवयदहान्‌
सलः दुर्‌ परमं कत्वा त्मानं ब्रह्मलेन संभाग्य
नदिबङ्कत्त्टधम्फीकरभ| चं चिन्तयेत्‌ ॥

ततः शयनादुव्थाय खचिवासच्यक्ता रयिँ

दिराचाभेत्‌ ।

२ 1.8.
आहि

नमस्वुव्य दत्तिगचरणं भूमौ विन्यस्य कक्ताट-
कनागद मयन्तीनलऋतुपंराजकान्तवौय्ीव्लौनान्‌
रत्वा नेचमुखे प्रच्चाल्य दिराचामेत्‌ ॥

ततः नेक्छैयां दच्िणस्यां वा दिशि मू चषएरोषात्‌-
सगं जलग्टत्तिका श्रौ चञ्च छत्वा दिराचम्य दरिं
रत्वा दिवा खग्ये रातौ चन्द्रं वारां वा तदसम्भवे
भिं पयेत्‌ ॥

वतो दन्तधावनं । दन्तकाष्ामावे निषिडदिने
च इादश्रगग्डवजजेः परैव्यौी मुखं शोधयित्वा

ततः ्रातःखानं तिलकं सन्ध्यातपयञ्च छत्वा
खग्यादयपय्यन्तं गायं जपेत्‌ ॥ खानाशक्तौ
च्यांवस्त्रेण गाचमाव्जंनं मन्तखानशच्च छत्वा
सन्धथोपासनं कुर्य्यात्‌ ॥
तत आअदणादिदशनं दधिदूव्वादिमङ्गलद्व्यस्पश-
नच्च कुव्धात्‌ इति ॥ #॥

अथ दितीययामादरुयम्‌ ॥
वेदविद्याच्भ्यासः । समित्पष्याद्याइरणच्च ॥ * ॥

खय दतौययामाङ्ंछयम्‌ ।
गुरुदेवधाम्मिको पासनं । कुटुम्बभर णाचंमौखरो-
पासनादि च ॥#

थय चतुधंयामा डं गयम्‌ ।
मध्थाङखानं । तच परखातोदके चेत्‌ तदा सप्त
पश्च चीन्‌ वा ग्टत्पिण्डान्‌ तीरे च्तिघा नाभि-
माचोदके कुश इस्तः सशिर स्कमज्जनं छत्वा दिरा-
चम्य सङ्ल्य यथाविधि चिरमिमन्नेत्‌ ॥
ततः खानवस्तरपाणिव्य तिरेक्ेण गाचमाजंनं तिलकं
तपंणच्च कुग्यात्‌ ॥ ,
ततः अष्टममुदह्त्त मध्या सन्ध्वां समाप्य ब्रह्मयच्न
विधाय देवपूजनं छत्वा पादोदकं नेवेद्यच्च यथा-
काल्ञे उपयञ्जीत ॥ * ॥

अथ पञ्चमयामाडक््यम्‌ ॥
बलिवेगश्छदेवकम्भगो काम्यबलिकम्मे वामदेव्यगानं
गानाश्तौ तस्य चिः पाठः पाव्बणश्रादधानन्तरं
बलिवदेवकम्मणी कत्तंये ॥
बलिकर्म्मानन्तरमतिधिलामा्ं सुद्धक्त गोदोहन
कालं वा भोजनेन प्रतोच्तेत ! तह्न? भित्ता-
दिकं दत्त्वा तदनुत्रजेत्‌ ! तदानीमतिश्यलामे नि-
त्यश्राङधान्तरमतिथीन्‌ भोजयेत्‌। मोजनासामर्ये
निन्त । अति ्लामे ब्राद्यशाय दानं
ज ५ जसे वा किचिदन्नं च्िपेत्‌ ॥
ससो नित्यश्राद्धं) वामदेव्यगानं तदशक्तौ ऋक्‌
चयं येत्‌ । नि्यश्रादवकरणासामर्थँ वलितपं-
शाभ्यां पिदटयन्नसिद्धिः॥ ततो गोग्रासदानं गो- |
नमस्कार कुय्यात्‌ { ततो यथाविधि भोजनं ।
विष्णुपादोदकादिकं पुव्वमग्टहीतश्ेत्‌ इदानीं
ग्टहणीयात्‌ ॥ ततः ख्यानान्तरः न गत्वा रद्ध घबषेणे-
मुंखदस्तौ शोधयित्वा ट णादिना दन्तलमरसद्रव्य
मपनोय जलगग्देसुं व्यन्तर संशोध्य पाणिपादौ
प्रच्तालयेत्‌ ॥
तत शासनस्य ख भूमौ पादौ संख्ाप्य दिरा-

चम्य मुखं तुलसोपन्नादिना संशोध्य दच्िणपाद्‌ा-

आच्च
कृष्टे दच्तिगदन्तेन मन्त्रेण जलं दद्यात्‌ ॥
ततो मद्धीमाञंनामावे ऽनु चित्वादविलम्बमेव भो
जनपाचमुद्गय उच्छिदटमपनीय तत्‌ स्थानं गोमयो
दकाभ्यां सिञ्चेत्‌ ॥
ततः सुस्थ असने उपविश्य इदेवतानाम सूत्वा
अन्ननीणंताथे मन्त्र पाठपन्वैकवामइस्तेनोदरं परि-
ग्टज्य पादश्टतत्रननानन्तरं वामपराश्चन किञ्चित्‌
कालं शयित्वा ताम्बूलादिमुखवासनद्व्यं भोक्तव्यम्‌
इति ॥ # ॥
अथ ष्टसप्तमयामांछयम्‌।
इतिहासपएुरायादि श्रवणम्‌ ॥
अथाष्टमयामाङछग्यम्‌ ॥
लौकिकचिन्ताकरणम्‌। सायंसन्धयो पासनम्‌ ।
इदटदेवतास्मरगादिकच्च कुर्य्यात्‌ ॥ *॥
अथ राविकछत्यम्‌ ।
सन््यानन्तरमिद्टदेवतामन्लजपचिकालपाक्छ्तव -
नारायगस्मर णानि कुय्धात्‌ ॥
ततोऽ्नादिपाके जाते पुतव्वैवदलिवश्वदेवकम्भेखो
क्त्वा अतिधिलाभेऽन्नारिक तस्मे दत्वा अवश्व
भरणीयः सद साद्प्रहराभ्यन्तरेऽनतिदढपतं स-
ञ्जीत । अन्नमोजनाभावे ताम्बृलादिकं भोक्तव्यम्‌ ॥
प्रथमयामाभ्यन्तरे विद्याभ्यासं कुब्धात्‌ ॥ ततः
श्रयनं | श्ुचिदेषे खङ्धोपरि शय्यां छृत्वा शिरो
देशे पृणंकुम्भं निधाय राचिवासः परिधाय घ्र्ता
लितपाणिषादो दिराचान्तः पुन्बेशिरा दच्िण-
शिरा वा पद्मनाभं रत्वा यामदयाभ्यन्तरे
श्रयीत ॥ # ॥
खथ दारोपगमनम्‌ ।
ऋतौ निषिद्धेतरदिने स््नीसम्भोगं शत्वा तां
दच्िपाश्वन खापयेत्‌ ॥
ततः अविलम्बेन मूचएरीषोत्गेवत्‌ गच्नलाभ्यां
किदं दस्तौ पादौ च पच्तास्य दिराचभ्य खायात्‌ ॥
ऋटतुभिन्नगमने तु लिङ्गपच्तालनमा चमनदयमाचच्च
कुर्यात्‌ । स्तिया ऋतावद्टतावपि क्ेपादिच्ता-
लनानन्तरमाचमनमाचं न खानं ॥ च्तालनादेः
पूवे मूचपरीषोत्सगौँ न कुर्ात्‌ । सम्भोगानन्तरं
स्यां रात्रौ णकशय्यायां न श्रयीयातां । अष्टता
वपि गभंवन््वेऽपि कामुकोसुपेयात्‌ ॥
ऋतावभिगम्य प्रातने मित्तिकमङ्शन्यसरानं कू
य्थात्‌॥
ऋतुगमनं ए्चोत्पत्तिपव्यन्तमावग्यकम्‌ ॥ इ या-
हिकाचारतत्त्वोक्षकम्मे समापनं ॥ # ॥
आकादः, ए, ( आद्‌ + कद्‌ + घन्‌ । ) आनन्दः ।
इषेः यथा । श्रीभागवते १०।५।९॥
““नन्दस्ात्मज उत्पन्ने जाताङ्धादो महामनाः ।
च्याह्वय विप्रान्‌ वेदज्ञान्‌ खातः श्रुचिरलङ्कतान्‌॥'›
्ाङादितः, चि, च्वानन्दितिः । इष्टः । जाताङ्ादः ।
इतोऽस्य जाते इत्यनेन खाकादश्रब्दात्‌ इतप्र्य-
येन निष्यन्नः ॥
अङ्यः, पु, (व्याड + ॐ + च्‌ । यदा च्या्धेययते
पराप्यते इति । आङ्‌ +या + घनू्ये कः) नाम ।
इ्धमरः ॥ (यथा, रामायणे; बालकाण्डे 8 । 9 ॥

ड्‌

“त्वा तु तन्महाप्राज्ञः कायं रामायशाङ्कयम्‌"' ।)
च्यष्ादश्व्यवहारपदान्तगं तो यवद्ारविषेषः।
यथाह मनुः अष्टमे । ५।५।६।७। ^तेषामाद्यम्टणा-
दानं” इ्थुपकम्य । “स्त्री पधम्म विभागच दूत-
माह्य खव च"|)

च्या, स्त्री, (अङह्ृानमिति । आड + ङे + ख ।)
नाम । संज्ञा । इयमरः ॥

च्याङ्ानं , क्ती, (आख + ङे + भावे ल्यट्‌ । ) खावा-
इनं । डाका इति भाषा । तत्पर्यायः । इतिः २
च्ाकारणं ३। इत्यमरः ॥ (यथा मनुः €।१२६ ।

` “जन्मव्येदधेन चाङ्कानं खब्राद्यण्याखपि स्तम्‌”? ।)
(आद्कयतेऽनेन । करगे ल्युट्‌ ।) नाम । इति शब्द
रन्नावली ॥

ड्‌

इ, इकारः । दतौयखरवणेः। ्थस्योचार गस्थानं
तालु। स च खो दीधः शुत मवति ।
(अयश्च उदात्तानुदात्तसरि द्‌-मेदात्‌ चिविधः।
खनुनासिकाननुनासिकमेदाच प्रयेकं दिविधः
रुतेन षड्विध णव |)
“दकारं परमानन्दखगन्धकुख मच्छविम्‌ ।
इरिब्रह्ममय वशं सद्‌ा रुदरय॒तं प्रिये ॥
सद्‌ा शक्तिमयं देवि गुरुब्रद्ममयं तथा।
सदाश्िवमयं वणं परं त्रद्मसमन्वितम्‌ ॥
इरिब्रह्मात्मकं वणे गुगचयसमन्ितम्‌ ।
शकारः परमेष्रानि खयं कुण्डली मू त्तिमान्‌”' ॥
दति कामधेनुतन््म्‌ ॥ ( वङ्गीयभाषायां । }
तस्य लेखनप्रकारो यथा,
“ऊरद्धाधः कुलिता मध्ये रेरा तन्सक्गता भवेत्‌ ।
ल्दीन्यैणो तथेन्द्राणी कमात्ताखेव संवसेत्‌ ॥
श्रोषौधःकुचिता रेखा दच्तोष्धां कामरूपिगो ।
माचाश्रक्तिः कोणयुता ध्यानमस्य पचच्ते"” ॥
इति वर्णोद्धारतन्तम्‌ ॥*॥ ( यद्यपि सिदडान्त-
कौमुद्यां “्चयश्चानाम्‌ तालु" इति सामान्यत
उक्घं तथापि शन्देनटु शे खरादिग्बस्य विस्तरतो
विडतिरक्ता । यथा,-- “तुल्यास्य पयलमिति
चेय परशब्देन विलच्तणयलेवोधेऽपि लोके
यन्नप्रयन्नयोः पय्योयतेति ध्वनयद्नाह प्रयलो
हि दधा इति काचित्‌ यलो दिधे्येव पाठः।
श्तेषां आआभ्वन्तरत्वं वर्शौत्यततेः पराग्भावित्वात्‌ ।
थाहि नाभिपदेश्ात्‌ प्रयलपरेरितः प्राणो
भाम वायः ऊद्धंमाकमन्‌ उरःप्ग्टतोनि स्था-
नान्धान्ति ततो वंस तदभिव्यञ्चकध्वनेव
त्यत्तिस्तचोत्यत्ते । धाक्जिङायोपायमध्यमलानि
वौत्यलि्ानं ताल्वादि यदा सम्यक्‌ सपुश्न्ति

4.१५ रेषत्‌स्परे इंषतस्पर्ता समीः
संङतता दू रावश्थाने वितता तरव
इचयश्रानां तालबव्यत्वावि्ेषेऽपि चवे उच्ा-
रयितच्ये जिङ्काय्रादौनां ताल स्थानेन सम्यक स्पशः

यकारे भवत्‌ स्पशः शकारेकारयोः समौषदू-
रावख्ानं । प्रयतनभिति यतेनेसके भि

१६
इल्‌

“शेषाः स्पष्टा इलपोक्ताः', इत्यादि । यथा, |
शितां शब्देन्दुसारः। तथाहि “अचोऽस्पु्टाः
यक्षत्‌ नेमस्पुद्धाः लः रुताः । “श्रेषा
स्पृष्टाः इलपोक्ताः” इयादि! अच अच
अस्राः सःश्रोभावरूपवितत्ववन्तः ययस्ीषत्‌
अस्पु्टा इत्यनुषज्यते तेन इषदस्पुटा इ षदुविदता
इत्यथः । नेम इत्यद्ध तेन रलः इषत्‌ विदताः |
यणमपेच्छाधिकविदटतत्ववन्त इव्थः। अपि च-- |
“्भिमीले एरोदितं यच्नस्य देवग्टत्िनम्‌। हो
तारं रलधातमम्‌”१ । रल येतत्‌ समस्तमपि-
पदमनुदात्तम्‌ ““तिङ्खतिङ” इति खरेण अति-
खन्तादभिशन्दात्‌ परस्य रेल इति तिखन्तस्य
निघातविधानात्‌ अभिमील इति पदयोः सं
हिताकालञे तु धातुगतस्य इकारस्य खरितत्वम्‌
““उदात्तानुदात्तखरितः” इति त्रेण उदात्तात्‌
परस्थानुदान्तस्य स्थाने खरितः स्यात्‌ दव्येकेनानु-
दात्तस्य ईकारस्य स्थाने खरितादे शात्‌ तत्परस्य
ले इत्य रकारस्य तिख्प्ययरूपस्य खरितात्‌
संडितायाम्‌ पव्वेस्येकारस्य नितरां उदात्तत्वम्‌ ।
अपरश्च ताल्वादिस्थानमाभ्यन्तरपयलद्रति च्य
ते। अच मलम्‌ पाणिनीयशिच्ताग्रसे। यथा,
“कशरावदा विचयशास्तालव्या खोडजाव प्‌?” ।
““खराणासुश्रणाच्ैव विदतं करयं मदम्‌” |)
तस्य नामानि यथाः

“इः खवा शाल्मलो विद्या चनः पूषा उगु द्यकः।
सुभिचः स॒न्दसो वीरः कोटरः काटरः पयः॥
भ्नमध्यो माधवस्तष्टिदे चनेचश्च नासिका ।

श्रान्तः कान्तः कामिनौ च कामो विन्नविनायकः॥
नेषालो मरणौ रगो नित्या जिन्न च पावका” ।
इति वाभिधानतन््म्‌ ॥ ( माटकान्धासेऽस्य
दच्तियचच्तपि स्थानम्‌ | यथा, माटकान्यास-
तमन््ः « इ नमो दच्तिणचच्तृषि इ नमो
वामचच्भि” । इति |)

+ 1 गतौ । (भादि-शलयन्ते अदां -परं-सक-अनिट्‌ ।)
ल, खयति। ल खति। एथकपाठसामश्यात्‌ पृव्वा
न लित्‌ । शेषसत डन गताविति पसिडधः। विनो
ऽ्यणावित्धादिष यणमस्येव । इति दुगादासः ॥
(डव्‌ ।) उदये । समुच्रतौ । यथा,

“उदयति यदि भायः पश्चिमे दिग्विभागे” इति।
(अमि + उत्‌ । अभ्युदये । समुञ्नतौ । सब्वैःग्यथो
नाधः प्राप्यथश्च इत्यनेन प्राप्यथऽप्यस्य बलः
प्रयोगः । यथा,-- मनुः । ,

(ब्राद्यशः खेष्छतामेति पत्थवायेन श्रूढताम्‌ ।
“श्वयति मन्दं मन्दं कावेरीवारिपावनः पवनः” ।
इति साहित्यदर्पणम्‌ । (खलति) अतिक्रमे । परा-
भवे । यथा, हितेापदेशे । १।

अतीत्य दि गुणान्‌ सन्यीन्‌ खभावो मूड वर्तेते"
“ततः परः जनश्थानं करोशतरयमती्य वै”

इति रामायणे । (खनु) अनुकर णम्‌ ।
'श्वातुरादेशमन्वेति द्यथा दि तदर्पणः ।
मात्माधीनो मनुष्योऽयं कालं भजति कञ्चन” ॥
इति मङ्ाभारते। (शप) खपगमने । पलायने ।

इषु
<^परत्यादेशव्यलीकमयैतु ते" । इति श्राकुन्तले ।
(सम्‌ +) सम्मिलने । “देवाञ्ैतान्‌ सभत्धो-
चन्धय्थिं वः शिशरुक्तवान्‌"” । इति मनुः । २।
१५२ । इव्यादयो ज्ञेयाः |)

ड, ल, सव्या । (अदां- पर-सक-अनिट्‌ ।) अथि-
पन्ाऽयं। अधिग्रहणं न्यपन्वेस्य ¦ केवलस्य च
पयोगनिरासाथें। रवं सव्वैच । ल अध्येति तव
ल्छययः । इक स्मरे इति प्रसिडोऽयं। इन्व
दिक इत्यत्(सयैव ग्रहणम्‌ । इति दुगोदासः॥

इ ऊख ध्ययने (अदा०-खा०-सक०-अनिट्‌ |)
अधिपन्बाऽयं । अध्ययनमथयतः शब्दतश्च गुरुतो
महं । ङ ल वेदमधीते विप्रः। इति दुगादासः।
(“वः खाध्यायम धीतेऽब्दःं विधिना नियतः सुचिः"
इति मयुः ।२।१६३७ ।)

ड, च्य, भेदः। ऋोधोक्तिः। अपाकरणं । अनुकम्पा ।
इति भेदिनी ॥ खेदः। इति हेमचन््रः ॥ |

इरेजः, ए, लण्डदे श गातन्लेच्छजनातिविश्ेवः। यथा,
«“श्धिपा मण्डलानाच्च संय्रामेष्वपराजिताः ।
द्र॑रेजा नव षट पश्च लण्डजाश्ापि भाविनः"? ॥
इति मेशतन्ले ३ प्रकाशः ॥

ड, [स्‌] द, कोपः। सन्तापः दुःखभावना | इति
शब्द्रलावली ॥

इः, धै, (अस्य विष्णोः श्रौरब्णस्या पत्यम्‌ एमान्‌ ।
च्छ +-इन्‌ |) कामदेवः। इति एरषोत्तमहला-
युधौ ॥ यथा, आभेये रका च्तराभिधानम्‌ ।
^दः कामे ₹तिलच्छा रौ उः शिवे ब्रद्यकाद्य ऊः"॥

शकटः, पै, टशवि शेवः । तत्पर््थायः। बधमूलः २।
ईति चिकाण्डद्रेषः । को शाङ्धःदे इत्कटः ४ । इति
हारावली ॥ (इत्कट श्दे$स्य विशेषो ददव्यः ॥)

दच्तः, पं, (दव्यतेऽभिलब्यतेऽसौ इति। इष्‌ + कसु ।)
खनामख्यातट्टणं । खक्‌ इति भाषा । तत्पर्य्यायः।
ससालः ₹२। इदमरः॥ ककाटकः द्‌ वंशः 8
कान्तारः सकुमार कः अधिपचः ७ मधुढटणःऽ
व्यः € शुड्टणः १६० | इति राजनि्धंटः ॥
ग्टलयुएव्यः १९ महारसः १२ असिपचः १३ को-
शकारः १४ इच्छवः १५ । इति शन्दरलावलौ ॥
पयोधरः १९। इति जटाधरः ॥ #॥ तस्य मेदाः।
वंशकः १९ कान्तारः २ भोरः र पौण्डः 9 । इति
रल्नमाला ॥ सामान्येच्तगुणाः । र क्षपित्तनाशित्वं ।
अबलशुक्रकफकारित्वं । पाके मधरत्वं । लिग्धत्वं ।
गर्वं । शौतलत्वं । मूचश्वडिकारितश्च । तस्यं
मूले अतिमधुशत्वं । मध्ये मधरत्वं । यस्थित्वन~
यभागैष शवेशरसत्वश्च । इति राजवक्षभः ॥
मूलादृद्धं मधुरत्वं । मध्ये अतिमधुरतवं । अद
क्रमाक्ञदणत्वं नीरसत्वशच । सुकते दच्तभच्तशगुखः।
पित्तदात्वं । भुक्ते वातप्रकोपगत्वं ¦ सुक्किमध्ये
गुरुस्तव ॥ इति राजनि चेटः ॥ दन्तनिष्यी-
डितेदुरसगुणाः । मत्वं । खकरकारित्वं । ठति
जनकत्वम्‌! जीदनडहितकारित्वम्‌ | वायरक्षपित्त
नाशित्वं खादुत्वं । खिग्धत्वं । प्रीतिदादलत्वं । रह्-
बद्धेकत्य । मुखघ्ररादकारित्व । धातुवडधकत्वश्च ।
इति राभवष्लभः ॥ पि च । रक्तदोष्नमश्रमन -

इषु
कारित्वं ल्य स्े्रदाट त्व ह दत्वं रचिजनकल्व ।
मूचुदधिकारित्वं । दस्य कान्तिदाष्ेत्वं । बल-
कारित्वं! पौय॒षोपमत्वं) चिदोषश्मनत्व्च।
दति राजनिधेगटः ॥ यन्त्निष्यीडितरसगुणाः ।
रक्तश्करकारित्वं | ग्रौतलत्वं। सारकत्वं । रुचि-
करत्वं । दादजनकलत्वञ्च॥ इति राजवल्लभः} अ-
पिच । दन्तनिष्पोडितरसगुणवद्धगत्वं । किचित्‌
पित्तवायनाशित्वं । अकोमलत्वे । अस्वा दुन्ं ।
च्तीरवि्म्भदादकारिलञ्च। पथ्युषिततद्रसगुणाः।
वान्तिदरत्वं ¦ वातजनक्त्वं । जाद्यप्रतिश्यायरोग-
दाढटत्वं। कफ वायुकारित्वश्च । इति राजनिधेरटः॥
तत्यक्कर सगुणाः । गुरुत्वं । सुती च्शत्वं । कफवात-
नाशिित्वच्च ! इति राजवल्लभः ॥ खिग्धत्वं । अति
श्यगुरुत्वं । अतिपाके विदात्वं । पित्ताखदोष-
कारित्वश्च । इति .राजनिधेरटः॥
स्य विकाराः
“लसौकाफाणितगडखण्डमव्यण्डिकासिताः ।
निम्मला लघवो जेयाः शौतवीय्या यथोत्तरम'” ॥
इति राजवल्लभः । अथेच्ुवगेः। तवेच्तोनामानि
गणा ।
“इद धेच्छदः पोकतस्तथा भूरि रसोऽपि च ।
गड़मूलो ऽसिपचरख्च तथा मधुटणः सूतः ॥
इच्तवो रक्तपित्तप्ना बल्या ष्याः कफप्रदाः ।
खादुपाकरसाः लिग्धा गरवो मूचला हिमाः
अथयेच्तभेदाः
““पौरको भीरुकश्चापि वंशकः प्रत पोर कः ।
कान्तार स्तापसेच्तश्च काग त्तः खचिपचरकः ॥
नपालो दीधपचञ् नोलपोरो ऽथ कोशकछत्‌ ।
इत्येता जातयस्तेषां कथयामि गसानपि"” ॥ # ॥
अथ पोग्टकभीरुकोर्गणाः।
«वातपित्तप्रशमनो मधशो रसपाकयोः|
श्रौतो ङंहणो बल्यः पौण्डको भोरुकस्तथा?१ |]
य कोश्रकारगुगाः।
“कोशकारो गरुः प्रोतो रक्घपित्तच्तया पदः” ॥*॥
अथ कान्तारेच्गुणाः।
“कान्तारेच्तग रुढष्यः द्वे्रलो रंहयाः सरः” ॥ *॥
अथ दीघपोरवं शकयोगैगः |
^दौधैषोरः सुकटिनः सक्तारो वं शकः सपृतः”१।*॥
चथ प्रतपोरकगगाः |
““श्रतपव्वा भवेत्‌ किञ्चित्‌ कोरकारगयान्वितः।
विशेषात्‌ कििदुग्णख सच्तारः पवनापदः"
अथ मनोगप्तागणाः।
““मनोग॒प्ना वातहरो दरव्णामयविनाशिनी ।
श्रोता मधुरातीव रक्तपित्तविनाशिनो । # ॥
अथय तापेच्तगणाः।
“तापर्ेच्भवेत्‌ ग्टदी मधरा द्ेष्रको पना ।
तपणा सचिङचापि ठष्या च बलकारिगी'*॥ ५॥
अथ बालयवटद्धेच्तगणाः |
“बान इच्तः कपं कुयीन्मेदोमेहकर ख सः ।
युबातु बातद्धत्‌ खादुगोषन्तोक्ताख पित्तनुत्‌ ॥
ग्ताण्तिहरो वदः चतद्धत्‌ बलदीय्यरृत्‌'' | # |
अद्ाङ्भटेन भेदः।

१
1

| ‰4
-१-
“मूते तु सधगोऽयथं मध्येऽपि मधुरः खतः ।
अगे यथ्िष च जेयं इच्तः पटरसो जनेः'"॥ #॥
चथ दन्तपौडितेच्तुरसगुगाः ॥
“दन्तनिष्पोडितस्येच्तोः रसः पित्ताखनाश्रानः।
शरकरासमवीयैः स्यादविदादही कफप्रदः'" | #॥
अथ यन्लपीडितस्येच्तर सपय गणाः ।
“मूलागरजन्तु य्रन्थ्यादि पौडनान्मनसंकमात्‌ ।
किचित्‌ कालं विष्ट्या च विकृतिं याति यान्लिकः॥
तस्मादिदाही विम्भो गरुः स्या दुयाज्विक्रो रसः
अय पर्यषितम्येत्तससस्य गगाः।
“रसः पय्यैषितो नेष्टो चन्नो वातापडो गरः
कफपित्तकरः शोषो भेदनश्चातिम्‌ चलः" ॥ # ॥
ष्मथ पक्घस्येच्तर सस्य गयाः |
^पक्घो रसो गरः चखिग्धः सुतीच्छाः कफवातनुत्‌ ॥
गुल्मानाहपश्रमनः किञच्चित्पित्तहरः सतः"? ॥ * ॥
अथेच्तरसस्य विकाराणां गुणाः ।

(त्तो विंकारास्तडदा मू च्छा पित्ताखनाशनाः।
गरवो मधरा बल्याः खिग्धा वातहराः सराः ॥
ङच्या मोहहराः रीता हणा विषडहारिणः"' ॥
इति भावप्रकाशः ॥

(अथ शछेतेच्तगणाः।
«रसायनो त्तमो बल्यो रोगवार गसुत्तमः।
ल्लिगधख्च तपणो ङष्यो रंह णश्च सीवनः ॥
खादुगणाभिबद्धत्वाद्वातपित्तपशान्तिकत्‌ ।

इ
सच्ताराः सकषाया सोष्णाः किञिदिदाहिनः'
“च्यः शौतः स्थिरः खिग्धो ङंडणो मधशो रतः
श्े्रणो भकितस्येच्तोयन्लिकस्त विद द्यते ॥
रव्यात्‌ प्रसादान्माधय्धात्‌ पौण कादंश्रको वरः”
दति चरकः॥ तथा च स॒श्वते ॥
“इच्तवो मधुरा विपाका गुरवः शौताः खिग्ध-
बख्या ठष्या मूला रक्तपित्तपशमनाः छमिकफ-
कराश्ेति ते चानेकविधाः। तद्यथा,
“पण्डको भीरूकखेव वंशकः श्रत पोरुकः।
कान्तार स्तापलेच्तख काण च्तः खूचिपच्रकः ॥
नेपालो दीघपचश्च नीलपोरोऽथ को श्यत्‌ ।
इत्येता जात यः स्थौल्यादगुणान्‌ वच्छाम्यतः परम्‌ ॥
सुश्रौतो मधुरः खिग्धो छंदः श्ोप्रणः सरः ।
विदाहो गुरुरेष्यः पौण्डको भौरुकस्तथा ॥
आभ्यां तुल्यगुणः किञ्ितसच्तारोवंशकोः मतः।
वंश्रवच्छतपोरस्त कि्िदुष्णः स वातहा
कान्तारताप्रसाविक्त वंशकानुगुणौ मतौ
ख्वंगुणस्तु्‌ का्टे्तु; स तु बातप्रकोपणः॥
सूचीपत्रो नीलपोरो नैपालो दोषेपच्रकः ¦
वातलाः कफपित्तघ्नाः सकषाया विदादिनः ॥
कोशकारो गुरुः श्रौतो रक्तपित्तच्तया पदः ।
अतोवमधुरो मूले मध्ये मधुर खतु॥
अगोव्व्तिषु विज्ञेय इच्तुणां लवणो रसः ।
अविदाद्ो कफकरो वातपित्तनिवारणः ॥

इष्योऽप्यन्तविंदादी स्यात्‌ सितेच्चः कफलछन्मतः'"।
अथ छ्शेच्तग णाः । |
“तद्त्‌ सु्छष्णो भवनं गणानां |
ष्यो भवेत्तपगरंहणख् । ` |
सञ्नीवनं स्याच्धुरो रसेन
भ्रोषापदत्ता व्रगश्रोककारी"? | * ॥
अथ यन््ोद्धवरसगु णाः ।
“यन्त्रेण पौडितरसः कथितो गुरुश्च
ङ्यः कफश्च कुरुते$थ मुश्रोतलख् ।
पाके विदादहिबलकछच् सुशोभनश्च
संसेवितो रुधिर्पित्तसजं निहन्ति" ॥*॥ ।
अथय द्‌न्तपीडतरसगणाः।
“दन्तेन पौड्तिरसो रुचि रुख
सन्तपणो बलकरः कफछ्छमघ्नः।
विष्टम्भकोऽपि रुधिर तयैव पित्तं
श्रोषं निहन्ति मधरः स हिमो सर्ख',॥*॥
अथ पक्घरसगखाः॥*]
“पङ्को गरुतरः खिग्धः सुतीच्ाः कफवात हा ।
पित्तघ्नोऽपि विशेषेण गल्म्मातिसारकासनुत्‌*॥*॥
इति हारीतः । तथा च वाभटः शाङ्गधरख्च ।
“दत्तः रसो गुरुः किग्धो हणः कणम्‌ चत्‌ ।
ङव्यः शोतोऽखयितघ्नः खादुपाकरसः सरः।
सोऽग्रे सलवणो दन्तपीड्तः शकं रासमः॥
मूलाग्रजन्तुजग्धादि पौड़्नान्मलसङ्करात्‌ ।
ज्रिचचित्कालं विष्टा च विज्ञतिं याति यान्तिकषः ॥
विदाही गुरुवि्म्भो तेनासौ तत्र पौर्क
शे्पसादमाधर्येवेरत्तमनु्वां शिक ॥
प्रात प्बककान्तारने पालाद्या्ततः क्रमात्‌ ।

वक्तपकूादनो रष्यो दन्तनिष्पीडितो रसः ।
गरूविदादौ विष्टम्भो यान्तिकर्त्‌ परकीर्तितः ॥
पक्रो गुरुः सरः खिग्धः स॒तीच्ताः कफवातनुत्‌")
जाकिलाच्तटच्तः । इति साजनि्षरटः ॥
इच्तुकाण्डयुं, (इ चतरच्तस्य काण्ड इव कागडो यस्य ।)
मुञ्जकः। शरमुञ्जे इति स्यातः। इति शब्द
चन्दरिका॥ (यथा, रामायणे २।९१।११ ।
“अप साचखोादकं शोतमिच्त्काण्डर सोपमम्‌” । )
काशदटणम्‌ । इति राजनिषैशटः॥

| इच्तगन्धः, प, ( इच्तुढच्तस्य गन्ध इव गन्धो यस्य |)

काश्टणम्‌ । इति भावप्रकाश्रः ॥ च्षगगोच्तुरक-
इच्तः । इति राजनिषघरटः ॥

इ्तृगन्धा, स्त्री, (दइ च्तगन्ध + टाप्‌ ।) गोच्तरकडन्तः ।
गोखुरौ इति भाषा । शकभूमिकुश्माणडः। को
किलाक्तङच्तः । कुलिया खारा इति भाषा ।
काशढणम्‌। इ्मरो मेदिनी च॥ काशियाः
इति भाष्य ।

इच्तुगन्धिका, स्त्रो, (इच्तगन्ध +कन्‌ + टाप्‌) भूमि-
कुष्माण्डः । इति शब्दरनावलौ ॥ (भूमिकुद्माग्ड-
शब्देऽस्या गरणादयो ज्ञेयाः 1)

इच्तुतुल्या, स्त्री, (इच्तोत्तल्या ।) टणविश्रेषः। चा-
नाख इति समाता | तत्पर्यायः। इच्वाशिकार्‌
अनिच्ुः रे इच्त्बालिका ४। इति रन्नमाला ॥

इच्तदभा, स्त्री, (इच्तुरच्स्य दभ। बन्ध इव दभो-
यस्याः |) टणविशेवः। तत्यब्धायः। श्दभा २
पतच्रालः दे टयपतिका 8 । अस्या गुणाः। समधु
रत्व ¦ जिग्धत्वं । दइ घत्काषायत्वं । कफपित्तहर त्वं |
रुचिजनकत्वं । लघत्वं । परमटपिकारित्वश्च।

^

बु
इति राजनिर्धंशटः ॥ |
स्तनेष, क्ली, (इच्तोनेवं ।) इ्तुमूलं । इति राज- |
निर्ध॑रटः॥ |
इच्तपचः, ए, (इत्तोः पच्रभिव तोच्तरं पचं यस्य ।)
यावनालनामधान्यविषटेषः । इति राजनिघेरटः ॥
जोयार इति भाषा । |
सुः, पै, (सच्तरिव पृते । इच्त+ष्ु+क।)
शरणं । इति राजनिघरटः॥ (शरटगश्रब्दे-
$ख गुणादयो ज्ञातव्याः |)
इच्बालिका, स्त्रो, (इत्तोर्बालिकेव त दाद्तित्वात्‌ ।)

२०

इच््वा
वातनाशित्व । किग्धत्वं । अतिपाके विदाहत्वं । |
पित्ताखदोषश्ोषकारित्वद्च। यथा भावपकारे । |
“पङ्गो रसो गुरुः चिग्धः सतीच्ठणः कफवातनुत्‌ ।
ग॒ल्मानाह प्रशमनः किञ्चित्‌ पित्तहरः सतः” 1*॥
श््तुरसविकारगुणाः । यथा भावपकाश ।
“इत्तोविंकारा लड दादहमूर्छापित्ताखनाशनाः। |
गुरवो मधरा बल्याः लिग्धाः वातहराः सराः । |
द्या मोहाः शीता रहण विषदहारिणः'।) |

इच्तरसक्ायः, ए, (इच्तुरसस्य क्राथः ।) गुडः । इति

हेम चन्द्रः ॥ (गडश्रब्दे ऽस्य गणादयो व्याख्येयाः ) |

डच्ततुल्या । इति `रन्नमाला ॥ अनाख इति इत्तरसोदः, पै, (दइच्तरसवत्‌ उदकं यस्य उदकस्य ।

ख्याता । काशः | इति राजनिषेटः | काश्या
इति भाषा ।

इ्तमूण, की, (इच्तोः मूलमिव मूलं यस्य ।) ठच्तवि- |
श्रषः। तत्पर्यायः ! इच्नें २ मोरटकं ३ वंश
नें 8 वंश्मूलं ५ मोरटं ६ वंशपरकं | इति
साजनिधंगटः॥ (“अतीव मधुश मूलः'इति सुश्चतः।)

इच्तयोनिः, प, ( इच्तोयोनिरुत्यत्तिकार णं ।) पण्डक-
स्तः । इति राजनिर्वरटः। (तच पौग्डकः । द्य-
पसादमाधु्यवैरः, इति गमटः । पोग्डकशब्दे
च्रास्य विद्वो जेयः)

इच्ुरः, ४, (इच्तमिच्तवत्‌ गन्धं राति ददातीति ।
श्च +रा+क |) कोकिलाच्तच्तः । इति रल-
माला ॥ कुलिया खारा इति भाषा । इच्तुः।
गोच्तरकटच्तः। इति शब्दर तनावलो ॥ काशः ।
इति राजनिर्ध॑गटः ॥ ष

स्तक, प, (इच्तर + खा + क !) कोकरिलाच्त-
खच्तः।
(“खयङ्गेच्रकयोः फलचूगं सशर करम्‌ ।
धारोष्येन नरः पीत्वा पयसा न चयं ब्रनेत्‌” ॥ |
ति सुश्रुतः ।) |

इच्ृरसः, ए, (इत्तोरिव रसौ यस्य ।) काशं ।
इति मावप्रकाशः॥ (ड्तुरच्तस्य र२सः। खस्य गुणा
क्रमे यथा ; दन्तपौडिते्तरसगुणाः । जीवन-
दितकारित्वं, दिमल्वं, शुक्रकारित्व, ट भिजनकात्वं,
वायरक्षपित्तना शत्व, खादुत्व, रक्तवड्धकत्वं धातु-
वद्धकत्वश्च यया भावप्रकाशः ।
“दन्तजिष्यीडितस्येच्तो रसः पित्ताखनाश्रनः ।
शरकंरासमवीय्ेः स्यादविवादी कफप्रदः”” ॥
यन्न्रनिष्पीडितरसशुणाः, र क्तश्क्रकारित्वम, शौ-
तलत्व, सारकत्व, दा हजनकात्वं, किचित्‌ पित्त-
वायुमाशित्व, च्तीर वि्म्भदारहकारितवश्च यथा,
भावप्रकाशे,--
“मूलाग्रजन्तुयन्थादिपौडनात्‌ मलसंकरात्‌ ।
किच्वित्कालं विष्ट्याथ विहृतिं याति या्तिकः ॥
तस्मात्‌ विदादहौ विष्म्भी गुरः स्यात्‌ यान्तिको
स्सः। पर्यु षितेच्तुरसगुणाः। वान्तिरत्व, वातज-
नकर, जाप्रतिश्यायरोगदाटत्वं, कपवायुकारि-
त्वश्व । यथा भावप्रका्रो ।
“रसः षर्थुसितो नेष्टो छयल्लो वातापहो गुरः ।
कणपित्तकरः शोषी मेदनश्वातिमू लः'” ॥ # ॥
पक्षदुरसगुणाः। शरत्वं । छतीच्तएतवं । कफ-

स्चृवाटिका, स्री, एुण्डकः। इति राजनिघंशटः ।
इच्तेवाटी, स्ली, ( इन्ोर्वाटीव । ) एरडकः । इति

|
इच्तवेटनः, ठै (इच्तोरिव वेधनं यस्य ।) मनमुञ्जः । |

इच्तशाकट, की, (इच्तोः च्तेचं । इचग्रब्दात्‌ च्चे

इत्तप्रा किनं, जी, ( इ च्तोभवनं त्तें वा । इच्त+

स्थुलश्ररः । काशद्टगं । इति राजनिघगटः। | इ च्तसारः, पै, (द च्तोः सारः|) गडः। इति राजनिघेरटः।
इच्वाकुः पै, (इच्तमाकरोतीति । इच्त+च्ास्‌ + छ

उद्भावः |) इच्तसमुद्रः । इति जटाधरः ॥

इ ्तवल्लरी, स्त्री, (इच्तरिव सुखादा वल्लरी ॥ च्षीर- |

विदारी । च्तौरकन्दः। इति राजनिघेरटः ॥

इच्ुव्ली, स्त्री, (इच्तृरिव संखादा वल्ली लता ।) |

च्तौरविदारी । इति राजनि्ेशटः ॥
एडि अकं इति भाषा।
राजनिघेरटः |

इति साजनिधेशटः।

प्रकटश्राकिनौ इति शकट पत्यः ।) इच्च्तेचम ।
इति व्याकरगम्‌ । इत्र श्ूमि इति भाषा ।

शाकिन ।) इत्तच्तेचं । इति व्याकरणम्‌ ॥

+ भितद्भूादित्वात्‌ डः। यद्वा इच्त इति शब्द
अकतीति चक गतौ बालकादुग |) वैवखतमनु-
एच्लः। स तु सत्युगे अयोध्यायां ्यवंशोयादि
राजः । इति एराणम्‌ ॥ (गीतायाम्‌ । 8 ।९ ।
“विवखान्‌ मनवे प्राह मनुरिच्वाकवेऽत्रवीत्‌” |
इच्वाकोरगोचे जाताः इति खुत्पत्या वाच्यलिङ्गा: । |
इच्वाकुवं श्ोद्धवाः। यथा रघुः । १।७२। |

कम्बौ । इव्यमरो मेदिनो च ॥ तितलाउ इति
माषा । (“इच्वाकुकु स॒मचूणं वा युन्बवदेव चीरेण
काशासच्छर्दिंकफरोगेषु पयोगः" इति खश्चते ।
“सिद्धं वच्छाम्ययेष्वाकुकल्पं येषां प्र शस्यते ।
अस्याः पय्यायो यथा ।

““लम्बरा$थ कदुकालावतुम्बी पिरडफला तथा |
इच्ाकौ फलिनी चेव परोच्यते तस्य कलना?”
अस्या रोग विशेषे प्रशस्ता यथा ।
“कासग्ासविषच्छदिज्वरारत्ते कफकभिते।
प्रताम्यति नरे चैव वमनाथे तदिष्यते” ।
अवस्थाभेदेनास्या वहारो यथा । |
“पुष्यस्य प्रवाानां मुदि प्ादेशसम्मिताम्‌ । |
च्तीर परस्थे प्रतं दद्यात्‌ पित्तोजिक्ते कपज्वरे ॥
एष्मादिषु च चत्वारः चीरे जोमूतकरे यथा ।

इङ्कि

योगाहरितपाग्डृनां सुरामण्डेन पञ्चमः॥
फलस्य रसभागञ्च चिगुणत्तीरसाधितम्‌ |
उरःस्थिते कपे दद्यात्‌ खरभेदे सपीनसे ॥
इतमध्येपलेजी्ं स्थितं त्तरं यदा दधि ।
जातं स्वात्‌ कफजे कासे शासे वगभ्याद्च तत्पिबेत्‌ ॥
मल्लना वा फलान्मध्यं पार्डकु्टविषाडितः।
तेन तक्रं विपक्षं वा सच्तौ दलवगं पिबेत्‌ ॥
अजाच्तीरेण वीजानि भावयेत्‌ पाययेत च ।
विषगल्मोदसग्रन्थिगण्डेषु श्लीपदेषु च ॥
तुम्बाः फलरसः शष्कः स पुष्पेर वचूणिंतम्‌ ।
छद येन्माल्यमात्राय गन्धसम्पत्‌ सुखो चितः ॥
भच्तयेत्फलमध्यं वा गुडेन पलक्ेन च ।
इष्लाकुफलतेलं वा सिं वा पुववेवद्ष्टतम्‌ ॥
पञ्चाणदशट दानि फणादीनां यथोत्तरम्‌ ।
पिवेदिम्टद्य वीजानि कषायेष्वासुतं एथक्‌ ।
यश्छाङ्को विदारादयम॑ छिमन्तनेखं पिबेत्‌ ॥
कषायः कोविदारादयरमाचिाश्च फलवत्‌ रुताः।
गल्त्मनेहे पसेके च कल्कं मांसर सेः पिबेत्‌ ॥
नरः साध वमद्येवं न च दौन्वल्यमश्रते” ॥
“इच्लाकुमूलं मदनं विश्रल्यातिविषे वचां ।
कुट किरवाभिकौ चापि पिनेत्त्यानि पुव्ववत्‌"॥)
इति चरकः |)

इच्ारिः, पै, (इच्तटच्तस्य अरिः |) काश्रदणं | इरि

राजनिघेर्टः ॥ ( काशश्न्देऽस्य गुणादयो न्ना
तव्याः |)

इच्वालिकः, प, (इच्तरिव अलति व्याप्नोतीति । )

काश्णटणं । इति भावप्रकाशः ॥

इश्वालिका, स्त्रो, (इच्वालिक + टाप्‌।) इच्ततुल्या।

इति रलमाला ॥ आना इति भाषा । खागङ्ा
इति केचित्‌ ॥

इख, गतौ । (भ्वादि-पर-सकं-सेट ।) इति कवि

कल्यनुमः॥ टतीयखरादिः । रख्खति । इति

दुगदासः ॥

दख, ₹, गतौ । (शादि-परः-सकं-सेट-दित्‌ |) इति

कविकल्पदुमः॥ तौयखरादिः। इ, ईडते । इति
दुगादासः॥

“दच्वाकूणां दुरापेऽये त्वदधीना हि सिद्धयः |) इग, इ, गतौ । (ग्वादि-पर-सक-सेद्‌,इदित्‌ ।) इति
इच्चाकुः, स्ली, ( इतत +खाट्‌ +छ +ड । ) कदु-

कविकल्यद्रमः ॥ टतीयखरादिः। इ, इङ्ति
इङ्धितं। इति दुगादासः ॥ (यदुक्तं भारते ।
“त्वया ृ्मिरं विशं यचेङक यचच नेङ्गति?

इङ, चि, (इगि+क।) खद्धतं। ज्मं। इति

मेदिनीकरहेमचन्नौ ॥ (यथा, भारते ।
(“त्वया ख्ष्टमिद विश्वं यश्व यच नेङ्ति'? |}

इङः, पु, ( शङ + घञ्‌ ।) इङ्कितं। ्ञानं। इति

मेदिनीकरहेमचन्दो ॥

इङ्ित, जौ, (इगि +क्त) खभिप्रायानुरूपचेष्टा-

विष्कस्णं। ठार सङ्केत ।इव्यादि माषा। तत्य-
स्थायः । च्चाकारः २ इङ्ः२। इत्यमरः॥ गमनं।
चेष्टा । इति हेमचन्ः #

(“अकारे रि ङ्कितेमदयया चेष्टया भाषयेन च ।
नेच्रवक्वविकारेण लच्यतेऽन्तगेतं मनः” ॥
हितोपदेशे सुददधेदः । (तथाच रघः ६।२०॥)

नि
#

«तस्य संृतमन्लस्य गएाकारेङ्कितस्य च” ।)

२०४

इडा
(“श्रर्णः शरेच्छनां पितुरादेशपालकः'' ।)

इदः, प (इङ्गः दयति अवखण्डयतीति । इङ्ग + दो इच्छकः, ठ, (इच्छ + कन्‌ ।) ठच्तविश्ेषः । इति शब्द

+क। अस्य उक ।) इङ्दीटच्तः | इत्यमरः
भरतौ ॥
(“इङ्दन्तिक्तमधरः खिग्धो षणं कफवातजित्‌"
इति चरकः॥०॥ विश्ेषोऽन्यच्ेकदीशब्दे छरेयः ।)
इकदी, खो, (इक + ोष्‌ ।) रक्तविशेषः। सङ्ौट
इति भाषा । जीवाएता इति तु बङ्कदेशोयाः
प्रमादेन वदन्ति तस्य तु एत्नजौव इत्यादीनि
नामानि प्रसिद्धानि । तत्पग्धायः। तापसतरः २।
इत्यमरः॥ हिङ्कपचः ३ विषकरटः 8 अनिलान्तक
५ गौरत्वक्‌ ई तनुपचः 9 श्रूलारिः ऽ तापसद्रम
€ तौच्तएकणटः १० तेलफलः १९१ पतिगन्धः १२
विगन्धकः ६द को्टुफलः १४ ।
(यचा रघुः १४।८९१ ।
“ता इङ्दौखेह्टतप्रदीय-
मास्तौयमेध्याजिनतल्यमन्तः'? | )

अस्या गुणाः । मदगन्धित्वं । कुत्वम्‌ । उव्णत्वम्‌ । |

पे निलत्वम्‌। लधुत्वम्‌। रसायनत्वम्‌ । जन्तु-
बातामयकफत्रणनाशित्वच्च | इति राजनि्घरटः ॥
(अस्य पग्योयपुन्बेकं गुणानाह ।
“इङ्दोऽङ्गारड चत च तिक्तकत्तापसद्रमः।
इङ्दः कुभूतादिग्रहव्रणविषक्रिमोन्‌ ॥
इन्त्यष्णश्विचम्ू लघ्न स्तिक्तकः कटुधा कवान्‌"› |
इति भावप्रकाशः ॥) ज्योतिद्मतीडच्तः। इति
रन्नमाला ॥ नयाफट्‌की इति माषा।

इङुलः, पै, सतनो, इङुदीटच्तः । इति भरतो दिरूप-
कोष ।

इच्छा, स्री, (र्षणं इच्छा। इष्‌ +श+टाप्‌।) इट्‌.[ष्‌]स्नी, (इष्‌ + किप्‌ ।) इच्छा | इति जटाधरः ॥
तत्ग्धायः । श्याकाङम २ इट्चरः, ए, (रुषणमिति इट्‌ । इष्‌ + किप । तेन
चरति इति । इष्‌ + चर्‌ + अच्‌ |) षण्डः । इत्य-

मनोधम्भे विशेषः ।
वान्कारे दोददः» स्पहा५ ददार द्ट्‌ 9
लिया < मनोरथः € कामः १० अभिलाषः ११

तषेः १२ । इत्यमरः ॥ रक्‌ १२ इषा १४ अनद्धा १५

दव्छा १६ रचिः ९७ मतिः १८ दोहलं १९ इन्दः
२० इट्‌ २९ । इति जटाधरः॥ (यथा मनौ ५।४१५
“योऽद सकानि भूतानि हिनन्त्य तमसखेच्छ या।)।

न्यायमते अस्याः कारयाम्‌ । (यथा, भाषापरि- |

च्छेदे । १४८, १४८६ ।)
“निदुःखत्वे खखे चेच्छा तजच्ञानादेव नायते ।
दच्छातु तदुपायेस्यादिष्टोपायत्वधीग्धेदि ॥
विकोषोकतिसाध्यलप्रकारेच्छा तु या भवेत्‌ ।
तद्धेतुः छृतिसाध्येदसाधनत्वमतिरभवेत्‌” ॥
अस्याः प्रतिबन्धः । “बलवदिदहेतुत्मतिः स्यात्‌
प्रतिबन्धिका” । इति भाषापरिच्छेद १४८ ॥
इच्छावती, स्त्री, (गच्छ विद्यते यस्याः र्च्छा+

मतुप्‌ । मस्य वः ।) धनादीच्छायक्ता स्री । वत्‌-

पय्थायः | कामुका २। इतथमरः॥

इच्छावसुः, पे, ( इच्छयाभिलाषमाचेयव वसु धनं
यस्य । ) कुवेरः । इति जटाधरः ॥

श्च्छः, चि, (इच्छतीति। रषधातोनिपातनात्‌
किद्धम्‌ ।) स्च्छाविशिष्टः। खाकाङ्कायक्तः | इति
व्याकरणम्‌ ॥ (यचा, रामायणे ।९६।४।८।

चद्धिका ॥ टावाज्ेव इति ख्यातः ।

इव्नलः, पु, (रतीति । इ + किण + तुक्‌; इत्‌ जल- |
मस्य |) हिज्नलदच्तः । हिजल गा इति भाषा । |

तत्यग्योयः । निच्खुलः २ अम्बजः द । इत्यमरः ॥
(सपर्य्थायगुणाः यथा, भावपकाे ।

“इन्जलो हिव्जलख्ापि निचुल्ाम्ब जस्तथा ।
व्नलवेतसवदधेदयो हिव्नलोऽयं विषापदः'" ॥)

इज्यः,पै, (इज्या विद्यते यस्य । इन्या अशं द्यच्‌ ।)

ङहस्परतिः | इति ज्योतिषं शब्दरन्नावली च ॥
(“जौवाकिंभानुजेन्यानां च्तेचाणि स्य रजादयः” ।)

इज्यः, चि, ( इज्या पजास्यस्य । अश्ाद्यच्‌ । )

गुरः । पर्नीयः । इति मेदिनौ।

इज्या, स्त्री, (यजनं इति । यज + भावे क्यप्‌ + टाप्‌ ।)

दानं । यन्ञः । (यथा, रघः । १ । ६८ |)
(“सोहमिन्या विखद्धात्मा प्रजालोपनिमीलितः")
पुजा । सङ्खमः। इति मेदिनो ॥ (कम्भणि कप्‌ ।)
गौः। इति राजनिधेगटः ॥ कुटनी । इति वि-
काणडेषः ॥

इज्याशीलः, पे, (इज्यां यज्ञं शौलयति यएनःएनरा- |

चरतौति । इज्या + ग्रोल + ग । ) परनःपनयेज्ञ-
कर्ता । तत्पायः । यायजूकः २. । इत्यमरः ॥

इच्चाकः, ए, मत्सविषेषः। इति लिकाण्डशेषः॥

ईंचला मोचाचिख्ड़ इति भाषा । (चिङ्कट शब्टे-
ऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः ॥)

इट गत्यां । (श्वादि-पर-सकं-सेट्‌ ।) इति कवि-

कल्यद्रमः ॥ रटति । इति दुर्गादासः ॥

मरः ॥ षोड इति भाषा ।

इडा, स्त्री, (इल्‌ + क + टाप्‌ | ) बुधगमरहभाग्या । सा

इच्वाकुराजकन्धा । (यथा हरिवंशे,

“त्र दिव्याम्बरधरा दिव्याभरणभूषिता |
दिव्यसंहनना चेव इडा जकन इति अतिः" ॥)
गौः। (यधा, मारते, -

“'सदाज्यहोमाङतिमिरमन्तश्ितताविश्यरदेः” ।) |

वचनं । (देबीभेदः। यथा, इरिवंशे,-

शखुतिःप्रीतिरिडाकान्तिःशान्तिःएष्िःकरिया तथा'।)

एथ्वी । इति मेदिनो ॥ (यथा, मदाभारते,
घोषयाच्रापन्बंणि २३५।९० ।

“पतविसङ्ैः स जघन्धराचे

पवोध्यते नूनमिडातलस्थः") खगः ।
शरीरस्य वामभागस्था नाडो | इति हेमचन्द्रः |
(तथा च षट॒चक्रभेदेर श्लोके |
“'नेसोर्वाह्यप्रदेशे शशिमिदहिरश्रिरे सव्यदत्ते
निषे, मध्ये नाडो सुषन्ना चरितयगुगमयो चन्दर
खय्याभिरूपा"” ।
“मेसो्मरुदग्डस्य वाह्यप्रदेशे वददिर्भागे सव्यदच्त
वामदक्तिगे पाँ शशिमिदहिरशिरे चन्र दर््या-
त्मिके नाद्यौ इडापिङ्कलानाडीदयमितिपलि-

इत
तार्थः । निषे वत्तेते" । ज्ञानसङ्कलनीतन्त्े । ८ ।
“इडा नाम सेव गङ्गा यमुना पिङ्गला रता ।
गङ्ायमुनयोमध्ये सुषन्ना च सरखती
खतासां सङ्गमो यत्र चिवेणी सा प्रकौत्तिता ।
तच्च खातः सदा योगौ सन्बेपापेः परमुच्यते"?
इयन्तु सकामकम्भानुदायिजीवानां एनरावत्ति-
कारिणौ धुममार्गां पिदयानरूपिगी ।
अनयो रिडापिङ्गलयोमध्ये गता सुषम्नेव ब्रह्य
नाडो यस्यां नादयां इदं सब्बे विश्वं प्रतिख्ितम्‌ ।
यथा उत्तरगौतायाम्‌ । २ अध्याये ।
ड़ च वामनिःखासः सोम मण्डलगोचरा ।
पिद्टयानमितिच्धेया वाममाशिव्य तिति ॥१२॥
गदस्व एमागेऽस्मिन्‌ वीणादण्डस् देदग्त्‌ ।
दौर्घास्थि मू दविः पय्यन्ते ब्रह्मदग्डेति कथ्यते ॥ ११॥
तस्यान्ते घषिर खषा ब्रह्मनाडोति खरिभिः ॥९४॥
इडा पिङ्गलयोमेध्ये खष॒न्ना खव्यरूपियो ॥
सव्वं प्रतितं यस्यां सब्ब गं सब्बेतोमुखम्‌॥१५॥
पर असामिडादौनां नाड़ौनां शोधनमकुन्बेन्‌
योगौ कदाप्यात्मप्रसादं ल्म नाति तथा च
भगवच्छङ्करोक्तयो ग शास्ते ।
^'दश्चितानि समभ्यस्य वाभ्कितानि यथाविधि ।
प्राणायामं वतो गागिं जितासनगतोऽभ्यसेत्‌ ॥
ग्टदासने कुशान्‌ सम्यक्‌ आस्तीर््याम्टतमेव च ।
लम्बोदर च सम्यृन्य फलमोदकमभच्छः ॥
तदासने सुखासनः सब्ये नयस्य तर करम्‌ ।
समग्रीवशिराः सम्यक संढतास्यः सनि खलः।
प्राडमुखोदङखमुखोवाभि नासाग्रन्यस्तलो चनः ॥
ऋअतिभक्तमभक्तञ्च वच्जंयित्वा प्रयतः ।
नाड़ोसं शोधनं कुब्धात्‌ उक्तमागे यन्नतः
धा ज्ञेशो भवेत्तस्य तच्छो धनमकुव्वेतः ।
नासाग्रे शशग्टद्दोजं चन्द्रात पवितानितम्‌ ॥
सप्तमस्य तु वगस्य चतुथं वगेसंय॒तम्‌ ।
विच्मध्यस्थमालोक्य नासाय चच्तृषौ उभे ॥
इडया पुरयेद्वायुं वाद्यं दाद शमाचकः ।
ततोऽभ पुन्बव दुध्यायेत्‌ स्फरञ्ज्वालावलीयुतम्‌ ।
रुषर्‌ विन्दु संय्तं शिखिमण्डलसं स्थितम्‌ ॥
ध्याये द्‌विरे चये दुवायुः मन्दं पिङ्लया एनः ।
एनः पिङ्कलयापय्थं प्राशं दच्तिणतः सुधीः ॥
तददिरे चयेद्‌ वायमिड्या तु शनेः शनेः । =.
चिचतुर्वत्‌सरख्चापि चिचतुर्मांसमेव च ।
ग॒रुणोक्घप्रकारेण र इस्येवं समभ्यसेत्‌” ॥)
इड़ाचिका, स्त, ( इडावत्‌ अचति । इडा + खच्‌ ।
रल्‌ । टाप्‌ + अत इत्वम्‌ ।) वरटा । वोस्ता इति
भाषा | इति शब्दचन्िका ॥
इडका, स्री, ( इडा + खां क, इत्वम्‌ |) एश्वी ।
इति श्ब्द्रलावली ॥
इङ्गः, पै, (इडिक्‌ + कौ + ड । ) वनच्छगलः।
इति हेमचन्द्रः ॥

| इष्रः, ए, ( इट्‌ +ड +अच्‌ | ) इट्‌चरः | इषः |

इत्यमरटीकायां खामी ॥
इत, बन्धे । ( इदित्‌-दिवां-आ्मं-सकं-सेट्‌ ।)
ड इन्यते | इति दुर्गादासः॥

इति
इतः, चि, (इ + क्तं | ) गतः | खतः। इति मेदिनी ॥ |
(पराप्तः | च्वाने, ज्ञी | ) |
इतः, [स्‌ ] य, ( अस्मादिति निपातनात्‌ सिद्धम्‌ । )
नियमः । पञ्वम्यथेः । (यथा कुमारे २।२८ । ।
“तदत्र वत्साः किमितः प्राथेयध्वं समागताः"? ।)
विभागः। इति विशखः॥ ।
इतरः, चि, (इना कामेन तरतीति। इ +त +अच्‌ |

द्धा इतेन ज्ञानेन चीयते इति बाङलका््‌ अरः) इत्किला, स्त्री, रोचनाख्यगन्धरवयम्‌ । इति शब्द-

अन्धः ( ““वाभेतरस्तस्य करः पततः इति
रधुः । २।३१। ) नीचः । इत्धमरः ॥
इतरविश्रषः, ए, (इतरस्मात्‌ विश्टेषः।) अन्य प्रभेदः!
इतरेतरं, चि, अन्योऽन्यं । परस्परं । इति हेम-
चनः ॥ यथा, रघः। ७ | ५४।) |
(“बयुदावभौ तावितरेतरस्मात्‌
भङ् जयश्चापतुरवयवस्थम्‌”” |)

इतरेद्युः, [ स्‌ ] य, (इतर +ण्द्यस्‌ | ) इतरस्मिन्न- | इत्वरः, चि, (रतीति + इ + क्षरम्‌ । ) करकम्भा । |
| इन्दिरा, स्त्री, (इन्द +किरच + टाप्‌ |) लब्धीः।

इनि । अन्यदिने | इत्यमरः

इत्य, ्, (इदम्‌ + थमु । रतेतौरथो रिति इदा- |

+

इद्ध

इत्कटः, प, (इतं समीपस्थं जनं कटति अच्छादयति |
फलेन इति । इत्‌ + कट्‌ + अच्च | ) टच्तविष्येषः |
कडा इति भाषा । तत्पर्य्यायः । बड्धमूलः र
वाटौदौधेः इ खरच्छदः ४ । इति रलमाला ॥ ¦
(“बौर गश्ालिषद्टिकेच्तवालिकादभ कुश का ्ागुनद्र
त्कटकटटगामूलानौति दशेमानि स्तन्यजननानि |
भवन्ति| इति चरकः ॥)

चन्विका
देशः| ) इदः प्रकारं । इति वोपदेवः ॥ ण्ड प्रकार ¦
इतिभाषा । (यथा रघौ । २।२५।
त्थं तरतं धारयतः प्रजार्थे
समं मददिष्या महनीयकीत्तः |)
इत्यः, चि, (इ + क्यप्‌ ।) गम्यः । इति व्याकरणम्‌ ॥

पथिकः | दुष्विधः । नौचः । इति हेमचन्द्रः ॥

इतसततः, अ, अचर तच । णखाने सेखाने इति भाषा। इत्वरो, सरी, ( रति परएरुषं पाप्रोतीति | इ +

यथा,
^इे सखे रथानां स गजानामयतं रणे।
इतस्ततो धावमानः रथो रथिनां वरः?”
जेमिनिभारते आमेधिके पर्वणि २० ।
अध्यायः | चपि च। ।
५लाडितास्तेन वीरेण फणोन््रास्रासमागताः ।
इतस्ततस्ते तन्क्ता गताः पातालमुज्नवाः”
इति पाद्मो पातालखण्डे ४४ अध्यायः ॥
इति, चथ, (इण्‌ + क्िच ।) हेतुः । (वथा, रघुः।२।२२। |
“वत्सोत्सुकापि स्तिमिता सपय्यां,
घ्ग्रदटौत्सेति ननन्दतुक्तौ"" ।) |
प्रकरणम्‌ । (यथा, मनुः ।२।१५॥ |
“उदितेऽनुदिते चैव समयाध्यसिते तथा । |
सर्व्वथा वनत्तेते यज्ञ इतीयं वैदिकौ श्रतिः ॥) |
प्रकाशः | (यथा, रघः। १।१२। |
“दिलोप इति राजन्द्रिन्दुः चीरनिधाविव ॥) |
चऋादिः। समातिः। इव्मरः ॥ निदश्रंनम्‌ ।
(“रापो गारा इति पोक्ता खापो वे नरद्धनवः'।
इति मनुः । १।१९० | ) प्रकारः । अनुकषैः। पर-
छतिः । इति मेदिनी ॥ (विवच्तानियमः। पत्यक |
अवधारणं । परामशः । मानम्‌ | इत्यमथंः ।
खवाथेः। “शुंणानित्येव तान्‌ विधि” । इति
रामायणे । म काण्डे । }
इतिकथं, चि, ( इति इत्थं पकारेण कथा यस्य | )
अश्रद्धेयं । गद" । इति मेदिनी ॥
इतिकथा, स्त्री, अधंून्यवाक्यं । इति मेदिनो ।
इति, ख्य, (इति र्वं च इ किल च |) पारम्पर्यौ-

पदै शः। तत्पर्यायः । रेतिद्ं २ । इत्यमरः ॥

क्रप्‌ + खोष्‌ ।) असती । इत्यमर मेदिनौ च ॥ |
अभिसारिका । इति हेमचन््रः॥

| दद्‌, इ, परमे्च्थे । (इदित्‌ भ्वादि-पर-सकं-सेट्‌ | )

इति कविकल्पद्मः ॥ इ न्दते इन्दति इन्द्रः । |
इति दुर्गादासः ॥

इदं, [म्‌] चि, (रति, इण्‌ गतौ, शणो दमुगिदि दश-

पादीढत्तिः। यद्वा इन्दति, इदि परमेश्य्ये, इन्देः
कमिनंलापञ्ेति दीच्ितः।) एरोवत्तिवाचकसन्वे-
नाम। इति याकरणम्‌ ॥ र्द इति भाषा।
इदकाग्या, सरी, ( इदम्‌ कायं यस्याः । ) दुरालमा-
इच्च: इति शब्द चन्िका ॥
श्दा, सी, संवत्सरादिवषे पञ्चकान्तगंतदटतीयवत्सरः ।
इति मलमासतत्त्वं ॥ ्यस्या विवरणम्‌ वत्सरश्रन्टे
ब्य्‌ ॥
इदानीं, [न्‌] य, (इदम्‌ + दानीँददम इश ।) खन्‌
काले। सम्प्रति । इत्मरः॥
(“हविषे दौ्धसचस्य सा चेदानीं प्रचेतसः” ।
इति रघुः । १।८० । ) वाक्छभूषणम्‌ | इति
शब्द्‌रलावली ॥
इदानौन्तनं, चि, ( इदानीं + भवार्थे ्युः। ) ददानी-
म्भवं । सम््रतिजातं। आधुनिकं । इति व्याकरणम्‌।
“वासना चेदागौन्तनौ प्राक्तनी च रसाखादहेतुः"? ।
इति सादि्यदर्पणे ३ परिच्छेदे ।२९। )
इदावत्सरः, पै, (ददा इति वत्रः।) संवत्सरादि-

पश्चान्तगतवत्सर विशेषः । अस्मिन्‌ वत्सरे अन्न
वस्त्रदानं महाफलम्‌ । इति विष्णधम्मीत्तरम्‌ ॥ |

इन्दुः
पञ्चमो वत्सरस्तेषां तदेभिः पश्चभियगं ।
तेष संवरसशो छ्य भिः खग्यस्त परिवत्सरः
सोम इदत्‌सर स्तेषां वायुश्ेवानुवत्‌सरः।
र्त्‌ वत्‌सरो. चयः परश्चाब्दा ये युगात्मकाः”? ॥
इति देवीएरा गे कालव्यवस्थानामाध्यायः।

| इ, जी, (इन्ध + मक्‌) अभिसन्दौपनकाषछम्‌ ।

इत्यमरः ॥ जालानि काठ इति भाषा।
(“तच्रेश्रानयने शको नियुक्ताः कश्यपेन इ" ।
इति भारते |)

इनः, पै, (रतीति ¡ इ + नक्‌ ।) खय्यः। प्रुः। (“वस
न इनस्पतिः” | ऋग्‌ वेदे । ४३।२।) ट पभेदः।
इत्यणादिकोषः ॥

इनानी, स्री, वटपच्नीडत्तः । इति राजनिघेरटः ॥

इन्दम्बरः जली, (इन्दं म हारम्‌ अम्बरः नीलवस््मिव ।)
इन्दीवरः । नीलोत्पलं । इति शब्दमाला ॥

इन्दिन्दिरः, पै, मरः । इति हेमचन्धः ॥

इति जटाधरः जिकारडशयेषखख ॥ (“मन्द मन्दं
मन्दिरादिन्दिरेव' इति भामिनीविलास । )
शोभा । कान्तिः। यथा, “निशि निःसरदिन्दिरं
कथं तुलयामः कलयापि पङ्कजम्‌?” । इति भामि-
नीविलासे।)

इन्दिरामन्दिरं) जी, (इन्दिरायाः मन्दिरं वासस्यान-
भिव ।) विष्णुः] । इति राजवल्लभः ॥

इन्दिरालयं, ज्ञी, (इन्दिरायाः लच्छााः आजयः।)
पदं । इति शब्दर लावी । कीवत्वमभिधानात्‌॥

इन्दिरावर, ज्ञी, (इन्दिरायाः ल्छयाः वरं परिवं।)
नौलोत्पलं । इति शब्दरलावली ॥

इन्दिवर, जी, (इन्दतीति । इदि परमेशर्थे, इगप-
धात्‌ किदिति इन्‌ । इन्दिलं्तीसतस्याः वर पियं ।)
नौलोत्यलं । इति शब्दमाला ॥

इन्दौवर, क्ली, (इन्दी लच्छीस्तस्याः वरं परियं ।) नील-
पद्ं। तत्पग्योयः। नौलाम्बजन्मर्‌। इत्यमरः ।
कुवलयं द नीलानं £ नौलोत्यलं ५। इति रल-
माला ॥ (“इन्दौवरेण नयनं मु खमम्बजेन”? | इति
कालिदासः। “इन्दीवर ्यामतनु्पोऽसौ?। इति
सुघः।९।६५।) (नोलोत्यलशरन्देऽस्य गणादयो चेयाः।)

इन्दोवरिणौ, सत्री, (इन्दीवर + इनि खोष्‌।) उत्य-
जिनो | इति राजनिधरटः ॥ (नोलोत्यलसमू हः })

इन्दीवरी, स्री, (इन्दोवरमस्यस्याः। अश्रं खाद्यच
गौरादिलवाव्‌ ङीष्‌ ।) शतमूली । इति भेदिनी-
राननिधंटौ ।
(“वासानिम्बपटोलकेतकिदलाकुश्राखकेन्दीवरी'"
इति परिभाषायां ।)

(“संवत्सरोऽसि परिवत्सरोऽसौदावत्सरोसौदत्‌- | रन्दौवार, ज्ञी, (इन्दा ल्या वारो दरुणं यस्मिन्‌ ।)

सरोऽसि?? । इति वाजसनेयी संहिता । २७।४५॥)

इन्दीवरं । इत्यमरटीकायां रायसुकुटः॥

इतिहासः, ए, ( इतिह अन्तेऽसिन्‌ । इतिह + इडं, ज्ञ, (इन्द +क्तः|) आतपः दीप्तिः। इति शन्दुः, पु, (उनत्ति अम्टतधारया सवं जित्नां करोति

पास + घम्‌ | ) पन्बढत्तान्तः। प्रचोनकथा |
वत्धर््यायः । परादत्तः २। इत्यमरः ॥

( यथा, मनुः । २ । २३२
“ऋाख्यानानीतिद्ासांश्च एुराणानि खिलानि च!)
व्यासादिप्रणोतभारतादिग्रन्यः । इति भरतः ॥

मेदिनी ॥ साख्यं । इति जटाधरः ॥
इद्धः, वि, निभ्भलः। इति श्राब्द्रलावली ॥

| इदत्सरः, पु, इदावत्सरः । यथा,

“सवत्सर क्त प्रथमो दितीयः परि वत्सरः ।
इदत्सरस्ततोयस्त चतु थस्वनुवत्सरः ॥

इति । उन्द्‌ + उ + आअदेरिच |) चन््रः।
(“दिलोप इति राजेन्दरिन्दः च्तीरनिधांविव"!।
इति रघः।१।१२। ) कपरः । इत्यमरः ॥
(चन्द्रसमसस्यः रकसख्यायुक्तः । म्टग शिरानच्घ्रम्‌॥
“दिवाकंकिर रेजे स्यष्टमिन्दुकरो नि”

इन्द

इति तेद्यकडरयग॒णः॥)
इन्द्कः, ठ, (इन्दुरिव खुज्ञत्वात्‌। इन्द्‌ + कन्‌ । )
अध्यन्तकडनच्तः। इति राजनिधराटः॥
इन्द्कमल, ज्ञो, (इन्द्खनदर इव शुभं कमलं ।) सितो. |

२०६
इन्द्र

शत्रतं । इति चिकाण्डशेषः॥ (यया,महाभारते ॥)
(“इन्दव्रतसइखं तु यश्चरेत्‌ कायशोधनम्‌ ।

इन्द्र

इन्दुब्रत,क्गी, (इन्दवे इन्दुलोकाथं वा व्रतं ।) चान्द्राय- । इन्द्रकोलः, प, (इन्द्रस्य कौल दव ।) मन्दरपव्बतः ।

इति हेम चन्द्रः \ (यथा रामायणे २।८०।९८ ।
““तचेन्रकोलप्रतिमाः प्रतोलिवरश्योभिताः |)

पिवेत्‌ यश्चापि गङ्गाम्भः समौ स्यातां न वासम") . इन््रकुञ्चरः, पै, (इन््रस्य कुञ्रः ।) रेरावतदस्तो ।

त्मलं । इति राजनिधराटः॥ इन्द्रः, ए, मूषिकः । इति जटाधरः । ददुर्‌ इति
इन्दकलिकः, स्त्री, (इन्दरिव शुका कलिका यस्याः) भाषा ॥ (गणेशवाइनं । इति पएराणम्‌ ।)
केतको। इति राजनिषंगटः॥ (केतकोशब्देऽस्या इन्रः, ए, (इन्दतीति । इदि परमेश्वय्ये तस्मात्‌ रन्‌

विद्येषो ङेयः॥)
इन्द्कान्तः, पै, (इन्द्‌ः कान्तः पियो यस्य । चन्ब्रोदये
ऽयं निष्यन्दतोतिभावः।) चन््रकान्तमणिः। इति
सराजनिषेणटः॥
इन्दकान्ता, स्त्री, (इन्दः कान्तो यस्थाः) राचिः।
इति हेमचन््रः॥
इन्द जनकः, ठै, (इन्दोज नकः।) समुडः। इति चिकाण्ड-
शेषः ॥ (समुबात्‌ चन््रोत्यत्तिकथा भारते चादि
पव्बेणि अद्ादशाध्याये ब्व्या | यथा, -
“ततः तखहखांखुमथमानात्त सागरात्‌ ।
प्रसन्नात्मा समुत्पन्नः सोमः शतां रुञज्वलः॥ ३९॥)
इन्दुजा, स्री, (इन्दोजायते या । इन्द्‌ + जन्‌ + ड ।)
नर्म्मदा नदौ। इति हेमचन्द्रः । न्व्वदा इति
ख्याता । (र्यं च प्रतीच्यामवन्तिषु स्थिता प्रत्यक
खोतावद्ा च। यथा,- ।
“अवन्तिषु पतीच्या वे कौत्तयिव्यामि ते दिशि । |
यानि तच्र पवि्राणि एर्यान्धायतनानि च॥
परियषग्वास्रवनो पेता वानीर फलश्रालिनौ ।
प्र्यक्खोता नदी पुरा नमेदा तत्र भारत? !॥ |
इति भारते खादिपव्वंणि ५६ खध्यायः।)
इन्दुएवः, पे, (इन्दोः एचः) बुधग्रहः। इति शब्द |
रलादक्लो ॥ |
इन्दुएष्यिका, स्त्रो, (इन्दुरिव शुभं एष्य यस्याः ।)
कलिकारोडच्तः। इति राजनिधंराटः | विषला-
छ्ला दरति माषा।
इन्दुभ्त्‌, ए, (इन्दु बिभर्त्ति । इन्द्‌ +भ्ट + किप्‌ ।)
शिवः। इति हेमचन्द्रः
इन्दुमती, स्रो, (इन्दः पु गनदुरविं ते यस्थाः । इन्दु +
मतुप्‌ |) पणिम्ब इति राजनिघरटः॥ (इन्दमती
पुणिभेव श्वानन्द्दायिका खनामस्याता विदभ-
राजमगिनौ, खजराजपन्री | यथा,- रघुः |
खयंवराथं खस्रिन्दुमत्ाः”। ५।३९ । |
““वसरुधामपि इस्तगाभिनी-
मकसोदिन्द्मतीमिवापरां'” ।८।९।)
इन्द्र, क्ञी, (इन्दुरिव मुभ्नं रत्नम्‌ ।) मुक्ता इति
राजनिघख्टः॥
इन्द्लेखा, स्तरो, (इन्दोशचन््रस्य लेखेव |) अम्टता ।
सोमलता । श्रशिकला | इति मेदिनी। यमा-
निका इति एब्ट्माला॥
इन्दलोदक, ज्ञी, (उन्दलोह + कन्‌।) रौप्यं। इति
सराजनिधेरटः।
इन्द वह्वी,
जटाधरः ॥\ (सोमलताश्ब्देऽस्या गणादथो व्या
ख्येयाः})

|
॥
॥
1
।

प्र्ययः।) देवराजः। स तु खदितिएचः। पुन्ब-
दिकपतिश्च। तस्य भाग्या एचौ । एक्लाः जयन्तः ९
ऋषभः २ मीषांख ३। अस्त्रं वचं । वाहनं रेरा
वतः। एरी अमरावती । वनं नन्दन । तत्पग्धायः।
मरुत्वान्‌ २ मघवा ३ विडोजाः 8 पाकशासनः |
ङद्धश्चवाः ई सनासौरः ७ पुरुह्भतः «८ एरन्दरः
जिष्णुः १० लेखषमः ११ शकरः १२ शतमन्युः १ .
दिवस्पतिः १४ सुधामा १५ गाचभित्‌ १६ वच्चीर७ |
वासवः १८ चदा १९ ठषा २० वास्त स्पतिः २९
स॒रप्रतिः२२ बलारापिः २३ शचोपतिः २४ जम्भ- |
मेदौ २५ इरि इयः २६ खाराट २७ नसुचि- |
दनः २८ संक्रन्दनः २९ दुखावनः ३० तुराषाट्‌ |
३१ मेघवाहनः ३२ अाखण्डलः ३२ सह खाच्तः ३४ |
ऋसुच्ता ३५। इत्यमरः । महेन्द्रः कौ शिकः३७ |
पतक्रतुः ३५८ विश्म्भरः ३€ हरिः ४० परदशा
४९ श्रतष्टतिः ४२ एतनाषाड्‌ ४३ अदिदिष
४४। इति जटाधरः ॥ वच्पाणिः ४५ देवराजः |

इति जटाधरः ॥

| इन्रकोषः, प, (इन्द्रस्य रेश्वय्थेशालिनः कोषः ।)

मच्चः। खडा। इति विकाण्डशेषः ॥ तमङ्गकः
इति हेमचन्द्रः। घोभ्रला गँजलः इ त्यारिख्यातः।
जियुंहोऽपि। यथा, मद्रः
“नियं हः शेखरे दारे निय्थासे नागदन्तके” ।
इन्द्रगोपः, पै, (इद्र गोपो रच्तको यस्य |) रक्तवशों
कौटबनिश्येषः। मखमलौ इति भाषा । तत्पस्धायः।
अभिरजः र्‌ वराटः ३ तितिभः 8 अभिकः इति
हेमचन्द्रः। शक्रगोपः ई वधीभूः ७ रक्तवः < ।
इति राजनिषेरटः ॥ (“अविरलवितरेवहहीन्द्र-
गोपेः”। इति किराते । १९।३।)
इन्द्रचन्दनं, क्ती, (इन्द्रस्य चन्दनं इच्तविशेषः । )
इरि चन्दनम्‌ । इति राजनिधेरटः ॥

इन््रचिरभिंटी, स्री, लताविग्रोषः। तत्यय्धयः | इन्दी-

वरा २ युग्मफला ₹ दीघेटन्ता 8 उत्तमारगौ ५
एष्यमञ्जरिक।! दई जोणी 9 करम्भा < नलिका € ।
अस्या गुणाः । कटववं । शौतत्वं । पित्तश्ेष्रकास-
दोषत्रण्लमिनाशित्वं। चच्तहितकारित्वश्च । इति
राजनिघरटः ॥

४९ पव्बेतारिः ४७ मथ्धेरः ४८ देवताधिपः ४६ | इन्रच्छन्दः, [स्‌ ] की, (इन्दर इव सदखधुष्छेन छाद्यते

नाकनाथः ५० पव्बदिक्पतिः ५९ एलोमारिः ५२
च्छदः ५२ प्राचीनवदहिः ५४ तपस्तच्तः ५५। इति
श्ब्द्रल्ावलो। तस्य चतुदश नाम भेदा यथा ।
““इन्दरख विश्वस्ग्‌ ज्ञेयो विपच्ित्तदन्तरम्‌।
विभः पुः शिखिश्ेव तथेव च मनोजवः ।
तेजखी साग्मतच्छिन्द्रो वलिभाव्यस्वनन्तरम्‌ ॥
अट्धतस्िदिवश्व द शम स्िन््र उच्यते ।
सश्रान्तिख घको्तिंशच ऋतधाता दिवस्पतिः। |
इति श्रुता भविष्याख इन्द्रा लेयाश्वतुरंश',॥ `
इति देवोएरागे कालब्यवस्थाध्यायः । ।
विण्कुम्भादिसपतविंश्तियोगान्तगेतबड्विं शयो गः। ।
तच्र जात फलम्‌ |
"प्रतापश्चीलो बलवान्‌ गणज्ञः
श्े्राधिकः ओओकमलाभ्यपेतः । ।
किलेन््रयोगो यदि जन्मकाले
महेन्द्रतुल्यः एरुषः प्रसन्नः" ।
इति कोषोप्रदीपः॥ + ॥ अन्तरात्मा आदित्य
विशेषः इति मेदिनी (यथा, हरिवंशे ।
“तच श्रकञ्च विष्णु जच्ञाते एनरेव इ |)
कुटजदच्चः। रात्रिः । इति धरणी ॥ उपदीप- |
विष्ेषः। इति शब्दमाला ॥ परमेश्वरः। इति
वेदान्तः॥ (“इन्द्रो मायाभिः एरुरूपर इयते'' |
इति श्रतिः॥ इन्ियं। श्रेष्टः । प्रथमः। यथा, |
नरेन्द्रो साजा । प्तीन्द्रो गरुडः | इत्यारिः।)

इन्दोबक्ली लता ।) सोमलता ! इति इन्र, क्गी, (इन्द्रस्य रे ख्थेशालिनः कं सुखं यस्मिन्‌)

समभाग्रदम्‌ | तत्पय्यायः | खस्थानग्टदर। इति
हेमचन्ः ॥ |

इति । इन्द्र + ट्‌ + असुन्‌ । निपातनात्‌ सिं)
सह खगुच्छ हारः । इति हेमचन्द्रः ॥

इन्द्रजालं, क्ती, ( इन्द्राणामिन्धियाणां जालं आव
रकम्‌। यदा इन्द्रस्य परमेशरस्य जालं माया
इव |) मायाकम्मे। भोजवाजि; मेलकि इत्यादि
माषा । तत्पर्यायः । कुहकं ₹ जाले इ कुतिः ४।
तदिवरणयग्थो यथा,--
“खथातः सप्रवच्छामि चेन््रनालमनुत्तमम्‌ ।
व्याधिदार्ज्रहर्णं जरग्टद्य विनाश्रानम्‌ ॥
इन्द्रस्य यो न जानाति जालेशं रदमाभितम्‌ ।
निग्रहानुग्रहे तस्य का शक्तिः परमेखरि ! ॥
न तेषां जायते सिदिरगच च्रे ग्य्हेऽपि वा।
इन्द्रजालं न जानाति स कंडः किं करिब्यति॥
न जोवति वरारोहे संसारे दुःखसागरे ।
इन्द्रजालं न जानाति कुतः सौख्यं भवेत्ततः॥

कौतूहलं कुत्तेषां कुतः कामा वरानने ! ।

संसारसागरे घोरे कामलुन्धाश्च मानवाः।
रद्कम्भ न डि तेषां कुतः सौख्यं विधीयते ।
यथा नदीनदाः स्वे सागरे समुपागताः।
तथा स्वणि शास्त्राणि इन््रजालस्थितानि च ॥
तप्तानाञ्च यथा भानुः ्रोतलानां यथा शशो ।
गम्भीराणां यधा सिन्धजालेच्धच्च तथा प्रिये! ।
तथा किं बडनोक्तेन वणनेन पुनः पुनः।
जालेन्द्रस्य समं शास्त्रं न श्रतं न भविष्यति" ॥*॥
“अथातः सं पवच्छामि आोषधीनां विधिं वरे ।
येन विन्ञानमाच्ेग स्यसिदधिभंविष्यति।॥
महाकालस्य दीजानि प्रस्यमेवं रुमादरेत्‌।

इन्द्र
धारीरसेन देवेशि ! सप्त वारान्‌ विभावयेत्‌” ॥ |
शरटिकषा कत्ता तां गुटिकां सुखे निच्िष्य
पारावतो भवति॥१॥ “अथातः संप्वच्छामि
ष्टण त्वं मम वल्लमे। कागस्य शभे सद्य छष्ण-
म्टत्तिकां पूरयित्वा एन्ध॑स्तरवौजानि वापयेत्‌ काले |
तानि पुष्पितानि भवन्ति तद! यस्योपरि नित्ति
पेत्‌ स कागो भवति ॥२॥ मयुरुशौषेमादाय |
छष्णचतुद श्यां रटत्तिकां परयेत्‌ शणवोजानि वाप-
येत्‌ यदा फलितो एुष्पितो भवति तदा श्रण-
वीजानि मौबायां बन्धयेत्‌ तेन मयशो भवेत॥३॥ |
छष्णचतुदश्यां मयुरश्रोषंमादाय छष्णम्टत्तिकां
पर्येत्‌ कापासवोजानि वापयेत्‌ यदा फलिताः |
एष्यिता मवन्ति एष्पफले संग्रह समस्तं पेषयित्वा |
ऋङः विलिप्य पानीयमध्ये परविश्य तथा जते ¦
तिष्ठेत्‌ यथा स्थले ॥ ४ ॥ छषा-काक-शोर्षमादाय |
काकमाचोवोजानि वापयेत्‌ यदा फलिताः,
एष्मिता भवन्ति तत्फलं सग्रह सुखे प्रत्तिष्य
काको भवति काक इव गच्छति मह्या उद्गीे |
मोत्तः ॥ ५॥ पारावतश्नषंमादाय कछश्णग्टत्तिकां |
पूरयित्वा लिलबीजानि वापयेत्‌ कतीरोदकेन लि्च- |
नौयं यदा पुष्पिता भवन्ति तदा मुखे संस्थाप्य ।
अन्तहिंतो भवेत्‌ ॥ € 1 तेषां फलानां चूगे छता |
तेन चू्ेन यं स्प्शति स किङ्करो भवेत्‌ सव्वेखं |
ददाति ॥ ७ ॥ तानि तिलानि संग्रह नेचाञ्चनेन
सद पिष्टा कपिलादुग्धेन गटिकां कारयेत्‌।
सप्नराचं प्राचयेत्‌ । तां गटिकां सुखे निच्तिप्य
अन्तरतो भवति देवैरपि न दृश्यते मनुष्याणां
का कथा) उद्गीगन पुरुषो भवति । जोवेदषप्रातं
स्त्रियः स्वे जनाख वश्या भवन्ति॥ ८ ॥ ए व्रशिरः
समादाय छचतुदं यां छाग्टत्तिकां निच्तेपेत्‌
लशुनवीजानि वापयेत्‌ यदा फलं ष्यं भवति तदा
एव्यनच्तत्रे पुष्यं ग हत्वा अञ्ननेन सह कपिला-
तेन कच्नलं पातयेत्‌ चच्तरञ्जनीयं तावत्‌ योजन-
श्रातं पश्यति भेदिनीं दिवा नच्तत्राण्छपि पश्यति
लाभस्तस्य । किञ्चित्‌ कन्तुमिच्छति तत्‌ करोति
न संशयः॥ € ॥ अन्ये च सर्ववे जीवाः णवं उद
गद्‌भमदिष्यादिलघडदज्जीवाः। यत्‌ यत्‌ वीजं
यस्य॒ शिरसि वापयेत्‌ यदा पुष्पितः फलितो
भवति तदा यस्य वीजानि मुखे नित्तिष्यन्ते स
जीवो भवति नात्र सन्देहः॥१९० ॥ * | अध
सर्वषां धारणमन््ः। ॐ छँ कँ ङ रे लं लं द
भौ खादहा। रकादश्राच्तरो मनुरस्य पुरर
लच्तनपः। दशांश्रोमः तेन तर्पणं माजंनं
ब्राद्धणभोजनादिकं कारयित्वा सिद्धिर्भवति ॥ * ॥
अदध वश्याधिकारः।
“मातुलुङ्गस्य मूलन्तु धुत्तुर वी जकेन च ।
पकाशटएव्यमादाय ख्पचूगंन्त्‌ कारयेत्‌ ॥
योऽस्य गन्धं समाब्राति स च खेहेन पश्यति ।
दुन्दुभिं यटा चैव श ्ांखैव वु लेपयेत्‌ ॥
सष भूतो पददानं कुमारीगां रहेष च ।
शपतेः सेव्यमानानां तथापत्पापजोविनां ॥
न चाभिदं द्यते वेश्म येष सोऽगदो मवेत्‌” ।

२०७
इन्द्र

अचर मन्तः। |
ॐ “रक्तचामुण्डे चमुकं मे वशमानय ङ्गौ कँ |
हं फट । अथुतं जप्त्यम्‌ । ॐ नमोऽन्त आदित्याय |
किलि किलि चिलि चिलि धुमं लिहि यत्ति.
मोदते हि शाकिनि अनिदुनग्रूलपाणि खाहा।
वणः ४० शिलाछतिके मन्ते । ॐ नमो गुहा-
वासिन्ये गृहपति गुदे मनोजवो ॐ रं
विज्चे नमः। शिलायाः छतिः करलिखिता खदि- |
रानलसन्तप्नलिङ्गा यतो नवयोभितोऽपि आक- |
षं | वशाः रद । @ नमः कपालरद्राय सव्व
लोकवश्रङ्गराय अनायायाप्रतिहतबलवीग्येषरा- |
मप्रभवाय हा हाहे हे पच पच मारयमारय |
कपट कपट काट सपं कम्मंकरि अमुकं मे वश- |
मानय खाहा। ७७ | वर्णाः अयुतजपादश्री- |
करोति ॥*॥ अन्यपकारः ।
पारावतस्य हदयं चच्तुजिंङ्ा च शोणितम्‌ ।
ञ्ननं रो चनयुतं वनितावशज्ञत्‌ परम्‌'”
तत्र मन्तः । @ नय नय महारिणि नमो देव्ये
खाहा॥९५॥ रुकविंरतिवारान्‌ परिजप्य सिद्धि |
भेवति ॥* ॥ अन्यप्रकारः।
"कपालं मानुषं गयं कनकस्य फलानि च।
कपर मधसंयुक्तं निष्टव्य तिलकेन च ॥
नारौ वा एरुषोऽनेन वश्यो भवति नित्यशः
रष कापालिको योगो वशिद्स्य इभ मतम ॥५।
अन्धप्रकारः। एरुषार्थं |
“कपर वालुक लाच्ता रजसा सप्तभाविते। ।
रतिकाले भगं लिप्य पतिदसो भविव्यति”॥ *। |
अन्ट प्रकारः ।
“नरजि्ां ममु खद्छचूगन्तु कारयेत्‌ ।
जक्ेन च सुशौतेन दापयेत्‌ तदिचक्तणः॥
पाने पले च एष्य च भच्ये भोज्ये च दापयेत्‌।
प्रजापतिकुलोद्‌शूता यदि सात्तादरुन्धतौ ॥
साभिसक्ता प्रियं याति नान्यं एरुषमिच्छति"” ॥*॥
न्धप्रकारः।
""कनकश्चाप्यपामागं सुरसा गौरसषंपाः।
तिलैक्तेन पिष्टापि योनिन्ेषः परशस्यते” ॥
अच मन्त्रः । द नम श्रग्याये दरि विदरि या-
मिनि खमुकंमे वश्रमानय खादा ।*॥ अन्य
प्रकारः । हरितालं श्सशाने छषणचतुदश्यां छिमा
कुूविभिञ्रं ग्राद्यं अवश्यं वक्रौ भवेत्‌ स नरः ॥५॥
अन्यप्रकारः । ऋतुनवलो चनतालाललाटाख्ि.
बागसाधितं तेलं सकलमनुजेन््रललनावश्रङ्खर
मकरालये पु्ये। नर सीलं परताम्बर व्क त्वा
मारे राच्तौ प्रज्वाल्याक॑टल्त्वन्धे कच्जलं छत्वा
चच्षौ अभ्यञ्नयेत्‌ यं पश्यति स वश्यो भवति ।॥*॥
अन्यप्रकारः।
“कगेदन्तमलं लाला खदेहाच्तिमलच्रयम्‌ ।
नासिकोद्धवरक्तच्च चूशमेतद्लायतम्‌ ॥
ख्तत्‌ सब्वं समुदत्य गुटिकां कारयेदूधः
पानभोजने देया वशौक्षर मुत्तमम्‌” । * ॥

चऋन्धपकारः |

काकजिङ्घा वचा कुष्टं अत्मनो रुधिर स्त्रियः ।

इन्द्र

तद्धावितश्च म्चिष्ठा तगर गौरसर्षपः !
श्िषनिर्माल्यसंयक्त समभागानि कारयेत्‌ |
भोज्ये पानेऽथवा देयाः स््लीणन्तु वश्रकारकाः ॥
निद्यं एरुषमिच्छन्तौ गूतमप्यनुगच्छति ॥ * ॥
अन्यप्रकारः। कषासपेमप्यङ्लपमायं शिर-
ज्कित्वास्यास्यं संपादिभिः पुरयित्वा कायागुष्वां
शोषयेत्‌ । परतः सषपान्‌ ग्राहयित्वा तानि
यस्मे दीयते स वश्यो भवति ॥ * ॥ अन्य प्रकारः ॥
पगीफलं निगिलित्वापानमागं निगेतं रद्य धर्तर-
शसान्तरितं छत्वा सप्रदिनानि पजयेत्‌ ॥ पन
कुङ्मचन्दनेरधिभाव्य यस्मे दीयते स वश्यो
भवति ।*॥ अन्धप्रक्षारः)
“ददुरयम्मं गहीत्वा तडधमेन दादयेत्‌ ।
तद्भस्म सह धानेन व्यत्‌ परमो मतः”
खन्यपरकारः।
“अजगन्धस्य पचाणि वचा कुष्टेन भावयेत्‌ ।
भ्म शानभस्मसं यक्त चूणश्चेलिष दुलभम्‌ ॥
अनेनेव तु चूगन जोटयेत्‌ चश्च पादपम ।

ष्पितं फलितं दृष्ट्रा चूणं इच्तादिलम्रयेत्‌ ।
ततृच्तणात्‌ फलते डक्तो नरनारौष का कथा।।
खन्यप्रकारः |
“निङामूकते सप्रराच्ं सन्धवेनामि मिशितम्‌।

। ददाति यस्य पानेषु सोऽपि वश्यो भवेत्‌ च्णात्‌”॥*

अन्धप्रकारः।

“गोपित्त सैन्धवद्धेव रतीफलमेव च ।

लेपमेतत्‌ प्रयोक्त्यं नरनारीवश्ङ्करम्‌'' ॥ * ।
न्यपकारः।

“बलामूलं चगो यित्वा रक्घरेतःसमन्वितः।
दद्यात्‌ प्रानेन पमदां चिरमेव वशर नयेत्‌ ॥
एक्लादिच्च धनं त्यक्वा दासोवत्‌ भवति तु सा।
यच वा नोयते तच प्र्चात्‌ भ्रमति विहला" ॥*!
न्ध पकारः | वल््रीकम्टत्तिकायाः प्रतिकृतिं कत्वा
च्तीरेण खाप्य खाज्येन वा अभ्यज्य तस्य लवणाङ्ति-
मेकविंशतिवारं जुडयात्‌ चिराचेण वश्यो भवति
सप्तराचेणाथवा। देवौद्च गान्धारीं यक्षिणीं शक्र-
स्यापि पन्नं वश्रमानयति ।*॥ अन्यप्रकारः।
“उद्भातुः पच्िणो मलमात्मनो रुधिरान्वितम्‌ ।
सत्रीपसयोः प्रदातव्यं वशशौकरयामुत्तमम्‌ "' ॥

अच मन्लः। चिरूलिने चिनेच्राय हिलि हिलि
खाहा । वर्णाः १४। सप्तजपेन सिद्धिः ॥ # ॥
अन्यधकारः ।

““हृष्यपच्त चतुद श्यां ्टतभसन तु ग्राहयेत्‌ ।
स््ीगाञ्च मूद्धि दातव्यं विद्यया परिजप्तया॥
दद्यते मुद्धते नारी पच्यते शुष्यतेऽपि च ।
अङ्गानि चैव भज्यन्ते यदि तं न समाविशेत्‌" ।
च्छत्र मन्लः। ॐ नमश्चामुण्डे सशानवासिनि
खाहा । वर्णाः। १४ । सप्तरात्रेण प्रेरकः | * ॥
खन्ध प्रकारः ।

(“केतकी शोचनायक्तं आत्ममू तेण पेषयेत्‌ ।
ललाटे तिलकं छत्वा चैलोक्यं च्तोभयेत्‌ च्तणात्‌ ।
दृष्धमाजेय तेनेव सर्वौ भवति किङ्करः'"॥ *।
च्चन्ध प्रकारः ।

इन्द्र
“ताक चन्दनेनैव रमयेत्‌ स केषयेत्‌ ।
दीयते कस्यचिदपि प्रश्चादासो भविष्यति । *।
अथ पतिवशशोकरणम्‌ ।

"मधकं सड तलेन सा्ंपेण तु पेषयेत्‌ ।
रुतेन पराणिमभ्यज्य भर्वांसा सहिता खपेत्‌ ।
संतत मेथनोभावे पतिर्दासो भविष्यति” ॥ *॥
अन्धश्च ।

“मनःशिलाङुङ्कमसषेपाख

तथा च कुं सङदेवदार ।

रक्तश्च रलं पलितेन साडंम

प्रपेषयेत्‌ द्ष्यतर महान्तम्‌ ॥ |

1

प्रख्ातपुर्व्वाभिमुखोऽपि भूत्वा

संस्पखच लष्ठो चरकेण पुज्य ।

ततः प्रकुग्धात्‌ तिलकं ललाटे

वामाच इस्ता्तुर ङ्लीभिः ॥

पैटृद्माच्रेण भवेत्‌ स कान्ता-

दासातिदासख्च किमत्र चिचम्‌'” ॥ * ॥

अथ लिङ्कलेपाधिकारः ।

“ढइतौफकलमूकानि पि्यलो मरिचानि च।
भया रोचनया साद्धं लिक्लेषोत्तमो मतः ।
जिःशेषस्त्नोजगत्कषं नाच्ना स्नौहदयाङ्कशम्‌ ।
मोहनं शसत्रमेतदधि मदनस्य स्मतं बुधः” ॥ *।
अन्धश्च । |
“कुश्च धातकौ पुष्यं मरिचानि वचा तथा। |
अनेन लिङ्मालिप्य छल्खां यामां व्रं नयेत्‌ ॥ |
तासाशित्तहरोऽप्येष टत मप्यनुगच्छति । |
विवश्षा भक्तिभावेन पश्चात्‌ सव्ये प्रयच्छति, ॥ *॥ |
अन्ध ।
"पञ्चरक्तानि संग्टह्य खुमानि च यथेच्छया ।
सर्व्वाणि समभागानि भ्रियङष्चापि तत्समम्‌ ॥
नागर दशभागेन लेपः कान्तावशङ्करः'› 1 * ॥
न्ध ।
“देवदार वचा कुः चतुथे वर्वभेषजं ।
चाच्लवीजरलेर्ु्ं गौ सोश्यामावश्ङ्करम्‌” ॥ *॥ |
अन्यश्च ।
“इरिडा डहतीमूलं भद्रसुस्तं तथोत्यलम्‌। |
विशं रं वेरखच समभागानि कारयेत्‌ ॥ |
लिक्ले पोत्तमो छयेष रक्तावक्लीवशङ्करः" ॥*
न्धच्च ।
““हइरिद्वा पिप्यलीमूलं पद्मं मधकमेव च ।
रलानि समभागानि नवनोतेन पेषयेत्‌ ॥ |
लिने त्तमो द्योष गौ रोपीताय शराङ्खरः”; ॥*॥
“कौशिको शितलेपात्‌ सेचनादा एं मवे ।
तदश्रन्तेजम्तम्भम य कीलकसदृ रां भवेश्च | |
कौशिकं रुधिर ण गोमूत्रेण च पेषयेत्‌ । |
वौग्यं हि तम्भये तरिं प्रहराद्धे न संशयः? ॥*] |
सन्वसाधारणो मन्तः ॐ रुकी जीर्ों|
फट्‌ खाहा । अनेन मन्तरेण सव्ेयोगानभिमन्वा ।
सिद्धिः”! इति शओरीपाव्बतीएचश्रीनि्यनाथविर- |
चिते सिद्धखण्डे तन्तसारे कौतूहलविद्यानाम |
इन्द्र जालतन्तम्‌ ॥*॥ पएस्तकचयमालोच्य यथासाध्यं
शोधितमेतत्‌ । #! # ॥ अपिच | ईश्वर उबाच। |

र्ट

खन्द
५इद्रणालं विना र्तं न करोतीति निचितम्‌ ।
र्तामन्तरं मष्टामन्तं सव्वं सिदिपदायकम्‌” ॥
“श्वो नमो नारायणाय विन्वम्भराय इन्द्रजाल-

कौतुकानि दश्चेय दशंध सिद्धिं कुरु कुर खाद

खङोत्तर रतजपेन सिडधिः । *॥ अथ र त्तामन्त्ः।
“शोः नमः परब्रद्मपरात्मने मम शरीरे पाहि
पाहि कुर कुर” ॥

““उल्लकस्य कपालेन तेनाह तकल्नलं ।

तेन नेचाञ्ननं छत्वा राचौ पठति एत्तकम्‌ ॥ १॥
अङ्कने लवोजनिच्तिपते गुरुवार मुखे गजे ।

मन्तरेण सिश्चयेचनिन्यं यावदीजफलं इ पे ।

विलो डइवेषटितं छत्वा णकवीजं मुखे स्थितम्‌ ।
मत्तमातङ्वीग्धस्त वायतुल्य पराक्रमः ॥
दशहेमदिषट्‌ तारं षोडशं रूप्यभागकम्‌ ।

रवं संख्या चिलोहो च ज्ञातव्धा सन्वकम्भंणि ॥२॥
यानि कानि च वौजानि जङ्गमं श्थलमेव च ।
खङ्गो लवीजनिच्िपर मुखे श्दूभितले भुवम्‌ ॥
तद्धीजं मुखमध्यस्थं चिलो हेवं टितं कुर ।

तद्ूपो हि भवेन्म्यौ नान्धथा शङ्करोदितम्‌ ।३॥
यानि कानि च वौजानि अङ्ोलतेलमेनात्‌ ।
सफलो जायते र्तः सिद्धियोगमुदादतम्‌ ॥ ४॥
शवमुखे विन्दुमाच्रं तक्तेलं निःच्िपेद्यदि । ।
रखकयामं भवेत्‌ जीवो नान्यथा शङ्कशोदितम्‌ ॥५।
स्प्यवीजस्थितं तेलं पारावत एरौषकम्‌ ।
तसादस्य वसायुक्तं गटौत्वा च सम समम्‌ ॥
गदंभस्य वसायक्तं हरितालं मनःशिला ।

खभिस्त्‌ तिलकं छत्वा यथा लङ्क खरो टपः॥ ६॥
उच्लवि्ां गहीत्वा तु ररण्डतं लपेषगात्‌ ।
यस्याङ्के नित्िपेत्‌ विन्द्‌ स त्तिप्तो जायते घ्रवम्‌॥७॥
सपदन्तं ग्टहीत्वा तु छष्णरश्िककरटकम्‌ ।
छकलारक्तसंयुक्तं खष्पचुणन्तु कारयेत्‌ ॥
यस्याङ् निच्चिपेच्चणं सद्यो याति यमालयम्‌ ॥ ८ ॥
सिन्द्रं गन्धकं तालं सम पिष मनःशिलाम्‌ ।
तल्लिप्तवस्त्र शिरसि अभवत्‌ दृश्यते भ्रुवम्‌ ॥ €॥
अकत्तौरः बटन्तौरं त्तरं डम्बर सम्भवम्‌ ।
ग्टहौत्वा पाचके लिप्ते जलपणं करीति च।

दुग्धं संजायते तत्र महाकौतुक कौतुकम्‌ ॥९०॥
अगोलतेललिप्राङ दृष्यते राच्तखारृतिः |
पलायन्ते नराः सर्व्व पश्ुपच्तिगजाहयाः ॥९१॥
अङ्गोलस्य तु तेकेन दीपं प्रज्वालयेन्नरः ।

स्तौ प्ति भूतानि खेचराणि महीतले ॥१२॥
बुधे वा श्रनिवारेवा क्ञकलां परिगण्य च।

श्च म्यते यत्र छृकलां तच्र निःच्िपेत्‌ ॥
निखनेङ्‌भूमिमध्येष उति च एनः सुखी ।
नधैसकं भवेत्‌ स्यं नन्यथा शङ्क रोदितम्‌ ॥१३॥
गन्धकं इरितालख्च गोमू चञ्च विषं तथा।
खष्यचूगमयं छत्वा किचिदह विनिःच्विपेत्‌ ॥
विन्नः सन्वे पलायन्ते यथा यद्धेष कातराः ॥१४॥
इति दन्ताचेयतन्त्रे शश्वरदन्ताच्ेयसंवादे इन्र
जालकौतुकदश्रनं नाम रुकादश्रः पटलः ॥* ॥ # ॥
न्यच ।

“वश्याकषंयकम्मोणि वसन्ते योजयेत्‌ पिये ।

इन्द्र

सीने विदेषगं कुर्य्यात्‌ प्ाषि स्तम्भनं तथा ॥
शिशिरे मारश्चव शान्तिकं शरदि सूतम्‌ \
हेमन्ते पौरं मास्याश्च ऋतुकम्मविशारदः ।
वसन्तचचेव प्मीडे गरी प्नो मध्याङ उच्यते ॥
वर्षा केयापराङ़ तु प्रदोषे शिशिरः सतः
द्धरात्रे च हेमन्तः श्ररदं तत्यरं सूतम्‌” ॥ # ॥
अथ पच्तादिनिणयः।

“ज्ञव्णपक्ते मार णादि शक्तपच्ते च वदनम्‌ ॥
दादश्यां मारणं कम्भ रकादश्यां तयैव च।
ढतीयां नवमीष्वेव बश्याकर्षंश्च कारयेत्‌ ।
स्तम्भनञ्च चतुरदंश्यां चतुश्यौं प्रतिपद्यपि ॥
दितीयां ष्ोमष्म्यां कारयेत्‌ शान्तिकम्म च ।
ष्छश्िनौम्टगमूलाख एष्या एनब्वेख॒स्तथा ॥
वश्याकषेश्च कत्तव्य कारयेच सदा बुधः ।
व्येष्ा च उत्तराषाएा अनुराधा च रोहिणी ॥
कारयेन्मारणं शान्तिं स्तम्भनं विजयं तथा ।
विधिमन््रसमायुक्तमौषधं सफलं भवेत्‌ "| * ॥
अथ वश्ौकरणम्‌ ¦
“सिन्दूरमाक्तिककपोतमलानि पि
लिङं विलिप्य रमते तरणो नवोण्नं ।
श्ान्तिंन याति पुरुषो मनसापि नुनं
दासौ भवेदिति मनोहरदिव्यमृत्तिः॥
परष्ये शुजटामूलं मुखस्थं कारये दुबुधः ।
ताम्बृलादौ पदातव्यं वश्या भवति निश्चितम्‌ ॥
तथैव पाटलीमूलं ताम्बलेन तु श्यत्‌ ।
नागपुष्यं प्रियङ्क्च तगर पद्मकेशरम्‌ ॥
जटामांसी समं नीत्वा चणेयेत्‌ मन्लवित्तमः ।
साड धपयते तेन भजते कामवत्‌ स्वियः"" ॥
ॐ मूलो मूली महामूली सव्वं सच्तोभभयेभ्यः
उपदरवेभ्यः खाहा । धूपमन्लः ॥
“पानीयस्वाञ्चलोन्‌ सप्त दत्त्वा विद्यामिमां जपेत्‌ ।
सालङ्कारं नवां कन्धां लभते मासमाच्रतः॥
दकःविग्ाव सुर्नाम गन्धब्बैः कन्धानामधि पतिः घरूपां

साशङ्कारां देहि मे नमस्तस्े विावसवे खादा ।
“कन्याग्रहे शालकाङ च्तिपेदेकाद शाकलम्‌ ।
ऋच्ते च पुन्बफद्गुन्यां यस्तां कन्यां परयच्छति ॥ ५॥ `
थ सन्वेजनवश्रौकरणम्‌ ।

“शिला च रोचनामूलं वारिणा तिलके शते ।
दृष्टमात्रे वष याति नारी वा एरुषो$पि वा ॥ .
खर्गेन वेष्टनं क्त्वा तेनेव तिलके छते।
सम्भाषगेन सर्वेषां चेलोक्छं वश्रमागयेत्‌"॥

ॐ ऊं जी रे" क्तो भोगपदा मैरी मातङ्गो
जेलोक्धं वशमानय खादा | श्ओषधोपरि सदखनपं
र्यात्‌ । एनः सप्रवारजपेन तिलकं कारयेत्‌
शक्रसमोऽपि वश्यो भवति । इति कालनायविर-
चिते इन्द्रजाले १ अध्यायः ॥ # ॥

सथाकर्षणं । ङ" को चामु ज्वल ज्वल प्रज्वल
पञ्चल खादा । अनेन मन्लेण स्त्य दृहा नपं
कुर्यात्‌ ततृच्तणात्‌ एतः समागच्छति । पूत्ै-
मेवायतजपेन सिद्धिः

“खक्नेषायां समादाय अन्छौनस्य च ब्रभ्रकम्‌ ।
अजमू वेय संपिष्य सीणां शिरसि दापयेत्‌ ॥

इन्द्र

परुषस्य पशूनां वा च्िपेदाकषंणं भवेत्‌", ॥ * ॥ |

अथय जयः।
“गो जिका शिखिमूलंवामुखे शिरसि संख्िता।
कुरुते सब्वेवादेषु यं एव्ये समदते ॥
मामंश्रीषेपौगमास्यां शिखिमूलं समु द्रेत्‌ ।
बाहौ शिरसि वा धाय्यं विवादे विजयो भवेत्‌ ॥
गिरिकर्णो शमीं गज्ञां शेतवणा समाइरेत्‌ ।
चन्दनेनाज्वितञ्चेव तिलकेन जयी नरः
कणकाक वटावह्िविदुम पञ्चमस्तथा ।
तिलक कुरुते यत्त॒ पश्येत्तं पञ्चधा रिपुः ।
आर्यां वटबन्दाकं ग्टहीत्वा धारयेत्‌ करे ।
संग्रामे जयमाग्रोति जयां सपरत्वा जयी भवेत्‌" ।
अस्य मन्लः। ॐ नमो महाबलपराकम समस्त-
विद्याविश्ारद अमुकस्य शूजबलं बन्धय बन्धय
दृष्टिं स्तम्भय स्तम्भय अङ्गानि धनय घुनय पातय
पातय महीतनने कर ॥ *॥ अथ सौभाग्यम्‌ ।
“एष्यो र्तं सिताकंस्य मूलं वामेतरे सजे ।
बद्धा सौभाग्यमाग्नोति दुभगापि न संश्यः।
रक्घचिताकमूलन्त्‌ सोम्रल्ते समुडतं ।
च्तीदः पिष्टा वटीं कुग्थात्‌ तिलकं शुभमङ्गन!"” ॥ ५॥
अथ ई श्वरादिकोधो पशमन । ॐ शन्ते प्रशान्ते
सनक्रोधो पशमनि खाद ।
अनेन मन्तरेण चिःसप्तधा जपेन मुखं माजंयेत्‌ ।
ततः कोधो पशमनं भवति" ॥*॥ गजनिवारणम्‌।
“ेताप राजितामूलं इस्तस्थं वारयेत्‌ गजम्‌ ।
मूलं चिश्रल्या वक्कख्यं गजवश्चकरं भवेत्‌" ॥*॥
व्याघ्रनिबारणं |
“मुखस्थं डहतीमूलं इस्तस्ं वयात्रभोतिजित्‌'” ।
ींङींकोखींश्रोख्रो खाहा।
इत्यद्टात्तरमन्त्ेण लोषटर पठित्वा च्िपेत्‌ ।
तदा सुखं न चालयति गन्तुम क्यः ॥
इ ४ ( ग

मूलं छष्णचतुदं्यां ग्राइयेन्लाङ्लोभवम्‌ ।
इस्तख् व्यात्रमोतादिभयत्‌ परिकीर्तितम्‌"?
इति दग््रजालतन्त्े ३ उपदेशः ॥*॥ खथ स्तम्भनम्‌ ।
“्ेतगुन्चो त्थितं मूलं मुखस्थं दृ्टतुण्डजित्‌'
@& को रच्च रतच्त चामुण्डे तुरु तुरु अमुकंमे
वशमानय वशमानय खादा | खयं चर्डामन््ः।
उक्तयोगसिदिः॥
“पुष्या मधुवन्दाकं रहीत्व प्रच्िपदुधः ।
सभामध्ये च सर्वेषां मू खन्तम्भः पजायते” ॥ + ॥
मेघस्तम्भनम्‌ । इटकदयसंपट मध्ये मेघसंख्यक-
चतुर्खं विलिख्य उद्याने स्थापयेत्तदा मेधान्‌
लम्भ यति । मन्तः । “नेघान्‌ स्तम्भय स्तम्भय |*॥
नौ कास्तम्भनम्‌ ।
“मरां च्तीरकाष्टस्य कौलं पश्चाङ्लं चिपेत्‌।
नौकामध्ये तदा नौ कास्तम्भनं जायते ध्रवम्‌" ॥*॥
निद्राक्तम्भनम्‌ |

मूलं दद्या मधुकं पिदर नस्यं समाचरेत्‌ |
निद्रास्तम्भननेतद्धि भूलदेवेन भाषितम्‌"? ॥ # ॥
शस्त्र्तम्भनम्‌ ।
“कपित्थस्य च वन्द्‌ाकं छ्त्तिकायां समादइरेत्‌।
वररसंख्यन्तु देवस्य श्र स्रस्तम्भनकं परम्‌ ॥

२०९
इन्द्र

करे सुदश्नामूलवन्धनात्‌ स्तम्भनं तथा” ।
ॐ अदो कुम्भकणं महाराच्तस निकषागभ

सम्मत पररसन्यत्तम्भेन महाभय र्यरु खान्ञापय

खाहा । अदटोत्तरसहखनपात्‌ सिद्धिः ॥
“डता शूएभनक्ततरे खपामागेस्य मूलकम्‌ ।
लेषमाते शरीराणां सव्वैशस्त्रनिवार णम्‌ ॥
एष्याकें ऋेतगुज्ञाया मूलसुधत्य धारयेत्‌ ।

क्ते काडभयं नास्ति संग्रामे च कदाचन"? ॥ *॥ |

गोमदहिष्यादिस्तम्भनम्‌ ।
“उद्रस्याश्ि चतुदि च्त निखनेत्‌ भूतले ध्रवम्‌ ।
गां मेषीं मडिषों वाजं म्भयेत्‌ करिणोमपि'।॥*॥
बुदिस्तम्भनम्‌ ।

“्ङ्गराजमपामागे सिदधाथे सहदेविकाम ।
अलं वचाञ्च खेताकं भ्रुवमेषां समाहरेत्‌ ॥

लौह पाते विनिच्िष्य दिदिनान्ते समुद्धरेत्‌ ।
तिलकः सन्वभ्रूतानां बुदिस्तम्भकरः परम्‌” ॥

|
|
|
|

|
।

|
|
|
॥
|

ॐ नमो भगवते विखाभित्राय नमः सन्वे- |

मुखीभ्यां विश्वामित्र अगच्छ ्ागच्छ खाहा।
उक्तयोगस्यायं मन्तः ॥ # ॥ चौ रगतिस्तम्भननम्‌ ।

ॐ ब्रद्यवेशिनि शिवे रच्त र्त खाद । नेन ।

मन्त्रेण सप्तपाशम्न्‌ रडोल्वा चीणि क्च्यां बद्धा

अपरान्‌ मुद्टिभ्यां धारयेत्‌। इति चौराणां गति- ¦

स्तम्भनम्‌ । * ॥ गभस्तम्भनम्‌ ।
“ग्रां छष्णचतुद श्यां घश्तरस्य तु मूलकम्‌ ।
कच्यां बद्धा रमेत्‌ कान्तां न गभं धारयेत्‌ कचित्‌
मुक्तेन लभते गभ एरा नागाच्चैनोदितम्‌ ।
तन्मुलचूं योनिस्थं न गभं सम्भवेत्‌ कचित्‌ ॥
सिद्धाथमूलं शिरसि बद्धा कान्तां रमेत्त यां ।
न गभं धारयेत्‌ सा स्त्रो मुक्तेन लभते पुनः"
शुक्रस्तम्भनम्‌ ।

“नीलमूलं ध्सशानस्धं कथ्यं बद्धा तु वीय्ेष्टक्‌ ।
रक्तापामागंमूलन्तु सोमवारे निमन्त्रयेत्‌ ॥
भौमे पातः समुद्य कच्यां बद्धा तु वीक्‌" ॥
शति कामरतने ३ उपदेशः ॥ * ॥ मोहनम्‌ ।

““ष्टङ्गीवचानलदसजरसं समानं

क्त्वा चटि मलयजच्च बड़कमिश्रम्‌ ।

यो धृपयेन्निजग्टहं वसनं शरीरं

तस्यापि दास इव मोहमुपेति लोकः"
भ्टङ्गराजः केशर राजो लज्जा च सहदेविका ।
रभि्त तिलकं कत्वा चेलोक्यं मो येन्नरः'
@& चंद्रं दइ उ ऊं क्हंङ्कं पट ।
“अनेनेव तु मन्त्रेण छत्वा ताम्बल भावनम्‌ ।
साध्यस्य मुखनिच्धिपे मोहमायाति तत्‌ च्तणात्‌”॥
ॐमीत्तीमों मोहय । इमं मन्तं वारचयं
जपेत्‌। मोहमाश्रोति मानवः॥ *॥ देह रञ्जनम्‌ ।
«“कटम्बपच्नं लो ध्रश्च च्न्जैनस्य च एव्यकम्‌ ।
पिष्टा गाचोदत्तनाच्च कायदुगन्धनाशनम्‌॥

रखला-श टी-पचचक-चन्दनानि

तोयाभयाश्िययघनामयानि ।

ससौ रभोध्यं सुरराजयोग

ख्यातः सगन्ध नर मोहयोग्यः'* ॥ # ॥

मुखस्ञ्ननम्‌ ।

इन्द्र
५“र सालजम्बृफलगर्मसार
सककटो माच्तिकसंयतश्च ।
स्थितो मुखान्ते परुषस्य राच्रौ
करोति धसां सुखवासभिदटम्‌ ॥
चूगे मुराकेशरकुरटकानां
पातदिनान्ते परिल्ेषठिया स्न ।
अप्यद्धमासेन मुखस्य वासः
कमुंरतुरयो भवति प्रकाशः” ॥ #॥
केश्लष्णीकरणादि ।
“लो किट जवाएष्यं पिधा धाच्ीफलं समम्‌ ।
चिदिनं लेपयेत्‌ शोषं चिमासं केश्ररज्जनम्‌” ॥
इति छष्णौकरणम॥ # ॥ केशगुङ्ञोकर णम्‌ ।
“वच्चात्तौरेण सप्ताहं अन्व हं भावयेत्तिलम ।
तत्तललिप्राः केः स्यः शुक्ताख् नाच संशयः ॥
इति कामरले ४ उपदेशः ॥*॥ अथ वाजीकरणं
अश्चिन्धां वटवन्दाकं चीरैः पिदा महाबलः ।
एष्योडलं पिेन्मलं ेताकंस्य पयल्नतः ॥
खप्रराचन्तु गोच्तीरेरेदोऽपि तर्णायते"" |
“चूणं बिदार्याः खरसेन तस्या
विभावितं भाखररष्सिजाले ।
मध्वाज्यसंमिितमेव लीप
इशस्नरियो गच्छति निर्विशङ्कः" ॥ *
जन्मबन्धयाचिकित्सा ।
“समूलपत्ां सर्पात्तों रविवारे समुद्धरेत्‌ ।
खक वणगवां च्तौरः कन्याहस्तन पेषयेत्‌ ॥
चटतुकाले पिवेत्‌ बन्ध्या पलाद्धं तददिने दिने ।
च्तौर शाल्यत्नमुद्रञ्च लघ्वादहार' पदापयेत्‌ ॥
र्वं सप्रदिनं कुर्य्यात्‌ बन्ध्या भवति गभिंगौ |
उद्वेगं भयशोकश्च दिवानिद्ां विवजंयेत्‌ ॥
न कम्भ कारयेत्‌ किचित्‌ वर्जयेत्‌ सावगाइनम्‌।
पतिसङ् चरेत्‌ सा च नाच कार्य्या विचारणा
छष्णापराजितामूलं कागीच्तीरेण सं पिवेत्‌ ।
ऋतुकाले समायाते सक्ता गभेधरा भवेत्‌ ॥
गोक्तुरस्य तु बीजन्तु पिवेत्निरण्डिकारसेः ।
चिरात्रं सप्तरा वं वा बन्ध्या भवति गभिंणी'?
इतीन््रजाले जन्मबन्ध्याचिकित्सा ॥ *॥
खथ काकवन्ध्याचिकित्सा।
“चशरगन्धीयमूलन्तु य्ाहयेत्‌ एव्यभाखरे ।
पेषयेन्मडिषीच्तीरःः पलाद्धं भच्तयेत सटा ॥
समप्रादाह्लभते गभ काकबन्था चिरायुषम्‌?
इतीन्रजाल्ते काकबन्धयाचिकित्सा ॥ * ॥
च्य म्टतवत्साचिकित्सा।
“ा्मुखः र॒त्तिकाऋच्ते नन्या ककाटकीं इरेत्‌।
तत्कन्दं पेषयेत्तोयेः कषंमाच्रं सदा पिबेत्‌ ॥
या वौजपुरद्ुममूलमेकं
चीरेण पक्वं प्रपिनेत्‌ विमिश्रम्‌ |
ऋतो निजं या तु पतिं प्रयाति
दीर्घीयषं सा तनयं पर्धते ॥
मिषा मधुकं कुष्ट चिफला शकरा बला ।
मेदा पयस्या काकोली मूलद्धेवाखगन्धजनम्‌ ॥
अजमोदा इरिने दे हिङ्ः कदटुकरोदिणो ।
उत्पलं कुमुदं बात्ता काकल्यौ तन्मूलदयम्‌ ॥

= क्कि, इन्द्र
तेषां कषंक्मागे ंतपरस्थं विपाचयेत्‌ । `
शरतावरीर सं तीरं तस्येद चतुगणम्‌ ॥
संपिबेद्नियतं नाशो निन्य स््ीष च प्रास्यते ¦
पच्लान्‌ जनयते नारौ मेधाष्छान्‌ पियदशनान्‌ ॥
या चेदाख्धिरगर्मा स्यात्‌ या नारी जनयेत्‌ ग्टतम्‌ ।
अल्पायु षश्च जनयेत्‌ या च कन्याः प्रदधयते
योनिदोषे रजोदोषे गभंखावे च शस्यते ।
प्रजावद्धनमायष्यं सव्वग्रहनिवारगम्‌ ॥
नान्मा फलष्टतं छोतदायष्यं पररिकौत्तितम्‌ ।
नोक्तञ्च लघ्छ्रणामूलं बदन्यच चिकित्सकाः ।
जीववत्सा खुक्गवर्णां तमत्र तु दीयते ॥
अर र्यगोमयेमाच वर्वाला प्रदौयते'" ।
अचत्र पयस्या चीर य॒क्तश्डुमिकुष्ाखम्‌ । उत्यनं ।
नीलं ¦ इतीन्द्र जाले खटतवत्साचिकित्सा ॥ * ॥
व्यय गभैखावचिकित्सा | प्रथमे मासि ।
““गोच्तीरः पेषयेत्तल्यं पद्मके र चन्दनम्‌ ।
पतने तं पिबेन्नारी महागभेः स्थिरो भवेत्‌ ।
च्चयवा मधकं दारु शरुच्तस्य वीजकम्‌ ।
संपिष्य च्षीरकाकोलीं पिवेत्‌ च्तीरःख गोभवेः ।२।
नीलोत्यलं म्टणालब्च षष्टो ककटश्टङ्किका
गोच्तौर ख दितोये च पीत्वा शाम्यति वेदना ।२]
खरौखर्टं तगर कु ग्टशालं पदुकेशरम्‌ ।
धिवेत्‌ श्ौलोदक्षेः धिषा ढतीये वेदमावलौ 1
अथवा च्तीरकाकौलीबलानन्तापयः पिबेत्‌ ॥३।
शोदोत्यलं ्टणालानि गोकच्तीरक-कशेरकम्‌ ।
तुखमासचे गवां च्तोर पिबेत्‌ सा वेदनापरा ॥
अथवा मधघकं रासा यामा त्राह्मगयद्धिका ।
अनन्ता पेषयित्वा तु गवां च्तीरः समं पिबेत्‌ ॥४।
एनयवा च काकोली तगर नौलसुत्पलम्‌ ।
गोच्तौरं षञ्चमे मासि मर्भकतेशरङर भवेत्‌ |
सधवा ठहतोयम्मं यका कट्‌ फलं त्वच्चः।
गोषटतं च्ोरसंयक्तं पिवेत्‌ पिष च पश्चमे ॥५॥।
सिता काश्राखमन्ना च शौततोयेन पेषयेत्‌ ।
ष्टे मासि गवां च्तीरेः पिबेत्‌ कोशं निवत्तयेत्‌
अथवा गोक्तुर शिं मधुकं एत्रिपणिंकाम्‌ ।
बलायक्तां पिवेत्‌ पिडका मोदुग्धेः षमाषके ॥६॥
काष्टकं पौल्कर मूलं ध्टककाटं नीलमुत्यलम ।
पिष्टा च सप्तमे मासि चीरः पत्वा प्रशाम्यति ॥
अथचवा मकरद्राच्तां ष्टङ्ाटश्च सकेशरम।
ग्णालं शकंरायक्तं चीरैः पेयन्तु सप्तमे ॥ ७ ॥
यदी पद्मा्ताकंमुर्त केशर गजपिप्यको ।
नीलोत्पलं गवां च्षीरैः पिनेदष्टममासके ॥
खधयवा विल्वमू नदं कपित्यं डइतौ शमौ ।
इच्तपाटलयोमूलं रभिः चीर प्रसाधयेत्‌ ।
तत्च्तीरमद्धमे पौत्वा गम श्राम्यति वेदना ।८॥
विश्रालावीजकक्रोणं मधुना सद्ालेपयेत्‌ ।
वेदना नवभे मासि शान्तिमाश्नोति नान्यथा
थवा मधकं श्यामा दयनन्ता च्ीरकाकली ।
रखुभिः सिद्धं पिबे च्तीरं नवमे वेदनावती ॥९॥
शकरा गोस्तनो दाच्चा सन्ु्रं नीनमुत्यलम्‌ ।
पाययेत्‌ दश्रमे मासि गवां चीरैः प्रशान्तये ॥
अधवे। युदधसंसिड गोक्तौर दशमे पिवेत्‌ ।

|

सद

इन्द्र
अथवा मधकं दार शुडच्तीरेग संपिनेत्‌ ।९०॥
त्तौ टं चन्दनसिन्धजातं
महेन्द्रराजं पयसा सुपिदम्‌ ।
गमे चरन्तं परतिषन्ति शवं
योगो विखञ्जन्‌ किल मू लदेवैः"" ॥
इति इन्द्रजाले गर्भखावचिकित्घा ॥ * ।
अथ गर्भशुव्कम्‌ ।
“गोच्चरं शकंरायक्तं गभं ्ुष्कप पन्तये ।
पिवेदा मधुकं चं गाम्भारीफलचुशेकम्‌ ॥
समांसं ग्यदुग्धेन गभिंणौ च पश्ान्तये' ॥*॥
अथ सुखपसृवयोगः।
“तं एनसंवामूलं चूगे योनौ प्रवेशयेत्‌ ।
ततच्तणात प्रते नारी गभ सति प्रपोडिते ॥
वासकस्य तु मूलन्तु चोत्तरस्थं समुद्धरेत्‌ ।
कल्यां बद्धा सप्तखचेः सुखं नारौ पयते ॥
सहदेव्याख मूलं वा कटिस्थं पसवेत्‌ सुखम्‌ ।
ऋअपामागेस्य मृलन्त्‌ ग्राहये्तुर ङ्लम्‌ ॥
दारि पवेश्येत्‌ योनौ त तृच्तणात्‌ सा प्ररूयते'\॥*
अथ स्तनवद्धनं स्तनोत्था पन्च ।
“तैलं वच्वादाडिमकल्कसि दं
सिद्धाथजं लेपनतो नितान्तम्‌ ।
नारोकृचौ चारतसौ सुपौनौ
कुर्यदसौ योगवरः प्रदिषधः॥
श्रीपणिंकाया रसवल्कसिद्धं
तिलोद्धवं तेलवरं प्रदिष्टम्‌ ।
तुल्ञेन देच्तो युगे प्रदेयं
प्रयाति इडं पतितोऽपि नाथाः ॥
परथमकुसुमकाले नस्ययोगेन पीतं
सनियमममरास्यं त्डलाम्भो यवत्याः |
कुचयगलमुपौनं कापि नो याति पातं
कथित इति परेव चक्रदत्तन योगः"
अथ योनिसंस्कारः।
^पच्तालयेननिम्बकषायनीरेः
खिन्नाज्यहव्णा गुरुगुम्गुलानां ।
धृपेन योनिं निशि धूपयित्वा
नारी प्रमोदं विदधातु भक्तेः” ॥ #॥
अथ लौमशातनम्‌ ।
“पला श्रभस्मान्विततालचर्गे-
रम्भाम्बमिखरेः परिलिप्य भूयः।
कन्द्पगेहे म्टगलोचनानां
सोमाणि रोहन्ति कदापि नेव" ॥
इति इन्द्रनालतन््सं यर्तः॥ युद चुनो पाय वि ेषः।
इति हेमचम्ः॥

इन्द्रजालिकैः, नि, (इन्द्रजालं करोति इश्रनालेन

दौद्यतीति बा । श््रनाल + ठक्‌ ।) कुहककारी ।
इति जटाधरः ॥ वाजोकर इति माषा |

इन्द्रजित्‌, पै, (इर जितवान्‌ शति । इष +जि-+

किप्‌ |) रावएचः । । तत्पर्यायः । मेघनादः र्‌
मन्दोदरीस्र॒तः३ ! इति जटाधरः ॥

(अस्य नम्भविवरणं यथा, रामायणे ७}१२। सगे
“र वभक्घ्तदा राम } राक्षसेन्द्रेण दानवः ।
मरषे्तनं चात्वा मये दानवपुञ्कवः ॥ |

इन्द्र

दातुं दुहितरः तस्मै रोचयामास तच तै ॥ १९ ॥
करेण तु कर तस्या ग्राहवित्वा मयस्तदां ।
प्सन्‌ प्राह रै ेन्रो रात्तसेन््रमिदं वचः १७ ॥
इयं ममात्मजा राजन्‌ हेमयाश्चरसा शता ।
कन्धा मन्दोदरो नाम पल्राथे प्रतिगह्यताम्‌ १ १८॥
वाएमि्येव तं राम ! दश्रग्रीवोऽभ्भाषत।
प्रज्वाल्य तच्च चवाभिमकरेत्‌ पाणिसङ्खहम्‌।१९॥
“तते मन्दोदरी एन्चं मेघनादमजीजनत्‌ ।
सर्व डन््रजिच्राम यश्माभिरभिधीयते॥ २८॥
जातमात्रेण हिं एरा तेन रावशसनुना ।
रुदता सुमद्ान्‌ मुक्तो नादो नलधरापमः [२९॥
जडता च सा लङ्का तस्य नादेन राघव ! ।
पिता तस्याकरोत्‌ नाम मेघनाद इति खयम्‌'*॥३०॥
स्य यथा इन््रजिदि्यभिधानं जातं तदपि उक्तं
तत्रेव ३५ सगे ।
“जिते महेन््रःतिबले रावणस्य सुतेन वरै ।
प्रजापतिं परस्कु्य ययल सरार्तदा || १ ॥
तत्र रावणमासाद्य एच्तभाटभिराटतम्‌ ।
अब्रवीद्‌ गगने तिन्‌ सामपन्बे परजापतिः ॥ २॥
वत्स रावण ! तुष्टोऽस्मि एचस्य तव संयगे ।
अहोऽम्य विक्रमौदाय्ं तव तुल्योऽधिकेऽपि वा।३॥
जितं हि भवता सव्वं चलाक्छं खेन तेजसा ।
छता प्रतिज्ञा सफला पोतोऽस्मि ससुतस्य ते ॥४।
अयञ्च एच्लोऽतिबलस्तव रावण वीर्यवान ।
जगतीन््रजिदित्येव परिख्यात भविष्यति ॥१।
बलवान्‌ द्‌जेयख्ेव भविष्यत्येव रात्तसः।
यं समाञ्चि्य ते राजन्‌ स्थापितास्तिद श्रा वशे ।६॥
मद्धावीरो लच्तणस्त विभोषणेन वानरादिभिश्
सद निकुम्भिलां गत्वा तचस्थमेनमिन्द्रजितं
व्यापादयामास इति तचरैवं लङ्काकाण्डे ५ सग-
मारभ्य ऽ सग उक्तम ॥

` सखनामस्यातो दानवः। बथा इरि वंशे । ३।८३ ।
^इनद्रजित्‌ सन्यजिद्ंव वच्चनाभसतयेव च ।
मद्ानामच् विक्रान्तः कालनाभस्तथेध च” ॥)

इन्द्रजिदिजयी, [न्‌ ] ए, (इन्द्रजितः रावणपु्चस्य ।
विजयो इति । इश््रजित्‌ +वि+जि+पिनि।)
लच्छरगः | इति श्रन्द्रलावलौ ॥ (अस्य विवरगन्तु
रामायणे। ई । <९ सगे उक्तम्‌ । यथा,
“इत्यक्त बागमाकणं विज्लष्य तमजिद्यगम्‌ ।
ख्यः समरे वीरः ससजन््र जितं प्रति ॥ ७२ ॥
रेन्रासत्रेण समायोज्य लषः परवीर दा ।
तच्छिरः सशिरस््रागं श्रौमत्‌ ज्वलितकुग्डलम्‌ ।
प्रमथ्य जितः कायात्‌ पातयामास भूतले" । ६३)

इ्रतूलं, ली, ( इन्द्रस्य तूलं । अकारे उङीयमान-
त्वात्‌ ।) अआकाशपतितद्धचम्‌ । अआकाश्रबुडिर
छता इति भाषा । तत्य्धायः। ृडख्च्रकम्‌ २
मीभ्नहासम्‌ द वंशकफम्‌ 8 वाततूलम्‌ ५ मर.
जम्‌ ६ । इति हारावली ॥

उन््रतूलकं, जी, (इन्नत्‌ नमेव । इन्नतुल + सार्थे कम्‌ ।)
इन्द्रतुलं । इति चिकारदश्रेषः ॥

इग्द्रदाशः, ध, (इनस्य दारः ।) देवदारडच्तः । इति

मावप्रकाशः } (अस्य पर्यायः ।

इन्द्र

“देवदारु स्तं दारुभदरं दार्व्वन्द्रिदारु च ।
मस्तदारुदरकिलिम छि सुरभूरुहः” ॥)

इन्द्रदः, पै, (इन्द्रस्य टेच्तः |) अच्लनटन्तः। इत्-
मरः ! कृटजढच्तः | इति राजनिधेणटः ॥

इन्दुम, पै, (इन्द्रस्य दुमो ढच्तः ।) अव्छौनटत्तः |
इति शब्ट्रल्ावलो।॥

इन्द्रनीलः, प, ( इन्द्रवत्‌ नोलः। ) मरकतमणिः।
दति हेमचन्द्रः ॥ पान्न इति भाषा। ( अस्य
परीत्ता यथा, चिन्तामणिष्टतवचनम्‌ ।
“च्तौर मध्ये क्षिपेत्‌ नीरं च्तौर श्चेत्‌ नीलतां त्रनेत्‌।
इन्रनोलमितिख्यातं तदाहि र न्नको विदेः?”

बांचित्‌ प्रभालेपिभिरिन््रनीले-
मुक्तामयी यष्टिरिवानुविद्धा'"॥

इति रघुवंशे । १३।५७। यथा, भावप्रकाशः ॥
अथ इन्द्रनीलगोमेदयोनेामानि ।
“नोलन्तधेन्रनीलंश्च गोमेदः पोत रलकम्‌'› |)

इच्रनीलकः, पै, (इन््रनील + सार्थे कन्‌ |) मरकत -
मणिः । इति शब्द्रन्नावलो ॥

उन््रएष्पा, स्त्री, (इन््रनीलवत्‌ एषपं यस्याः ।) लाङ्ग-
लिकौडच्तः । इति रन्रमाला । विषलाङ्ला इति
ख्याता । (लाङ्लिक शब्देऽस्या विवरणं केयं । )

इ्द्रएष्यिका, स्त्री, (इन््रयष्येव । कन्‌ ।) कलिकारी ।
इति राजनि्धंरटः ॥ विषलाङ्गला इति भाषा |

इन्द्रपस्थं, जी, (इनस्य इन्रकीलस्य प्रस्थम्‌ इव |)
राजयुधिष्डिरनिभ्नितनगरम्‌ । अधुना दिल्ली
इति ख्यातम्‌ । (यथा, महाभारते १।२०८।२८।
“ततः धये शिवे देशे शान्तिं कत्वा महारथाः ।
नगर यापयामासदैपायनएुरोगमाः
सागरपतिरूपाभिः परिखाभिरलङ्कतं'? ॥
“तल्िषिष्धपसङ्कगशं इन्द्र धस्थं व्यरोचत ।
मेघढन्दमिवाकाशे विद्धं विद्यत्समातम्‌ ।)

इन्रप्रहरगो, ली, (इन्द्रस्य प्रणम्‌ |) इन्द्रस्यास्त्रम्‌।
वच्चम } इति इलायधः॥

इन्द्रभेषज, की, ( इन्द्रं महत्‌ भेषजम्‌ । } श्ररटी ।
इति शब्दर ्नावली ॥

इन्रमहकामुकः, पे, (इन्द्रमहं कामयते इति ।
इन्द्रमह + काम + उकन्‌ |) ककारः । इति चि
कारडश्रषः

इन्द्रयवः, ए, क्ती, (इन्द्रस्य इन्द्रच्तस्य यवः यवाकार-
बौजत्वात्‌ तथात्वम्‌।) खनामस्यात तिक्तवीजविग्रोषः।
तत्पय्ायः । कलिङ्गम्‌ २ भद्रयवम्‌ दे । इयमरः 1
शक्राृः 8 शक्रवोनम्‌ ५ वत्सकः € वत्सकवौजम्‌ ७
भदजः < कुटजः € कुटजवोजम्‌ ९० कलिङ्कवौजम्‌
९९ । अस्य गुणाः । कटुत्वम्‌ । तिक्तात्वम्‌ । शौतत्वम्‌।
कफवातरक्तपित्तदरत्वम्‌। दाहातिसार्‌शमनत्वम्‌।
ज्वरदो षशरूलमूलनाशित्वश्च । इति राजनि्ैरटः ॥
कुड़चिर विचि इति भाषा | यथा,--
““उक्तं कुटजवीजन्तु यवमिन्नयवं तथा ।
कलिङ्गश्चापि कालिङ्ग तथा भद्रयवं सतम्‌” ॥

इति क्लीवे अमरः प्राह ।

“क्चिदिन्रस्य नामैव भवेत्तदभिधायकम्‌ ।
फलानीन्रयवास्तस्य तथा मद्रयवा अपि” ॥

#-1.1

२११
इन्द्र

इति धन्वन्तरिः प्राह ।

“शेन यवं चिदोषन्नं संग्राहि कटु श्रीतलम्‌ ।
ज्वरातोसाररक्ताशेःछमिविसपंकुदनुत्‌ ।

दीपनं गृदकीलाखवाताख्नष्ररूलजित्‌' ।

इति भावप्रकाशः ॥ (यथा, वैद्यकदरव्यगुणः ।
“तद्वनं ज्वर जित्ति्ता रक्तपित्तातिसारजित्‌” ।)

इ्द्रलुपं, क्ली, (इन्द्राणां इन््रनीलवगेके शानां लप

लोपो यस्मात्‌ ।) कैशरोगवि्रेषः। टाक इति
भाषा । तस्य लच्तणम्‌।

“सेमकरूपानुगं पित्तं वातेन सह मूच्छिलम्‌।
प्यावयति रोमाणि ततः श्ेष्रा सशोणितः ।
रुणदि रोमकूपांस्त॒ ततो न्येबामसम्भवः ।
तदिन््रलुप्तं खालत्यं रुज्येति च विभाव्यते” ॥

इति निदानम्‌ ॥ खाल्यं रुज्येति च तस्य पय्याय-

कथनम्‌ । तथाच भोजः।
^“तदिन्नलुप्तमिग्याङः खल्लीं रुज्याञ्च केचन”
कात्तिकस्वाह । ““इन््रलूपतं सश्चणि भवति खालब्य
शिरोरुदेग्वेव रज्या सवेदनेति आगमस्तत्र नास्ति"

इति तद्रीका ॥ अथेन््रलुप्तस्य चिकित्सा ।
“तिक्तपटोलीपश्रखरसैटधा शमं याति ।
चिरकालजापि रुज्या नियतं दिवसक्तयेगीव ॥
गोच्तरस्तिलपएष्माणि तुल्यञ्च मधसपिंषः ।

शिरः परलेपितं तेन केषरोः समु पर्चीयते ॥
इत्तिदन्तमसीं छत्वा कागीदुग्धर साञ्चनः ।
लोमान्यनेन जायन्ते लेषात्‌ पाशितललेव्वपि ॥
यष्टीन्दीवरग्टदीकातेलाज्यच्तीरलेपनेः ।

इन्द्रलुप्त शमं याति केशा स्य॒ घना दृषए्राः ॥
जातीकरञ्जवरुणकरवीराभिपाचितम्‌ ।
तलमभ्यञ्ननादन्ति इन्द्रलुप्तं न संशयः ॥

खुद्दौपयः पयोऽकस्य लाङ्लोमाकवो विषम्‌ ।
अनामूचं सगोमूच र्तिका सेन््रवारुी ॥
सिद्धाथकस्तीच्तणगन्धा सम्यगेभिविंपाचितम्‌ ।
तलं मवति नियमात्‌ खालित्यव्याधिनाशनम्‌ ॥
खदु ग्धादितेलम्‌'" । इति भावप्रकाशः ॥
(“केशन्नस्य चि कित्सान्त्‌ शरण हारीत ! साम्प्रतम्‌ ।
रूच्त सप्राण्डर वातात्‌ पित्ताक्तं सदाह कम्‌ ॥
कफान्वित भवेत्‌ लिग्ध रक्तात्पाकं ब्रजन्ति तत्‌ |
सन्निपातेन सदृ जायते सव्वलच्त गम्‌ |

स्य चिकित्सा यथा| #॥

“गुडेन सुरसा श्रुर्ठी मातुल्ङ्गरसेन तु ।

केशप्ने वातसम्मृते धावनञ्च परशस्यते ॥ ९॥
चिफलाश्च वचां खुर्ठों गडनापि प्रपेषितम्‌ |
धावनं कफसम्भते चेन््रलपे प्रशस्यते । २।
पेत्तिके च दितं दुग्ध नवनौतान्वितन्तथा।

सिताशिवाफलं यष्टी पत्तिक धावनं मतम्‌ ॥ ३ ॥

भ्टङ्गराजरसं ग्राह्यं ऽदङ्वेररसन्तया ।
सौवीरकरसेनापि तिलान्‌ पिष्टा प्रलेपनम्‌ ॥
पञ्चात्‌ कायं पुरषेग स्लानमुषयेन वारिणा ।
धवाच्छनकदम्बस्य शिरौषमपि रोदितम्‌।
क्ायमेषां शिरोदर्ुन्‌ शमयेदिन््रलप्रकम्‌ ।
कुरूवकस्य पुष्येण जपायाः कुसुमेन च ॥
ष्टस्य चेन््रलप्तस्य शतमेव निवारणम्‌ ।

इन्द्र
पेत्तिकानि च लिङ्गानि दृष्टा दुग्धेन धानम्‌ ॥
प्रीतलानि प्रदेयानि पेत्तिकेन विधीयते" ॥
“धस्त्रपच्राणि च मागधीनां
निशा विशालाग्रइधूमकुम्‌ ।
तेन युक्ताञ्च जलेन पिष्ट
शिरःपरज्ेपे च्ततवारणं स्यात्‌ ॥
पित्ते छते दोषयुते च रोगे
पटोलपचरं पिचुमर्दकं वः |
तथामलक्ा फलमेव पिडा
एतेन खण्डेन पलेपनञ्च ॥
निवाय्येते मस्तकजं च्ततच्च

शिरोक्तिसङ्कान्‌ विनिडन्ति चैतत्‌ ।
गजेन्रदन्तस्य मसीँ श दीत्वा
पलेषनं वा नवनौतकेन ॥
विलाकंभल्लातकदग्धमाष-
च्तारस्य लेपो नबनीतकेन ।
सपंस्य च्तारस्य तथा प्रयोगः
खल्लाटके केश चयं करोति" ।
इति हारीतः ॥
“तेजोऽनिलाययैः सदकेश्रभूमिम्‌ `
दग्ध्वा कर्णात्‌ खलतिन्नरस्य' ॥ # ॥
चिकित्सा यथा चरके |
“खालव्ये पलिते वल्यां इरिल्लोन्नि च भ्रोधितम्‌ ।
नस्येस्तेनेः शि रोवक्प्रलेपेश्वाप्यपाचरेत्‌ ।
सिद्धं विदारौगन्धादयर्जवनोयेरथापि च।
नस्यं स्यादणतेलं वा खालत्यपलितापदम्‌? ।)
इन््रलुप्नः, ए, ( इन्द्राणां इन््रनोलवत्‌ केशानां लुप्त
नाशो यस्मात्‌ ।) केशनाशकरोगः। तत्पायः |
इन््रलु्तकः २ केशप्नः दे इति राजनिर्धशटः ॥
इन््रलुप्तक, जली, (इश्रलुप्र + खाये कन्‌ ।) इन््रलुप्त-
सोगः। इति भरूरिप्रयोगो जटाधरहेमचन्द्रौ च ॥
इन्द्रवारुणिका, स्त्री, (इनद्रवारुणो + कन्‌ + टाप्‌ । )
इन्द्रवारुणीलता । इति श्रब्दचन्दरिका ॥
इन्द्रवारुणी, स्त्री, (इनं वारयति। इन्र +ड +
शिच्‌+ उन्‌ । ङोप्‌) लताविश्रेषः। राखाल ससा
इति भाषा ॥ तत्पर्यायः । विशाला २। इत्यमरः॥
रेन्री ३ चिच्रा 9 गवाच्ती ५ गजविभ॑टा दई
ग्टगेव्वार ७ पिटङ्खोकौ < ग्टगादनी € । इति
रनमाला ॥ इन्र १० अरुणा १९ गवादनौ य्‌
च्तचसदहा १३ इन््रचिभिट(९४ दर्यां १५ विषघ्नी
१६ गणकणिका १९७ अमरार८माता१€ सुकर्णो
२० सुफला २९ तारका २२ षभात्तौ रइ पोत
एष्या २४ इन््रवल्नरौ २५ हेमएष्यी २६. .च्तदफला
२७ वारुणी २८ बालकपिया २९ रक्तर्व्वारः द
विषलता ३९ भ्र कवल्लौ ३२ विषापहा ३३ खम्टता
३४ विषवल्लौ ३५ ¦ चि्रफला ३६ । इति जटा-
थरः ॥ अपि च।
‹“रेन्रीन््रवारूणौ चिरा गवाच्ती च गवादनी।
वारुणौ च पराप्यक्ता सा विश्ाला महाफला
शेत एष्या ग्टगा्तौ च म्टगौवरिम्रेगादनी ।
गवादनौद्वयं तिक्तं पाके कटुरसं लघ ॥
वीर््योषां कामलापित्तकपश्षोहोद रापषम्‌ ।

इन्द्रा

खासकाशापदह कुर्ग ल्मय््थित्रकप्रत्‌ ॥ ।
परमे हमुएग्भामगण्डामयविषः पहम्‌" । ।
इति भावपकाशः॥ चस्या रु गाः! तिक्घत्म्‌ । कटु- |
त्वम्‌। शौतत्वम्‌ । रे चनत्वम । गुल्मपित्तोदरश्ेश्र-
जमिकुरज्चवरापदत्वद्च ॥ इति राजनिधरटः ॥ |

इन्रदडा, स्री, ( इन्द्रेण इन्दरियजनितदोषेण ढा । |
यदा इन्द्रः ्ेखोऽपि डृडः कशो भवति यस्याः ।) |
ब्रणरोग विशेषः| तस्व लच्तणम्‌ |
“पद्मक णिकवेन्मष्ये पिड़काभिः समाचितम्‌
इन्द्रृद्धान्तु तां विद्यादातपित्तास्थितां भिषक्‌"
इति निदानम्‌ ॥ तस्याश्िकित्सा । |
विडन्ताग्न््रङृडाच्च गद्‌ भं जालग दभम्‌ | |
पेत्तिकस्य विसपस्य क्रियया साधयेत्‌ भिषक्‌ । |
पाके तु शोषयेदान्यपक्घमधरभेषजेः''॥ |
इति भावप्रकाशः ॥
(“वा पद्मकणिकाकारा पिटिका एपटिकान्विता। |
साविद्धा वातपित्ताभ्यां ताभ्यामेव च गर्टभी'” ॥) |

इन््रच्तः, ए, (इन्द्रस्य इच्तः |) देवदारु । इति
जटाधरः। (देवदारशब्द्‌स्य गुणादयो क्ञातच्याः।) |

इन््रसावथिः, द, चतुद शमनुः। अस्मिन्‌ मन्वन्तरे ,
ङृदद्धानुरवतारः। खुचिरिच्रः। पविचचाच्तषा-
दयो देवाः। अभिबाङ्खचिद्दधमागधाद्याः सप्त-
षेयः। उर्गम्भीरबभ्नाद्या मनुएच्चा भविष्यन्ति ।
इति श्रीभागवतम्‌ ॥ ( अयं हि भौत्यनान्ना च-
अख्यातः । यथा, विष्छपुराणे ३।२।
“भौयचतुदं शखाच मेचेय भविता मनुः ।
शुचिरि्ः सुरगणास्तच्र पञ्च इटगथ्व तान | ४० ।
चाच्तुषाख पविचराख्च कनिष्ठा भ्नाजिरस्तथा |
बयेद्धाख्च वे देवाः सप्र्बीगपि मे टश । ४१ ।
आअभमिगाड्ः सुचिः खुको मागधोऽमीघ्र खव च।
युक्सूथानितश्ान्धो मनुएु्नानतः ष्टण । ६२ ।
उर्गम्भीरत्रभ्ाद्या मनोस्तस्य सुता पाः'१।४३।
माकंद्देयध्राणेऽपि १०० ध्याये उक्तरूपेण
वणिंतम्‌ । अधुना तु सप्तममन्वन्तर स्यादाविति.
तमं यगं |)

इन्रह्तः, ठ, (ग्रस्य सृतः) बाक्तिनामवानर राजः,
इति हेमचन्ः॥ अव्लनदक्तः | इति राज-
निषेगटः ॥ जयन्तः । अ्लुनः

इश्रह्रसः, प, (इन्रः इन््ररृच्त इव सुरसः सुपथ-
रसः ।) सिन्द्वारढनच्तः। दत्मरः॥ निसिन्दा
इति स्थातः। (सिन्दुवारशब्दे निरुर्हो्ब्दे च
स्य गुणादयो जेयाः |)

इश््रष॒रिसः, पै, टक्तविग्रोषः। निसिन्दा इति भावा ।
तत्र््थायः। इन्द्रा ₹ निर्गुण्ठी ३ सुरसा 8 ।
इति रनमाला॥ इन््रसुरसः धर सिन्दुवारः
इन्द्राणिका 9 | इत्यमरः । विसुन्धकः ८ सिन्धकवां
€ रसः १० सिन्धुवारितः ११ इन््रालिका १२
सिन्धुवारकः १३। इति श्रन्दरलावली। (इन््राणो
शब्दे {स्य वि देषो जेयः |)

इन्द्रा, सरी, (ददि +रन्‌ ।) पणिजभाकषटन्तः | इति
मेदिनो ॥ कांटा जमीर इति भाषा । इन्रपलो।

॥

श्ची। इति शब्दरलावलो ।

२१२
इन्द्र

इन्राभिधूमः, ए, (इन््रामेमघवङेभम इव ।) हिम।
इति हारावली ॥

इन््राणिका, स्तो, ( इन्द्राणो +कन्‌ । ) इन््रसुरिस- ।
ट्त: । इत्यमरः ॥

इन्द्राणी, स्री, (इन्द्रस्य रेशय्थेशालिनः सुरराजस्य
वापलौ। इनदर + इन््रवरुणेति खीष्‌ आनुक्‌ च |)
दुर्गा । वथा,--
“रेश्ग्धे परमे यस्या वरे चैव सुरास॒राः ।
इदि परमेश च इन्द्राणी तेन सा शिवा?॥
इति देवोएुराे ४५ अध्यायः ॥ #॥ इन््रभार्य्ा ।
तल्यर्ययायः। एलोमजा २ शची ३। इत्यमरः ॥ |
पौलोमो 8 । इति मेदिनी ॥ यतक्रतायो ५।
इति जटाधरः ॥ माहेन्द्रो ई जयवाडिनी ७रेन्रौ |
८श्रतावरौ € । इति एब्द्‌रलावलो ॥
(“यथेन्द्राणौ महेन्द्रस्य लच्छीलं्छो पतेयं था” |
इति भविव्यएुरागे षट्‌ पञ्चभोत्रतक यायाम्‌ । इन्र
शरक्तिः। यथा ऋञ्वेदे १।२२।१२। “इ देन््राणो
सुप्णये वरुणानीं” । “नराणं इन्द्रस्य दय्यैस्य
वायोर्वाशक्तिम्‌?। इति दयानन्दखरखतीरत -
भाव्यम्‌ |) इ्द्रसुरिसडच्तः। स्रीणां करयं ।
इति मेदिनी ॥ नोलसिन्द्‌ बार च्तः । स्यलेला ।
खल्छ्रला । इति राजनिघरटः ॥ अश्टमाटकान्त-
गतमाद्काविेषः॥ इति रतिः ॥

इनद्रानुजः, ए, ( अनु पच्चात्‌ जायते इति अनुजः क-
निदः । इन््रस्यानुजः। विष्णः खलु कश्यपात्‌ दितौ
वामनरूपेण इन्द्रस्य पञ्चात्‌ जातः। ) दिष्णः।
दति हेमचन्ः। ( विडतिर्वामनशब्दे द्व्या । )

इ्राय॒ध, क्ली, (इन्रस्यायुधमिव चापाछ्लतित्वात्‌ ।)
इन्द्रधनुः | इत्धमरः ॥ रामधनुक् गण्डो इत्यादि
भाषा।
(“स नादं मेघनादस्य धनुचखेन्रायुधप्रमम्‌'' ।
इति र घवंशे ।९२।७९ । तथा, मनुः । ४।५९ ।
“न दिवीन््राय॒धं दृटा कस्य चिद्ये द्जुधः"” |)

इनद्रारिः) ए, (-इल्दरस्य अरिः शचः । ) असुरः ।
इत्यमरः ॥

इन्द्रावरजः, पै, (इन्द्रस्य अवरजः वामनरूपेण
अनुजः) विष्णः । इत्यमरः ॥

इन्द्राशनः, पै, (इन्द्रस्य अशनः खाद्यम्‌ |) संविदा-
त्तः । इति शब्दमाला ॥ सिद इति भाषा ।
ग॒ज्ञा। इति हारावली ॥ कुच इति भाषा | ¦

(“इन्द्राणिकेन््राशनकच्च”। -
“तथाचेन््राशनोत्कटैः'”

(्रौग्मखन्दरमग्डृको जयन्तीनद्रा नस्य च”
इति वैद्यकरसेन््रसारसंय्रहः 1)

इन्विय, ज्ञी, (इन्रस्यात्मनोलिङ्गमनुमापकम्‌ । इने
द॑श्वरेण | रन्द्र गात्मना मम चक्तुमम श्रोच-
मित्यादि क्रमेण ज्ञातं इन्द्रेण जुष्ट वा इयाद्य्थेष
इ्द्रश्राब्दात्‌ निपातनात्‌ घच्‌ ¦ ) ज्ञानकम्भ-
साधनम । तत्र्ग्यांयः। इषोकम्‌ २ विधयि ३।
स्द्यमरः। अचम्‌ 8 करणम्‌ ५ ग्रहणम्‌ ई। इति
राजनिधंणटः॥ तच तु च्ानेन्दरियाणि पञ्च । यथा ।
कणेः१ त्वक्‌ र्‌ चलः द जिका 9 नासिका\

इभः

कम्मंन्द्रियाणि पश्च यथा। वाक्‌ १ पाणिःरपादः
३ पायुः 8 उपस्धः ५ । अन्तरिन्दियाणि चत्वारि ।
मनः ९ बुद्धिः२ अइ ङ्कगरः ३ चित्तं ४॥ मनस्तावदि-
द्दियाणां नियामकम्‌ । चतुदश देवाः चतुद शे-
न्रियनियन्तारः। तच्च शओ्रोचस्य देवता दिक्‌।
त्वचो वातः| चच्तषः दग्धः । रसनायाः प्रचेताः
द्ायस्याश्िनौ । वाचो वङ्किः। इस्तस्य इनः ।
पादस्य विष्णुः। पायोभिचः। उपस्थस्य प्रजापतिः।
मनसश्चन्रः। बुदधेखतुसुं खः। अहङ्कारस्य शङ्करः ।
चित्तस्याच्युतः। इति वेदान्तः ॥ न्यायमते ।
एयिव्या इच्िवं ्नाणं । जलस्य जिङ्ा | तेनस-
खन्तः । वायोस्लक्‌ । आकाशस्य केः ।
(खथ बुदधत्रेद्या। अङ्ग सयेश्चरः। मनस्न््रमाः।
दिश्चः ओओचस्य । त्वचो वायुः; खय्यंशचच्तषोः ।
रसनस्यापः । एथिवी भ्राणस्य । वचसोऽभिः ।
इस्तयो रिन््रः ¦ पादयो विष्णुः । पयोभि ।
प्रनापतिरूपस्धस्येति । इति सश्तः॥ ) ( यथा,
मनुः । २।८८। ^“इन्द्रियःणं विचरतां विभये-
स्वपडहारिखु" ।
विज्ञानम्‌ । यथा, ऋग्वेदे १।१९११।२।
“वचा च्तयाम सब्देवौरया विश्ावन्तः शराय
धासथाखिन्वियम्‌ । “इन्द्रियं विच्रानम्‌' इति
दयानन्दभाव्यम्‌ ।) शुक्रम्‌ । वीय्ेम्‌ । इतमरः ॥

इन्द्ियखापः,पु, (इन्द्रियस्य खापः सम्यक्‌ निरोधः ।)
प्रलयः | इति राजनिधंगटः ॥

इन्धियायतनं, क्ती, (दइच्ियाणां खायतनमाश्नय-
स्थानम्‌ |) शरोरम्‌ । इति हेमचन्द्रः ॥

इच्ियाथेः, ए, (इन्द्रियाणामर्थः |) इन्वियजन्यच्चान-
विषयः। वथा । रूपं । शब्दः । गन्धः। रसः|
स्पशः । तत्पर्य्यायः । विषयः २ गोचरः ३। इत्य-
मरः । (यथा, मनुः | ४।१६। +
“दू न्दिवायष सनव्वव न प्रसच्जेत कामतः"? ।

“पि खदेषात्‌ किमुतेन्ियार्थाव्‌
यश्ोधनानां हि यशो गरवः"? ।

इति रघुः ।१४।३५ ।)

इन्द्रेज्यः, प, (इन्द्रस्य इन्यः।) डहस्परतिः। इति `
श्ब्द्रल्नावली ॥

इन्धदरधख जि द्यतौ। इति कविकल्यद्ुमः॥
(रुधां-खानमं-अकं-सेट ) $खादिः। इ भि दन्यो-
ऽत्ति खथ द्न्धे। इति दुर्गादासः =

इन्धनं, की, (इन्धे दीप्यतेऽभिरनेन । इन्ध +करयं
+ ल्यट्‌ ।) खभिसन्दौपनद्रणकाषादि । जालानी
काठ इति भाषा । तत्पर्यायः । इदम्‌ २ र्धः
समित्‌ ४ र्धम्‌ ५। इत्यमरः ॥ समिन्धनम्‌ ई ।
इति शब्द्र न्नावली ॥ (यथा, मनुः ! ७| १९८ ।
“न्न पानेन्धनादोनि य्राभिकसतान्यवा ब्रयात्‌” ।)

इन्वकाः, स्त्री, इल्वलाः । ग्टगशिरोनच्नोपरि-
स्थित पञ्चताराः। इव्मरटौकायां खामौ॥

इमः, प, सनो, (रति गच्छतोति। श्य भन्‌ । खौ
णादिकोऽयं प्र्ययः।) इस्त |
(“खराश्च दम्टगेभानाम जाविकवधन्तथा'' ।
इति मनुः । ९१।६८। वथा, उत्तरचर्ति।

इरा

५दभदलितविकीशंग्रम्थि निष्यन्द गन्धः" |)
उत्तरपदे शेषवा चकः । इत्यमरः ॥

इभकणा, स्त्री, (इभो इस्तौव कणा |) गजयपिप्यलो । |

इति रलनमाला । (“"क्पर जातिकोषं सजल
मिभकशा तेजपच्ं लवङ्म्‌'` । इति वेद्यकरसे
नद्रसार संग्रहः |)

|

इमदन्ता, सन्नी (इभस्य दन्त इव । इभदन्त + टाप्‌ । ) |

मागदन्तोडत्तः । इति रनमाला ॥ ( नागदन्ती-

शब्दे ऽस्या गुणादयो चरेथाः |)

इभनिमीलिका, स्री, ( इभस्य इत्तिन इव निमी |

लिका) वेदग्धी | मङ्किः | इति चिकाण्डषोषः॥

इभपालकः, ए, (इभानां पालकः |) हस्तिपकः |

इति हेमचन््रः ॥ माड्धत्‌ इति भाषा ।

|

२९१
इव्वा

“द्रां वहन्तो छ तमुच्तमागा |
मिक साकं संह संविशन्तु" |)
सरखती । इति शब्दरत्नावली ॥ ( अन्नम्‌ । )
कश्यपपलीविग्ेषः।
यथा, गारुडे ई अध्यायः ॥
“धम्भपल्नाः समाख्याताः कश्यपस्य वदाम्यहम्‌ |
अदितिरदिंतिदनुः काला मायुः सिंडिका मुनिः।
कटुः प्राधा इरा क्रोधा विनता रभिः खश्रा”।
तस्याः ख्द्ियंधा |
५इशा इच्तलता वल्लौ टणजातिख सन्व॑श्‌ः ।
खशा च यच्तरच्तांसि मुनिर पसरसस्तथा'” |
(द्विषः । यथा, इरि वरे । ३ । ८२।
“मरीचिमेघवांचैव इरा श्ङ्शिरा टकः" | )

इल

(ककं टौ शब्टेऽस्य विश्रेषो ज्ञातव्यः |)

दर््वारुगुक्तिका, स्त्रो, (इर््वारः खुक्तिकेव खयं स्फो-
टनात्‌ | ) श्व्वौरविश्रेवः। इति हारावली ॥
फटी इति भाषा |

इ्यीलुः, पै, (इव्यै + र । रलयोरोक्यात्‌ |) इव्वौरः।
इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥

इल, श शये, गतौ । च्तेपे । इति कविकल्यदुमः ॥
( वुदां-परं-सकं-श्रयने, अकं-सेट्‌ । ) श इलति ।
श्रयः शयनं । इति दुर्गादासः ॥

इल, क चेपे। इति कविकल्यद्रमः॥ ( चुरा-उभ-
सकं-सेट्‌ |) $खादिः । क रलयति । इति दुर्गा-
दासः

इ्लविला, स्त्री, कुवेरमाता। सा च विश्चवः्पनैौ |

इममाचलः, पै, (दभमाचालयति । इभ +खाछ + | इराचर, क्तो, ( इरायां चरतीति इदा-+ चर्‌ +
चल + णिच्‌ + बाडलकात्‌ ख।) सिंहः इति ट|) करका । इति चिकाण्शेषः॥ ठष्िर
भूरिप्रयोगः श्रोल इति भाषा । जलचरे भूचरे च चि ॥

इभवा,स्री,(दइम + घा + क + टाप्‌।}खणच्तौरौटच्तः। इराजः,पै, (इरया मद्येन जायते इति । इरा + जन्‌
इति रलमाला ॥ । +ड ।) कन्दपः। इति इलायधः॥

इभाख्यः, ए, (इभस्य शाख्या यस्मिन्‌ । ) नागकेशर- इरावती, स््लो, (इरा विद्यतेऽस्या इति| इरा+
इच्च: । इति चिकाग्ड एषः ॥ | मतुप्‌ ।) वटपच्रोडच्तः| पाषायमेदीविशेषः | इति

इभोषणा, स्री, इभकणा । गजपिष्पलो । इति शब्द राजनिधेर्टः ॥ (नदीभेदः । यथा, महाभारते ।
चन्दिकषा॥(गजपिष्पलीशब्देऽस्या विवरम्‌ ज्ेवम्‌।) | “विपासा च एतदख्च चन्द्रभागा सरखती ।

भ्यः, चि, (इममहतौति दण्डादित्वात्‌ यत्‌ ।) धन- | इरावती वितस्ता च सिन्धदवनदी तथा"
बान्‌। इत्यमरः ॥ (पु, राजा । इस्तिपकः ।) (वथा | इरिणं, ज्ञी, ( छच्छतोति । ऋ गतिपापणयो
कान्दग्योपनिषदि ।१।१६० “उषत्तिह चाक्रायण | किदिष्वेति इनन्‌ । ) शरन्यम्‌ । ऊषरभूमिः । इत्य
इभ्ययामे पत्राणक उवास। सहेभ्यम्‌ कुल्मा- | जयः ॥ (यधा, मनुः । ३ । १४२ । )
षाग्खादन्तं विभिच्ते'" |) “यथैरिणे वीजमुब्ा न ववा लभते फलम्‌'" |)

|
इभ्या, स्री, इत्तिनी । शल्लको । इति मेदिनी ॥ | इरिमेदः, ए, (इरिणो इस्तिनो मेद दव मेरो यस्य |)
इयं, सनी, इदम्‌ शब्दस्य स्त्रीलिङ्ग प्रथमायां रूपं । | अरिमेदः। विट्खदिरः । इति श्न्द्रन्नावली |
खस्त्रीडति भाषा | इति याकरणम्‌ ॥ | राजनिघेरटश्च ॥ |
छयत्‌, चि, ( इदम्‌ परिमाणमस्य । इदम्‌ + वतुप्‌ | (““इरिमेदौ विट्खदिरः कालस्कन्धो ऽरिमेदकः” ।
बस्य यः।) कियत्संल्याबो धकम्‌ । दति याकरणम्‌॥ | इति पर्यायः । अस्य एुणा यथा मावप्रकाश्े । |
शतो इति भाषा । (वथा, रुवं शे ।१३।६७। “अरिमेदः कषायोष्णो सुखदन्तगदाखजित्‌ । |
“यन्ति वर्षाणि तया सदोग्र- । न्ति कण्ड्विषक्ञेष्ररमिकृदिषव्रणान्‌'' ॥) |
मभ्यस्यतीव त्रतमासिधारम्‌” |) | इरिवेल्िका, ती, मल्तकोद्धवत्रणजन्य पीड़ाविरेषः। |
इवन्ता, श्रो, (इयत्‌ + तल्‌। ) इयतो भावः । सौमा । | तस्य लच्तणम्‌ ।
परिमाणम्‌ । सद्धा । इवयादि। | “पिडकासुत्तमाङ्ख्थां डत्तासुग्ररजाज्वराम्‌ । |
(“खमे तदशङ्रया वा न गुणानामियत्तयाः'। | सर्व्वाल्मिकां सव्वेलिङां जानीयादि रिवेल्िकाम्‌'॥ |
इति रवं । १६० । ३२ |) इति निदानम्‌ ॥ चिकित्घा यथा ।
श्रयं, चि, दरं । न्यं । ऊषरभूमिः। इद्मर- | ““परेत्तिकस्य विसर्पस्य या चिकित्सा प्रकत्तिता ।
टीकायां रमानाचः॥ सयेव भिषगेताचच चिकित्सेदिर्षिल्िकाम्‌, ॥

इति एराणम्‌।

इला, सतो, (इलति विष्णवरात्‌ परस्वं प्राप्रोति इति ।

इल +क+टाप्‌) वैवखतमनुकन्या। सा च
विष्णुवरात्‌ दसं पाप्य खदुन्ननान्ना ख्याता। पश्चात्‌
शङ्कर शप्तकुमारवनं परविश्य पनः स्त्रीत्वं गता ।
बुधतां भार्यात्वेन खीछलत्य पुरूरवसं जनयामास ।
ततस्तस्याः एरोहितो वशिष्धः श्रङ्गरमाराध्य तस्यै
मासं स्रीत्वं मासं पूवं दत्तवान्‌ इति ओरीभाग-
वतं ॥ कदंमप्रजापति एत इलः कार्तिकेयजन्मदेशं
प्रविश्य स्री भूत्वा इलानान्ना ख्यातः ततः पान्ब॑ती-
माराध्य मासं स्त्रीत्वं मासं धरूवश्च प्राप्तवान्‌ ।
इति रामायणं ॥ एथिवी । गौः । वाक्छं | इति
मेदिनी ॥

इलाढतं, ज्ञी, ( इरया आङतं । ) जम्बदौ पस्य नव-

वर्षान्तगंतवधविश्रेषः । इति चिकारडशेषः ।
त्च सुमेरुपनव्बतं संवेश्ा्ते । तस्य सौम उत्तरे
नीलपब्बेतः। दच्िणे निषधः। पश्चिमे माल्य-
वान्‌। पे गन्धमादनपब्बैतः। इति श्रीभागवतम्‌॥
अप्नीघ्रस्य खनामख्यातः एच्लः स तु पितुः
सकाशात्‌ इलाङतं नाम वषम्षभत। यदुं
दिष्णएराणे । २।१।१६९, १७, १८।
““जम्बदीपेश्रो यस्त भ्रीभ्ो मुनिसत्तम ! |
तस्य एतच्रा बभूवस्ते प्रजापतिसमा नव ॥

नाभिः किम्युरुषच्छेव इरिवषं इलातः।

रम्यो हिररवान्‌ षण्ख कुरभदाश्च णव च ।
केतुमालस्तथेवान्यः. साधचेषटो पोऽभवत्‌?' ॥ )

इलिका, स्त्रो, ( इला खव । इला +खाथं कन्‌ +

टाप्‌ । } एथिवौ। इति शब्द्रन्नावलो ॥

इरम्मदः, पै, (इरया उदकेन माद्यति दीप्यते अनि-

न्वत्वात्‌ इति उग्मम्य्येरम्मदे त्यादिना खश्प्र्यो
मुमागमख् निपातितः ।) वच्वाभ्निः । तत्पर्यायः ।
मेषन्योतिः २। इत्यमरः ॥ मेघाभिःर। इति
जटाधरः} खन्योन्यसङ्घटरनेन मेघात्निःखटव् यज्ज्यो-
विङच्लादौ पतति सः। मेषेयपलच्तणं वात-
जाभ्निरषि । इति भरतः।

दरा, सन्नो, ( द्रं कासंराति ददाति डति। इ+रा
+क | यद्वार्तोतिद्ध+रन्‌ +टाप्‌ निषावनात्‌
्ुखामावः। ) भूमिः; वाक्छम्‌ । मद्यम्‌ । जलम्‌
इ्मरः॥ (यधा, भाश्चनायनग्द्यद्धते । २।९ ।

इरेः, पै, (इरायाः दइंशः।) विष्णुः । इति शब्दः

इन्वः, पु, सनो, (उव्वं + खार । एषोदरादित्वात्‌

इति भावप्रकाशः ॥ (तथा च वाभटः |
५चिलिङ्धा पिटिका छत्ता जचुद्धं मिरिवेल्िका'?।
^“इरिवेल्िकां गन्धनामां जयेत्यित्तदिखयेव त्‌” ।
इति कै्कचक्रपाणिसं ग्रहे । )

रलावलो ॥ राजा । वागीशः । वरणः ॥

साधः) ककंटी। इदमरः॥ कंकुड इति
भाषा । खस्य गुणाः। खादुत्वम्‌। गुरुत्वं । खजोग
कारित्वम्‌ । शौतनत्व च । तत्पक्ञफलगु खाः । दाष- |
ऋदिंटव्या करान्तिना धित्वम्‌ । इति राजवक्लमः ॥ ।

दल, खनो, (इल गतौ च्ेषशे च इति, छदिक्षारा-
दितिवा खौष्‌। ) दलो । करपालिका इत्य-
मरटीकायां रावमुकुटः॥ हातद्कुरि इति माषा ।

इनोः, ठ, (इलन्ति अप्य दतं गच्छन्ति इति इला
इत गाभिनो मद्छाः। इल +क । तेषां इशः | )
खनमख्यातमव्छविग्रवः। इति शब्दरल्नावली ॥
(“इलोश्यो जितपोयुषो वाचा वाचामगोचरा |
रोहितो गो हितः पक्षो म्भे मह्गुरोः परियः
इयद्भटः।
“इलीश्रो मधुरः खिग्धः पिचन्नेद्माभिमाग््त्‌"'।
इति कैद्यकडग्यरुखः 1)

इल्त

इ्धलः, प, पल्तिविशेषः । इति शब्द चन्दिकाः ॥

इह्धिश्चः, ए, इलीशमव्यः। तत्यय्धायः। वारि
कपरः २ गाङ्गेयः ३ शफराधिपः ४ जलतालः ५।
इति चिकाण्डशेषः॥ इलोशः ६ राजश्रफरः 9
इह्ली श. ८ जलतापौ € । इति शब्दरलावली ॥
अस्य गुणाः । पित्तञ्चेषभिदृडिकारि त्वम्‌ । मधः
रत्वभ ) दद्तवच्च। इति राजवद्कभराजनि्घगटौ ।
'इल्िशयो मधरः खिग्धो रोचनो वद्धिव धनः ।
पित्तक्त कफछृत्‌ किड्धित्‌ लघडष्योऽनिलापडइः'॥
इति भावप्रकाशः ॥

इर्वकाः, स्तरो, इलव नाः । नित्यबड्धदचनान्तशब्दो-
ऽयं । इति भरतो दिरूपको ष ॥

इर्वलः, प, (इल्‌ + वलच्‌ । निपातनात्‌ गुणाभावः ।॥
टैद्विशेषः। स च वातापेाता | (सच सिंहि-
कासुतः । यथा, हरिवंशे । ३ेय खध्याये।
“दे द्िक्ेया इति ख्यातास्त्रयोदश महाबलाः ।६८।
रेः बल्य बलिनो नभखेव तथाबलः।
वातापिनंद्धचि वैव इल्वलः खद्टमस्त था ॥६<॥
तस्य विङतिर्यधा महाभारते तीधयाच्रापन्बेणि
अगस्त्योपाश्याने < ई अध्यायः ।

लोमश उवाच ।
«इल्वलो नाम टै तेय श्चा सोत्को र वनन्दन ! |
मणिमत्यां एरि एरा वातापिस्तस्य चानुजः ।४।
स ब्राद्यणं तपोयुक्तमुवाच दितिनन्दनः ।
पुच्छं मे भगवानेकमिन््रतुल्यं प्रयच्छतु ॥ ५ ॥
तस्िन्‌ स ब्राह्यणो नादात्‌ एलं वासवसम्मितम्‌ ।
चुकोध सोऽसरस्तस्य ब्राह्मणस्य ततो भ्टशम्‌ ॥६॥
तदा प्रभ्टति राजेन्दर इल्वलो व्रह्म हासरः ।
मन्युमान्‌ भ्नातर छागं मायावो छयकरोत्ततः॥७॥
मेषरूपौ च वातापी कामरूप्यभवत्‌ च्तणात्‌ ।
संख्कव्च च भोजयति ततो विप्रं जिघांसति ॥५॥
स खाह्ृयति यं वाचा गतं वैवखत च्यम्‌ ।
स धनर्द॑इमास्थाय जीवन्‌ सं प्र्यदृ श्यत ॥ € ॥
ततो बातापिमघ्रं छागं छत्वा सस स्वुतम्‌ ।
तं ब्राह्यं भोजयित्वा एनरेव समाङ्यत्‌ ॥२०॥
ताभिल्वलेन महता खरेण वाचमीरिताम्‌ ।
श्रत्वातिमायो बलवान्‌ त्िपं ब्राद्यणकशट कः ॥९१॥
तस्य पा विनिर्भिद्य ब्राह्यणस्य महासुरः ।
वातापिः प्रहसन्‌ राजन्‌ निश्चक्राम विशाम्परते।॥१२॥
र्वं सब्राद्यशान्‌ राजन्‌ भोजयित्वा पुनः एनः ।
हिं शयामास दैतेय इल्वलो दुद चेतनः ॥ ९३॥
अगस्त्यश्चापि भगवानेतस्छिन्‌ कालण्व तु|
पितन्‌ ददश गन्तं वे लम्बमानानधोसुखान्‌ ॥१४।
ततः €€ अध्याये इल्वत्तेन अगस्तयातिथ्यं छतम्‌।

यथा,- लोमश्र उवाच।
“इल्वलस्तान्‌ विदित्वा तु मदरधिसदितान्‌ पान्‌ ।
उपष्टितान्‌ सहामात्यो विषयान्ते छ्यपुजयत्‌ ।१।
तेषां ततोऽस॒रश्रष्टस्वाति्यमकरोत्‌ तदा ।
सुसंख्कतेन कौरव्य भ्ना्रा वातापिना तदा ।२।
ततो साजषयः सव्व विषा गतचेतसः ।
वातापिं संस्कतं दृष्टा मेषभ्डतं महासुरम्‌ ।३।
अथात्रवीदगस्त्यस्तान्‌ राजर्घोिधिसत्तमः।

इल्वलाः, स्री, (इल + वलच्‌ । ) ग्टगश्िसोनच्तच-

इव, इ, व्यापौ । (इदित्‌-भ्वादि--पर-सकं-सेट्‌ ।)

इव, व्य, सादृश्यम्‌ । साम्यम्‌ । इत्यमरः ॥

इशौका, स्त्री, इषौका। गजचच् लिकः । इन्ध

इष य स्पेगे । गतौ । इति कविकल्यदमः ॥ ( दिवां-

इष डउ श्र वाञ्छे। इति कविकल्यद्गमः।॥ (तुदां-

इष ग अभौच्छा। पौनःपुन्येन करये ¦ इति कवि-

इषः, पु, ( इष्यते गम्यतेऽस्मिन्‌ जिगीषुभिरिति । |

२१४

इषः
विषादो वो न कर्तो यहं भोत्ते महासुरं ।४।
धर्य्यासनमथासाद्य निषषाद महब्षिः ।
तं पय्थवे यद्‌ ्येन््रः इल्वलः प्रडसन्निव ।५।
अगस्त्य खव छखन्तु वातापिं बुञ्ज ततः ।
सुक्तव्यसुराह्ानमकरोत्तस्य चेल्वलः ।६।
ततो वायुः प्रादुरभूत्‌ अधस्तस्य महात्मनः ।
श्रब्देन महता तात गर्व्नन्निव यथा घनः ।9।
वातापे निव्कुमसख्वेति एनः पनरूवाच इ ।८।
तं प्रइस्यात्रवीत्‌ राजन्‌ अगस्त्यो मुनिसत्तमः
कुतो निव्कमितु शक्तो मया जोगेस्त सोऽसुरः €।
इल्वलन्त विषरोऽभूदष्रा जीं महासुरम्‌ ।
प्राञ्जलिश्च सहामाव्यं रिदं वचनमब्रवीत्‌ ।९०।)
मत्छविरेषः । इति मेदिनौ ॥

शसो देशश्िताः पद्धताराः। इत्यमरः। (नित्य-
बडवचनान्तो$यम्‌ |)

प्रोणने । इति कविकल्पद्ुमः॥ कखादिः। इ
इन्वप्रते । दन्त्यबकारपरत्वान्नानुखारः। प्रीणनं
कँखित्र मन्यते। इति दुर्गादासः ॥

(वचा,
रघौ ।१५।९।

“वागर्थाविव संएक्तौ वागर॑प्रतिपत्तये ।

जगतः पितसौ वन्दे पान्बेतीपर्मेश्चसोः' |)
(उत्पेच्ता। यथा, सादि्दपणे १० परिच्छदे ।
“मुखमेणीदृशो भाति पणचन््र इवापरः" |)
इषत्‌ । वाक्यालङ्कारः । (यथा, शकुन्तले १ च्यङ्क |
“किमिव हि मधुराणां मण्डनं नाक्घतीनाम्‌* ।
रखुवाथः । वथा, ऋग्वेदे १।१८४ । ३। “धिये
एबन्निषृतेव देवाः” “्वश्ब्द्‌ वाथ” इति
भाग्यम्‌ । अवधारगार्थः। यथा, एतपथत्राद्यणे
च्छव तु ईरा” ““दइवशब्दोऽवधारणाथेः इति
भाष्यम्‌ |)

मरटीकावां भरतः ॥

पर-सकष-सेट्‌ ।) इखादिः। य इष्यति । सपंयं
गतिः| इति दुर्गादासः ॥

पर-अक-सेट्‌ । उ रुषित्वा इष्टरा। वेमसह-
लुभेव्यादिखतेगेवेटसिदेऽप्यस्योदनुवन्धक्तत्‌दखते इ
षगाभीक्त्णेः इष्य सर्पंगे इत्येतयोर प्राप्तये विरे.
खणाथेः। न च पिनादिग्रहणवत्तच इच्छ इति
ग्रहगेनेवेष्टसिदिरिति वाच्यं लाघवामावे प्राचीन-
मत्यैव न्धाखत्वात्‌। श इच्छती इच्छन्तो । अस्यैव
इच्छादेशः। इच्छति धनं लोकः। इति दुर्गादासः

कल्यद्रुमः ॥ (क्रयादि-पर-अकं सेट्‌ |) ग इव्याति
पण्डितः। पण्ये एनःएनः करोती्यथेः। इति
दुर्गादासः ॥

इषीका,

इष+क।) आश्धिनमासः। इत्यमरः ॥ (यथा, |

इष्टि
प्रात पथव्राद्ये । ४।२। "“यच्छरदगस अओषधयः
ते ते ने हेता विषश्चोगं ख"? । इषजा रत्‌” ।
इति सुश्च॒तः ॥)

भिका, स्त्री, (इष्‌ + छृजादिभ्यो वुन्‌ ॥) इषीका ।

गजच्र्गीलकः । तूलिका । इत्यमरटीकायां राय-
मुकृटः॥

इषिरः, प, (इष्यति गच्छतीति। इष +किरच।)

अभिः। इग्यणादिकोषः ॥ (गमनशीले, चि, यथा,
ऋग्वेदे । ७ । ३५ । 8 । “शं न इषिरो अभिया-
रातः” | “इषिरः गतिश्रोलः'› इति भाव्यम्‌ । )
(देष्यते इति। षेः कित्‌ कख
खेतोकन्‌ ङ खश्च |) गजाच्तिक्रटकः । इसप्थिचच्त्‌-
ओलकः। इव्यमरः॥ तूलिका । इति रायमुकुटः ॥
काष्टं! इति हेमचन्द्रः ॥

(““परताङ्गानां एच्छेष त्वयेषीका प्रवेशिता”
““ईइषोकाञ्च यथा मुञ्जात्‌ कच्चित्‌ निब्कुष्य दशंयेत्‌।
योगी निव्कुष्य चात्मानं तधा प्यति देहतः”
इति च महाभारते ।

“तस्मन्नास्थदिषीकास््ं रामो राभावबोधितः'' ।
इति र घः १२।२द"। इषौ कात काशास्त्रं “इषीका
काश्रमुचयते इति इलायुधः । इति तद्रौका ।)

इषः, प, स्त्री, (इष्यति गच्छतीति । इष्‌ +उ।)

बाणः। इत्यमरः ॥ (““उत्कषः स च धन्विनां
यदिषवः सिध्यन्ति लच्छे चले" । इति शाकुन्तले
२ अङ्के।)

` इषधिः, स्त्री, (इषवो धीयन्ते ऽस्मिन्‌ । इष +धा

॥) तूणः । इव्यमरः॥ (““धनुगाणडौवमादाय
तथाक्तय्ये महेषुधी" । इति महाभारते ३।३९।)

दयुपएद्धा, स्त्री, शरपद्धा चतः । इति राजनिघंगटः ॥
इद, क्ली, (इज्यते इष्यते वा यज इष वा +भावे

क्त |) यन्ञादिकन्भ | (यथा, हेमचन्ब्रः।
“वअभ्निदोचं तपः सवयं वेदानां चाधं पालनम्‌ ।
अतिथय वैश्वदेव इष्टमित्यभिधीयते” |)
यथेख्ितं । कामं। इत्मरः॥ संस्कारः । इति
मेदिनी ॥

इष, चि, (इष्यते इज्यते वा यत्‌ तत्‌ । इव यज वा

+कम्मेयि क्त |) खाशरंसितम्‌ । वाग्डितम्‌ ।
पुजितम्‌। भियं । इति मेदिनी ॥ (यथा, महा-
भारते। 4
“उपपन्नो गुणैर रूपवानकोविदः |

मनुः ।४।२२९ ।

“तिलप्रदः प्रनाभिद्यां दौपदखच्तुरत्तमम्‌”" |)

इषः, ए, (इज्यते यः। यज्‌ +क्त ।) यज्चः। इति

मेदिनौ॥ र्र्ण्डडच्ः। इति शब्दचन्धिका ॥
(शमोशब्दे ऽस्य गुणादिकं बोडग्यम्‌ ॥)

इका, } ख, ( इव + तकन्‌ +टाप्‌ |) गहादि-
इष्टिका, । निभ्भाया्ेदग्धग्टत्तिकाखण्डः ।

डति

चिति्यवदारे लीलावती । इट इति माषा ।

तदुग्टइगुणः।

^क्रूमोदकं वटच्छाया श्यामा स्रो इडटकालयम्‌ ।

श्ौतकाले भवेदुव्णमुव्यकाले च शौतशम्‌?›
पिदटकम्मेनि

इषा

बेधो यथा | श्द्धलिखितौ । नेष्टकार चिते पटन्‌
सन्तपयेत्‌ । इति शआ्राद्तत््वम्‌ ॥#॥ देवेदेग्यके्ट
कामयग्रहदानप्रलं यथा । मठादिप्रतिरातत््वे |
“्टर्मयात्‌ को टि गुणितं फलं स्यात्‌ दारुभिः छते ।
कोटिकोटिगणं एण्णनं स्यादि कामये ॥
दिषराङंगुं परं शेलने तु विदुन्ुधाः ।
खच्छिलयोः समं जेयं फलमाच्यदरिद्रयोः'" ॥
शका, क्ली, (इं कापथं यस्य अधोवाटकर-
त्वात्‌ ।) बौरणमूलम्‌ । इव्यमरः ॥ (इदटकाभि-
निम्मितः पन्थाः |) इटकानिभ्मितपये, घु ॥
इद्गन्धं, क्ती, (इदो गन्धो यस्येति ।) बालुका । इति
मेदिनी ॥
इ्गन्धः, चि, (इटो गन्धो यस्य |) सुगन्धिदवयम्‌ ।
इत्यमरः । (इ खासौ गन्धञेति वाक्ये । सौरभम्‌ ।)
डा, सनी, (इज्यतेऽनया। यज +क्त टाप्‌।) शमौ-
ङच्तः | इति राजनिधेरटः ॥
इापृतत, कती, (इच्च पुत्तञ्च दयोः समाहारः!)
"यज्ञखातादिकम्न । इति हेमचन्द्रः | यथा |
“भिदो तपः स्यं वेदानाञ्चानुपालनम्‌ ।
चऋातिश्ं वरदेवच्च इटमिव्यभिधीयते
वापीकरूपतङ्ागादिदेवतायतनानि च।
ऋअन्नप्रदानमारामाः पत्तमिव्यभिधीयते'?
इति मलमासतत््वटतजातूकणः ॥ (यथा, माक- |
ण्डयएुराण १९८ ।६ । |
“इ्ापुकतेविनाशाय तद्ाज्ञचौर धर्मिणः” ॥ |
तथा च महाभारते । ₹। ३२।३०। ।

इ्टापृत्तफलं न स्यात्‌ न शिष्यो न ग रुभवेत्‌"।) |
इाथाद्युक्तः, चि, (इटोऽथेस्तस्मिन्‌ उदुयक्तः |)
उतृखकः। उत्साहइयुक्तः । इयमरः ॥
(ष्‌, यज्‌ वा + क्तिन्‌ ।) अभिलाषः।
(इति भष्यक्षारेश्छा गताथेत्वात्‌ । इति
पाणिनिः) यागः । इत्यमरः ।(वया, रघुः ।९०।४।
“आरेभिरे जितात्मानः एलियामिदिग्टलिजः' |
“प्राजापत्यं निरूप्येष्टिं सव्वैदेवसदच्िणां”।
इति मनुः ।६।३८)) ्ओोकसंग्र हः । इति मेदिनी ॥
इद्िकापथिकं, जी, लामव्नकटटणम्‌ | इति राज-
निषेयटः 4
इष्टिपचः, ए, (इष्टि यन्नं पचतीति । यदा, इद्ध्ये
खेच्छाथे पचति यः। इटटि+ पच+ अच्‌ |)
दनुजः । अदरः | इति शब्द्र लावली ॥
इषिमुट्‌, [ ष्‌ ] ए, (इदि यागं मुष्णाति । इष्ि+
मुष्‌ + क्षिप्‌ |) देत्यः। इति चिकाण्ग्रोषः ॥
बटुः, स्त्री, (इव+तु।) इच्छा। इव्यगादिकोषः।॥
श्मः, पु, (इच्छतीति दषियुधीति मक्‌ ।) कामदेवः।
वसन्तकालः । इति सिद्धान्तकौैमुद्यामुणादि-
त्तिः | [कालः । इति हेमचन््रः ||
हृष्य, प, (दष्यतेऽनेन इति । इष्‌ + क्यप्‌ ।) वसन्त-
द्वः, है, ( इष्यतेऽसौ । इष्‌ + वन्‌ । निपातनात्‌
गुखाभावः |) उपदे । इव्युणादिकोषः ॥
इष्वासं, चि, (दषुन्‌ बाणान्‌ अस्यतीति । दषु + अस्‌
+ घम्‌ ।) इपुच्तेपकम्‌ | इति मेदिनी ॥ तिरन्दाज

इति ख्यातम्‌ ।

२१५
द

इष्वासः, पु, (इषवो बाणा स्यन्ते छ्िप्यन्तेऽनेन ¦|

इष॒ +स्‌ + करणे घञ्‌ |) धनुः । इत्यमरः ॥
(“मोरस्को महेष्वासो गृएजचुररिन्दमः” ।
इति सानायये । १।१।९१०। गतायां १।४।
“अचर श्रूरा महेष्वासा भोमाच्छुनसमा यधि" ।)

इह, व्य, (अस्मिन्‌ काले, लोके, विषये, देशे, दिशि,
वा इव्यादयथे निपातनात्‌ सिद्धम्‌ । ) अस्मिन्‌ ।
र्द देष ण्ड काले इत्यादि माषा इतिव्या-

करणम्‌ ॥ (यथा, मनुः ।३।९८१।
“यत्त वाणिजके दत्त नेह नामु तद्भवेत्‌" ।

“बड़ दोषाः पुरुषेणेह हातव्या भूति मिच्छत"।

इति हितीपदेशे ।)

इ हायु्रफलभोगविरागः, पै, (इइ अस्मिन्‌ लोके
खक चन्दनादिजनितोऽमुश्रामुस्मिन्‌ लोके अग्टता-

दिषिषयोत्यन्नो योऽनित्यः फलभोगस्तस्मात्‌ वि

रागो नितरां विरतिः ।) रोहिकपारज्निकविषय-

भोगेभ्यो नितरां विरतिः इति वेदान्तसारे ॥

द

€

बद्वा | )

“दकारं परमेशानि खयं परमकुणडली ।
ब्रद्यविष्णमयं वग तथा रुढरमयं सदा ॥
पञ्चदेवमयं वणं पीतविदयन्नताक्लतिम्‌ ।
चतुरज्लानमयं वशं पञ्चप्राणमयं सदा”?

इति कामधेनुतन्लम्‌ । ( वङ्गोयभाषायां । ) तस्य

ज्ेखनप्रकारो यथा।

“ऊरद्धाधःकुचिता मध्ये चिकोणाधोगता एनः ।
ऋधोगता कोणशी्षां कुञ्धिता दच्ततः शुभा ।
शोर्षादत्ते कोणय॒ता कुद्धितो्धं गता एनः ।

चन््रदय्याभिरूपा सा माचाशक्तिः पको्तिता"॥
इति व्गे1द्वारतन्तम्‌ ॥*। अस्य नामानि यथा,--
हे सत्ीमूर्तिश्भदामाया लोलाक्ती वामलो चनम्‌ ।

गोविन्दः शेखरः पुद्धिः सुभद्रा रनसं्कः॥
विष्णलच्छीः पद्ासख वाग्विशुद्धः परापरः |
कालोत्तरीयो भेरुण्डा रति पौरडवद्धेनः ॥
शिवोत्तमः शिवा तु्िखतुर्थी विन्दु मालिनौ ।
वैष्णवी वैन्दवी जिका कामकला सनादका ॥
प्रावकः कोटरः कौीत्तिमाहनौ कालकारिका।
कुचदन्द्रं तच्जंनौ च श्रान्तिच्िएर न्दर" ॥

इति तन्त्ोक्तवर्णा भिधानम्‌ ॥ (माटकान्यासे ऽस्य
वामचच्तुषि शानम्‌ । यथा, माटकान्याख्टत-
मन््े। “ट्र नमो दच्तिणचच्तषि इ नमो वाम-

चच्तयि । )

र, ल, कान्तौ । गतौ। य्ाप्तौ। क्तपे। पजने।
खादने । इति कविकस्पद्रमः॥ ( अदां-पर-सकं-
च्छकं च-अनिट्‌ | ) काञ्तिरिच्छा। प्रजो गमं
ग्रहणं इवर्थः ल र्ति गौः गमे ग्टह्टाति इव्यधेः।

“न हदि तरयिर्दीते दिक्‌ पराधीनडत्तिः” ।

द्रं दीं ईकारः । चतुथंखरवणेः | अस्यो चारगस्थानं
धि दीघ

तालु । (स च दौघेः दिमाचत्वात्‌ चिमाचाश्रय-
त्वात्‌ ज्ञुतख्च भवति |) (विस्तृति्त सड कारे

ईड

इति गग्णता नित्यत्वादात्मनेपदं । धातुरयं के-
। शित्नर मन्य॑ते । इति दुर्गादासः ॥
|, ड य, गतौ । इति कविकल्यदुमः ॥ (दिवां कं
| सकं-अनिट्‌ । ) डय दंयते। इति दुर्गादासः ॥
| इ, व्य विषादः । अनुकम्पा । दति भेदिन । क्रोधः ।
दुःखभावन। प्रद्यच्त । सत्निधिः। इति केम
चन्द्रः ॥ (सम्बोधनम्‌ ।)
इः, ए, कन्द्पः । इति चिकार्डग्रेषः ॥
डः, स्त्री, (अस्य विष्णोः पन्नो । खोप्‌ । ) लक्छीः ।
इति षि्मेदिन्धौ ।
दख, इ गतौ । इति कविकल्यद्रमः॥ (इदित्‌-भवादिं
पर-सक-सेट्‌ |) दीर्घादिः। इ डं्ुते। इति
दुर्गादासः ॥ (ख गतौ । हंखति इति केचित्‌ । )
इ्च्तख्दश्ने। इति कविकल्यद्रमः॥ (ग्वादि-खात्मं
। सक-सेट्‌ |) दशनभिह चाच्तषन्ञानं प्रधानञ्च ।
ख इच्तते चन्रं लोकः। “न कामटत्तिन्मैचनीय-
मीत्तते"” । इति कालिदासः । “निरोक्तिव्यामि
। यान्सुनीन्‌ इति गगक्लतानि्यत्वात्‌ "इति रमानाचः।
“वस्ततत्त निरीच्छते निरीच्तः पचादित्वादन्‌ ततो
| निरीत्त इवाचरतीतिद्लौ सार्य" इति दुगादासः।
इच्तणं, ज्ञी, (द च्त + भावे, रण्ट । ) द ग्रानम्‌।
(“ज्तान्धा घनलोभान्धाः नो पकारे च्तणच्तमाः?,
इति कथासरित्सागरे ॥) ( ईच्छतेध्नेनति करणे
ख्य॒ट्‌ । ) चच्तः । इव्यमरः॥ ( “अभिमुखे मयि
संडतमीच्तणम्‌"” । इति शाकुन्तले । २ ङे ।
५क्रासच्तामेच्तणा दीना सुनीतिर्वाक्धमव्रवौत"' ।
इति विष्णुएराणे ।१।११।१५। निरूपणम्‌। परं
वेच्तणम्‌ । यथा, मनुः ७।१९४१।
स्थापयेदासने तस्मिन्‌ खिन्नः काेंच्तणे णाम्‌" ।)
इच्तणिका, स्तनी, (इच्तणेन ₹इ्तरेखाद्यवलोकनेन
शभाखुमं जानाति या। इच्तय + ठन्‌ + टाप्‌ ।)
देवन्ञा। लच्तणादिना खुभाखमनिरूपिणी । इत्य-
मरः ॥ (ए, द वन्नः । यथा, मनुः ।€।२५५।
““मङ्गलादेशढनत्ताच भदासेच्तयिकैः सद” | )
दज, इ, कुत्से। गतौ । इति कविकर्य मः
( भ्वादि-खान्-सक-सेट्‌-ददित्‌ | ) इ ईञ्जते.।
कुत्सः कश्चिन्न मन्धते | इति दुर्गादासः ॥
दन, ख, कुे। गतौ । इति कविकल्यद्गमः ॥
( न्वादि-खातंसकंसेट्‌ । ) दीर्घादिः। ख
ञ्जते इजते। कुत्सः केचिन्न मन्यते| इति
दुर्गादासः ॥
रड, क, ततौ । इति कविकल्यनुमः ॥ ( चूरा-पर-
सकं-सेट्‌ । ) क द्ेडयति । इति दुर्गादासः ॥
हड, ख ल, स्तौ । इति कविकल्य मः । (अदां-
चात्म-सकसेट्‌ ।) लङ इट । इति दुर्गादासः॥
(यथा, रामायणे । देय काण्डे ।
“^गन्धन्बाः सुरसंघा बइवख महषयः ।
अन्तरौच्तगतं देवं गीभिरयााभिरीडिरे"1)
हड़ा, स्त्री, (इड्‌ + क + टाप्‌ ॥ स्ततिः । इति इला-
यधः॥ (प्रशंसा |)
दड्तिः, चि, (द्यते सर । इड्‌ + त्त ।) स्ततः | छत-
स्तवः | इत्यमरः । (प शंसतः |)

११.
॑

दंत, इ बन्धे । इ रंन्यते। इति दुर्गादासः। (भ्वादि- |
पर-सक-सेट ! तेन इन्ततौति केचित्‌ । )

डतिः, स्त्री, ( इंवतेऽनया । इ + क्विन्‌ । ) डिम्बः ।
प्रवासः । इत्यमरो मेदिनी च || छषेः षटप्रका-
सेपद्रवविश्ेषः। यथा,--
““अतिङङिरनाङद्टिः शलभा मूषिकाः खगाः ।
प्र्ासन्नाख्च राजानः षडेता इेतयः रताः'” ॥
इति सप्तिः ॥ (कलभः । पतिर दितयद्धम्‌ । |
हंतयो व्ाधयस्तन््रा दोषा क्रोधादयस्तथा । _ |
उषद्वाख वर्तन्ते धयः त्तद्मयं तथा ।
इति महाभारते इनूमद्धौमसं वादे ।३।१४९।२७।) |

ईकक्‌, [श ] चि, (इदम्‌ + दृश्‌ + किप्‌ !) अयमिव | दर्वालुः, चि, ( इषां + आलुच्‌ । ) इर्षाविशिदटः । |

कृश्यते । " इति व्याकरणम्‌ । इहार न्याय ड
प्रकार इत्यादि भाषा । ।
(““स्लामौदृ{ि श्चूयांसि न भवन्येव भूतले" । |
इति कथासरित्छागरे । २५ । १७६ ॥। तथा |
किराते) २।२८॥
“इदमोदटगनीदगा शयः प्रसम वक्तमुपक्रमेत कः" । |

इदः, चि, (अयमिव दृश्यतेऽसादि्याद्यय । इदम्‌
+टश्र +कस टृच्तेचेति दश्‌ ¦) इटदृशः। इति
व्याकरणम्‌ ॥
(५ देदृच्वराजकम्मां णि भवेयन्तदिदं वयम्‌”
इति कथासरित्छागरे ।)

डंदृशः, चि, (ऋअयमिंव दृश्यतेऽसौ सदम्‌ + टश +
कम्‌ |) इंट्क्‌ । तत्सदृशः । इति व्याकरणम्‌ ॥
(“दरंदृश्ानां दिषाकोऽपि जायते परमादुथतः ।
इति उत्तररामचरिते |)

दर, कि गतौ । पेरु । इति कविकल्दुमः । (वा,
चुरां-परः-सक-सेट्‌ ।) नुदि। कि दरयति दरति ।
नुदि परस्णे | इति दुर्गादासः ।

देर, ख ल, कम्पे । गतौ । इति कविकल्य मः |
(अदां-खात्म-सकं कम्पे, अकं -मेट्‌ ।) दोर्घादिः। |
खलङद्रत्तलता वायना । इति दुर्गादासः ॥

इर्कि, स्त्री, ङच्तविष्णेषः | यथा | ईइरिकावयम्‌
इति त्वप्रकरे दुर्गादासः ॥

दरिं, चि, ( ट + इरन्‌ । ) न्यं । ऊषरभूमिः।
इति मेदिनी ॥ (यथा, मनुः । ३।१४२॥
““यद्येरिणे बीजमुद्रा न वप्रा लभते फलम्‌ ॥
तथाते, हविदंलवा न दाता लभते फलम्‌" ॥ |
“ततक्लदौरिखं जातं समुरच्चावसर्पितः'' । ।
ति महाभारते अनुश्ासनपन्बेथि । चलनं |) .

दसि, चि, (दर +क्त ।) चित्तम्‌ । इव्मरः । प्ररि- ।
लम्‌ । कम्पितम्‌ । गतम्‌ | कथितम्‌ | (“इतीरिते
वच्चसि वचखिनामुना'” । इति माके १७।१।
“तस्य वमभ विभिद्या स बाणो मल्सुतेरितः'' |
इति, महाभारते)

ग्रं । (*वादि-पर-अक-सेट्‌ ।) पराभ्युदयासडि-
शातायाभिति यावत्‌ | इति कविकल्पदमः।

दीर्घादिः। रेषयुक्तः। इषां परादोषासदहि-
वत्वमिति केचित्‌ । रंच्येति खलः साधवे ।

षदयान्त इ्यके | इति दुर्गादासः॥

२१६
देशं
मरः ॥ (यथा, भट्टिकाव्ये । £ । 8४ ।
“ग्टगयमिव ग्टगोऽच दच्ति्ेर्म्भा"? ।)
इय्या, स्त्री, (इर + रत्‌ |) भिच्त्रतम्‌ । इति जटा-
धरः॥
इर््वारः, पु, सती, (ईरः ङणोतीति । इर्‌ + ट-बाड
लकात्‌ उण्‌) स्छुटिः। इति श्ब्दरल्नावली ॥
फटीडति भाषा।

इर्षा, स््लो, (इ्यणं | इष्ये + घन । इसाल्लोप इति ¦

यकारलोपः। ) अच्तमा । इति शब्दमाला ॥
(“कथमीषे न कुरुषे स॒गीगस्य समौपतः'' | )
इति रामायणे ॥ ४।२४ । ३७ ¦}

इति इलायधः ॥

इष्य, इष। इति कविकल्यद्रमः ॥ (वादि-पर-्कं
सेट्‌।) दीर्घादिः रेफयक्तः। रंषे इति रइष्यस्य
घजि इसाह्लोप इति यलोपे सिद्धम्‌ । रेर्षा परा-
भ्यदयासददिष्त्वम्‌ । परदोषासदिष्णत्वमिति के
चित्‌ ।इव्यति खलः साधवे । यदयान्तः इ्येके ।
इति दुर्गादासः॥

र्या, स्त्री, (ड्व्यणं | इष्य + च+ टाप) परोत्‌
कर्घासदिष्णता । रीष इति भाषा । तत्पथ्ायः॥
अच्तान्तिः २। इत्यमरः ॥ (वथा,मनुः। 3 | ४८ ॥
(५ चेखन्यं साहसं नोह इर्व्याद्धयाथेदू बणम्‌ ।
वाग्दगडजच्च पारुष्यं करो धजोऽपि गुणकः"? ।

स्वियः पत्युरन्यपरिवासङ्ग द श्रनादिजनितो मान- |
ईशानं, ज्ञी, (दए + चानश्‌) ज्यो तिः । इतिमेदिनी॥

यथा, टङ्ार तके |
““वचोभिरीर्व्याकलदहेन लीलया
समम्तभाः खलु बन्धनं स्त्रियः?)
र्व्यालुः, चि, (स्यां लाति, इर्व्या+ला+ड।)

स्बाविशि्ः । अत्तान्तियुक्तः । तत्यय्थायः |

भेदः ।

कुह नःर इति हेम चन्द्रः॥ (यथा, राजतरङ्किगौी । |

“दिवसे सर्िधानेन पेद्रुनपरेरणा यदि ।
इव्यालुना खरिणोव रच्तितुं यदि पायते" । )

लिः, स्री, (दैय्यते इति| ईर +न्‌ रस्य लः).
इति भरतः॥ सटा

कसवगद्‌ाकारइहस्तद्‌ ण्डः ।

|

|

इति स्याता । करच्छरोति स्याते र्कधारा इति |

ख्याते यवनास्त्े वा । इति सार सुन्दरी ॥

| संलिका, स्त्री, (रलिरेव । इलि + खाये कन्‌ टाप्‌ ।)

खगदाकारइस्तदण्डः । इति भरतः॥ सेँटा
इति ख्याता। रुकधारेलीति खामी । तत्पय्यायः।
भ्लिःर्दकलीद्‌ करपालौ 8 गुप्तिका५ कर-
पालिका ६ । इति शब्दरलावलो ॥

ैलितः, चि, (सड +क्त । डस्य लः ।) सततः । इत्य-
मरः॥

श्लो, सनी, (सर +क । छदिकारादिति पाच्चिको'
खीष्‌ । ) कखगदाकार इस्तदग्डः । तत्पय्यायः । ¦

करपालिका २। इत्यमरः ॥

दंश. ख, ल, रोशऋर्ये । इति कविकल्यदुमः । (खदा-
षाक अक-सेट्‌ !) दीघादिः । रेरव्य॑मीखरोभावो-
ऽधोनीकरगच्च । ख ल ईषे धनी । मायानामी-
शिषेण च| अच कम्म॑णिषी। इति दुगादासः॥

॥
|
|
|

|
।

1

दम्भ, की, (६२ + बालकात्‌ मक्‌ |) व्रशः। स्य- इ, चि, (ररेदति। सश +क |) इश्वर | (यथा,

देशा

कुमारे २।€ “जगदीशो निरीखरः” |) प्रः ।
इति मेदिनीकरहेमचन्द्रौ ॥ (यथा, कुमारे ।
३।३४ “कथच्धिदीशरा मनसां बभूवः" ।)

इषाः, पः (दे इति। इश +क।) महादेवः।

(“श्रानेः छतप्राणविमुक्तिरीशः
पथ््कबन्धं नि विडं बिभेद ।

इति कुमारे ३।५९ । ) इं श्रानको शधिपतिः।
इत्यमरः ॥

ईंश्सलखः, पे, (देशस्य सखा बन्धुः राजाहःसखिभ्यः
टच्‌ ।) कुवेरः । इति हेमचन्द्रः ॥

ङश, स्त्र, (इश + अ + टाप्‌ ।) लाङ्गलदण्डः । इत्य
मरटीका शब्द रन्नावलो च ॥ (यथा महाभारते
वनपर्वणि घोषयात्रापन्बेणि २४० । ३०।
“ङ शामन्ये हयानन्ये खूतमन्ये न्य पातयन्‌" |)
(रेशस्य महादेवस्य प्री । दुगे ॥ इेशस्य प्रभोः
पन्नो इति बयत्यन्या खाभिपली । प्रसस्नो यथा,
अ थन्पैवेदे ११।८।९७ “दशा वशस्य या जाया” ।)

इंशादण्डः, ए, (ङंशायाः लाङ्गलस्य दण्डः }) अक्त-
युगयोः सन्धारणा्यौ दः । यथा,--
“योजनानां सहखाणि भास्करस्य रथो नव ।
इंघादणडस्तयेवास्य दिगुणो मुनिसत्तम" ॥
इति विष्णुएुराणे २ अंशे ८।२॥

इश्रादन्तः, ए, (इ शेव दन्तो यस्य ।) रदन्तस्तौ ।
तत्पर्य्यायः । महादन्तः २। इति चिकाण्डद्येषः ॥
इस्तिदन्तः । इति श्ब्दरन्नादलौ ॥

(तदिशिषटे, चि । यथा, ऋग्वेदे ।१।१९७५।४।

“मुषाय खय्थं कवे चक्रमो शान जसा” ।)
ईशानः, पे, (दे । इश + ताच्छिल्यवयोवचन शक्तिष

चानश्र |) महादेवः। इत्यमरः ॥

(““तस्मिन्‌ सुद्धत्तं एरघन्दरौणा-
मौशानसंदश्रनलालसानाम्‌'” ॥

इति कुमारे ७।५९ ।

“तत्रेशानं समभ्यच्यः चिराचो पोजितो नरः"! |

इति भारते |) रकादश्ररुदान्तगंतरडवि शेषः ।

इति एर(शं ॥ (यथा, अख्चलायनग्र द्य दे । 9।€।

“हराय ग्ड़ाय शएव्वौय शिवाय भवाय महादेवाय

उग्राय भौमाय पश्चपतये शुदराय शङ्रायेशानाय

खहा” इति । दृ तमूत्तिधरः शरिबः। स च धुम-

जटिलः । यथा, माकंण्डये । <=८। २३॥

“सा चाह धम्नजटिलमीशानमपराजिता।

दूतत्वं गच्छ भगवन्‌ पाश्वं खुम्भनिसखुम्भयोः'" |)

शिवाम्‌ ्यन्तगत छग्धमूत्तिः । इति रुतिराग-

मख ! ( परमेश्वरः । यथा, छष्याबजु्वेदे ।

“सर्ववे न्रियगुखावासं स्व न्द्रियविव जितम्‌ ।

सन्व॑स्य प्रञुमी शानं सर्व॑स्य शर गं ड इत्‌”› ।

तथा च महाभारते १५।९१।२२।

“ञ्चाद्यं एरुषमीश्रानं परुद्भतं परुूतम्‌ |

ऋतमे काचर ब्रह्य व्यक्ताव्यक्तं सनातनम्‌”

साध्याएत्रो देवतामेदः । यथा,

^धम्भाज्ञष्ठद्धवः कामः साध्या साध्यान्‌ व्यजायत ।

परसवं च्यवनद्धेव द्र शानं परभ तचा” ॥

च

दश

इति भारते ।) श्मोडच्तः | इति राजनिधेयटः॥
ईंश्रानी, स्रो, (रग्रस्य पलो) दुगा | इति तन्तं ॥
ष्रमीडच्तः | इति राजनिर्घटः ॥
ईंशिता,सत्र,(ड शनो भावः। ईशिन्‌ + तल्‌ |} शत्वं
अयिमाद्यरैखग्यान्तगं लेखस्य विष्रोषः । इति शब्द-
रुन्नावलो॥
इशित, [ऋ] चि, (इषे इति। इश्‌ +ढच्‌।)
इरः । प्रञः। अधिपतिः । इव्यमरः॥ (यथा
माघे । २।९५।
“तदौश्रितारं चेदीनां भवां स्तमवमंस्त मा" ।)
इशित, ञी, (दर धिनो मावः । दशिन्‌ + ल) इं शिता ।
देवानामदधेय्यान्तंतै-छयधविष्टेवः । इति हेम-
चम््रः॥ (यदुक्तं |

“सखणिमा लघिमा यातिः पाकाम्यं गरिमा तथा।
इंशित्वश्च वशित्वश्च तथा कामावशायिता"” ||)
पसुत्वम्‌। येन श्थावरादिसव्वेभूतानि अखान्ना-
कारौणि भवन्ति । इत्यमरटीकासारछन्दरी ॥
देवर, चि, (श + वरच्‌) खां |
(““दस्जिन्‌ भर कौन्तेय मा प्रयच्छेश्वरे धनम्‌” ।
इति हितोपदेशे! १। ७९ |) खामि । इति वि-
खमेदिन्दौ । (यथा महामारते।
“खं देव हि यच्चान्यन्ममा स्ति वसु किञ्चन ।
तत्सववे तव विखव्धं कुर पणयमीखर'' ॥
नियन्ता । परञ्चः।
“द्रश्वरः स््वैभूतानां धम्मेको वस्य गुप्तये" ।
इति मनुः। ९।९९ ॥)
इश्वरः, धै, (इरति इश +वरच्‌ | यद्वा, अश्रते

व्याश्नोतीति अश्धातोवंरट उपधाया इत्वं च|)
शिवः। (यथा, कुमारे । ७ । ३१।
“तद्र वान्मङ्गलमग्डनश्रीः
सा पस्पशे केवलम शरेः” ।

“अथे खरं देवगणः सद सप्तविभिरविंभुम्‌॥
“वाग्भिः सितः तवन्‌ यावच्छवे मावे शिवः सितः

शिवं शिवाय भूतानां स्थितं जञात्वा छताञ्चलिः ॥ |

क्रोधाभिरक्तवान्‌ देवमहं किं करवाणि ते" |

“तमुवाचेरः कोधं ज्वरो लोके भविव्यसि'”॥

इति चरके चिकित्छाश्थाने टतौयाध्यायः ॥

“ततः खा प्रजाः शेषं तदा तं करोधेमीखरः।

बिन्यस्तवान्‌ स भूतेषु स्थावरेषु चरेषु च” ।

इति इशयुते कल्यश्धाने ट तीयाध्यायः ॥)

कन्दपंः | इति मेदिनी ॥

“विखदधसत््प्रधानाज्नानोपह्ितचेतन्यम्‌” ।

इति वेदान्तः॥ न्यायमते इंश्वरगुणाः । संस्यादि-

पञ्च वुदिः इच्छा यल । दश्रखरूपं नद्यशब्दे

डद्व्यरः ॥ रेश्ययेशाली । तत्पर्यायः । राष्र ९

ख्यः २ नियुत्वान्‌ इ इनद्रनः £ | इति वेदनि-
२ अध्यायः॥ श्रीहरिः । यथा।

शद्रउवाच।

“इरे कथय देवेश देवदेदक रैर ।
को ध्येयः कञ्च वै यज्यः केव्रेतत्तष्यते परः”
इत्यादि | ओहरिरुवाच ,

॥. ° गे

२१७
ईष

श्टश रुढ प्रवच्छामि ब्रह्मणा च सरैः स ।
अहं हि देवो देवानां स्वेलोके खरे खरः ॥
अहं ध्येय पज्यश् स्ततो स्ततिभिः सुरैः ।
अहं पपण्जितो रुढ ददामि परमां गतिम्‌”
इत्यादि च गारूड २ अध्यायः॥
(खनामख्यातो पतिभेः। यचा, महाभारते ।
“मतिमां ख मनुव्येन्नः इ छर शेति विश्रतः"” | )
इश्वरा, स्त्री, (दशर + टाप्‌ । पैथोगविवत्ताभावात्‌ |
न ङौष्‌ |) दगा।
(“विन्यस्तमङ्लमहोषधिरीशखराया
ख्तोरगप्रतिसरेण करेण पाणिः" |
इति किराते । ““हश्वराया गौर्याः, स्येबभासे-
त्यादिना वरच्‌ । पैयोगविवक्ताभावात्‌ न खोष्‌
इति तद्रीका।) लद्धीः। सरखत्यादिशक्तिः।
इति शब्दरलावली ॥
श्री, स्त्री, (रटे इति +र + वनिप्‌ । वनोर-
चेति खोव्रौ |) रेश्वरा। इति शब्दरन्नावलो
(^त्वमौ खरौ देवि ! चराचराणाम्‌" | इति माक-
देवपुरागं । €१।२।) लिङ्धिनीटच्तः । बन्था- |

दहा
तत्वर्य्यायः । अधयक्तरागः २ अरणः ३ । इत्यमरः ॥
इषा, सन्नी, (इव +क + टाप |) लाङ्लदण्डः। इत्य
मरः ॥ लाङ्लेर इष्‌ इति भाषा ॥ (ऋग्वेदे ।
““हिरुण्मयो वां रभिरीषा त्तो? ।
रथस्यावयवभदः। यथया, ऋग वेदे । १० । १३१५
३। “रथः रकंषः'› |
““हषामन्ये हयानन्ये दखूतमन्ये न्य पातयन्‌?” ।
इति महाभारते । वनपर्न्मनि २४० ।द०। दइंशेति
कचित्‌ पाठः॥)
दषादन्तः, पु, (डषेव दन्तो यस्य |) दीर्घदन्तहश्ती ।
तत्पायः । उदग्रदन्तः २। इति हेमचन्द्रः ॥
(“देषादन्तान्‌ हेमकच्तान्‌ पदमवशौन्‌ कुधाटतान्‌?”
इंषादन्ता महाकायाः सर्वे चाद्करेणवः” |
इति च भारते।॥)
इषिका, सी, (रष + किकन्‌ |) इ स्ति चच्तगे लकः ।
इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥ तूलिका। इत्य.
मरः ॥ अस्त्रविष्टेवः । यथा,--
“सोऽभिमन्लः श रेषीकामोषिकासत्ेय वीय्यैवान्‌।
काकं तमभिसन्धाय ससजं एरुषर्भ'” ! ।

ककौटकोडच्तः। मढजटालता। नाकुलीकन्द्‌ः। इति रामायणं ॥
इति राजनिर्शटः ॥ इषिरः, पु, (रब + किरच्‌ ।) व्यभिः। इति चिकाख
| इष उ उच्छ इति कविकल्पदमः॥ (तुदां-पर-सक- शेषः

| चेट्‌। ) उथ्क उद्धत श्स्यषेवायदरणं । रेबति दंषीका, स्रौ, (इंष + इकन्‌ । आओौयादिकप्ययो
। धान्यं दीनः | इति दुगादासः ॥ ऽयम्‌ । प्रफरौकादित्वात्‌ साधः।) तूलिका ।
| इष ख दाने। (शादि-खात्म-सकं-सेट्‌)) रचत वीरणादिशलाका इ्यन्ये। खावत्तितमनावर्तितं वा
| शदिसने । सयशे। इति कविकल्यदुमः॥ दौधघोदिः। सवयं ज्ञातुं यन्निःच्िष्यते तच्रेयन्ये । आआव॑त्तित-
| खडषते | इच्तो दशेनं। इति दुगादासः। सवं वाकार यर निःच्तिप्यते तत्रेति केचित्‌ ।
| इवः, ए, (इष्‌ + क |) इषः | आश्विनमासः | इव्य- इत्यमर टीकायां भरतः ॥
मरटीकायां मथरानाथः॥ (खनामख्यातः उन्तम- | द्मः, पै, (इष + मक्‌ |) कामदेवः । वसन्तकाल: ।
मनो शएचमध्ये खकः पच्च: । यथा, । इति सिदधान्तकौसुधासुयादिरत्तिः ॥
“श त्तमेयान्‌ महाराज ! दश पच्चान्‌ मनोरमान्‌\१८ | सड खचेषटे। इति कविकल्यद्ुमः॥ (भादि शातमे
“दष ऊदै्तनूज्जखच मधुम।धव वच । | शअक-सेट्‌ ।) दौषोदिरकम्भकः । उ ।
शुचिः शकः सहेव नभस्यो नभ रव च” ॥ १९ | “रेडिष्ट तं कारथितुं क्तात
इति हरिवंशे ऽ ध्यायः ॥) तुं पः पुल्फलं मुनीन््रम्‌” ।
रषत्‌ द्य, (दषणमिति । इंष्‌+खत्‌ |) अल्पम्‌ । | इति भट्टिः ।\।१९९॥
किञ्चित्‌ । मनाक्‌ इत्यमरः ॥ | सकम्मेकोऽपि ५ श्मादपि नेहते” । इति
(५तं दृष्टा कुथितं प मीषत्मस्ं रिताधर”' । जयदेवः ॥ ““सन्वेः खाथं समीहते" इति माघः।
ति विष्णपराये ॥ १।११।१२। | २।६१५ | इति दुगादासः
^षत्‌ सहासममलं परिपुगचन्त्र- | इहा, स्ती, (दह+अ-+टाप्‌।) चेटा । उद्यमः।
बिम्बानुकारि कनकोत्तमकान्तिकान्तं'' | | (“च्छया जायते काम रहय विवडंते ।
इति माकण्डेयपुराणे, शक्रादिमाहाढ्यम्‌ ॥ । श्रद्धया वदधते धम्मेरतेषां फलमिदं विधा” ॥
“हदि तिति यच्छडं रक्तमीषत्‌ सपीतकम्‌”। इति रामाये ॥ ३ काण्डे | तथा च मनुः २।३७।
दति चरके दचस्थाने सप्तदशाध्यायः ।) । भ्राच्नो बलार्थिनः षणे वैष्सयेहाधिगोऽदटमे” ।
ईषत्करः, प, (षत्‌ + ठ + खल्‌ ।) अत्यल्पः । तत्य- “वैश्यस्य बडहृष्यादिचेद्ार्थिनः'” इति तद्रौकायां
गयायः। जे: २ उपपदं ३ गन्धः ४ अनुबन्धः ५। कु्तुकभ दः |) वाञ्छ! । इच्छा । इति चिक्ाण्रेषः॥
ति चिकाण्डश बः । इषत्ज्रियमां वस्त । इति (*धम्माधं यस्य वित्तेहा वर तस्य निरौहता।
व्याकरगं । १ । सच्तालनादि पङ्कस्य अयो न स्पशनं दयाम्‌” ॥
सेषत्यागडः, प, (इषत्‌ पण्डः) धूसरवशेः | दइमरः॥ | इति महाभारते । १।२९।४८॥)
दरषदुग्, चि, (रष त दुष्येत ।) अल्पतप्त । तत्प- इहण्टगः, ए (रंङाप्रधानो ग्गो डकः |) कुक्षुर-
ययायः। कोष्णं २ कवोशं २ कदुष्णं मन्दोष्थं५। प्रमाणदइरिगघ्नकभिलवणंजन्तविषेषः। इति
इति हेमचन््रः॥ भरतः॥ चंघ इति स्यावः । तत्प््थायः। कोकः २

| इेषग्र्तः, पै, (इषत्‌ रक्तः) अल्पलोडितवयेः । | इकः ई । इयमरः ॥

|

८1

(“पलस्य सता राजन्‌ शलभा प्रकीर्तिताः ।
सिंहाः किम्पुरुषा व्याघ्रा यन्ता ड हाम्दगास्तथा" ॥
इति महाभारते । अदि पर्वणि ॥) (नायको ग~
वदलभ्यामपि नायिकामीहते वान्त इति ।)
गाटकरूप कमेदः। इति मेदिनीकर हेमचन्द्रो ॥
(तल्नच्तगं यथा, सादहिग्यदपेणे षपरिच्छदे ।
“ङं हाम्टगो मिश्रटत्तशखतुरङ्कः प्रकीरत्तितः।
मुखप्रतिमुखे सन्धी तच निन्बैहनं तथा ॥
नरदिच्यावनियमौ नायकप्रतिनायकौ ।
ख्यातौ धीरोडतावन्धो गृएमावादयुकतारत्‌ ॥
दि्यस्ियमनिच्छन्तीमपहारादिनेच्छतः ।
श्टङ्ाराभासमप्यस्य किचित्‌ किचित्‌ प्रदशंयेत्‌।
पताका नायक्ता दिव्या मचय खपि दशोडधताः।
युद्धमानीय संरब्धं परं व्याजान्निवत्तेयेत्‌ ॥
महात्मानो बधप्राप्ना खपि बध्याः स्युरत नो ।
रकाङ्खो देव रवा नेतव्याः परे एनः ॥
दिब्यस्ीहेतुकं युधं नायकाः षडितीतरे” ॥
“मिश्रं स्याताख्यातम्‌ । खन्धः प्रतिनायकः |
पताकानायकास्त॒ नायकप्रतिनायकयोमिलिता
दश्च । नायको म्टगवदलभ्यां नायिकाम्र इहते
बाञ्कतीति डंहाम्टगः। यथा-कमस॒मशेखर-
विजयादि"” ॥)

डहाङकः, ए, (संहाप्रधानो टकः) रंहाग्रगः।
इति शएब्दरन्नावली ॥

ख

उ, उक्ारः। पञ्चमस्वरवशेः। अस्योचारणं ओषः ।
(यधा, शिक्ताग्रये।
“करा वहाविचुयशास्तालव्या अोद्जावप्‌'”
तथा च सुग्धबोधे ।
“उच्य पपवबभमवा खो अौद्ाः', । )
सच ङखो दीर्धः श्तच्च भवति । (खव चरिधापि
परचेक उदात्तानुदात्तखरि तभेदेन नवमसक
पुनः प्रत्यक अनुनासिकाननुनासिकभेदात्‌ दा
दशविधं खव भवति । अस्य ध्यानमाइ ।)
“उकारः परमेशानि अधःकुण्डलिनी खयम्‌ ।
पौतचम्यकसङ्कग शरं पश्चदेवमयं सदा ॥
पद्चप्राणमयं देवि चतुन्बगं प्रदायकम्‌” |

श्ति कामधेनुतन््म्‌ ॥ ( वक्कोयभाषायां ) अस्य
लेखनप्कारोयया,

“ऊद्धाधो मध्यतः कुना रेखा वामगता खुभा।
विशन्ति वायुवङ्गीन््राः शक्तिर्माचा परा सूता", ॥
इति वगाद्धारतन्बम्‌॥ अस्य नामान्तराणि यथा,
“उः शङ्करो वत्तुलाच्तो भूतः कल्यायवाचकः ।
अमरेशो दच्तकशंः षड़वक्तो मोहनः शरिवः।
उयः प्रषटंतिविंशुविंशकम्मां महे-खरः |
शचन्नश्चटिका एषटिः पञ्चमी वड्िवासिनी ॥
कामन्नः कामना चेशो मोदिनी विघ्नहन्महौ ।
उण कुटिला ओतं पारदोपो डषो इरः?” |
इति तन्त्ोक्तवशाभिधागम्‌ ॥ (माटकान्धासेऽसय

दकत्तिणकगे स्यानम्‌ । यदुक्तं माटकान्यासमन्ते |

५3

उक्था

“ङं नमो दच्िणकेँ ऊॐ नमो वामके” ।)

उ, ख, शब्दे । इति कविकल्यद्रमः ॥ (भ्वादि-ात्
अकं-निट्‌ |) उ अवते गौः । इति दुर्गादासः ॥

उ, ब्य, (ड शब्टे + क्षिप्‌ + तुक्‌ न |) सम्बोधनम्‌ ।
रीषोक्तिः। अनुकम्पा । नियोगः । पदपरणं ।
पादपुरणं । इति मेदिनी ॥ परन्नः। अङ्गीकारः ।
इति देमचन्द्रः॥ इदमेव उड इति स्यातं॥

(“उमेति मात्रा तपसो निषिद्धा,
पश्चादुमाख्यां सुमुखी जगाम” ॥

इति कुमारे । १।२६॥)

डः, पै, (अतति विश्वमयत्वात्‌ सव्वं व्याप्नोतीति ।
त्‌ +ड |) शिवः। इति तिकाणडष्रेषः ॥
(“अकारो विष्णुरुदिष्ट उकारस्तु मेर: ।
मकारेणोच्यते ब्रद्या प्रणवेन चयो मताः” ॥
इति पुरारे ।) ब्रह्मा । इति कश्िदेकाच्तरकोषः।

उकनादहः, ध, पोतरक्तवर्णाश्चः। स ख्व कचित्‌
छब्णर क्तच्छविः । इति हेमचन्द्रः ॥

उक्तं, को, (वच्‌ +क्त |) रखकाच्तरछन्दः। इति
मेदिनौ ॥ वाक्छम्‌ ॥

उक्तः, चि, (उच्यते यः) वच्‌ + कम्भणि क्तं ।) कथितः।
तत्पर्यायः । भाषितः २ उदितः इ जल्थितः 8
ख्यातः ५ अभिहितः ई लपितः 9 इत्यमरः।
गदितः < निगदितः € इरितः १९० उदीरितः१९

भटितः १६ रटितः १७ व्याहृतः १८॥
(यथा, माकंण्डेयएराये देवीमादहाम्य €९। € ।
“इत्यक्तः सोभ्यधावत्तामसुरो धम्रलो चनः”
तथा, तच्रेव ८५ । ६६।
“इदुक्ता सा तदा देवी गम्भोरान्तःस्मिता जगौ'"।)
उक्तिः, स्त्री, (वच्‌ +भावे क्तिन्‌ |) कथनं । तत्‌
तपर्ग्यायः । व्ाङ्ारः २ लपितं ३ भाषितं 8 वचनं
५ वचःई। इव्यमरः॥ (“खतिसच्तिप्रचिरन्तनो
क्तिभिः"। इति मुक्तावलीखधचना । तथा, चामरे ।
“रकयोत्तया एष्यवन्तौ दिवाकरनिशाकरौ” |)
उक्थं, क्ती, (वच्‌ + यक |) सामवेदः। इत्यणादि
कोषः। (यथा, ऋग्‌ वेदे । ३ । ६४ । 9 ।
““विप्रा उक्थेभिः कवयो ग्रगन्ति""
श्तोचम्‌ । यथा,
“अथय योसावन्तरच्तिणि पुरुषो दृश्यते सेवकं
वत्छाम तदुयजुः तत्‌ उक्धं तद्ब्रह्म । इति
छान्दोग्ये उपनिषदि ।)
उक्यश्चाः [स्‌] ए, (उक्येरक्धानि वा शंसति ।
मन्ते खेत व होक्थ शस्‌ परोडासो रिवत्नियच शरेत-
वद्ादीनां डस्‌ पदस्येति वक्तयम्‌ । यच पदत्वं
भावि त्र डस्‌। अन्यत्र रिवः |) यजमानः ।
इति ब्याकरयं ॥ (यथा, ऋग्‌वेद । ७ ।१९ । € ।
“नरः शंसन्तु क्धश्रास उक्था” |)
उक्था, स्त्री, (वच्‌ + थक्‌ + टाप्‌ |) कन्दो विष्येषः।
रकाच्रङत्तमुक्या। सा दिविधा। ओरी; १ सन्बै-
गरुः । यथा ओरीत्ते सातां । इति कन्दोमञ्नरी ।
उः र सन्बेलघः। यधा । उरवतु । इति छदो.
$णवः ॥

भितः १२ लड्तः १३ रपितः १४ रुदितः ११५ |.

उग्र
उच्त षि । ( भ्वादि-पर- सकं-सेट्‌ । ) इति कवि-
कल्पद्रुमः । उच्तति ढन्तं मेघः। ट्‌ सेकः । इति
दुर्गादासः ॥ ( “उच्ताम्मचक्रनेगरस्य मार्गान्‌, ।

इति भट्टिकाव्ये । ३।५॥)
उक्तः चि, ( उत्त + अच्‌। ) सिक्तः । धौतः॥
उच्ततरः, पु, (उच्तन्‌ + तरप्‌ |) मददाटषः । इति

हेमचन्द्रः ॥
उच्ता, [ न्‌ ] ए, (उचत + कनिन्‌ |) दषः | इ्यमरः।

(यथा, ऋगतरेदे ८।७१।€। “उच्ता मिमाति प्रति-

य॑न्ति धेनवः" । तचा च कुमारे ७।७० ।

“तच्रावतीर््याच्युतद त्तस्तः
शर इनादोधितिमानिवोच्तशः”” ॥)
ऋषभौषधिः॥ इति राजनिघंगटः ॥
उख, गतौ । इति कविकषल्य ुमः। (भवादि-पर-सकं-
सेट्‌ ।) पञ्चमखरी॥ खोखति। इति दुर्गादासः ॥
उख, इ, गतौ । इति कविकल्पद्ुमः ॥ (इदित्‌-भ्वादि

-पर-सक-सेट्‌ ।) पद्चमखरी । इ उद्ति । इति

दुर्गादासः ॥
उखन्बेलः, पै, द णविशेषः। तत्पर््थायः। उखलः र्‌

भूरिषः ३ सुट णः 9 ट णोत्तमः ५। अस्य गुणाः ।
बलदाटत्वं । रुचिकारित्वं । पम्रूनां सब्बैदा हित-
कारित्व्च्‌ । इति राजनिषेगटः ॥
उखा, सी, (उख +क +टाप्‌ |) स्याली । इव्य-
मरः ॥ हाड इति भाषा । ( वथा, सुश्रुते ।
^इ दधः खतेजसा वह्िरखागतभिवोदकम्‌'” ॥)
उखं, चि, (उखायां संवृतं । उखा + यत्‌ ।) खाली.
पक्कमांसादि । तत्पर्य्यायः । पेठर ३ । इत्यमरः ॥

( ““श्ूल्यमु ख्यञ्च होमवान्‌"? । इति मद्भिः ४।९।

उखायां भवः। अमिः। यथा, अथन्वेवेदे ।४।९६४।२।

“उख्यान्‌ (अभ्रीन्‌) इ्तेषु विभ्नतः? |)
उग्र, चि, (उच्ति कधा सम्बध्यते । उच्च समवाये

+ ऋचेन््रे्यादिना रक्‌, गश्चान्तादेशः |) रौग्रं ।

उत्कटं । इत्यमरो मेदिनी च ॥

(“लोकेषु प्रथितं चोग्रं तपस्तस्य भविष्यति" |)

इति रामायणे ॥

“लामिखादिष चोग्रेषु नरकेषु विवन्तंनम्‌'” ॥

इति मनुः।१९२।७५ । यश्छादिधारी। दारणकम्भी ।

यथा मनुः ४।२९२।

“उग्रान्नं खूतिकान्नच पर्य्यायान्तमनिदं शम्‌” ॥)
उग्रं, क्षी, वत्सनाभनामविषं । इति राजनिर्घ॑गटः ॥ `
उयः, पै, (उच + रक्‌। गश्चान्तादेशः ।) मदहादेवः।

वायुमूत्तिरयं । इति भविष्यएराणम्‌ । ( यथा,

महाभारते । १३ । [शिवस इ खनामकथने । १७।९ ।

“उग्रो वंश करोवं शो बंश्रनादो छयनिन्दितः” ॥

पविश्रेषः । इति मावा ण्डेये । ७६ । ४७ ।

च्तच्ियात्‌ श्रूबायां जात" जातिवि्ेषः। इत्यमरः ।

आगुरि इति माषा । (बथा च मनुः । १५०।६।

“च्तचियात्‌ ग्रूडकन्धायां कूराचारविदहारवान्‌।

च्चमरूडवएजन्तुरुग्रो नाम प्रनायते? ॥)

स्य कम्भ विलवासिगो धादिबधवन्धनम्‌” ।
तथाच मनुः । १०१४९ ।

“क च्लोयएक्तसानान्तु विलौकोवधमन्धगम्‌ '' ॥

ग्र
नच्तचगयविशेषः । स च पव्वैषवगुनीपृब्वीषाएा-
पुव्बेभाद्रपदमघाभरण्थात्मकः । इति ज्योतिषं
श्ोभाञ्ननटनच्तः। इति शब्दचद्धिका ॥ केरल-
देशः । इति हेमचन्द्रः ॥ ( रुढः । उग्मोदेवः।
सखनामस्यातो दानवविशेषः । यथा इरि वं ।
“वेगवान्‌ केतुमानुग्रः सोग्रययमो महासरः” ॥
छतराष्रस्य श्तणुन्ेषु णकः। यथा, तरा्रपु्च-
नामकथने १।१९७ । १९ । महाभारते ।
“उग्रभोमरथौ वौरौ वौरबाडरलोलुपः' ॥
नरेन्द्रादिव्यास्यस्य काश्मीर राजस्य खनामस्यातो
गुरः । यथा, राजतरङ्गिणी ।
“दिव्यानुयरहभागु याभिधो थस्य गुरयधात्‌” ॥
विष्णः। इति महाभारते । १३ ।१४९ । ५९ ॥
स््नी,यो गिनौभेदः। यथा, कालिकायां | ६ ०खध्यायः।
“महाकाल्यथ रूढाणौ उग्रा भीमा तयेव च” ।)
उग्रकाण्डः पे, (उग्रः काण्डो यस्य ।) कारवे्लः ।
इति राजनि्ैगटः॥ करेला इति भाष! । कापवेल्ल-
श्देऽस्य गणादिक जेयम्‌ ।)
उग्रगन्धे, क्ती, (उग्रो गन्धा यस्मिन्‌ ।) ङ्ग । इति
साजनिघेशटः ॥
उग्रगन्धः, ए, (उग्स्तीत्रः गन्धो यस्मिन्‌ ।) लशुनः ।
कट्फलः । अ्नंकटच्तः । इति राजनिर्घगटः ॥
चम्पकः । इति शब्द्‌ चन्द्रिका ॥ उत्कट गन्धयृ्त
चि ॥ (यथा, हारीते प्रथमस्थानेऽदटमाध्यायः।
“उग्रगन्धं एणं स्यादश्रवघो षितं घृतम्‌ ।
यथा यथा जां याति गुणवव्छात्तथा तथा"? ॥ )
उग्रगन्धा, स्री, (उग्रः गन्धो यस्याः |) अजमोदा ।
वचा । किक्िकौषधी। इति मेदिनी । अज-
गन्धा । यवानौ । इति राजनिर्धटः ॥ (वचा,
यमानी च । इति मावप्रकाश पुव्वेखण्डे अनेकाः
नामवर्मः ||)
उग्रचण्डा, स्त्री, (उग्रा चण्डा कोपना स्त्री ।) देवी-
भेदः । यथा महिषासुरः प्रति भगवतौवाकयम्‌ ।
“उग्रचग्डेति या मूर्तिंभदकाली छदं एनः ।
यया मूर्त्यां त्वां हनिष्ये सा दुर्गेति प्रकीर्तिता ॥
-ख्तासु मूक्तिषु सदा पादलम्नो णां भवान्‌ ।
पृज्यो भविब्यसि त्वं व देवानामपि रच्तसाम्‌ ॥
अदिटद्टौ उग्रचण्डामूर््या तवं निहतः एरा ।
दितीवषटद्धौ तु भवान्‌ भदरकषःल्या मया इतः .॥
दुर्गारूपेणाधुना त्वां इनिष्यामि सहानुगम्‌' ।
इत्यादि ।॥ # ॥ तस्याः प्रादुसविो यथा ।
ओओमगवानुवाच।
“उय्रचण्डा तु या मूत्तिरदादशस॒जाऽभवत्‌ ।
सा नवम्यां एरा छब्णपत्ते कन्यां गते रवौ ॥
प्रादुधंता महामागा योगिनौकोटिभिःसद्"१।१॥
अनया मूर्च्या दच्तयन्नमङ्गः छतः । यथा,--
“खावाएुस्य तु युर्गायां सचं दादशवारथिक्म्‌ ।
दत्तः कत्त समारेभे डताः सर्व दिवौकसः ॥
ततोऽ न ढतन्तेन दच्तेण सुमहात्मना |
कपालीति सती चापि तच्नायेति च नो इता |
ततो सोषसमायुक्ता प्राणांस्तत्याज सा सती ।

वय्तदेा सती चापि चगढमूत्तिस्तदाभवत्‌ ॥
३१

२१९.

खग
ततः प्रत्ते यज्ञे तु तस्मिन्‌ दादशवार्धिंके ।
नवम्वां छष्णपत्ते तु कन्यायां चणम तिक्‌ ॥
योगनिदा महामाया यो गिनीकोहटिभिः सद ।
सतीरूपं परित्यज्य यन्नभङ्गमथाकरोत्‌ ॥
शङ्करस्य गरः सर्वैः सदिता शङ्करेण च |
खयं बभञ्च सा देवी महासचं महात्मनः
ततो देव्या महाक्रोधे तीते चिदिवौकसः ।
पूजयादचकुरतुलं देवीं पृन्वौदितेन वै ।
पुब्बादितविधानेन पुजामस्या दिवौकसः।
ज्ृत्वेव परमामाएनिंडतिं दुःखड्ानये ॥
खवमन्यैरपि सदा कायं देव्याः प्रपूजनम्‌ ।
विभूतिमतुलां पापं चतुब्वेग प्रदायकम्‌ ॥
यो मोहाद थवालस्यादे वीं दुगं महोत्छवे ।
न पूजयति दम्भादः देषादाप्यथ भैरव ॥
क्रुद्धा भगवती तस्य कामानि्टातनिहन्ति वै ।
परत्र च महामायावलिभरूत्वा स जायति ॥
अद्न्धां रधिरेभ्भांसेम्नेदामां सेः सगन्धिभिः।
पूजयेद्र जातीरयव्यलिमिर्मौ जनैः शिवां” ॥
इ्यादि॥ #॥ तन्मन्ललो यथा,--
““मद्रकालोसुयचण्डां महामायां महोत्सवे ।
ने्वीजन्तु सव्वौसां पूजने परिकौत्तितम्‌ ।
वन्तं यथोयचण्डायाः एथक्‌ त्वं टश मेरव ॥
ऋद्यदयं नेचवीजं मन्त्रस्य पान्तमन्तरे ।
व्धिनान्तखे गन्द िन्द्भ्यां तन्तरमौय्रकम्‌'” ॥
इत्यादि च कालिकापुराणे ५€ । ६० अध्यायौ ॥

उग्रतारा, स्त्री, (उग्रादपि भयात्‌ भक्तान्‌ चाति

तास्यति वाया॥ उ+ तु+ रिच्‌ + खच्‌ +
टाप्‌ । यथा, निरुक्तौ ।

“उग्रादपि भयात्‌ चराति यस्मात्‌ भक्तान्‌ सदा-
म्बिका”।) देवीविश्ेषः। अस्या उत्यत्यादि
यथा,--

“स्वं बामेव देवानां यच्ञभागान पादरत्‌ ।

खयं सुम्भो निरुम्भख दिक्पालत्वं तथा गतौ ॥
सर्ववे सुरगणाः सेन्द्रास्ततो गत्वा हिमाचलम्‌ ।
गङ्कावतारनिकटं महामायां प्रतुदधुवुः ॥
अनेकसंस्तता देवौ. तदा सर्व्वामरोत्करः ।
मातद्कवनितामूर्तिभरंत्वा देवान च्छत ॥
युद्माभिरमरर् स्तयते का. च भाविनी ।
किमथं मागता युयं मातङ्गस्याञ्नमं प्रति ॥

णवं ब्रुवन्त्या मालञ्चास्तस्यास्त्‌ कायकोषतः।
समुद्धतान्रवीदेवी मां स्त्वन्ति सरा इति ॥

शुम्भो निखम्भो छयषछरो बाधेते सकलान्‌ छरान्‌।
तस्ात्तयोबंधाया चं स्तये$द्य सकलः खरः ।
विनिःतायः देवास्त मातञ्ाः कायतस्तदा ।
भिन्नाञ्नननिमा छष्णा सश्चद्रौरौ च्तणादपि ॥
कालिकाख्याभवत्‌ सापि दिमाचलक्घताखया |
तामुग्रताराग्षयो वदन्तीह मनीषिणः ॥
उस्रादपि भयाच्लाति यस्माद्‌ भक्तान्‌ सदाभ्बिका।
रख्तस्याः प्रथमं वीजं कथित तन्ल्रमेव च ॥ #॥
५२ वेवैकजटाख्यातिर्वस्ात्तस्या जटाधिका ।

टग्‌ त्वं चिन्तनं चास्याः सम्यक्‌ चेतालमैरवौ ।
यथा ध्यात्वा महादेवीं भक्तः प्राप्नो यभौसितम्‌ ।

उग्र

चतुसनां छष्णवणों मुणडमालाविभूषिताम्‌ ॥
खड गं दच्िगापाणिभ्यां बिभ्वतीन्दीवरः त्वधः।
कर्चोश्च खपंरद्चैव कमादामेन विसतीम्‌ ॥

खं लिखन्ती जटामेकां बिभ्नतीं शिरसा खयम्‌ ।
मुखमालां धरां ग्रीषे म्रीवायामपि सरव्दा ॥
वच्तसा नागहारन्तु बिभ्रतोँ रक्तलोचनाम्‌ ।
छष्णवस्रधरां श्यां याघ्राजिनसमन्विताम्‌ ॥
वामपादं शवद्छदि संस्थाप्य दच्िणं पदम्‌ ।
विनस्य सिंदष्े तु क्ेलिदाना शवं खयम्‌ ॥
साट हासमदाघोरा रावयुक्तातिभीषणा ।
चिन््योयतारा सततं भक्तिमद्धिः सखे्युभिः'"॥॥
“शतस्याः संप्रवच्यामि या अष्टौ योगिनीस्त ताः।
महाकाल्यय. रराणो उग्रा भोमा तथेव च ।
चोरा च भ्नामरी चैव महाराचिख सप्तमी ॥
सवी चामी पक्ता यो गिनीच्ताः पपूजयेत्‌"।
शति कालिकापुराणे ६० अध्यायः ॥ # ।॥ श्षपिच
“ब्रहमरेलस्य पवस्य भूमिपीरे थवस्थिता ।
“चारनिन्नं शुभावक्ते कामास्यानाभिमण्डलम्‌ ।।
यच्रोय्तारारूपेया रमते परमेश्वरी ।

तच्च तेनेव रूपेण पूजितव्या शुमात्मिका ॥।
तस्यास्तु वीजं ु्बेस्मन्‌ उत्तरे प्रतिपादितम्‌ ।
रूपं ष्टण नरे येन ध्येया सदाशिवा॥

छव्णः लम्बोदरी दीर्घा विरला रक्तदन्तिका ।
चतुख॑जा छश्ाङ्ग तु दत्ते कत्तंकखधेसौ ॥
खड्गं चेन्दोवर वामे श्रोे त्ेकजटां पुनः ।
वामपादं शवस्योन्व निंधायोत्थाय दल्िणम्‌ ॥
शवस्य दये न्धस्य साटद्धसं प्रकुव्वेतौ ।
नागहारशिसोमालाभ्ूषिता कामदा परा॥
चिकोणं मण्डलं चास्या ङंकारमध्यवौजकम्‌ ।
दारे नानायो गिनोनां नामान्यस्यार्‌ तन्लके ॥
ज्ञेयानि नर श्ादंल तत्रोक्तं वान्यगोचरे ।

इति कालिकापुराणे कौमास्थारूपनिेये ८६
च्छध्यायः ॥*॥ सा च वशिशापात्‌ वामा
श्रूता । वथा,--

ख्यं उवाच |

“रतदिष्णोव्येचः श्रत्वा विधिना सदितः स तु ।
चऋक्ोचकार दये तदचः साध्यसाधने ॥
विष्य तान्‌ ब्रद्मविष्णुयमान्‌ रषभवा इनः ।
आदाय सगणान्‌ सन्वन्‌ कामरूपान्तरं यबौ ॥
उग्रतारा ततो देवीं गगांख पराह शङ्करः ।
उन्घारंयन्तु सकलान्‌ इमान्‌ लोकान्‌ गणा डतम्‌ ॥
उतारे मडादेवि त्वचचाप्यत्सारय डतम्‌ ॥
ततो गणाः कामरूपा वीचाप्यपराजिता।
लोक्ञानुत्सारयामा्ुः पौठं कन्तु रहस्यकम्‌ ॥
उत्छाग्माने लोके तु चतुब्यैे दिंजातिभिः।
सन्ध्याचलो गतो विप्रो वशः कुपिनी मुगिः।
सोऽप्यग्रतारया देव्या उत्छारथितुमौश्या ।

शकैः सद डतः प्राह शापं कुत्येन्‌ सुदासणम्‌ ।
यस्माद तं वामे त्वयोत्सारयितुं मुनिः ॥
तस्मात्वं वाम्यभावेन पुन्या भव समन्तिका ।
भव्न्ति ल्लेच्छवत्‌ यस्मा द्रणास्ते मन्दबुद्धयः ।
भवन्तु खञेच्छास्तस्माद भव्या काभरूपके ॥

उच

महदेवोऽपि यस्मान्मां निःसार यितुमुद्यतः ।
तपोबलं मुनिं दान्तं स्ञेच्छतदेदपारगमभ्‌ ॥
तस्मात्‌ क्ञेच्छप्रियो भूयात्‌ शङ्कर खास्थिभस््टक्‌ ।
ख्तत्त कामरूपास्यं स्ेच्छ घ भवद्रलं ।
खयं दिष्णुने चायाति यावत्‌ कालमिदं पुनः ।
विरलाख्चागमाः सन्तु यच्च ततूप्रतिपादका
विरल यत्त॒ जानाति कामरूपागम्‌ बुधः ।
स खव प्राप्तकालेऽपि पब्ब फलमवाप्यति ॥
रखवसुक्कता वशित तच्रवान्तरधीयत ।
ते गणाः ्ञेच्छतां याताः कामरूपे सुरालये ॥
वामा$भूदुय्रतारापि शग्भ्ेच्छरतो ऽभवत्‌” ।
इति च कालिकापुरागे ८द अध्यायः ॥

उग्रत्वं, की, (उग्रस्य भावः। उग्र +त्व |) उग्रता ।

४३
उत्वटता। तत्पय्थे यः। चण्डता र। इति हेम-

चनः

उग्रधन्वा, [न्‌] ठै, (उग्रं धनुयस्य । धनु षश्चेत्यनय्‌ ।)

इनद्रः। इति हेमचन्द्रः | (“स इष हस्तेः स निषः

किभिवश्रौी संखा सायुधं इन्द्रो गणेन। संद जित्‌
सोमपा बाशद्युमधन्वा प्रतिदिताभिरस्ता?।
डति ऋभ्वेदे । १०।१६०३।९ ॥ शिवः । उग्रधनु- |`

विशिष्टे, ति।)

उग्रनासिकः, चि, (जया दीर्घां नासिका यस्य |)
दीषनासिकाविशिष्टः। इति हेमचन्द्रः ॥

उग्रशेखरा, शली, (उयस्य महादेवस्य ग्रे खरः मस्तक
बासख्ानत्वेन यस्याः |) गङ्गा । इति शब्दर न्नावलो |

उग्रसेनः, ए, (उया सेना धस्य) मथरादेशस्य राजः
विश्रेषः। सच आङ्कपएुच्लः। कंसराजपिता च।
परीच्छित्‌एलः! इति श्रीभागवतम्‌ ॥ (तया
महाभारतेऽपि “जनमेजयः पारित्तितः सद-
भ्वाटभिः कुरच्तेचे दौघंसचमुपाल्ते। तस्य भरातर
ख्यः ख्रतसेन उग्रसेनो भीमसेनख' इति । तथा
च तत्रैव १।६५।४२।
“भीमसेनोयसेनौ च सपर्ण वरुस्तया?, |)

उग्रसेनजः, ए, (उद्र सनाव्‌ जायते इति। उयरसेन
+ जन +ड |) कंसनामाद्रराजः। इति चि-
काणडद्रेषः |

उग्रा, खी, (उच्यति कधा सम्बध्यते या। उच सम-
बाये + ऋ्येनयादिना रक्‌ ` गश्वान्तारेशः। तत-
दाप्‌) यवानी । वचा । इति राजनिघंगटः ॥
(“दन्त चाक्ते हितं श्रे तिलोयाचव्बणं सद्‌ा"
मति वैद्यकचक्रपाणिसंयरदे मुखरोगाधिक्ारे |)
शिकिकौषधी | इति हेमचन््रः | उरजातिश््न ।
(यथा मनुः १० । १६ ।

“क्र्गावस्षथो यायां अपाक इति कौत्छते" |)
धन्याकम्‌ । इति रनमाला । प्रखरा नारौ ।
उदकः, ` ए, उत्कणः। इति ग्रब्दमाला ॥ उकुन्‌ इति

भाषा।
उच, रय समवायने। मिश्वये। इति कवि
कल्यद्गमः॥ (दिवां-पर-सकंसेट )कखादिः। इरः
ञो चत्‌ ञ्चोचित्‌ | अस्मात्‌ परषादित्वात्‌ नियं ख
इत्यन्ये। य उच्यते केशः चानात्‌। इति दुर्गादासः।
उचितं. चि, (वच्च + "(रचचिवचिङ्चिकुटिभ्यः कित्‌"!

कशे
उच्च
इति कितच प्रत्ययः।) विदितम्‌ । न्यत्तम्‌ । परि"

भितम्‌। य॒म्‌ । इति हेमचतरः ॥ याह्यम्‌ । इति
शब्दर लावलो ॥

उच्च, चि, (उचिनोतीति। चिज चि्यां अन्येभ्योऽपि

दति डः । उद्वेरूव मस्ति अचर वा ! अश्रं आद्यच्‌,
खव्ययानामिति टिलोपः | ) उपरि। उंच इति
भाषा। तत्यय्योयः। प्रास र्‌ उन्नतम्‌ द उदग्रम्‌ $
उच्छितिम्‌५ तुङ्गम्‌ ई। इत्यमरः ॥ उन्तुङगं 9। इति
तद्टौका॥ (यथया, रघः ३।१९३ ।

“्दन्ततः पञ्चभिरुचसं खयेः,

द्धय्येगेः सूचितभाग्यसम्पदम्‌'")।)
ज्यो तिषोक्तं ्रडाणामुदस्थानम्‌ । यथा,

“अजटषमम्टगाङ्नाकृलीराः

भषवणिनौ च दिवःकरादितुङ्काः।

दशशिखि्न॒युक्तिधीन्व्ियां न

स्त्रिणवक विश्रतिभिख ठेऽप्यनीचाः' ॥
र्य्यादीनां सप्तानां ग्रहाणां मेषडषभादयो राशयः
स्लोकोक्तक्रमविशि्टा उचख्यानानि खखतुङ्गा-
पेत्तया सप्तमस्थानानि च नौोचानि, तचोच्धेष्वपि
दशशमादयो र₹1शिचिशाशाः यथाक्रमं उच्वेष पर
मोच्वानोचेष परमनीचा भवन्तीति ॥)

उचकः, [स्‌] व्य, (उब + अच्यसव्वेनान्नां इति

प्रागिवीयेष अरयेषु टेः पागकच्‌ ।) उच्चः । खति-
श्योचम । इति दिरूपकोषः॥ (यथा विषणु-
एराशम्‌ ।
“वशिष्धाद्येदयासार स्ते चं कुव्व द्धि रुच कोः"
उच्रतम्‌। यथा माघे १।१२।

“गिरेल्त डत्वानिव तावदुचके-

अंवेन पौठादुदतिष्दच्युतः"' ॥)

उच्चटा, सी, (उत्‌ + चट्‌ +अच्‌ + टाप्‌ |) गन्ना ।

भूग्वामलकौ ।

(“उश्वटाचु्म्यवं च्तौरेगोत्तममिष्यते।
एतावय्यै दटामूलं पेयमेवं बलाधिंना"" ॥

इति सश्चते चिकित्सितस्थाने २६ |)

नागर मुता । इति राजनिषैटः ॥ दम्भः । चथ्या |
लष्रनप्रमेदः | इति हेमचन््ः॥ इशवि्रोषः।
निष्िषो इति स्याता । चंचुया इति केचित्‌ ।
हर्यमरटोकायां भरतः । तत्पर्यायः । चुड़ाला २
चक्रलाद्‌। इत्यमरः ॥ अम्बुपचा 9 जटिला ५
खुक्रला ई उत्तानकः 9 | इति रन्नमाला ॥

उचण्डः, चि, (उत्‌ चण्डतोति । चङि कोपे + अच्‌ |).

त्वराग्वितः | अविलम्बितः। इद्यमरः।

उच्तरः, ए, (उच्चः उन्नतस्तसः |) नार्किलङत्तः।

इति राजनिधंगटः ॥ (नारि केलशष्दे$स्य विवरणं
च्ातव्यम्‌ |)

उचतालं, ज्ञी, (उच्चः मत्ततया परचरक्तालो यच |)

पानगोधां त्यम्‌ । इति रेमचन््रः

उच्चदेवः, ए, (उच्चः सब्बेदेवमथत्वात्‌ ओष्टः देवः |)

ओओकछलव्णः | इति चिकारषेषः ॥

उचन््रः, पै, (उत्‌ खल्पं अव शिर्न्द्रो यस्मिन्‌ ।)

राचिशेषः। इति शब्द्रन्नावली ॥

उच्चयः, ए, (उत्‌ + चि + अच्‌।) परि धानवस््र्भ्थिः ।

उच्चे

तत्पर्य्यायः । नदी २॥ इति हेमचन्द्रः । (पुष्या
दीनामुत्तालनम्‌। यथा, रघः १०।४४।
“करिष्यामि शरेन्तोच्छोन्तच्छिरःकमनोचयम्‌”
“ुष्योचयं नाटयति इति शकुन्ते १माङके ।
राशिः। समष्धिः। यथा,
““शिलोचयोऽपि च्ितिपालमुदधः'। र घु।;२।५९।
“वाश्च श्याद्योग्यताकाङ्कासत्तियक्तः प्रदो बयः", ।
इति साहि्यदपणे । २।१॥)
उचलं, ज्ञो, (उलतीति । उत्‌ + चल्‌ + अच्‌ |)
मनः । इति हेमचन्द्रः ॥
उच्चललाटा, स्त्री, (उच्चसुन्रतं ललाटं यस्याः |) उच्नत-
ललाटवतौ। इति चिकाणश्चेषः॥
उच्चाटन, क्तो, (उत्‌ + चट्‌ + णिच + ल्यट्‌ ।) उत्‌
खातम्‌! उचाटन इति भाषा। षट्कम्भान्तगेता
भिचारकम्भविश्धेवः। खस्य देवतः दुर्गां । तिथिः
छष्णा चतुद श्रौ अद्धमी च । वारः शनिः । जप-
माला साध्यस्य केश्खचग्रथिततुर ङ्द शनोद्धवा ।
फलम्‌। उच्चाटनं खदे शादेभे शनं परकीत्तितम्‌ ॥
डति श्ारदातन्त्रम्‌ ॥
उच्चारः, (उच्वग्येते परित्यज्यते इति। उत्‌ + चर
+ शिच्‌ + घन्‌ ।। विदा । इत्धमरः॥
(मू चोचारसमुत्गे दिव। कुर्यादु दद्ुखः”।
इति मनुः ।४।५०।)
““यस्योच्चारः विना मूच सम्यग्वायुख गच्छति ।
दौ प्राभरलंघको डस्य स्थितत्तस्योदरामयः' ॥
इति सुश्चते उत्तरतन्त्े चत्वारि शत्तमोऽध्वायः |)
उच्चारणम्‌ ॥
उच्चार्यं क्तो, (उत्‌ + चर + णिच्‌ + ख्युट्‌ ।) कथ-
नम्‌। वाखनिष्यत्तिकरणम्‌ ॥ यथा । “इसे खकार.
उच्चारणार्थः"? । इति मुग्धवोधव्याकरये, सन्धि-
संज्ञा २। अपिच ।
“कम्मंचारणमात्रेण स्दटमाचरानुबन्धतः''।
इति कविकषल्यहुमः ॥
उश्चावचः, चि, (उदक्‌ च अवाक च। मयरव्यंसका
दित्वात्‌ साधुः|) अनेकप्रकारः) तत्पर्यायः ।
नेकभेदः २। इत्यमरः ॥ (यथा, मनुः १।३८।
(“उका निर्घातकेतृंख ज्यातौंष्य्चावचानि च" ।
“उच्चावचेषु भूतेष स्थितं तं व्याप्य तिद्तः"' ।
इति च मनुः ई । ७३॥)
उलिङ्कटः, पै, द यगड़मव्छः । कोपनएरषः। इति
मेदिनी ॥
उश्लूलः, ए, (उद्गता चूडा यस्य । इस्य लत्वम्‌ ।)
ध्वजोद्धंमु खकः । इति हेमचन््रः। निशानेर पाग
इति भाषा। अस्य पदुका अवच्रूलः ॥
उचैः, [ल्‌] य, (उयते इति। उत्‌ + चि + डेस्‌ |)
उच्वम्‌। महत्‌ । इयमरः ॥ (यथा, कुमारे ९।४७।
“उच्चैर वेः खवास्तेन इयर नमहारि च”
श्िलोयोऽपि चितिपालमुकेः” ।
इति र्घः २।५२ । यथा, माघः २।५९।
““खक्लत्वा हेलया पादमूचेभ डस विदिषाम्‌” ॥)
केःखवाः [स्‌ ] प, (उच्चैः वो यश्चो यस्य । यडा
उद्वे श्रवसो यस्य । यदा उवः ष्टयोतीति उचः `

उच्छ

+ श्च + अस॒न्‌ ।) इन््रघोटकः। इत्यमरः ॥ सतु
शेतवशेः समुद्रमम्थनोत्थितः। दति श्रीभागवतम्‌ ॥
(“उचःरदः्वा्तेन हयरलेम हारि च” ॥
इति कुमारे । २। ४७ ॥ )

उवै, कौ, (उचेरुव्यते स । घुष + क्त!) घोषणा ।
इत्यमरः ॥ ।

उच्छ, इ श्र उच्डे। इति कविकल्पग्गमः ॥ (तुदां-
इदित्‌-पर-सक्र-मेट्‌ ।) कखादिः। इ उभ्कति। श्र
उश्तौ उन्डन्तो । उञ्छ उद्धतशस्यस्य शेषाय
इरणम्‌ । (यथा, इलायुधः ।
““छलभं शस्यमुञ्छन्ति यदेश व्रतिनो दि जाः" ।
उञ्छः स्फोटनमिययेकञे इति दुर्गादासः॥

उच्छ; डं श बन्धे। समापने अतिक्रमे । वर्जने । इति
कविकल्पद्ुमः । (तुदा -पर्‌-सकं सेट्‌ ।) रं उष्टः ।
श्र उच्छती उच्छन्ती । चत्वारो ऽर्थाः। समापने ।
(खक °) उच्छति रािः। “भरण्यां व्युद्धायासुषसि
जनयासास तनयम्‌" ययष्टायां समाप्ताथामिद्थंः।
इति दुर्गादासः।

उच्छ्र, चि, (उत्‌ + कद्‌ +क्त |) नशम्‌ । इति
ओ्रीभगवद्धीता।॥

उच्छादनं, ज्ञो, (उत्‌ + छद्‌ + णिच्‌ + ल्युट्‌ ।) उत्‌-
सादनम्‌ । उद्त्तनम्‌ । गन्धदरव्यदारा शरीरनिमे-
लोकरणम्‌ ॥ इत्यमरटीका ।
(“वथाशक्तिप्रदानेन स्लञापनोच्छादनेन च"|
इति रामायणे। २।११९।१०॥)

उच्छिलोन्ध्‌, की, (उत्थितं शिलीन्धृम्‌ |) कविका ।
इति ओ्रीभागवतम्‌। कोड़क काता इति भाषा )
( “उद्वश्िलौन््, ति, “कतु यच्च प्रभवति

` महहीसुच्छिलीन्धरामवन्याम्‌"॥ इति मेघदूते ।

^ पुब्बेमेषे। १५८॥)

उच्छिःचि, (उत्‌ शिष्यते यत्‌। उत्‌ + श्रिष + क्त |)
शक्तावशिद्धम्‌ । इति एराणम्‌ ॥ रुंटो इति
भाषा । , तद्धोजनप्रायख्ित्तं यथा (प्रायश्ित्ततत््व
चाग्डालादयन्नमच्तपायच्ित्तप्रकरणे । ) विष्णुः ।
“खअमख्राडाशने चिरा पयसा वर्तेत ब्राह्मणः
शरढोच्छिङ] शने च वमनं त्वा सप्र राचमुपवमेत्‌”
ति। ख्वं उच्छिष्टे यः पराक उक्तोऽङकिरसा
सोऽपि प्रागुक्तसछदापदादिविषये बोध्यः। विष्णु
नापि अनुच्छिष्ट पराकोक्तेः। तथाचाङ्किराः ;
““चाण्डालपति तादीनामुच्छिदान्नस्य भक्ते ।
दिजः सुध्येत्‌ पराकेय रदः छृच्छरग सुध्यति"” ॥
यत्त मितात्त रायामापस्तम्बः |
“अन्त्यानां सुक्तग्रषन्तु मच्तयित्वा दिजातयः।
चान्न छ तद न्तु नद्यच्ततचरविशां वि धिः” ॥
चान््रं चान्द्रायणम्‌ । च्छ तप्ररृच्छम्‌ । रत
ज्आाद्धणस्य सृदन्ञानविषयं बनलात्कारानुत्तारे-
ऽभ्यतरेवरवान्बृलायुत्खटद्टपर च्च । तचान्नाने ाप-
स्तम्बेन उच्छिष्टे चानद्रायगविधानात्‌। अङ्िरसा
न्यावसायिनामिव्यादि प्रागुक्तव चने सामान्यत-
स्तप्तक्ञककविधानात्‌ अनुच्छिष्टेऽपि तथात्वादेव
सन्येानुच्छिदादुच्छिषटे देगुरं बोध्यम्‌ । प्राय-
श्ित्तविवेके संसग पकर गोऽप्येवम्‌ । च्चियवि-

२२९

शोखापदि चेयम्‌” ।*। “सब्व्॑ोच्छिषटे तु त्रत-
देशं खापदेचानसुक्तोत्तारिते मासयावृकतरतं
तदशक्तौ ेनुदयं षट्काधोापणा वा देयाः । तच्रो-
च्छत्रे पराक इति। भ्यासभेदे त्वाङत्ति-
रूहणोया'” | इति प्रायच्धित्तत त्वम्‌ 1 *॥ अथो -
च्छस्य चाण्डालादिस्पशं प्रायच्चित्तम्‌। (तथैव
उच्छिष्टस्य चाण्डालादिस्पशप्रायखित्तप्रकरगे
र्धम्‌ ) आपस्तम्बः ।
“शक्तो च्छिषटरलाना चान्त खाणडाकेः पचेन वा ।
मादात्‌ स्य शरंनं गच्छेत्‌ तच कुच्धादिश्ोधनम्‌ ।
गायन्यद्टसदखन्तु दुषदां वा शतं जपेत्‌ ।
चिराचोपोषितो भूत्वा पञ्चगव्येन शुध्यति ॥
सक्तोच्छि्धोऽन्यजेः स्पृष्टः पाजापव्यं समाचरेत्‌।
अद्धौच्छिषटे सतः पादः पाद्‌ माशने तथा" ॥
प्रानापव्यं ने अर्धाच्छिदो येनाद्यास आस्ये
नित्तिप्तः न तु निगौमैः। दच्तः।
“पाने मेथनसंसर्गे तथा मू चपूरौषयोः ।
सस्ये यदि गच्छेत शवोदक्ाान्यनेः सड ॥
दिनमेकं चरेन्मचरे पुरीषे तु दिनदयम्‌ ।”
दिनचयं मधुने स्थात्‌ पाने स्याश्च चतुधयम्‌ ॥
काश्यपः ।
गरकरान्य चाण्डालमद्यमाण्डर जखलाः ।
यद्यच्छिषटः स्पुरेत्तच कच्छं सान्तपनं चरेत्‌ ॥
रतङ्च्वानाभ्वासे सान्तपने धेनुददयं । ब्रह्मपुराये।
“उच्छिष्टेन तु भूमेण विधः स्पृष्ट तादृशः ।
उपवारेन ख॒दधिः स्यात्‌ खना संस्पृष्ट ख वा।
उच्छिष्टेन तु विप्रेण विप्रः स्युस्तु तादृशः !
उभौ खानं प्रकृरतं सद्य खव समाहितौ, ॥
अनुच्छिटटश्रनस्प उच्छरन्राद्मणस्य नक्तमिति
प्रायञ्ित्तविवेकः | क्तं । इति हेमचन्धः॥ (यथा,
श्रतपचत्राद्यगे २।३१।११। “ङतो च्छिटमिदम्‌” ।
इति । अनाचान्तो भक्तक्षः । यथा मनुः २।५६।
“नचेवात्यशनं कुर्यात्‌ नचो च्छिदः कचित्‌ त्रजेत्‌'

उच्छिश्भोजनः, पै, (उच्छिङ देवनेवेद्यावशिष्टं मो-
जनं यस्य |) देवनैवेद्यवलिमोजनकन्ता । इति
हेमचन्ब्रः॥

उच्छिङमोदन, क्ती, सिक्थम्‌ । इति र।जनिर्घंगटः ।
मोम इति भाषा॥

उच्छीषकं, ज्ञी, (उत्‌ ऊद्ंश्यापितं शौषे म त्तव
येन । बङत्रीद्य्थे कन्‌ ।) उपधानम्‌ । इति
इलायुधः। वालिश् इति भाषा ॥

उच्छनं,तरि,(उत्‌ + श्वि + क्त । ओदितखेति तस्य नः।
यजादित्वात्‌ सम्प्रसारणे युन्वेरूपे च इल इति
दौषः ।) स्फीतम्‌ । उन्नतम्‌ । वधत्‌ । तथा च
प्राचौनाः।
“कामिन्याः कियदुच्छनमुरः प्रेयान्‌ समोक्तते ।
नव्यं शालिमिवोत्यन्नमतिदोनः छषोवलः `
(खगं यामटिकाविलुण्ठनढ ोच्छुनेः किमेभिसंजेः।
इति सादहित्यदघंे। १ धरिच्छेदे।)

उच्छष्लं, शि, (उक्तं ष९द्भलं नि गङ्‌ यस्य ।) ष्द्-
लार हितं । तत्पायः । अबाधं २ उदाम द अनि-
यन्तितं 9 अनगलं ५ निरङ्क्ं ६। इति हेम-

उड

चन्द्रः ॥ (यथा, दितो पदेशः ३।९७।

(“अन्यद च्छलं सतत्वमन्यत्‌ शास्ननियन्तितम्‌”? ॥

“सम्मचछेरु च्छ्ल शनि खनः” ।

इति माघः। १२।१९२॥)
उच्छयः, ए, (उत्‌ + धि + खच्‌ ।) परनबेतरक्तादेश-

चता । ततपय्यीयः । उच्छायः २ उत्सेधः ३। शय-

मरः ॥ (“प्राते युपोचये तस्िन्‌ षड्वेर्वाः
खादिराख बट्‌” । इति रामायये ॥)

डच्छायः, ए, (उत्‌ + भि + घन्‌ |) उ कयः । उ चता ।
इत्यमरः । ( यथा, याच्नवच्के ।
4मरहाधीना नरेन्राणासुच्छायाः पतनानि च'१।
“शटङ्गो्रायेः कुमुद विशदे यौ वित स्थितः ख" ॥
इति भेघदूते । ६० |)
उच्छितं,चि, (उत्‌ + चि + क्तं ।) संजातं । समुब्डं।
उच्चं। प्रदं । इति मेदिनी ॥ ( यचा, महाभा.
रते १३। दानधन्मेकथने । ८९ । २८ । “सब्व॑-
मयेर्मान्ति इदङ्ेच्छरमिरच्छितेः” ।) व्य्तं । इति
हेमचन्द्रः ॥

उच्छसितं, चि, (उत्‌ + खस + क्त ।) प्रप । विक-
सितं । इति हेमचन्द्रः ॥ (भावे + कं 1 जोवितम्‌ ।
स्फुरितम्‌ । पाणनम्‌ । यथा, मेघदूते । १.०१ ।
^त्वामुत्करढोच्छसित दया वीच्छ सम्भाययः चैव" ।

““सा खलु भगवतः कणस्य कुलप तेरच्छसितम्‌"१।

इति शकुन्तले ₹ अङ ॥)
उच्छासः, प, (उत्‌ + शस्‌ + घम्‌ |) न्तंमुं खशा सः।

(“प्षियामुखोच्छासविकम्पितं मधु" । इति ऋतु-

सं हारे ग्रोश्ठवणंनायां ३।) तत्प्ग्यायः। खाङरः ₹

चानः दे। इति हेमचन््रः॥ खाख्यायिकापरि-
च्छेदः । ्ाांसः। इति मेदिनो । (यथा, काद्या
दः खास्याथिकालच्तणकधने,--

“वक्घं चापरवज्चीशच सो !सत्व च भेदकम्‌" ॥)
उच्जयनी, स्न, विशालानगरी। इति चिका दरेषः॥

उजैन इति पञ्चिमदेश्े स्याता । वद्देशे तु

उजनी। ध्वं माच्वदेशस्य नगरौ । मोच्चदसप्त-

एर्यन्तगंतएरी । एर विक्रमादिशधवराजधानौ च

अधुना महाराद्रेणाधिज्ञता। (यथा, मेघदूते

ृनवेमेषे। २९ ॥

“सौ धोत्सकप्रणयविमुखो मा च भूरब्न यिन्धाः? |)
उच्जयन्तः, पै, रैवत पव्बतः । इति हेमचन््ः ॥
उव्नयिनौ, स्त्रो, उव्नयनीगगर । तत्पर््योयः।

विशाला २ अवन्तोद्‌ पव्काक्ररण्डिनो ७। इति

हेमचन्द्रः |

उच्नासनं, क्ती, (उत्‌, जसु हिंसायाम्‌ । णिच्‌ भावे
ख्यट्‌ ।) मारणम्‌ । वधः । इद्मरः ॥

उष्नुम्भे, चि, (उत्‌ + जुम्मि + घम्‌ ।) प्रथक्ञम्‌ ।
परस्फटितम्‌ । इति हेमचन््ः ॥

(“उनच्लम्भवदनाम्भोजा भिनच्छङ्गानि साङ्गना? |

इति सादित्धदपंये | द परिच्छदे।)
उच्जनुम्भितं, चि, (उत्‌ + जभ्भि +क्त ॥) प्रफ़क्षम्‌ |

चेष्टायां, कौ। इति मेदिनी ॥
उज्ज्वलं, चि, (उ ैज्वंशति धकाशरते इति । उत्‌ +
क्वल्‌ + खच्‌ ।) दौप्म्‌ । वि शदम्‌। विकाञ्चितम्‌।

उच्छ

इति मेदिनो ॥ (यथा, साहि्यदपंये। ३ परि-
च्छेदः। “अस्माकं सखि | वाससौ न रुचिरे
येवेथकं नोऽज्वलंः"
“दिचिच्रोज्ज्यलवेशा तु बलननूएर निःखना'' ॥)

उज्वलं, क्री, (उत्‌ + ज्वल +अच्‌ |) खणम्‌।
इति राजनिधरटः।

उच््वनः, ठ (उत्‌ + ज्वल +अच्‌ ) श्टङ्गाररसः।
इत्यमरः ॥ (वथा, नषध १।२।
“स॒ राश्िरासौन्महसां महो उज्चलः'” ॥)

उजभत श्‌ यागे | इति कविकल्पद्रुमः ॥ (तुदां-पर-
सकं-सेट्‌ |) जोपथ दइ्येके। उजिजभििषति |
श्यो निजभत्‌ । श उज्‌भाती उजभन्ती । इति
दु गादासः । अन्यत्‌ उद्भकधातौ बद्व्यम्‌ ॥

उज्‌भ्ः, ए, (उजञ्छतीोति । उज्‌ + खच) त्ागः।
विखजनम्‌ । (यथा, मनुः ११।५६ ।
“ब्रह्मो जभ्रता वेदनिन्दा कौटसाच्छं खहद्रधः''।)

उजज्कितं, चि,(उजभ + त्त |) उत्षटदम्‌ । त्यक्तम्‌ ।
वजि" इति इलायधः॥ (यथा किराते । ५।६।

“अविरतो जमित वारि विपाग्डभिः” ।

“उजभ्कितायासत्वया नाथ ! तदेव मरणं वरम्‌" ॥
इति रामायणे २।३०।२०॥)

उभ्डं, की, (उ + घञ्‌ ।) पत्ति चञ्चादानवत्‌ शस्य
ग्रहणं । यथा । उपात्तशस्थात्‌ चेचात्‌ एेषावच
यने । उश्छेन पक्ठि चज्चादानवद्‌यरहगेन शिच्येते
सञ्चीयते उजञ्छशिलं उच्छिउञ्छे शिल उञ्छ
छडोरिग्यक्तेः छाए ज्ञेति इनु खत्वात्‌ कः उञ्छशि
लम्‌ । सं घ।तं विग्टहोत विपय्धस्तञ्च नाम । “शक्या
न चेदुष्शिलेन ठत्तिः। फलेन मूलेन च वारिणि
च" इति । समाहार दन्दरे उञ्छं शरिलञ्च । उञ्छं
नच्च यचयान्धत्तत्‌ परिग्रहगन्तु ऋतम्‌ । इति
निगमाभिधाने क्रीवम्‌ । एमानुञ्छकत शिलं इति
वो पालिते पैम्यज्छः। भवभूतिङ्णत शिलोञ्छ इति
मोव्धनः ¦ केचिद्ञ्कशिलयोभेंदमाडः । ““प्रति-
गरद्ात्‌ शिलं श्रयस्ततो ऽप्यन्छः प्रशस्यते! । इति
तच्च शाल्यादेनिपातितपरिग्यक्तमञ्चरी णां खादानं
शिलं। शिलं धान्यमञ्जरोसयहः। इति खामी
च। रकंकग्रः कपोतवद्धान्यकणशोङ्गहणमुञ्छः |
तदुक्तं उष्को धान्धकशोचय इति । ` शिलं ताल-
श्यादि दन््यादि च। धम्मात्वात्‌ सत्यमिति ऋतम्‌ ।
इति उज्छशिलशब्द्‌ टीकायां भरतः॥

उञ्छः, ए, (उदि उञ्छ+ घञ्‌ |) उञ्कशिलम्‌ |
इति जटाधरः । (यथा,रामायये । २।२४।२।
“मयि जालो दशरथात्‌ कथमुच्छेन व्तयेत्‌" ॥ )

उश्डनं, क्ली, (उष्छि+ ल्यट्‌ |) अपणादिपतितक-
खोपादानम्‌। इति श्रीभागवतम्‌ ॥ उद्छन खंटिया
लश्योन चुनिया लष्योन कुड्ाद्या लश्चोन इत्यादि
भाषा॥

उभ्डशिलं, की, ( उज्छश्च श्ोलद्चेत्येकवद्भावः।
उच्छढत्तिः। सा तु रहोतश्स्यच्तेचात्‌ शेषा-
वचयनम्‌ । तत्पर्यायः । ऋतं २। इत्यमरः ॥
इञ्कसिलं द उभ्कः ४ उञ्छं ५ शिलं । इति
तदीका॥ (यथा, मनुः । ४।५।

२९२

“कऋतमुष्छरशिलं ज्ञेयमग्टतं स्यादयाचितम्‌" ॥)

उभ्डश्ील, चि, (उञ्छः शोलं इन्त यस्य |) उञ्-
जीवी । उद्धतशस्यस्य शओेषाइरणकत्ता । इति
पुराणम्‌ ॥ छिचिर इति भाषा

उटः, पै, टणपर्णादिः । इव्मरटौकायां भरतः॥

उटज, पु, ज्ञी, (उटान्लुणपणोदयन्तेभ्यो जायते इति ।
उट + जन +ड ।) मुनीनां पचरचितग्रहम्‌ ।
तत्पर्य्णाय. ( पणं शाला २। इत्यमरः॥ पणाटजः र ।
इति शब्द्रलावलो ॥ यथा रघुः ।
(“खाकी संम्टविपलीनासुट नदार रोधिभिः' ९।५१।
'्टीवेत्तितरोमन्यमुटजाङ्नभूमिषु"" । १।५२ ।)
ग्टदमाच्म्‌ | इत्यमरमाला ॥

उठ उपघाते। (म्बादि-पर-सकं-सेदट्‌ |) इति कवि-
कल्यदुमः॥ कखादिः । ओठति खलः साधम्‌ ।
इति दुगादासः

उड संहतौ । (परः-अक सेट्‌) सौ चधातुरयम्‌। इति
कविकल्यद्रमः ॥ उडपः | इति दुगादासः॥

उड, ज्ञी स्त्री, (उ रोषोक्तिपव्वेकं डयते इति उ
+ड +ड मितद्भादित्वात्‌ डः।) नच्तचम्‌ ।
इत्यमरः ॥ (“तदोडराजः कुकुभः करेमुखम्‌'” ।
इति भागवत ।९०।२९।२। तथा रघवश्र । ९६।६५।
८६ ्दुप्रकाश्ान्तरितोड तुल्याः” ।)
जले स्तौ | इत्यमरटीकायां भरतः॥

उडपः, पै क्तो, (उडने।जलात्‌ पाति रच्ततीति।
उड+पा+क |) भेलकम्‌ । भेला माङ्‌ इत्यादि
भाषा । तत्पर्यायः । श्वः २ कोलः ३। इत्यमरः॥
मेलकः 9 उड्पः५ तरणः € तारणः 9 तारक
८। इति श्ब्द्रन्नावलो ॥
(““तितीर्षदुस्तर' मो इादुडपेनास्मि सागरम्‌” ॥
दूति रघवे । १।२ ।) चन्द्रे पुं । इति मेदिनी ॥
(“खपश्यत्‌ वदनं तस्य रुश्िवन्तमिवोडपम्‌'"
इति मद्ाभारते । वनपब्वंणि ॥ चभ्भावनद्धपान-
पाच । यथा,
^चम्भावन मुड्पं ्चवः कार करण्डवत्‌”” ॥
इति सज्जनः ॥ )

उडपतिः, पर, (उडनां पतिः ॥) चन्दः । इति पराण-
ज्योतिषे ॥ (““अयाचितोपस्थितमम्ब्‌ केवलं रसा
त्मकस्यो ड पतेच्च रश्सयः'" । इति कुमारे । ५।२२।
“परिमुग्धतां बणिगिवोड्पतेः"' । इति माघे ।)

उड्पथः, ए, (उडनां पन्थाः ।) खाकाश्राम्‌ । इति
हेमचन्द्रः ॥

उडम्बर, ज्ञी, (उड' ढगातौति । उड + ढ + अच |)
तास्नम्‌ । इति मेदिनी) ॥ (“तासं ुल्वमुडम्बरम्‌”
इति वैद्यकरलरमाला । कर्षा्थे यथा,
“'उडम्बर ख पर्य्यायः करव निगद्यते
इति शाङ्धरे पव्वेखरडे प्रथमाध्यायः |)
कषेपरिमाणम्‌। इति वैद्यकपरिभाषा ॥

उडुम्बरः, प, (उड्+ढ + खच्‌ |) उदुम्बरङ्च्ः।
यच्चडमुर्‌ इति भाषा । तत्पर्य्यायः । जन्तुफलः र
यद्चाङ्गः ३ हेमदुग्धकः 8 । इत्यमरः । ब्रद्मरत्तः
५। इति रलमाला। हेमदुग्धौ ई यक्चफलः 9
यज्ञोडम्बरः ८ । इति शन्दर नावलो । सदाफलः

उत

< च्तीरट च्चः १० खुचन्तुः १९ शेतवल्वंलः १२ ।
दति जट धरः ॥ अस्य गुणाः । उड्म्बरो हिमो
ूत्तो गुरः पित्तकफाखणुत्‌ । मधुरस्तृवरो वरी
ब्रणश्णेधनरोपशः । इति भावप्रकाशः ॥
(“उडम्बर फलं पक्वं चूणितं क्ंमाचकम्‌ ।
संलिषेन्मधना सव्वेमनुपानं खावम्‌” ॥
इति वैदयक्र रसेन््रसारसंयहे मूचाघाताधिकारे)
न्यत्‌ उद्‌्वरशब्दे बरर्वयम्‌ ॥ ` देहली । गोव-
रटेर निचेर काठ इति भाषा । पण्डम्‌ । नप-
सकमिति यावत्‌ । कुरौ गभेदः । इति मेदिनी ।

उडम्बर पर्णो, सत्री, (उडम्बर स्य पयमिव पयो यस्याः |)
द॑न्तीरच्तः । इति शब्दचन्द्रिका । (उदुम्बरपर्णो-
शब्दे ऽस्या विशेषो जेयः ॥)

उडुपः, ए क्ती, (उड्पश्ब्देऽस्य बयुत्यत्ति्ेथा ।)
उड्पः। भेला इति भाषा। -चन्दरे पै। इति
दिरूपकोषः ॥

उड़यनं, ज्ञी, (उत्‌ +ड +च्युट्‌ |) नभोगतिः।
खड़ा इति भाष! । यथा नेबधे १।१२५॥
“गतो विकत्योडयने निराशताम्‌”
(“सोऽपि तमादाय सम्पातोडुयनेन प्रस्थितः"?
इति पञ्चतन्ते ॥)

उडामर, चि, (उतकृ टः डामरः |) खेषम्‌ । तत्य-
यघायः। उद्भटं २ उत्तालम्‌ ३। इति चिकाग्डः
शेषः ॥ (ए तन्वि शेषः ॥)

उड़ीनं, क्ली, (उत्‌ +ड +क्त ।) खगमतिक्रिया।
पकच्िणां ऊद्धं गमनम्‌ । इत्यमरः ॥
( 1 अद
वेद्वि”) इति पञ्चतन्त्रे |)

जङीयमानः, ति, (उत्‌ + डी + शानच्‌ ।) उङ्यन-
विशि्टपच्छयादिः। उडन्त डता इत्यादि माषा ॥

उड़ीशः, ए, (उत्‌ + डी + श । यदा उङ़ानां उत्पथ-
गामिनां योगिमाभि्थः शः महादेवस्य योगौ-
खरत्वात्‌ |) अगमशास्त्रवि शेषः । शिवः। इति
मेदिनी।

उत्‌, व्य, प्रश्नः। वितकंः। इति मेदिनी ॥ अत्यथं ।
सन्द: । इति शब्द्रलावलो ॥ (ऊद्धम्‌ । ख
प्यथ ॥)

उत व्य, (उ शब्दे + क्त |) अव्य॑म्‌ । विकल्पः समु-
चयः। दितकः। प्रचरः। पादपुरणम्‌ । इति.
मेदिनी ॥ (अप्यथ । रव्य । “किमेतदारण्यं
उत याम्यम्‌ '” । इति पश्चतन्त्रे। “तत्किमियमातप-
दोषः स्थात्‌ उत यथा मे मनसि वर्तते" ।
इति शाकुन्तले । “वीरो रः किमयमिद्युत दप-
खषः”' । इति उत्तरचरिते ॥)

उतं, चि, (बे +क्त । यजादित्वात्‌ सम्यसार यम्‌ |)
तन्तुखन्तानः। वोना इति भाषा । तत्पर्यायः ।
ऊतं र्‌ स्युतम्‌ ३ । इत्यमरः ॥

उतश्च, पै, मुनिषिग्रोषः। स च अङ्किरःएतच्रः। इति
एराणम्‌ ॥
(“चयस्लङ्गिरसः एता लोकै सब्बे विश्चुताः ।
ङदस्परतिरुत यख सं वन्तश्च टतत्रतः"” ॥
इति मदामारते आदि पन्बेणि ॥)

सम्पातादिकानद्ानुङ़ौनगतिषिष्ेषान्‌

उत्क

उतश्यानुजः, पै, (उतश्यस्यानुजः |) छ इस्तिः । इति
चिकारडश्रोषः ॥ (यथा माघे २।९९ ।
“तश्ामुतश्यानु जवत्‌ जगादाग्रे गदाग्रजम्‌”? ॥)

उतश्यानुजन्मा, [न्‌] ए, (उतश्यस्य खनुजन्मा खनुजः।)
ङहस्परतिः । इति भूरिप्रयोगः।

उताहो, खय, (उत च अहो च वनयोः समाहारः |)
परिपश्नः। विचारः । इति मेदिनी ॥ विकल्यः ।
इत्यमरः ॥
(“न्तमा खित्‌ ओेयसौ तात! उताहो तेज
इष्यत" । यच्ती वा राच्तसी वा त्वं उताहोऽसि
सुराङ्गना” ॥ इति च महाभारते ॥)

उताहोखित्‌, श्य, उताहो । विकल्पः । इत्यमर-
टीका ॥ (“अन्यदपु विदधातीह गमेसुतादोखित्‌
खेन कायेन याति"? । इति महाभारते ॥)

उत्कः, चि, (उद्गतं मनो यम्य । उत्‌ +कन्‌ |)
उन्मनाः। अन्धमनस्कः । इत्यमरः ॥
(तत्‌ श्रत्वा ते खव ञ्चभगं गच्नितं मानसोत्काः? |
इति मेघदूते । १९१ । तथा कुमारे । ।९५।

“चगमयदद्धिश्चुतासमागमोत्कः' |)

उत्कटं, चि, (उद्गतः कटः अवरं अवरको वा
यस्य ।) तीव्रम्‌ । मत्तम्‌ । इति मेदिनी ॥ विषमम्‌।
इति शब्दरलावली ॥ (यथा रामायणे ५ काण्डे।
““चन्त्रांश्निकराभासा हाराः कासाच्िदुत्कटाः ।
स्तनमध्ये सु विन्यस्ता विरेजुङेस पाण्डरा? ॥)

उत्कट, क्तौ, गुडत्वक्‌ । तेजपात इति ख्यातं इति
केचित्‌ । इ्यमरभरतौ ॥ दारचिनि.। इति
ख्यातम्‌ । इति राजनि्धैणटः॥ (खस्य पग्धायानाद
मावप्रकाशे पू्वेखण्डे,

“तल्क्पचच्च वराङकस्या #ङद्दोदन्तसुत्‌कटम्‌।) |

उत्कटः, ए, (उद्गतमद त्तेः उच्छन्दात्‌ खाथे स
म्मोदश्चेति कटच ।) मदः । इति शब्दरलावलौ ॥
सजातमदहस्ती । इति हारावली ॥ शरः |
र क्तच्तः । इति राजनिघेरटः ॥

उत्कटा, स्त्री, (उद्गतः कटो यस्याः ।) सं हलीलता ।
दरति राजनिघेरटः

उत्कण्ठः, प, (उदरतः कण्ठो यस्य ।) श्टङ्ारस्य
घोडशबन्धान्तगेतचयो दशबन्धः । वासन यस्य
प्रसिद्धिः । तस्य लच्तणम्‌ ।

“नारीपादौ च इस्तेन धारयेद्रलके एनः ।
स्तनारपिंतकरः कामी बन्धश्चोत्कण्ठ संज्ञकः” ॥
इति रतिमन्नरी ॥

उकर्ठा, स्त्री, (उत्‌ +कटि+ख-+टाप्‌ |) उत्क-

लिका । इ्टलामे कयलच्तेप।सदिष्णाता । इत्यमरः ॥ |

कामादिजातसष्रतिः। इति भरतः | उदुबाङलक्षेन
सरणम्‌ । इति मधुः ॥ उत्केन दथितस्मर णम्‌ ।
दति सभूतिः। पियाभिलाषादुन्मनस्कात्वं । इत्यन्ये ॥
(“गापो गुरुष॒ दिवसेगवेष गच्छत्सु बालाम्‌
इति मेघदूते । ८३ ।
“वास्य्यद्य शकुन्तलेति हदयं संसपु्धमुत्कण्टया” ।
इति शाकुन्तले । 8 य अङ्के |)

उत्कण्ठितं, चि, (उतृक्षणा जातास्य । उत्करा +-
दत च्‌ |) उत्करठा यक्तम्‌ । तत्पर्यायः । उत्कं र

२९९

उत्क
उत्सुकं द उन्मनः 8 । इति हेमचन्द्रः ॥
(“साश्रेणाखदर तमविर तोत्कगढमुत्करिितेन ” ।
इति मेघदूते । ९०३॥)

+ इतच्‌ + टाप्‌ ॥) खीयादिनाधिकाभेदः । अस्याः
लच्तणम्‌ ।

“सङ्गेतस्यलं पति भकतैरना-

गमनकारयं चिन्तयति याः? ।
ऋअस्याखेष्टाः। खर ति-सन्ताप-ज्टम्भाङ्ाछष्टि-कम्प-

(इयमेव विर होत्करिठिता ।
दतौयपरिच्छदे ।
“चछागन्तु' छतचित्तोऽपि देवान्नायाति यत्वियः।
तदागमनदुःखात्ता विरदोत्कवरिठिता तु सा?॥
त्रैव । १० परिव्छेदे अपक तेरदादरणम्‌ ।
यथा,--
“उत्कवर्ठितासि तरज्ते!
नहि नहिसखि ! पिच्छिलः प्याः"॥)
। उत्कता, स्त्री, (उत्कस्य भावः । उत्क + तल्‌ |) गज-
| पिप्पली । इति शब्द चन्द्रिका ॥ उत्वास्य भावः ।
| उत्करढा ॥
उत्करः, धै, (उत्कोग्येते इति । उत्‌ +क + खम्‌ ।)
धान्धादिराशिः। स्तपः । इव्यमरः
(“सिक्तराजपथान्‌ रम्यान्‌ पकोगं कु मोत्करान्‌'›।
इति रामायणे ॥)
उत्कषेः, ठै, (उत्‌ + छष्‌ + घन्‌ |) अतिशयः । इल-
मरः ॥ (प्राधान्यं । शेषता । यथा, ““उत्कषैः
स च धन्विनां यदिषवः सिध्यन्ति लच्छे चले"” ।
इति शाकुन्तले २ य अङ्के ।
“निनीषुः कुलमुत्वषेमधमानधमास्लनेत्‌” ।
| इति मनुः ४।२४४ ॥ ढदधिः । यथा,-
“पच्चानामपि भूतानासुत्कषें एएषगै णाः?”
दति रुधः! ४।१९ |) अतिशययुक्त चि ॥ खका
लात्‌ परकालकत्तव्यः । इति सतिः
उत्कलः, ए, (उत्‌ +कल + खच्‌ |) खोङदेशः । इति
चिकाणडग्रेषः॥ उडश्या इति भाषा । याधः।
इति शब्दमाला ॥ प्राखिमारा इति भाषा।
(“उत्कलादर्ितपथः कलिङ्गाभिमुखं ययौ ।
इति रघुवंशे ४।३८॥ सदयन्नतनयः खनामस्यातो
राजा । यदुक्तं महाभारते ।
“सुदय्नस्य तु दायादास्त्रयः परमधाभ्मनिकाः
उत्कल गयद्खेव विनताश्वञ्च भारत ! ॥
उत्कलस्योत्कला राजन्‌ विनताश्वस्य पञ्िमा'” ।)

बदुक्तं सादि्यदपंणे

इति शब्दमाला । सुटे इति भाषा ॥

उत्कलिका, स्त्री, (उत्‌ + कल + वुन्‌ + टाप्‌ |) उ-
त्कण्डा । इत्यमरः ॥
(“ततोऽन्यः प्रतिपदं तत्तदुत्कलिका्टता"”
कथासरित्सागरे । २२।१०५ |) कलिका । इति
चिकाखश्धेषः ॥ (““उद्‌ामोत्कलिकां धिपाण्डुर
शचं प्रारव्धच्टम्भां च्णात्‌" । इति रन्नावक्ञी |}
तर्कः | ( “वनावलोरत्वलिकासदइख्पतिक्तणो-

उत्करिठिता, स्री, (उत्कग्डा सञ्जातास्याः । उत्करा

रदित-ासावस्थाकथनादयः । इति रसमञ्जरी ॥ |

उत्कलं, चि, (उत्‌ + कल + खच्‌ |) भारवाइकम्‌ । |

उत्घे

| त्कुलितरेवलाभाः। इति माघः। ई । ७०।)
| हेला। इति हेमचन्द्रः ॥
। उत्कलितः, चि, (उत्‌ + कल + क्त |) उन्मनाः। डडि-
मान्‌ । इति धरणी ॥ (उतक्र्ठितः |)
उत्का, सी, (उङ्गतं मनो यस्याः । उत्‌ + कन्‌ +
टाप्‌ |) उत्करििता नायिका इति रसमञ्जरी ।
उत्काका, स्त्री, (उत्व + अक +अच्‌ + टाप ।) परति-
व्ेपरदधता गौः । इति शब्द्‌ चन्तरिका
उत्कारः, पै, (उत्कय्येते इति । उत्‌ + क + घन्‌ |)
धान्धोत्‌ चेषणम्‌ । तत्पर्थ्यायः। निकारः २। इत्य
मरः॥ धानसारा दति भाषा। धान्यस्य राशी
करणं वा। इति मरतः ॥
उत्कट, ज्ञी, (उत्‌ + कूट्‌ + क ।) उन्तानश्रयनम्‌ ।
इति हारावली ॥ चित्‌ द्या शोया इति नाषा।
उत्कृणः, पै, (उत्‌ + कुण + क |) केशकीटः। ,उकुण
इति भाषा । तत्पर्ययायः। मत्कुणः ₹ कोणकुणः ३
उद्‌शः 8 किटिभः ५। इति हेमचन््रः॥
उत्कुटः» पु, (उन्नतं कूटमस्य ।) कचम्‌ । इति हारावली।
उत्कृष्ट, चि, (उत्‌ + छष्‌ + क्त ।) उत्कषं विशिधम्‌।
अतिशययुक्तम्‌। प्रम्‌ । प्रशस्तम्‌ । यथा,--
“उत्कष्धमध्यमनिद्लद्टजनेष मेरी,
यदत्‌ शिलासु सिकतास जलेष रेखा ।
वैरः कमादधममध्यमसव्जनेष,
यदत्‌ शिला सिकतासु जलेषु रेखा?” ॥
इद्ध टः ॥ (कषंगवतृच्ेचादिः ॥)
उतृक्टशूमः, ४, (उवृक्नद्धा परशत्ता भूमि्य॑स्िन्‌ |)
प्रशस्तभ्रूमिः । इति जटाधरः ॥
उत्कोचः, पै स्त्रो, (उत्कोचति अशुभं नाशयतीति ।
उत्‌ + कुच + क |) घस इति ख्यातः । तत्पर्य्यायः।
। प्राभ्टतं २ एौकनं द्‌ लम्बा 8 को शरलिकं५ ्वाभिषं
। ई उपाच्चारः७ प्रदा ८ आनन्दा€ हारः १०
ग्राह्यं १९ अयनं १२। इति हेभचन्ः । उप-
दानकं १२। इति चिकाण्डशेषः। अपप्रदानं
१९४ । इति भूरिप्रयोगः॥ (यथा, याक्चवल्वे।
९।३॥ इ८।
“उत्को चजीषिनो डव्यद्ौनान्‌ छत्वा प्रवासयेत्‌”)
उत्क्रमः, धै, (उत्‌ +कम + खच्‌ |) व्यतिक्रमः।
विपरौतिः। तत्पर्य्यायः । बयुतृक्रमः ₹ क्रमः ३ ।
इति हेमचन्द्रः ॥
उत्क्रोशः, प स्ती, (उतृक्रोशति प्रहरे प्रहरे शब्दं
करोतीति । उत्‌ + क्रुश + खच्‌) कुररपच्ती ।
इत्यमरः ॥
उत्च्तिप्तः, पै, (उत्‌ +त्तिप +क्त धस्तरफलम्‌ ।
इति शब्द्‌ चन्धिका । ऊद्ध त्यक्त चि ॥
उत्च्तिभिका, स्त्री, (उत्‌ + च्िष्‌ + क्तिन्‌ + कन्‌ +
टाप्‌ ।) कभूषणविरेषः । तत्पर्यायः । कर्णान्दुः
२। इति हेमचन्त्रः॥
उतृच्ेषणं, की, (उत्‌ + त्तिप्‌ + ख्युट्‌ ।) व्यजनम्‌ ।
धान्यम नवस्ते । इति मेदिनो । उदञ्चनम्‌) ऊद
च्तेपणम्‌ |
(“अतिमात्रलोहिततलौ बद्ध धटोतृद्तेपयात्‌”
इति शकुन्तले प्रथमाङ्के ।) षोड्श्पणम्‌ । इति

उक्त
हेमचन््रः। (न्यायमते पञ्चकम्मेमध्यपरिग णितम्‌ ।
यचा भाषापरिच्छेदे ।
“उत्‌ क्तेपं ततो ऽवच्तेपयमाकु्चनं तथा ।
प्रसारशश्च गमनं कम्मरतानि पञ्च च" । ६ ॥)
उत्‌खला, सत्री, (उत्‌ + खल + खच + टाप्‌ |) सुखा-
नाम गन्धद्रव्यम्‌ । तत्पर्यायः । तालपर्णो र्‌ ताल-
पणं ३ तालाख्य! 8 खशा ५। इति शब्द चन्दिका ॥
(मुरा ऽस्या विवर गं ्ेयम्‌ ।)
उतृखातं, चि, (उत्‌ + खन + क्त ।) उन्मूलितम्‌ ।
इति जटाधरः ॥ उड़ान इति भाषा।
(“वाजितैः पलमुत्‌खातेभसेख बडधा पैः"
इति रघवंशे ।४।९३३। विदारितः वचा,
““श्लादाख चिनयनगदबोत्‌ खात पङ्कात्रिर त्तः” ।
इति मेषदूते। ९९६ ॥)
उन्ते, चि, (उनत्ति ख। उन्दी कदने शक्रम्मेकत्वात्‌
करि क्तः। नुदविदेति प्ते नत्व(भावः।) आदे
वस्तु । इत्यमरः ॥
उत्तंसः, प, ( उत्तंसयति उन्तस्यतेऽनेन वा तसिः
सौ्ो भूषा्थः। पञ्चाद्यच्‌ इलेति घञ्‌ वा ।)
कशपुरः | कर्णाभरणम्‌ । शेखरः । शिरोभूषणम्‌ ।
इ्मरः॥ मतान्तरे करोवलिङ्कोऽपि ॥ (“नो त्तसं
च्तिपति च्वितौ अवणतः सा मे स्फटेऽप्यागसि" ।
इति साडित्यदर्पणे । देय परिच्छेदे |)
उत्तप्त, ज्ञी, (उत्‌ + तष + क्तः ।) शुष्कमांसम्‌ ।
इत्यमरः ॥
उत्तप्त, चि, तप्तः। सन्तप्तः। परिश्चुतः। खातः।
इति मेदिनो ।
उन्तभितं. चि, उन्नमितम्‌ । इति ओरीभागवतम्‌ ॥
उत्तमः, चि, (अतिश्रयेन उतृङघष्टः। उत्‌ + मय्‌ ।
अव्यप्रकषाथत्वान्नाम्‌ । यद्वा उन्ताम्यति तमु खच्‌
उन्तम्यते वा घन्‌ । नोदात्तेति न इद्धः ।) भ्रः ।
उतृजञष्टः। तत्पर्य्यायः । प्रधानं २ प्रमुखः दे प्रवेकः
8 अनुत्तमः ५ मुख्यः € वर्यैः 9 वरेण्यः < प्रवद
€ अनवराद्यः१० पराद्धः १९ अयः १२प्रा्रइरः
शदे प्राग्राः १४ खयर ११५ खग्रीयः १६ अग्रियः
१७ । इत्यमरः ॥ मुखः १८ अग्रणोः ६६ तदरोका।
(उत्तमस्यापि वस्य नौचोऽपि ग्टहमागतः” ।
इति हवो पदेशः ।
“उन्तमादेवरात्‌ एसः काङ्कन्ते एचमापदि, ॥
ति महामारते॥)
उत्तमः, ए, वैशिकनामनायकमेदः। तस्य लच्तम्‌ |
“दयिताञ्नमप्रको पेऽपि उपचारपरायशः"” |
इति रसमञ्नरौ ॥ प्रियत्रतराजएुच्लः | स च
द तौषमनुः। स्मिन्‌ मन्वन्तरे सत्यक्ञेगोऽवतारः।
स्यजिदिन््रः। सत्यवेदश्रतभद्रादयो देवाः वशिष्-
ताः प्रमदादयः सप्तर्षयः । पवनष्न्नययजक्चहो-
चाद्या मनुएचाः। इति ओरीमागवतम्‌ ॥ (उन्तान-
पादस्य राश्चः खनामख्यातः पुच्भेदः। यथा,
विष्ुएसाे । १।११।२॥
“"तथोरुत्तानपादस्य सुरुचामुत्तमः सुतः”) ॥)
उन्षमफलिनी, स्त्रो, (उत्तमपलं विद्यते यस्याः ।
उत्तमफश + निन्‌ + षौप्‌ ।) दुग्धिकाडत्तः। इति

२२४

उत्त

रन्नमाला । च्तीराई इति भाषा।
उत्तमः, प, (उत्तमन्टणमस्य । ऋ शमाधमर््ये इति
खये अधमण्यशब्देन ववद रविश्रेषो लच्छते । )
ऋणदाता । इत्यमरः । महाजन इति भाषा।
तत्पग्यायः । ऋणदः २। इति जटाधरः ॥
(“खधमर्णं लि द्य च॑सुत्तमरणेन चोदितः।
दापयेत्‌ धनिकस्याधंमधमणोत्‌ विभावितम'” ॥
इति मनुः ' < | ४७ |)
उत्तमसंग्रहः, पै, (उत्तमः संग्रहो यस्सिन्‌ |) सम्यक
संग्रहणम्‌ । तत्त्‌ निजने परमारयंया सह केशा
केशिपरस्परालिङ्नसहासनादिरूपभियुनीमावः।
इति भिताच्तरा ॥
उत्तमसाहसः, ए, ( उत्तमः साहसोऽस्त्यस्मिन्‌ । )
दर्डविग्रोषः। सतु साश्ोतिपगसाहखः। यथा।
साशोतिपरणसाइख्नो दण्ड उत्तमसादइसः'” ।
इति याच्चवल्कयः ॥ सदखपणमितोऽपि। वथा,
“पणानां दे शते साद्धं प्रथमः साहसः सरतः ।
मध्यमः पञ्च विच्ञेयः सह खं त्वेव चोत्तमः! ॥
इति मनुः ॥
उत्तमा,स््नी, (अतिशयेन उत्का । उत्‌ + तमप्‌ +
टाप्‌।) उत्कृष्टा नारी । तत्पग्यायः । वरारोहा र्‌
मत्तकाशिनी रे वरवबणिनी 9) इत्यमरः॥ मन्त
काधिखो ५ । मत्तक्रासिनोद्‌। इति तदीका
दु ग्धिकषाृच्तः। इति मेदिनो॥ खौयादिनायिका-
भदः। शस्या ल्तणम्‌। अदहितकारिख्धपि भिये
हितकारिणी। खभ्यास्ेदटा उत्तना खव | इति
रसमञ्जरी।
उन्तमाङ, ज्ञी, (उत्तमं प्रशस्तमङ ।) मस्तकं । इध
मरः॥ ( “कञ्चित्‌ ददिषत्‌खड्तोत्तमाङ्गः'”
इति रघौ । ७।५९। “बभौ पतदूङ्कध्वोत्तमा ङ्ग" ।
ति कुमारे ॥७।४१। मुखम्‌ । यथा, मानव १।६३॥
“उत्त माङोद्धवाञच्येष्ठात्‌ ब्राद्य श्व धारणात्‌ ।
सव्वस्यवास्य खगस्य धम्मतो ब्राद्यणः प्रसुः'
उत्तमाङ्ग मुख इति तद्ोका ॥)
उत्तमारणौ, स्री, इन्दीवरी । इति राजनिधंरटः ॥
(इन्दीवरौशन्डेऽस्या गु खादिकं बोध्यम्‌ ।)
उत्तर, क्तो, (उत्‌ + त्‌ + प्‌ ।) प्रतिवाक्छम्‌ । इत
मरः॥ जवाव दूति यावन भाषा।
(यथा, माघे २।२२।
“ब चसस्तस्य सपदि क्रिया केवलमुत्तरम्‌ |)
तस्य ब्यत्पर्निः ।
“उन्तो्यंते निन्तीय्यते प्रक्लताभिवोगो ऽनेन" ।
तस्य खरूपम्‌ ।
“प्रत्तस्य व्यापकं सारमसन्दिग्धमनाकुलम्‌ ।
खन्या स्यागम्यभि येवमु त्तरः तददिदो विदुः" ॥
तस भेदाः ।
“मिथ्या सम्प्रति पत्तिश्च अत्व स्कन्दनं तथा ।
प्राख्न्दायश्ोत्तराः घो क्षाखत्वारः शास्वेदिभिः''॥
इति नारदः ॥ (अथ उत्तरः नाम साधन्यीपदिष्धे
बा हेतो वेधम्मावचनं वैधरम्मपदिष्धे वा साधम्म)-
वचनं यथा हेतुमधमम्मणोबिकाराः शौतकस्य
दिवाधेेतुखाधम्म्बवचनं दिम शि शिरवातसं-

उचत
स्पशां इति ब्रवतः परो ब्रूयात्‌ हेतुविधम्मेणो
विकाराः यथा शरीरावयवानां दाहौष्णं कोय-
प्रपचने हेतुतधम््ये हिमशिशिरवातसंस्पशा
इति । रुतेत्‌ सविपय्धेयमुत्तरम्‌ । इति चरके
विमानसश्ानेऽखटमोऽध्यायः ॥)
उत्तरः ए, विराटराजुच्लः । इति हेमचन्ः॥ (यथा
महाभारते । गो हरण पव्वं सि ३५।२३ ““तमुत्तर
वीच्छ रथोत्तमे ख्ितम्‌'” । तवैव ३४ “सहोत्तरे-
णात तदद्य मङ्लम्‌'") । ( खनामस्यातप्बैत-
भेदः । या, “दक्तिगस्योत्तरो गिरिः” । इति
रामाये ॥ उत्तस्यति संसारसागरात्‌ इति
1 शिवः! इरिः॥भारते।१२।१४९।६६॥)
उत्तः, चि, (उदतिशशयेन उद्भतः। उत्‌ +तर्प्‌ ।)
ऊद्धः। उदीचौ । (ख्या, रामायणे ।
“उत्तरे जावीतीरे हिमवन्तं शिलोचयम्‌”' ।)
उत्तमः इति मेदिनी अमरञ्च। (प्रधानं शेषः ।
यथा, रचः १३।७।
पा इवोपक्ञविनः परेभ्यो,
धम्मीत्तरः मध्यममाश्रयन्ते" ।
“ज्म धम्म त्तरे राज्ये शान्तनुविनयात्मवान्‌' ।
इति महाभारतम्‌ ॥) नन्तरम्‌ ।
(“विततं बन्धु दयः कम्भ विद्या भवति पश्चमी ।
ख्लानि मान्यश्यानानि गरीयो वड्‌ यदुत्तरम्‌” ॥
इति मनुः । २।१३६॥)
उत्तरकालः, प, (उत्तरः कालः|) भविष्यत्कालः।
गौणकालः । यथा, हरि इरपडतिः ।
““र्वमागाभियागीयमु ख्यकालादे धस्तनः।
खकालादुकूरो गौरः कालः पुन्वस्य कम्मण", ॥
उत्तरकुरः, स्तर, (उत्तरः कुरः ।) जम्ब दीपस्य नव-
वान्तगतवषविश्चषः। इति चिकाणश्येषः
(““विजिव्य यः प्राज्यमयच्छदुत्तरान्‌
कुरूनकुप्यं वस्र वासावों पमः"? ।
इति किराता््लुनीये। १।२५॥)
उत्तरकोशएला, सनो, (उत्तरे स्थिता कोशला ।)
अयोध्यानगरो । इति चिक्रागग्रेषः ॥
(“पिवुरनन्तरसुन्तर कोशलान्‌
ससधिगम्य समाधिजितेश्ियः'ः॥
इति रः €।१॥
“वदु पतेः क गता मधराएरी
रघुपतेः क्व गतोत्तरकोशला" ।
इति उद्भटः॥)
उत्तर क्रिया, स्तरो, (उत्तरा अन्तिमा क्रिया ।) अन्ति.
मक्रिया । सांवत्सरिकञचाड।दिपिन्यकरिथा। यथा,
“प्रेते पिदत्वमापरन्ने सप्रिण्डोकरणादनु ।
क्रियन्ते याः करियाः पिन्याः प्रोयन्ते ता पोत्तराः"॥
इति विष्णुएुराणम्‌॥
उत्तर ज्ञी, (उत्तर + गम्‌ + खश्च |) दाोजंवक-
दार | इति हेमचन््रः॥ उद्रततरङ्गे चि॥
“प्र्यग्हौत्‌ पा्िधवाहिनौं तां
भागीरथीं शोण दइवोत्तरङ्ः'” । इति रघुः9।३९।
उत्तरणं, ज्ञी, (उत्‌ + तु +ल्युट्‌ ।) नद्यादिपारगम-
नम्‌ । उत्तरेण इति भाषा ॥

उक्र
उत्तरतः, [स ] व्य, (उत्तर + खाये + अतच्‌ ।)
उन्तरदिग्देशकालात्‌। इति रायमुकुटः ॥ उत्तर
इदरते इति भाषा । ( वथा, रामाये ४।५५
अध्याये ।
“दक्तिणायेषु दमेषु तवा चोत्तरतः शिरः ।
तमेवानुमरि व्यन्तः सर्व संविविसुर्भुदि? ।)
उन्तरतार, ज्ञी, (उत्तरमपर तारः) उत्तरतीरम्‌ ।
इति सिडान्तकोमुदी ॥
उन्तरप्तः ए, (उत्तरः पत्तः।) विचारसिडान्तः।
समाधानम्‌ । तत्पर्यायः । सिद्धान्तः समाधिः३
तान्तः ४। इति चिकाण्डष्रेवः | सिडान्तानु-
कूलतर्कोपन्यासः। इति सतिः ॥ यथा मापे ।
(“प्रापयन्‌ पवनव्याधेगिंर मुत्तर पत्तं” [२।१६५॥)
उन्तरपादः, पै, (उत्तरः प्रादः।) चतुष्पादव्यवदहा-
रान्तगं तदितीयपादः । (यथाह ङस्परतिः।
““ुन्येपत्तः सतः पादो दिपादश्ोत्तरः सतः")
उश्तरम्‌। इति व्यबद्ारतत््वम्‌ ॥
उन्तरफुनी, स्री, (उत्तरा फल्गुनी ।) अश्िन्यादि-
सम्नविंशतिनच्तचान्तगं त दाद शनच्तचम्‌ । अस्या
रूपम्‌ । दच्िणोत्तरमिलिततारकाद्यम्‌ । इति
कालिदासः। पय्यङ्करू्पं तारकादयं। इति दीपि-
काटीका॥ अस्या अधिष्टात्री देवता अय्यमा ।
स्या मिश्र गुणः। अस्यां जातफलम्‌ ।
“दाता दयालुः खजने सशौलो
विश्ालकौत्तिः सुमतिः प्रधानः।
धीरो नरोऽतन्तम्टदुखभाव-
दु त्तराफर्गुनिकाप्रद्धतिः' ॥
इति कोष्ीप्रदीपः॥
उत्तरफाष्गुनौ, क्त्री, (उत्तरा फाव्गनौ |) उत्तर
फल्गु नौनच्तचम्‌। तत्पर्यायः । उत्तरा २ अग्येम-
देवा ३। इति हेमचन्ब्रः ॥
उत्तरभागयत्‌, [द्‌] स्त्री, (उत्तरा भाद्रपत्‌ ।) उत्तर
भागरपदानच्तचम्‌ | शति ज्योतिबम्‌ ॥
उत्तरभाद्रपदा, स्री, (उत्तरा भाद्रपदा |) अञ्िन्या-
दिसप्तविं्रतिनच्चचान्तगेतषड्‌ विं गनच्तचं । तत्‌
पर््थायः। परौषपदा २ अदि्र्रदेवता द। इति
हेमचश््ः ॥ अस्या रूपम्‌ ।
“उत्तरे सुखि तारमूर्तिभ्
वत्तमाङ्कमिलितदितारके ।
नीलचामरकचे युम्मतेा
शो चगाचलकलाः पलायिताः” ॥
इति कालिदासः। पयङ्रूपमष्टतारात्मकं। इति
दौपिकौटौका।॥ अस्यां नात फलम्‌ ।
^“धनी कुलोनः कुशशः ्रियादौ
धूपाख्मान्यो बलवान्‌ महौजाः ।
सत्वम्भकरत्तां निजबन्धुभक्तो
यद्यत्तराभाद्रषदापर्धतः' ॥
इति कोरप्रदीपः ॥
उन्तरवादौ, [न्‌] चि, (उत्तरः बदति यः। उत्तर +
वद्‌ + णिन्‌ ।) उत्तरवक्ता । इति व्यक्हारतत््वम्‌ ॥
सामी इति माषा । यथा याच्ववक्मः २।१७।
(“ृनबेषचेऽधरोभते भवश्युत्तरवादिनः'' |)
4 29

२२५

उत्त

उत्तरसा्ती, [न्‌] चि, खपक्तसम्बन्धिसाच्छं परि-
भाषतां साल्तिणां यः खयं शटणोति अर्थिना
आ्राद्यतेवासः{ तथाच नारदः।
“साच्तिणामपि यः साच्यं खपक्तं परिभाषताम्‌।
श्रवणात्‌ खावणादापि स साच्छत्तरसंज्नकः'' ॥
इति अव हारतत्त्वम्‌ । परसाच्ती इति भाषा।

उत्तरसाधकः चि, (उत्तरः साधकः।) साधक-
सहायः सहकारी ॥

उत्तरा, स्त्रो, (उत्तर + टाप्‌ |) विराटराजकन्या ।
साभिमन्युपलौ । इति मेदिनी 4 (यथा महा-
भास्ते ३ | गाहरणपव्बंणि २५ । २३ ।
“स तच नन्भसंयुक्तमक रोत्‌ ` पागडवे बड ।
उत्तरायाः प्रमुखतः सव्वे नानन्नरिन्दमः'” 1)
उत्तरा दिक्‌ । तत्य्थायः। कौवेरी ₹ देवी इ
उदौचौ ४। इति राजनिघंरटः ॥ (यथा महा-
भारते २ । दिगिजयपब्बेणि २८ । १७ |
“स्वं स एरषच्याघ्रो विजिग्ये दिशमुत्तराम्‌” ।)
स्या दिश्ोऽधि पतिः कुवेरः ककं टङश्िकमीन-
राश्यश्च । यथा । समयप्रदीपः ॥
“मेषबसिंधनुः पाच्यं दच्िणस्यान्तु तत्परे ।
प्रतीच्यां तत्परे जेया उदीच्याश्च ततः परे' ॥

उत्तरात्‌, च, (उत्तराधरदच्िणादाति इति उत्तसा-
दातिप्रत्ययः। ) उत्तरा दिक्‌ । इत्यमरटीकायां
रायमुकुटः ॥ (यथा, ऋग्वेदे ६।१९।९ ।
“दाते शश्रा ठच्च णतु पच्ादोत्तरादधरादा-
एरस्तात्‌'" |)

उत्तराधिकारी, [न्‌] चि, (उत्तर पन्बेखामिकखत्त्व
नाश्रानन्तर अधिकरोति पुब्बखामिकधने खा
म्बमाभ्रातीति । उत्तर +अधि +छं+ णिन्‌ |)
पथमाधिकारिणः पच्वादधिकारौी। दायादः।
चछोयारिस्‌ इति यावनौ माषा 4 (ग्टतधनोत्तरा-
धिकारिणो दायभागश््दे बरद्याः॥)

उन्तराभासः, प, (सदुत्तरम्‌ इव आभासते । आङ्‌ +
मास + च्‌ ।) दुधोत्तरम्‌ । तथा च का्यायनः।
“प्रक्लतेन त्वसम्बन्धमग्यल्पमतिभूरि च ।
पक्तैकदे प्राप्येव तच नैवोत्तरं भवेत्‌"' ॥
इति व्व हारतत्त्वम्‌ ॥

उत्तरायणं, ज्ञी, (उत्तरा उत्तरस्यां अयनं खर््यादे-
म॑ंमनम्‌ । पुन्बेषदात्संञायाभिति गात्वम्‌ | सूय॑स्य
उत्तरदिग्गमनकालः। स तु माघधादिषर्मासा-
त्कः । इति हेम चन््रः। (यथाह खय्य॑सिडधान्तः।
“भानोमंकर संकान्तेः घरमासा उत्तरायणम्‌ ।
कर्कादेस्त्‌ तथेव स्थात्‌ षण्मासा दन्तिणायनम्‌”” ॥

„ “'माघादिमासयग्मेस्त ऋतवः घट्‌ कमादितः।

उन्तरायणमादेस्तैख्तरिभिः स्यादल्तिणायनम्‌'” ।)
देवानां दिनम्‌ । इति स्तिः ॥ (मकरसक्रान्तिः |
(वानप्रश्याश्चभिभिर्वितैः करणीयो यागभेदः" ।
यदुक्तं मनुना ६।१६० ।
“ऋन्ेचछाययणद्धेव चातुमस्यानि चाइरेत्‌।
उत्तराययश्च क्रमशो दात्तस्यायनमेव च" ॥
“शिशिर वसन्तोऽपि यीश्मः स्यादुत्तरायये" ।

इति हारीते प्रथमश्याने चतु्ौऽध्यायः ॥

उत्ता
^शिश्रिराद्याखिभि्तस्त विद्यादयनमुत्तरम्‌ ।
अदानञ्च तदा दत्ते णां प्रतिदिनं बलम्‌ ।
तस्मिन्‌ द्थतीच्णो व्णरूच्तामाग खभावतः।
श्यादित्यपवनाः सौम्यान्‌ च्पयन्ति गुणान्‌ सुवः॥
तिक्तः कषाथः कटुको बलिनोऽचर रसाः कमात्‌ ।
तस्मादादानमामरेयम्‌'› । इति इखचस्याने ढतोये$-
ध्याये वाभटेनोक्ता ॥
“तच्च ते शौतोष्णव षं लच्णाखन््रा दिव्ययोः काल-
विभागकरत्वादयने दे भवतो दच्िगसुत्तरच्च"'।
“उत्तर च्च शिशिरवसन्तमीश्मास्तेष भगवानाप्या-
य्थतेऽकल्तिक्तकषायकदुकाश्च रसा बलवन्तो भव
न््यत्तरो त्तर ञ्च सव्वप्राणिनां बलमपडीयते
इति खचस्थाने बष्ऽध्याये सुश्रतेनो क्तम्‌ ॥ )
उन्तराश्ाएना, स्त्रो, (उत्तरा चखा शाना ।) उत्तराषा-
एनच्ततचम्‌ । इति भरते दि रूपक्ाषञ्च ।
उन्तराशशापतिः,एु, (उत्तराश्ायाः उत्तरदिशः खधि-
पतिः अधिष्ाता ।) कुवेरः । इति इलायधः ॥
उत्तराषाएना, सत्री, (उत्तरा आषाएा |) अश्विन्यादि
सप्तविंश्रतिनच्तचान्तगेतकविंशनत्तचम्‌ । अस्या
रूपम्‌। दर्पाङ्नतिताराचतुद्धयात्मकम्‌। अस्या
खधिदेवता विश्वः । इति कालिदासः ॥ गजदन्त-
वदद्तारामयम्‌ | इति दीपिकाटौका ॥
तच जातफलम्‌ । यथा कोष्टीप्रदीपे ।
“दाता दयावान्‌ विजयी विनीतः
सत्कम्भचेता विभवैः समेतः |
कान्ताघुतावाप्तसुखो नितान्तं
देशे खवः एरषो मनीषी" |)
उत्तरासङ्गः, पै, (उत्तरे ऊद्धं भागे आसज्यते । उत्तर
+ खा + सञ्ज + घन्‌ ।) उत्तरौयवस््नं | इत्यमरः
(“ज्वताभिषेकां ङतजातवेदसं
त्वग॒ुत्तरासङ्गवतीमघीतिनोम्‌"” |
इति कुमारे ५।९९॥ तथा, रामायणे २।५०।४८ ।
“ततच्लौरेत्तरासङ्गः सन्थामन्वास्य पश्चिमाम्‌" ॥)
उत्तरीय, क्ती, (उत्तरस्मिन्‌ ऊद्ध॑देहभागे भवम्‌ ।
उत्तर + छ ।) उत्तरीयवस्त्रम्‌ । दोच्छोट्‌ दोना
इत्यादि भाषा । तत्पर्ग्याधः। प्रावारः २ उत्तरा-
सङः र्‌ टहतिका ४ संग्यानम्‌ ५। इव्मरः।॥
कच्ता ६ । इति जटाधरः।
(“धास्य रन्रग्रयितोत्तरीय-
मेकान्तपाणडक्तनलग्बि हारम्‌” ।
इति रघुः ६६।४३। यथा रामायये २८८।१४ ।
“उत्तरौयमिवासक्तं घुब्यततं सौतया तदा” |)
उत्तरेण, य, (उत्तर + एनप्‌ ।) उत्तर दिग्देशकालः।
इद्यमर टौकायां रायमुकुटः॥ यथा मेघदूते १९।७५।
(“किचचित्य खात्‌ ब्रज लघगतिग्देय रवोत्तरोण ।
“तत्रागारं धनपतिग्टदानुत्तरेणास्मदौयम्‌'' |)
उत्तरेद्युः, [स्‌ ] य, (उत्तरस्मिब्रहनि इये सद्यः-
परदिति उत्तर शब्दादे द्युस्‌ प्र्यो निपातितः।)
उत्तर स्मन्रहनि । आगामिदिने | इति शब्द्‌
रनावलो ॥
उन्तानं, चि, (उद्गतस्तानो विस्तारो यस्मात्‌ |) खग-
म्भीरम्‌ । ऊद्धंसुखश्यितम्‌ । इति नेदिनो॥ चित्‌

उत्ता

इति भाषा । (ऊद्धंतलम्‌ । यथा,
“उत्तानपाणिदयस्निवेशात्‌
प्रफल्लराजीवमिवाङ्मध्ये |
इति कुमारं ३।४५ । तथा, या वल्क्यः ।
“पिद पाच तदुत्तानं छत्वा विप्रान्‌ विसव्जयेत्‌” |
“उत्तानं लेपनाभ्यङ्परिषेकावगादनंः।
विरेकास्थापनेः खेद्पाने गम्भीर माचरेत्‌” ॥
इति चिकित्सास्थाने दाविंशेऽध्याये वाभटेनोक्ं ॥
“उन्तानस्य पर्रप्तस्य कांस्यं वा ताल भाजनम्‌ ।
नाभौ निधाय धारान्ब भ्रीतदादनिवारणम्‌” ॥ ।
इति हारीते चिकिल्वितस्याने दितीयोऽध्यायः॥) |
उत्तानः, पै, (उत्‌ + तन + रल्‌ |) उच्टाढणम्‌ । |
इति रननमाला ॥ (उचटाशन्देऽस्य विष्रेष उक्तः ॥) |
उन्तानपचक्रः, पे. (उत्तानं ऊद्धसुखं पचं यस्य । |
ब्ध्रोद्यये कन्‌ |) रक्तोरण्डङच्तः । इति राज-
निषेगटः ॥
उत्तानपादः, प, (उत्तानः उन्नतः पादः पदः यस्य |)
राजविषटेषः। स तु खायम्भवमनुएल्लः इति
एराणम्‌ ! (यथा, विष्णुएुराशे १।१२.॥
(परियत्रतोत्तानपादौ मनोः खायम्भवस्य तु ।
दौ एक्नो समदावीर्ये धम्भज्ञौ कथितौ तव ।)
उन्तानपादजः, पै, (उन्तानपादात्‌ जायते यः । उत्तान
पाद +जन्‌ +ड ¦) उत्तानपादराजपुक्लः । तत्प
यायः । ज्योतीरथः र ग्रहाधारःद भ्रुवः £ | इति
हारावली ॥ (उत्तमः। यथा, विष्णुरे ९।१९॥
“तयोरुत्तानपादस्य सुख्चयामुत्तमः सुतः ।
अभीदावामभूदुन्रद्यन्‌ ! पितुरत्यन्तवल्लभः ॥२॥
सुनौतिर्नाम या राद्ग्तस्याभून्मदहिषौ दिज !
स नातिप्रोतिमांन्तस्यां तस्याञ्चाभूट्‌घ्रुवः सुतः ॥३)
उत्तानशयः, चि, (उत्तानः रेते । रोड श्रये पार्खा-
दिषुषसंस्यानमिति खच्‌ ।) अव्यन्तशिशुः। तत्य-
ययायः। डिम्भा २ स्तनया ३ स्तनन्धयी ४ । इव्य-

मरः ॥ उत्तानसुप्तः ॥

उत्तापः, प, (उत्‌ + तप. + घन्‌ ।) तेजः । उद्र ।
सन्तापः ॥ (यथा, हितोपदेशः ।
^प्र्यदहः सव्वंसिद्धोनामुत्तापः प्रथमः किल), |)

उत्तारः, चि, (उत्‌ + त्‌ + घज्‌ |) महान्‌ । तत्परय्थयिः।
उदींः २ उद्भटः २ उदारः ¢ उत्तम ५। इति
जटाधरः ॥ (यथा प्रवेाधचन्द्रोदये ।
“संसारुसागरोत्तारतरयिः” | ) वमनम्‌ | इति
प्रायद्धित्तविवेकादयः ॥

उन्तारी, [न्‌] चि, (उत्‌+त्‌+णिन्‌।) चपकः।
इति भूसिप्रयोगः।

उत्तालः, चि, (उत्‌ + तल्‌ + घञ्‌ ।) उत्कटः । श्रेः
विकरालः। क्ञवङ्कमः | इति मेदिनो ॥
(*“लसदुत्तालवेतालदालवाद्यं विवेश्र तत्‌ ।
शलशानं रष्णर जनौनिवासभवनो पमम्‌'” ॥
इति कथासरित्सागरे २५।९३६॥ 2
“खन्धोन्यप्रति घातसङ्लचलत्कल्लो लकोला इलः
उन्तालास्तद्मे गभीरपयसः एर्याः सरित्सङ्गमाः?।
इति उत्तर चरिते । र्य द्धे ।) त्वरितः इति
हेमचन्द्रः ॥

२२६

उत्था
उन्ती, चि, (उत्‌ + त + क्त ।) मुक्तम्‌ । पारगतम्‌ ॥
(“तुलोत्तीगैस्यापि प्रकटितहताग्रोषतमसो
रवेस्तादृक्तेजो न हि भवति कन्णां गतवतः” ।
इति पद्यसग्रहे ९९ ।)
उत्तङ्कः, चि, (उत्‌ अतिष्रयेन तुङ्गः ।) उचः । इति
जटाधरः ॥
(“उन्तङकष्ेलशिखरस्थित पादपानां
काकः छश्ोऽपि फलमालभते सपत्तः'”।
इति उद्धटः। उन्नतः । ““पीनोत्तङ्परयोधरेति
समुखाम्भोजेति सुभ्वाविति" । इति भट दरि
१ । ७२ ॥)
उत्तषः, ए, (उद्गतस्तषो धान्यत्वक्‌ यस्मात्‌ ।)
गड्धान्यम्‌ ! तत्पर्य्यायः । खाजिकः २ लाजाः ३ ।
इति हारावली । खड इति भाषा ॥
उत्तेजना, स्त्रो, (उत्‌ + तिज्‌ + णिच्‌ + युच्‌।) परे-
रणा। च्यम्रकरम्‌ ॥ ( तौच्छणोकरणम्‌ । वथा,
(व्याघदनोत्तेजनया मणीनाम्‌”? । इति माघे)
उत्तेजितं, क्तो, (उत्‌ + तिज्‌ + णिच्‌ +क्त ।) अच्च-
चतुर्थंगतिः। खा च मध्यवेगेन या गतिः। तत्य-
ययाथः । रेचितम्‌ २। इति हेमचन्द्रः ॥ प्रेरिते
चि॥
उत्तरत, ज्ञी, (उत्‌ + तु + इतच्‌ |) खश् पञ्चमगतिः।
तत्पर्य्यायः । उपकण्ठं २ आस्कन्दितिकम्‌ इ । इति
हेमचन्द्रः ॥ (तथा चोक्तं,
“उन्तेरितोऽतिवेगान्धो न श्टणोति न पश्यति” |)
उत्तोलनं, को, (उत्‌ + तुल्‌ + च्यट्‌ ।) ऊ्धनयनम्‌ ।
तोला । इति भाषा ॥
उच्यक्घः, चि, (उत्‌ + यन्‌ + क्ख ।) परि यक्तः। ऊद्धः
च्िपतः । विरक्तः ॥
उषासः, पै, (उत्‌ + चस्‌ + घन्‌ |) भयम्‌ । इति
श्राब्द्रल्ावली ॥

उल्थानं, क्गी, (उत्‌ + स्था + ल्यट्‌ ।) सैन्यम्‌ । युधम्‌।

पौरुषम्‌ । एस्तकम्‌। उद्यमः। (यथा रामायगे ५।
«मम धम्माधमुल्धानं न कामक्रोधसं छ्ितम्‌” ।)
उद्भमः। (अभ्युदयः । यथा रघवे । ६।३९।

“निदश्रयामास विशरेषदृ ्य-

न्दुः नवोव्यानमिवेन्दु मव्य" ॥)

इषः । वारूवन्तः । चङ्नम्‌ । चत्यः । (धनाल्जनः
निमित्ता चेषा । यथा मनुः ९ ।२९११५ ॥
“्नातृणामविभक्तानां यद्युल्यानं भवेत्स ।
न एच्लभागं विषमं पिता दद्यात्‌ कथञ्चन?” ।)
मलोत्छगंः । इति हेमचन्द्रः ॥ तन्लम्‌ । तत्त ख-
मण्डलम्‌ । सेन्धं चिन्ता च । सन्निविष्टः । उपविद्ः ।
इव्यमरभरतौ ॥ गाचोत्तोलनम्‌। उठन इति
भाषा। (यथा शाकुन्तले २य ङ्के । “भेदच्छेद-
छशोदरः लघ भवव्यत्यानयोग्यं वपुः") यथा च,
“निशि खापो दिवोव्यानं सन्ायां पररिवत्तनम्‌।
खन्न पादयोगेऽपि दादश्यामेव कारयेत्‌”? ॥
इति तिश्यादितत््वम्‌ ॥ (एनर्जौवनम्‌। मरणान-
न्तरं एनर्जीवनलाभः । यथा मद्धामारते ।
“स चापि वरयामास पितुरुत्यानमात्मनः” ॥)

उव्यानेकादश्रो, सनी, (उ्थानाब इरेः प्रबोधनाय

उत्प
या ख्कादश्ौ | स्यां भगवान्‌ त्तीरोदश्यानो
नारायणः योगनिन्रां विद्य उत्तिरति ।) का-
त्तिकश्एलेकादश्रौ ॥ अथ विष्ात्थानम्‌ । तत्र
दिवसे रेव्यन्तयक्घायां दादश्याम्‌ । राच्नौ रेव
व्यन्तपादयोगे तु दिवादतौयभागे रेवतीयुक्त-
दादश्याम्‌ । दादश्याग्रत्ताभाके रकाद शीप्रभ्टति-
पौ्मास्यन्तान्यतमतिथौ रेवत्यन्त पादयोगे । तद-
भावे केवलायां दद्यां सन्थायां विष्णु संपूज्य ।
““महेन््रर्रेरभिनूयमानो
भवान्टषिन्वैन्दितवन्दनीयः ।
प्राप्ता तवेयं किल कौमुदाख्या
जाग्टव्व जागध्व च लोकनाथ ॥
मेधा गता निम्मैल ण्व चन््रः
शार द्यपुष्पाणि च लोकनाथ |
अहं ददानीति च पर्हेतो-
जोाग्टव्व जाग्व्व च लोकनाथ” ॥
ततख् ।
“उन्तिष्ोत्तिष्ट गो विन्द तज निदं जगत्यते ।
त्वया चोल्थीयमानेन उल्थितं श्ेवनचयम्‌”” ॥
इति पठेत्‌ । इति छ्यतत्त्वम्‌ ॥
उल्थापनं, ज्ञी, (उत्‌ + स्था + णिच्‌ + च्युट्‌ |) उ्तो-
लनम्‌ । उपस्थितीकरगम्‌ ॥
(“किन्नु मे सुत भूयात्‌ भरतरुत्थापनं न वा”
इति महाभारते ९। आस्तौकपन्बं ि । ४९।१७|)
उत्थित, चि, (उत्‌ + स्था + क्त ।) ठदधिमत्‌ । प्रो द्यत ।
उत्पन्नम्‌ । इत्यमरमेदिनीकरौ ॥ (छतोव्यानम्‌ ।
““ऋद्धाचिता सत्वरमुत्थितायाः"? ।
इति कुमारे, ७।६१ । र घवं ग्रे च ७।१०।
“शापान्तो मे सुजगशयनादुल्थिते शाङ्गपायो? ।
इति मेघदूते । ११२ । ^“ न यावदेताबुदपश्य-
दुत्थितौ, । इति माघे । १।१५॥)
उत्थिताङ्कलिः, व, (उस्थिता अङ्कलयो यच |) चपेटः ।
विस्तृताङ्कलिकरतलैम्‌ । इति शब्दचन्द्रिका । चा-
पड़ इति भाषा
उत्पतः, प, (उत्‌ ऊर्धं पतति गच्छति। उत्‌ +पत्‌ +
च््च्‌ ।) पत्ती । इति चिकाणडश्नेषः ॥
उत्पतनं, ज्ञी, (उ + पत्‌ + ल्यट्‌ ।) उत्पत्तिः । ऊध
गमनम्‌ । इति मेदिनो ॥
(““'अथोत्यतनमन्त्ं सा पठित्वा ससखीजना” |
इति कथासरित्सागरे ॥ विंशतर ङ्गे ॥)
उत्पतिता, [ऋ] चि, (उत्‌ + पत्‌ + च्‌ ।) ऊध
गमनश्रौलः । उपरिगमनक्ता इत्यमरः ॥
उत्पतिष्णुः, चि, (उत्‌ + पत्‌ + इष्णुच्‌ ।) ऊद्धंगमन-
श्रीलः। तत्पय्थायः । उत्पतिता २। इत्यमरः ॥
(““ससन्नर खच्तखानामेलानामुत्पतिष्णवः"' ।
इति रघः। ४।४७। तथा पञ्चतन्त्रे । ३ । ४१।
“म्टगपतिरपि कोषात्‌ सङ्कचदयुत्पतिष्णुः” ॥ )
उत्पत्तिः, स्त्रो, (उत्‌ + पत्‌ + क्तिन्‌ ।) उत्पतनम्‌ ।
तत्पय्यैयः। जनुः२ जननं जन्म 8 जनिः ५
उद्धवः ६ । इव्यमरः॥ संसारः 9 भवः =
जातिः € । इति जटाधरः ॥ प्रमवः १० भावः १९
सम्भवः १२ जनूः १३ । इति श्ब्द्रलावलो ॥

त्यं
(यथा मनुः । २।६८ ।
“उत्पत्तिव्यञ्जकः एर्यः कभ्भयोगं निबोधत” |)
(साह्यादिनते आविभोवः। यथा, खत्पिण्डे विद्य-
मानस्य घटस्याविभौव ख्व उत्यत्तियथा तयैव
कारणात्मन। विद्यमानानां तत्त्वानां आविभाव
रवोत्पत्तिविं वच्िता ॥)
उत्यन्नः, चि, (उत्‌ + पद्‌ +क्त ।) उत्यत्तिविशि्टः।
जातः | उद्धतः ॥
उत्यलं, क्तौ, (उत्यलतीति । पल गतौ पचाद्यच्‌ |)
नोलकमलम्‌ । कुरौ वधिः ! इति विः ॥ एव्यम्‌।
इति भेदिनी ॥ जलजपुष्यमाचम्‌ । तच पद्मकुमु-
दादि । तत्यथ्धायः । कुवलयम्‌ २ । इत्यमरः ॥ कुब-
लम्‌ २। इति जटाधरः । कुवेलम्‌ 8 । इति शन्द्‌-
सन्नादली ॥ (यथा रघौ ३।३६। “नवावतारं
कमलादिवोत्पलम्‌?” |) तस्य गुणाः । कषायत्वम्‌ ।
मधुरत्वम्‌ । शौतत्वम्‌ । पित्तकफर कतना शित्वञ्च ।
इति राजवल्लमः ॥ जलपुष्मविश्रोषः | कोलि इति
इन्दौ भाषा । तत्पय्ायः। अनुष्णम्‌ ₹ राधि
एष्यम्‌ द जलाङयम्‌ 8 हिमानम्‌ ५ निश्रापुव्यम्‌
ई । अस्य शणः । शीतत्वम्‌ । खादुत्वम्‌ । पित्त-
रक्वा्तिदोषनाशित्वम्‌। दाद श्रमवमिन्नान्ति्-
मिज्वर हरत्वश्च । इति राजनिघेश्टः \
(“उत्यलानि कषायाणि पित्तर क्तंहराणि च"? |
इति खजस्थाने सप्तविं्ोऽध्याये चरकेगोक्तम्‌ ॥
“तस्मादल्यान्तर गुणे विद्यात्कु वलयोत्यले” ।
इति सश्चते खचस्थाने षट चत्वारि ्रत्तमोऽध्यायः |)
उत्पलः, चि, (उद्गतं पलं मांसं यस्मात्‌ सः।) मांस-
श्रन्धः । इति विश्वः हेम चन्द्र ॥
उत्मलगश्धिकं,क्ी, (उत्पलस्य गन्धव गन्धो यस्य । स~
माखे इत्‌ सं चाया कन्‌ |) चन्दन विरे वः। तत्र्यायः।
छब्छतास्नम्‌ २ गोशीषंम्‌ ३। इति शब्दमाल। ॥
उत्पलप्ं, ज्ञी, (उत्पलस्य पतम्‌ । नखच्ततपच्ते पच-
मिव ।) कुवलयदलम्‌ । (यथा विष्णुएुरागे १।४।२९।
ततः समुत्त्तिप्य धरां खद द्रया
महावराहः स्फुट पद्मलो चनः ।
रसातलादुत्यलपच्रसच्निमः
समुत्थितो नौल इवाचलो महान्‌ ॥ )
सरीनखच्ततम्‌ । इति हेमचन््रः ॥ तिलकम्‌ । इति
धरणी ॥
उत्मलश्ारिवा, स्री, ( उत्पलमश्यस्याः उत्यलाकार-
एष्पत्वात्‌ । खश अद्यत्च। यदा उद्यतं पलमनया ।
बतः उत्यला चासौ शारिवा चेति ॥ श्यामलता ।
इ्मरः।(श्वामलताश्ब्ट्‌ ऽस्या गुणादिकं चेयम्‌॥)
उत्पलिनी, स्त्री, ( उत्यलानि सन्ति श्स्यां तेषां
समूहो वा। उत्यल+ इनि +खीप्‌।) पद्म
समूहः । इति शब्दरुन्नावलो ॥ जलयपष्यविश्ेषः ।
चोटौ कोलि इति डन्दौ भावा । तत्पग्योयः ।
करविणी र कुसुदती द कुमुदिनी ¢ चन्र ५
कृवलयिनो € इन्दोवरिणौ ७ नीलोत्यलिनी ८ ।
(यथा महाभारते तौथयाचा पव्बेणि ३।६६।९५।
“वद्धे खा महाराज निभ्बती रूपमुत्तमम्‌ ।
श्वष्िवोत्यक्िनी श्रो त्रमगनेरिव शिखा शभा।)
३२

२२७

उत्पा
यस्या गुणाः । हिमत्वम्‌ । तिक्तम्‌ । रक्तामय-
पित्तनाशित्वम्‌ । वातकफकासटव्शाश्रमवमिशम-
ताकारित्वश्च । तस्या वोजगुणाः। खादुत्वम्‌ । रूच्त-
त्म्‌ । हिमत्वम्‌ । गुरुतवच्च । इति राजनिषेगटः ॥

उत्पली, स्त्री, तुषचप॑टी । इति मेदिनो । तुंसेर

चापड़ा इति भाषा

उत्वनंक्ञी, (उत्‌ + पृ + ल्युट्‌ ।) कुशण्डिकायां पवि-

चमध्येन जलादेरत्‌च्तेपणम्‌ । तच क्रमः। “पविच
इथमये वामहस्तानामिकाङाभ्यां मूले द्तिग-
इस्तानामिकाङ्गष्टाभ्यां उन्तानदस्ताभ्यां ग्टहीत्वा
च्यज्ये पक्तिप्य तयोशभष्येनाम्नावाज्यो तृत्तेषणम्‌” ।
इति कालेसिः ॥ “पविचदयमग्रे दच्िणद्न्ता-
नामिकाङ्गखाभ्यां मूले वामदस्तानानिकाङ्ग्छाभ्यां
ग्टहीत्वा दच्तिणदस्तोपरिभावेन अधोमुखो य-
स्तपाणिः पविच्रमध्येन परोच्तगीजलस्य किचि-
दुत्तोलनम्‌'”। इति पशुपतिः । ““पसुपदयुक्तक्रमेण
सामगानां मन्तो चारगपुव्येकं पतिचदयमध्येनाम्ना
वाज्योतृच्तेषगं । इति भवदेवभट्रः ॥

उत्पश्यः, चि; (उदृदधै पश्वतीति +उत्‌ + दृश्‌ + श ।)

उन्मुखः । ऊद्धंटद्टिविशिष्टः । इति हेमचन्द्रः ॥

उत्पाटनं, ज्ञी, (उत्‌ + पट्‌ + णिच्‌ + स्युट्‌ ।) उल-

नम्‌। मूल उपड़ान इति भाषा ॥ (यथा छते ।
“निखातोत्याटनं क्कः पतनं निर्गमस्तथा” ॥)

उत्पाटित, चि, (उत्‌ + पट + णिच +क्त |) छतोत्‌-

पाटनं । तत्य्धायः। उन्मूलितम्‌ र्‌ उत्खातम्‌ ३।
इति जटाधरः ॥ चावदितम्‌ ४ उतम्‌ ५। इति
हेमचन््रः ॥

उत्पातः, ए, ( उत्‌ + पत्‌ + घज्‌ । ) उत्पतति अक-

स्मादायाति यः। प्राणिनां खुभाशभदचकमदहा-
भूतविकारभूकम्परादिः। इव्यमरटीकायां भरतः।
तत्यय्धौयः। अजन्धम्‌ २ उपसगैः २। इत्यमरः ॥
स चिविधः। दिव्यः ९ यथा खपव्वणि चन््रादिय-
ग्रासादिः । अन्तरीच्छः २ यथा, उल्कापात-
निर्घातादिः। भौमः ९ यथा भूकम्पादिः | इति
दौपिक।चण्डौटौके ॥ (उत्पातानां लच्तणादिकं
ऋतौ खभावपभवात्‌ अदोषतचोक्तं ट इत्सं हि-
तायां ४६ खध्याये। यथा,-
“नरपतिदेशविनाशे केतोरुदयेऽथवा यहेऽकन्दो
उत्पातानां पभवः खतुंभवच्ाप्यदोषाय ॥ ८२ ॥
येच न दोषान्‌ जनयन्त्यत्पातास्ता्टतुखभावङ्लतान्‌।
ऋषिपएल्ललतेः श्लोके विद्यादेतैः समासोक्तेः ॥८३॥
वच्चाशनिमहोकम्पसन्ध्यानिर्घातनिःखमाः ।
परिवेश्ररजोधुमरक्तार्कास्तमनोद याः ॥ ८४ ॥
जमेभ्यो न्नर सखे हव ङएष्मफलोद्धमाः ।
गोपत्तिमदरद्धि् शिवाय मधमाधवे ॥८५॥
तासोलूकापातकलबं कथिलारगन्द मण्डलम्‌ ।

शन भिज्चलनस्फोट धुमवेरवनिलाइतम्‌ ॥ ८६ ॥
रक्तपद्मारुणं सान्ध्यं नभः स्रयैवो पमम्‌ ।
सरितां चाम्बसशोषं दृहा गौरो खभ वदेत्‌ ॥८७॥
शक्रायधप रीवेषविद्यच्छष्क विरो इम्‌ ।
कम्योदत्तनपैशत्यं रसनं दरं चितेः ॥ << ॥
सरोनद्युदपानानां डद्यूद्धतरशक्ञवाः 1

उत्पि

सरणं चादिगेहानां वर्षास् न भयावहम्‌ ॥८९॥
दि्यस््ौभूतगन्ध्वैविमानादुमुतद शनम्‌ ।
ग्रहनच्तचताराणां दशरनं च दिवाम्बरे ॥€०॥
मौतवादिचनिधौषा वनपर्वतसानुषु |
शश्यददिर्पां हइानिरमापाः शरदि सताः ।<१९॥
शीतानिलतुषारत्वं नदंनं ग्ग पत्िणाम्‌ |
रच्तोयन्तादिसत्वानां दशनं वागमानुबी ॥९२॥
दिशणो धृमान्धकाराञख्च सनभोवनपब्बेताः।
उचैः व्यौ दयान्तौ च हेमन्ते श्योमनाः सुताः द॥
हिमपातानिलोत्यातविरूपादुसतद शनम्‌ ।
रब्णाञ्चननिभाकाश तारोल्कापातपिन्नरम्‌ ॥€ ४॥
चि्रगभोद्धवाः स्त्रीषु गोऽजाखग्टगपच्िषु ।
पच्चाङ्करलतानान्न विकाराः शिरे शमाः ।€५॥
ऋतुखमावजा हते दृद्धाः खक्तौ खभप्रदाः ।
ऋतोरन्धचर चोत्पाता ददाते भ्टशदारुणाः € ६॥
उन्मत्तानाच्च या गाथाः शिगरूनां भाषितच्च यत्‌।
च्िथो यच्च प्रमाषन्ते तस्य नालि अतिक्रमः॥<७॥
नबे चरति देवेषु पात्‌ गच्छति मानुषान्‌ ।
नचोदिता वाग्वदति सव्या देषा सरखती ॥६घ॥
उत्पातान्‌ गणितविवजितोऽपि बुद्धा
विख्यातो भवति नरेन््रवह्नभख ।
रुतत्तन्मुनिवचनं रइस्यसुक्ं
यज्ञात्वा भवति नरच्रिकालदर्श” ॥ €< ॥
उत्यतनं । उल्ञम्फः । यथा, रामाये ५।९८।२३ ।
“रुकोत्यातेन ते लङ्कामेष्यन्ति इरिपएङ्वाः” ।
उन्नतिः । दडः । यथा, हितोपदेशे ।
“करनिहितकन्द्‌कसमाः पातोत्यावा मनुव्याकौं
उत्पत्तिः । यथा, महाभारते, वनपन्ब॑यि ।
“बुदिरात्मानुगातौब उत्पातेन विधीयते ।
तदाधिता हि सा चेवा बुदित्तसयेषिणी भवेत्‌”)
उत्पादकः, ए, (उत्‌ + पद + णिच्‌ + रवुल्‌ । ) पशु-
विश्रेषः। तत्पर्यायः । शरभः ₹ बुन्नरारातिः
अष्टपादः 8 । इति हेमचन्ः ॥
उत्पादकः, चि, (उत्पादयतौति । उव्‌ + पद्‌ + णिच्‌
+ णवुल्‌ ।) उत्पादयिता । जनकः । यथा मनुः ।
““उत्पादकत्रह्यदाचो गरीयान्‌ ब्रद्यदः पिता?
२.। १४६ |
उत्पादनं ज्ञी, (उत्‌ + षर्‌ + णिच्‌ + ख्यट्‌ |) जननम्‌ |
उत्पन्नकरणम्‌। इति व्याकर णम्‌॥(य या मनुः।€।२७|)
“उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपालनम्‌'' |
उत्पादश्यनः, ए छ्लौ, (उत्पाद ऊपादः सन्‌ शेते
यः सः। उत्पाद + शौ + च्छु |) टिद्टिमिपक्लौ । इति
हेमचन्ब्रः ॥
उत्पादिका, सी, ( उत्‌ + पर्‌ + णिच्‌ + शवस्‌ +
टाप्‌ । ) दे दिकानामक्रौटः । इति चिकारडगेषः ॥
हिलमोचिका इति शब्दचद्धिका । पूतिका ।
ईति भरतो दिरूपकोषख ॥
उत्पालौ, सत्न, (उत्‌ + पल्‌ + घम्‌ + डोष्‌ |) था-
रोग्यम्‌। इति शब्द्चद्धिका ॥
उल्िन्नलः, चि, (उदविशयः पिन्नलो ययः ।) ग
माकुलः । ति शयव्या कृशः । तत्पर्यायः । शमु"
तन्नः २ पिञ्जलः ९। इति हेम चश़्ः ॥

उत

उद्च्ता, स्रो, (उत्पेत्तते इति खत्‌ +प + इच्त +
च +टाप्‌ |) अनवधानम्‌ । इति मेदिनी । काव्या
शङ्कार विश्रषः । तस्य लच्तणम्‌ ।
“सम्भावनम यो वेत्ता प्रज्तस्य समेन यत्‌" ।
“अस्याः । प्रकृतस्य उपमेयस्य समेन उपमानेन
यत्‌ सम्भावनं मिश्यात्वेन वगेनम्‌" । इति काव्य-
प्रकाशः ॥ (अस्या भेदा बहवः । यदुक्त साहित्य-
दषे, दशमपरिच्छेदे। ५९९२ ॥
“भवेत्‌ सम्भावनोवेत्ता पञ्चतस्य परात्मना ।
वाच्या प्रतौयमाना सा प्रथमं दिविधा मता॥
वाख्ेवादिप्रयोगे स्यादप्रयोगे परा एनः ।
जातिगुणः किया डव्यं यदुतरेच्छं योरपि ।
तदद्धापि प्रद्येक भावाभावाभिमानतः।
यणज्रियाखरूपत्वात्‌ निमित्तस्य एनच ताः ।

दाचिंशद्विधतां यान्ति तच वाच्याभिदाः एनः ।

विना व्यं चिधा सर्व्वाः खरूपफलहेतुगाः ॥
उक्रयलत्यो निमित्तस्य द्विधा तच्च खरूपगाः ।
प्रतौयमानामेदाख येकं फलहेतुगाः ॥
उक्नयनुक्तोः पस्ततस्य प्रद्येकं ता अपि ददिधा ।
शलङ्कारान्तरोत्या सा वै चित्रमधिकं वहेत्‌ ॥
मन्ये शङ्क भ्रुव प्रायो न॒नमिव्येवम!दयः ॥
विस्ततिक्त अलङ्कार शब्दे बरवा |)

उतञ्चवनं, ज्ञी, (उत्‌ + ञ्च + ल्यट्‌ |) उल्लम्पानम ।
लाफ़ठान इति माषा ॥ (यथा, मनुः । ५।१११५॥

“व्याां चेव स्वेषां खुदधिरतृञ्चवनं सुतम्‌” ॥) ।

उतुब्नवा, स्री, (उत्‌ + श + खच्‌ + टाप्‌ । ) नौका ।
इति शब्द्रननावलौ॥
उत्फालः, ठै, (उत्‌ + फल्‌ + घञ्‌ |) लम्पः ॥
(“ततृच्तगं स छृतोत्फालः श्क्तिदेवोऽथ साध्वसात्‌?।
इति कथासरित्सागरे । ९६ तरङ्गे ॥)
उत्प्रह्नः, चि, (उत्फलतीति । उत्‌ +फल्‌ +क्त |
खादितच्ेतोडमावः उत्फक्चसंफल्लयो रुपसं स्यान-
मिति निष्ठातस्य लः |) प्रफ्चः । विकसितः।
इत्यमरः ॥ (वया, किसाते।
(“उत्फृन्ञकमलपरागजन्या-
दुड्धतः सरसिजसम्भवः परागः?”

स्पीतः। वद्धितः । (यथा, विष्युएराये ।१।६।९३ ॥ |

“इष त्फुल्लकपोकज्ेनः न चापि शिरसा ता"
आानन्दादिना विस्फरारितः। यथा, रामाये ॥
“वस्तेः समीपस्येसरासादुत्फुल्ललो चैः”
स्त्रीणां करणम्‌ । उत्तानम्‌ । इति मेदिनी ॥

उत्सः, ए, (उनत्ति जलेन । उन्द्‌ + उन्दिगुधिकुषिभ्य-

सेति सः । किदि्यनुढत्तेनं लोपः।) प्रखवणम ।
इत्यमरः ॥ उन्‌ इति भाषा । यच्च स्थाने खत्वा

जलं गलति तच । इति भरतः ॥ सखाम्यादयस्त

विच्छेदेन खवजञ्जलं यच स्थाने पतति निपत्य च
बेद्कलोभवति ततेव्याडः॥ तथा साञ्चो ऽप्याह ।
“गिरेरुपरि निभंरादिप्रभवजलसङ्धगतः) |

“जख मन्दवेगेन खवच्जले । इति कोक्ताटः)› } ।

उत्सङ्गः, पु, (उतखजते भिलति यत्र । उत्‌ + सञ्च
+ घन्‌ ।) करोडम्‌ | इति जटाधरः ॥

(*“उत्सक़ वा मलिनवसने सौम्य निच्तिष्य वौणाम्‌" |

ररट
उत्स
इति मेषदूते ८६ । तथा+विष्णुएराणम्‌)१।९१।५॥
“प्रणयेनागतं एचम्‌ उत्सङ्गा सोह गोत्स कम्‌" ॥
ब्बेतादीनां शिखरदेश्ः। सानुः॥ यथा, रघः।
(“शिलाविभङ्म्टगराजशाव-
सतङ्गं नगोत्सङ्मिवारुरो ह ॥ ६ । द ॥
सौधादीनासुपरिमागः | काद्‌ इति माषा॥
“सौधोत्सङ्गप्रणय विसुखो मास भूरुच्जयिन्याः?? ।
इति मेघदूते । २९ । अखभ्यन्तरभागः।
“वनेचराणां वनितासखानां
दरीग्टहोत्सङ्निषक्तभासः'› ।
इति कुमारे । १।९१० । ऊद्धंतलः । वदिर्भागः।
“षदो वासितोत्सङ्गा निषखम्टगनाभिभिः"।
इति रघुवंशे । 9 । ७४ । सङ्गमः ॥ आलिङ्गनम्‌ ।
विवाहः ॥ त्रणाधोभागः। शोष इति भाषा।
यथा सुश्रुते । खचस्थाने ।
“अभ्यन्तर मुत्सङ्ग छत्वा भूयोऽपि विकरोति |
गभः । यथा, महाभारते परी च्तिच्जन्मनि । १४ ।
६<।१८।१९ ॥
असौन्मम मतिः छग्ण ! पृोत्सङ्गा जनादन"! ॥)

उत्छगः प, (उत्‌ + खज्‌ + घञ । ) त्यागः । दानम्‌ ।

वच्जनम्‌ । (यथा, कुमारे । ७ । ३५॥
“खरोलच्तणोत्सगं विनौ त वेशः"? ।
“तयोत्सगेदुततर ग तिस्तत्परः वरतं तशः") |

इति मेघदूते । २० ॥ यथा, मनुः । १२ । १९३ ।
“तस्योत्सर्गेण शुध्यन्ति जप्येन तपसेव चः" |)
सामान्यविधिः। इति देमचन्द्रः॥ (यथा, कुमारे ।
२।२७ |

“अपवारैरिवोत्सर्गाः रतव्यारत्तयः परैः । )
साभिकत्त्यक्रियाविशेषः। इति तिश्यादितक्त्वम्‌ ।

अथ वैधोत्सगं विधिः । खानसन्याचमनानि त्वा ¦

नारायणनवग्रदगुरून्‌ सपज्य देयदव्यं वामद्स्तेन
त्वा दच्तिणस्थेन चिरुभ्यद्चा तददब्याधि
पतिदेवतां सम्मदानश्च खद्यित्वा संकल्य कुश
तिलजलत्यागपुब्बेकदानम्‌ । इति सूतिः ।
( अपानवायोर्वयापारः । मलम्‌ चादिवच्जैनम्‌ ॥
उत्सन्यते विण्मुचमनेनेति ब्युत्पत्या पाखिन्दियम्‌।
यथा,-यथा, मनुः । १२ । १२९ ।

“मनसीन्द्रं दिशः श्रोचे क्तान्ते विष्णं बले हरम्‌ ।
वाच्यभिं मिचमुत्छगे प्रजने च प्रजाप्रतिमः'।)

1) उत्सजेनं, क्ती, ( उत्‌ + ज्‌ + ल्यट्‌ । ) उत्सर्गः ।

तत्यग्धायः। व्यामः १ विद्ापितं ३ दानं 8 विस-
व्नेनं ५ विश्राणनं ९ वितरगं ७ स्यशरनं < पति.
पादनं € प्रादेशनं १० निव्व॑पं १९ अपवजनं १२
अंहतिः १२। इत्यमरः (साभिककततवयक्रिया-
विश्चेषः । (यथा, मनुः । ४ । ६६ ।

“प्य तु छन्दसां कुत्‌ वदिरत्सज्ज॑नं दविजः ।
माघश्ज्ञस्य वा प्रापे पुव्वोहे प्रघमेऽहनि” ॥)

उत्छपि शो, स्रो, (उत्‌ + टप्‌ + णिनि + ङौष्‌। उत्‌- |

सपतोति वाक्ये वाच्यलिङ रव । ) जिनानां
कालविशेषः । यथा,-- हेमचन्द्रः ॥

“कालो द्विविधोऽवसर्पिर्यतस्िंणीष भेदतः ।
सागरकोटिकोटीनां विंशत्या स समाप्यते ॥

उत्सा
खवसर्भिर्यां षड्वा उत्सरपिर्यां तणव विपरीताः ।
णवं द्वादशभिररैविंवत्तते कालचक्रमिदम्‌" ॥
( उद्रमनश्रौला । यथा, शाकुन्तले ६ श्ये ।
“उत्सर्पिणी खल्‌ महतां प्राथेना'” । इति ॥)
उत्सर्था, स्त्री, (उत्‌ + खट + णयत्‌ ।) प्रजनकालपराप्ना
: । इति जटाधरः ॥ पाल लञओोनेर उपयुक्त
गाञ इति भाषा |
उत्छवः, ए, ( उत्‌ + ख + खच्‌ |) नियताङादजनक-
व्यापारः | तत्पर्यायः । च्तणः २ उद्धवः द उद्धः
8 महः ५ | इव्यमरः॥ (यथा मनुः ।३।५९ ।
“तस्मादेताः सद्‌ा पज्या भूषयाच्छादनाशनः।
भूतिक्ामनर नित्यं सत्कारेषत्सवेष च” ॥)
उत्सेकः । इच्छाप्रसवः। कोपः। इति मेदिनी ।॥
(उन्चतिः। अभ्यदयः ।
“उत्सवे य सने चेव दुभिंत्ते राषटविक्चवे'"
इति हितो पदेशेः। १।१९४॥)
उत्सादनं, क्तो, (उत्‌ + सद्‌ + णिच्‌ + ल्युट्‌ ।) समु-
ल्लेखः । उद्दा हनम्‌ । उद्वत्तेनम्‌ । इति मेदिनी
(“उत्घादनच्च गाचानां खापनोच्छिङमोजने'?
इति मनुः ।२।२०९ ॥ विनाशः । उन्मलनम्‌ ॥
^पुन्वं च्तत्रबधं हात्वा गतमन्युग तज्चरः।
च्तचस्योत्सादनं भयो न खल्वस्य चिकीधिंतम्‌”, ॥
इति रामाययाम्‌ । १। ७४।२९॥ ौषधलेषना-
दिना त्रस्य संशोधनम्‌ । तथा,- सुते ।
“ऋ पामार्गो गन्धा च तालप्रौ सुवच्ेला ।
उत्छादने प्रशस्यन्ते काकोल्यादिख यो गणः” ॥
“उत्सादनात्‌ भवेत्‌ स्रीणां विश्रेषात्कान्तिमदपुः।
प्रहस माग्यम्टजालाघवादि गुणान्वितम्‌, ॥
इति चिकित्छितस्थाने २४ अध्य ये सुश्चतेनोक्तम्‌॥)
उत्सादितं, चि, (उत्‌ + स्‌ + णिच्‌ + क्त ।) छतोत्‌
सादनम्‌ । उद्वर्तितम्‌ । निम्मेलीक्त शरीरम्‌ ॥
(यथा, महाभारते ७।८०। १० । पतिक्लापव्बेखि ।
“उत्सादितः कषायेण बलवद्भिः सुशिच्ितैः।
च्याज्ञतंः साधिवासेन जलेन सुसुगज्धिना'” ॥)
उत्सारकः, पै, ( उत्साय्धन्ते प्रथदारतोऽनेन इति ।
उत्‌ ++ णिच्‌ +वण्‌ ।) दारपाकः। इति
हेमचन्द्रः ॥ उत्छसार कर्त्ता ॥
उतार शं, ज्ञो, ( उत्‌ + रट + णिच्‌ + ल्छृट्‌ । ) दूरौ-
करम्‌ | चालनम्‌ । स्थानान्तरं प्रापणम्‌ ॥
उत्साहः, ए, (उत्‌ + सह + घञ्‌ । ) उद्चमः। तत्‌~
पर्य्यायः | खध्यवसायः २। इत्यमरः ॥ खज्रम्‌ ।
इति मेदिनी ॥ कल्याणम्‌ । भावविशेषः । इति
शन्दरल्नावली। (यथा,साडहि्यदपंये य परिच्छदे
^“रतिरहासश् श्रोकख कोधोत्सा हौ भयं तथा।
जगा विखयश्ेत्यमद्टो पोक्ताः शमोऽपि च")
भ्रवक विशेषः | तल्लक्तगं यथा,
“उत्साः स्यात्‌ रसे इास्ये ताले केन्दकसं चके ।
वंश्रढड्धिकरः पादखरथोदश्मिताच्तरः”
इति सङ्गोतदामोदरः
उत्सा इवदधनं, की, ( उत्साहं वद्धयति यत्‌ । उत्साह
+ ध + ल्युट्‌ । ) उद्यमङ्द्धिः । वीररसः । इत -

मरः॥

उद्‌

उत्सिक्तः, चि, ( उत्‌ + सिच्‌ + क्तं ¦ ) उद्धतः | इति
चिकाण्डशेषः॥ गव्वितः। वद्धितः। उचिक्तः।
इति श्रीभागवतम्‌ ॥ (यथा, मनुः ८, ७९ ।
“बाल दातुराणाच्च साच्छेष वदतां ग्टषा ।
जानीयादस्थिरां वाचमुल्सिक्तमनसां तथा"
“वीरखत्सिक्तौ हि तो पापौ कालपाशवश्ङ्तौ'
इति रामायणे १म काण्डे ॥)

उत्विच्यमानः, चि, (उत्‌ + सिच्‌ + शानच्‌ ।) उद्विच्य-
मानः । दद्धिमान्‌ । इति श्रीभागवतम्‌ ॥

उत्घुकःचि, (उत्‌ उद्योगं सुवति सौति सुनोति वा ।
स प्रसतशवययेयोः । विचिसंजञापुन्वैकत्वात्‌ गुणा-
भावः। क्किपि अआगमश्रास्तरस्यानित्यत्वात्तगभावो
वा। ततः सज्ञायां कन्‌ ॥ यद्वा उत्‌ सुवति।
घ पेरणे | भितद्नादित्वात्‌ डः। सत्‌खिति क्किप्‌
वा । कनिकेग इति कखः॥ उत्‌ +सु + क्षिप्‌ +
कन्‌ । ) वाज्छितकम्माद्यतः। तत्पर्य्यायः । इदा
यीद्यक्घः २। इत्यमरः ॥ उत्कण्ठितः । इति
हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रामायये अआदिकाण्डे |
(“प्रषथिष्यति राजा तु कुशला तवानघे ।
ब्राह्मणान्‌ नित्यशः एचि मो तृमुका भूः कदा चन'॥
“वत्सो तृख्क्षापि ल्तिमिता सपय्योम्‌” ।
इति रघुवंशे २।२२॥)

उतृद्धरः, पै, (खरं खग्येमतिक्रान्तः |) दिनावसानम्‌ ।
दति हेमचन्द्रः ॥

उत्खटद्टः, चि, (उत्‌ + ज्‌ +क्त । ) छतोत्गेः ।तत्‌-
पर्यायः । व्यक्तः २ हीनः रे विधतः ४ समुज्‌-
जितः ५ धुतः € । इव्यमरः ॥ (यथा, याज्ञवर्कयः।
“महोेक्तोत्‌खृद्धपशवः खतिकागन्तुकादयः” ॥)

उनत्चनं, जो, (उत्‌ + सिच + ल्यट । ) ऊद्धसेकः
उथलन उपचन इत्यादि भाषा

उत्सेधः, ठ, (उत्‌ + सिध्‌ + घज्‌ ।) पव्बेतदच्तादीनां
रेष्यम्‌।
(““कूम्भ॑स्तरियो जनोत्‌सेधो दशयोजनमण्डलः” ॥
इति मद्धाभारते गजकूम्भेयुदधे। २९ । ३९ |)
उच्छयः। (यथा, कुमारे ५ ।८॥
^“पयोधरोत्‌सेधविश्रीगे संहति” ॥
उपरिभागः । यथा, कुमारे ५।२४ ।
“पयोधरोत्सेधनिपात चूणिताः? |)
शरीरम्‌ | इत्यमरः॥ संहननम्‌ । इति हेमचन््रः॥
(“सात्‌ सेधमु्रा्ंशिरातनुत्वम्‌” ।
इति भावप्रकाशे शो धाधिक।रे॥
“उत्सेधं संहतं श्रोपां तमाड्निं चयादतः” ।
इति निदानश्याने योद शाध्यये वाभटेनोक्तम्‌॥)

उद्‌ व्य, (उ + किप + तुक्‌ । एधोद रादित्वात्‌ साधुः|)
विंश्र्यपसर्गान्तगेत उपसमंविग्रोषः। अस्यार्थः |
ऊद्धम्‌ । उत्‌कषः । प्राकद्यम्‌ । नेकच्यम्‌ । इति
दुर्गादासः॥ प्रकाश्रः। विभागः। प्राबल्यम्‌।
असखाख्धाम्‌ । शक्तिः। प्राधान्यम्‌ । बन्धनम्‌ ।
भावः।
मेदिनी॥

उद्‌ क्री,(उद्‌ + च्‌ ।) जलम्‌ । श्ति शब्द्रलावली |

(“जगच्चयान्तोदधिसं वोदे

|

।

मोत्तः। लाभः। ऊद्धंकभ्भ। इति,

२९८९
(व

नारायस्योदरनाभिनालात्‌” ।
इति ओरौभागवति । तथा च गतायाम्‌ ।२।४६।
“वावान उदपाने सब्वेतः संशुतोरके"” )
उदक्‌, [च्‌] य, (उद्‌ + अश्च + अस्तातिः |) उन्तर-
दिग्देशकालाः । इति मेदिनो।

उदकं, ज्ञौ, (उनत्तौति । उन्दो क्तेदने + क्रन्‌ । उद्‌-

कमिति २,३९ । उणादिख्तेण साधु |) जलम्‌|
इत्यमरः ॥

(“अनीत्वा पङ्कतां धूलिमुदकं नार्वांतति" ।
इति माघः २।३४॥ तथा श्रीभगवद्रौता । २।४६।
५यावानथ उदपाने सब्बेतः संज्ञतोदके'?
“उदकस्योदः णक हलादौ । पाणिनिः।द।३।५९ ।
इति विकल्पः । उदकुम्भः। उदककुम्भः। यथा,
भदट्िः। २।२०। “तपःहृशाः शन्त्यदकुम्भ

हस्ताः" ॥ उदश्रब्दोऽप्यदकपय्यीय इति माव्य

टीका। उदकस्योदः संज्ञायामिति रत्ितः.।

यथा, कुमारे ५।२६ । ““सदस्यराचौरुदवास-

तत्परा” ॥ इति उञ्ज्वलदत्तः |

वारिश्ब्ेस्य विवरं बोडव्यम्‌ ॥)

उदकपरीच्ता, सती, (उदकस्य उदकेन वा परौत्ता |)

दि्यविशेषः । यथा । अथोदकपरीच्ता ।
पितामहः ।

“तोयस्या्च पवच्छामि विधिं धम्म सनातनम्‌ ।

मण्डलं पुष्यधपाभ्यां कारयेत्‌ सुविचच्तणः ॥

शारान्‌ संधजये द्भ्य वैणवश्च धनुस्तथा'?

तच्च प्रथमतो वरुणं पजयेत्‌ । यथा नारदः।

“गन्धमास्येः सुरभिभिमधत्तीर्टतादिभिः |

वरुणाय पकुर्न्वोत पजामादौ समाहितः", ॥

ततो धर्म्मावाइनादिसकलदेवतापुजाहोमसम-

न्तकप्रतिकज्ञापचशिरोनिवेशन्तं कम्मे कुर्यात्‌ ।
कात्यायनः ।

“श्र रास्वनायसा्रां स्त परकु्व्वोति विशुद्धये ।

वैणक्राष्टमयां चेव तेपा च सुद्‌ ए त्तिपेत्‌”
पितामहः।

“तप्ता च त्तचियः कार्यस्तदुटत्ति्ब्राद्धणोऽयवा ॥

च्धक्ररष्दयः शान्तः सोपवासस्तथा सुचिः

इषन्न प्रत्तिपेडौमान्‌ मारुते वाति वा ञ्टश्म्‌ ।

विषमे भूपदेशे च ठन्तस्थायसमाकुले"” ॥*॥

नारदः।

“रर धनुः सप्तशतं मध्यमं षट्‌ शतं मतम्‌ ।

मन्दं पञ्चशतं प्रोक्तमेष जेयो धनुविंधिः” ।

अक्कलोनां सप्ताधिकरं श्रतं यस्य॒ धनुषः परिमाणं

तत्‌ सप्तशतम्‌ । णवं षट्‌ शतादिकम्‌ ॥ # ॥
पितामहः

“मध्यमेन तु चापेन प्रक्िपेत्त्‌ शर चयम्‌ ।

इस्तानान्तु शते साधं लच्छं छात्वा विचच्तेणः ॥

तेषाच्च पषितानान्तु शराणां शास््रद ्रंनात्‌ ।

मध्यमस्त शरो ग्राद्यः एरूषेण बलीयसा

श्रराणां पतनं याच्यं सर्पणं परिवर्जयेत्‌ ।

स्न्‌ सपेन्‌ शरो याति दूराद्‌ रतरः यतः” ॥

पतन ग्राह्यमिति शर पतनस्थानपय्धन्तं गच्छेदि

त्यः। तेन प्रसरयपत्ते$पि पतनस्थानकशर-

उद्‌
ग्रहमं ततख् प्रथमतः एुरुषान्तरेण त तृश्थाने शरः
खानेतव्यः॥*॥ नारदः।
“नदीषु नातिवेगाद् तडागेषु सरः च ।
देषु स्थिरतोयेषु कुयात्‌ एसां नि मव्ननम्‌" ॥
नातिवेगाञ्ु स्थितिविरोधिवेगगरन्यासु ॥ *॥
विष्णुः । पङ्कगवालदु दरा दमद्छ जलौकादिवव्िते
तस्य नाभिमाच्तजने मप्नस्यारागदेषिणः एरष-
स्थान्यस्यो रू ग्टदोत्वा खभिमन्तिताम्भः घविश्ेत्‌ ।
तत्समकालश्च॒नातिकुरग्टदुना धनुषा पुरषो-
ऽपरः श रमोक्तं कुर्य्यादिति तस्य शोध्यस्येग्य्थः ।
अन्यथा तयेति यथ स्यात्‌ ॥ * ॥
अन्धपुरषस्य स्तम्भधारणमाइ सतिः
“उदके प्राखमुखल्तिरेडम्मस्थणां प्रय च” ॥*॥
प्रा विवाककट कजलाभिमन्लगमाइ पितामङः।
गौय त्वं प्राणिनां पाणः ख्टेराद्यन्तु निभ्भितम्‌ ।
शुद्धे कारणं पोतं व्याणां देहिनां तथा ॥
तस्तं दग्रायात्मानं सुभाखुभपरौत्तणे" ॥ # ॥
शोध्यकषतते कामि मन्तणमाइ याज्ञवत्वयः |
“स्येन माभिरच्तख वरुणे भिशाप्य कम्‌ ।
नाभिमात्रोदस्थस्य गहत्वो रू जलं विशेत्‌" ॥
मामां। अभिशाप्य शपथं कारयित्वा। कं
जलम्‌ । विशेत्‌ निमन्नेत्‌ ॥ #*॥ तोरण निम-
च्ननसमीपे समे स्याने शोध्यकगपमाणोच्छितं
काय्थेम्‌ । यथा नारदः ।
“गत्वा तु तज्नलस्थानं तटे तोरयसु च्छि तम्‌ ।
कुवीत कगंमाचन्तु भूनिभागे समे सुचौ" ॥ #॥
श्ररमोच्ते विप्रोषमाइतुर्नारदडडस्पतौ।
“र पक्तेपगस्थानाद्‌ यवा जवसमन्वितः ।
गच्छेत्‌ परमया श्त्या यचासौ मध्यमः शरः ॥
मध्यमं शरमादाय परुषोऽन्यस्तथाविधः
परत्यागच्छेत्त वेगेन यतः स पुरुषो गतः ॥
च्छागतत्त शरम्राद्ौ न पश्यति यदा जके ।
खन्तव्जलगतं सम्यक्‌ तदा शुदं विनिर्दिशेत्‌ ॥
अन्यथा न विशुद्धः स्यादेकाङ्स्यापि दशनात्‌ ।
स्थानादान्यच् गमनाद्यस्मिन्‌ पुब्ब निवेशयेत्‌”, ॥*॥
जविनौ विशेषयति नारदः
“पद्वाश्रतो धावकानां यौ स्यातामधिकौ जवे ।
तौ च तच्च नियोक्तव्यौ शरानयनकम्मैणि ॥
रकाङ्स्य दश्टंनादिति कर्णाद्यमिप्रायेय ।
“श्िसोमाचन्तु दृश्येत न कर्यो नापि नासिके।
अयु प्रवेशने यस्य शुदं तमपि निर्दिशेत्‌” ॥
इति विशेषाभिधानात्‌ । काल्धायनः।
“निमन्योत्‌न्ञवते यन्त ट्टशधेत्‌ प्राणिना गरः ।
एनस्तच निमच्जेत दश चि विभावितः” ॥
जलान्तगंतमत्छजलौकादिन दष्टः समुतृश्चवते यदि
तदा दष्टे दृष्ट पुननिंमच्ननीय इयथः ॥ # ॥
पितामहः ¦
“गन्तुखापि च कर्तुख समं गमनमच्जगम्‌ ।
गच्छेत्‌ तोरगमूलात्त्‌ शर स्थानं जवी नरः ॥
तस्िन्‌ गते दितौयोऽपि वेगादादाय शायकम्‌ |
गच्छेत्तोरणमूलन्तु यतः स पुरषो गतः ॥
ागतस्त शरद्राहो न पश्यति यदा जके ।

उद्‌

न्तव्लंलगतं सम्यक ततः शुद्धिं विनिर्दिशेत्‌” ॥
खच मव्ननसमकालगमनाभिधानात्‌ शरमोच्त-
समकालं गमनं मूलपाण्क्तम यक्तम्‌ । मज्जनसम-
काल्तिप्तं मध्यमं शरमादाये्यपरमुक्तमपि प्रमा-
गगून्यम्‌ । ततच्च विष शरेष मुक्तेषु णको वेग-
वान्‌ मध्यमशरपतनख्थानं गत्वा तमादाय ततेव
तिष्ति । अन्स्त एरुषो वेगवान्‌ श रमोकच्स्थाने
लौरणमून्े तिति णवं स्थितयोस्तुतीयायां कर-
तालिकायां पाडविवाकदत्तायां शोध्यो निम-
ष्नति तत्समकालमेव तोरणमूलस्थितोऽपि डत
तरं मध्यमशरपतनस्थानं गच्छति शरग्राद्ी च
तस्मिन्‌ प्राप्ते इततरं तोरणमूलं पाप्यान्तच्जनल-
गतं यदि न पश्यति तदा शुद्धो भवतीति वत्त
लार्थः॥ # | # ॥ तच प्रयोगः । उक्तलच्तणजला-
श्रयनिकटे तथा तोरणं विधाय उक्घदेशे लच्छ'
हृत्वा तोरणसमीपे सश्ररः धनुः संपज्य जला-
श्रये वरुणमावाद्य पजयित्वा तत्तीरे धम्मादींख
देवान्‌ इवनान्तमिष्टा दकच्िणां छत्वा शोध्यस्य
शिरसि प्रतिन्ञापचं बद्धा प्राड्विवाको जलमभि
मन्लयेत्‌ । वच्छमायमन्त्ेण ।

@# “ताय लं प्राणिनां प्राग: खष्टेरादयन्तु निभ्मितम्‌।
खुदेख कारणं पोक्तं व्याणां देहिनां तधा
तस्तं द्रंयात्मानं खुभाखुभपरीच्तये'? । इति ॥
श्रोध्यस्त ॐ “स्येन माभिरच्तख वरुण” इनेन
जलमभिमन्तरटहीतस्थुगस्य शोध्यनाभिमात्रोद-
कावस्थितस्य बलीयसः प्राङ्मुखस्य एुरुषस्य समौपं
जलमध्ये गच्छेत्‌ | ततः शरेषु तरिषु सृक्तेष मध्यम-
श्ररपातस्थाने मध्यम शर ग्टहीत्वा जविन्येकस्मिन्‌
एरषे स्थिते अन्धस्मिं ख तोरणमूलस्थिे प्राड्विवा-
केन तालच्रये दत्ते शोध्यो ग्यदौतस्थुगप्राङ्नुखएस-
षस्यौ रू ग्टहीत्वा निमज्जति तत्छमकालमेव ता-
रणमूलस्थोऽपि मध्यमश्ररस्थानं इतं गच्छति ।
ततः शरम्राही च तस्मिन्‌ प्राप्ते दतं तोर्णमूलं
प्राप्य जलन्तःख्यं यदि न पश्यति तदा श्रुडधः।
कणोदयद्धं विना शसोमाचद्रनेऽपि शुडः।
मव्ननस्थानादन्यच्रगमनेऽप्यश्ुदधः। ततो दत्िण-
दिकं दद्यात्‌” । इति दिव्यतज्वम्‌ ॥

उदकौशेः, पै, (उदेन जक्लेन कीशः व्याप्तः ।) महा-
करञ्जः | इति राजनिघरटः

उदकीग्यः, ध, (उदेन कीर्यैः |) करञ्चविश्रुषः।
इति रुन्नमाला॥ डालकरम्‌चा उरक
इत्यादि भाषा । (अस्योक्तः पय्थायो भावप्रकाशे ।
“उद कोरस्ततीयोऽन्यः षडयन्था इरि वारुणो ।
मकटौ वायसी चापि करञ्ली करमञ्चिका”
शण खम्य करञ्नौ शब्दे तव्याः ॥)

उदक्या, स्त्री, (उदकं जलं ुदधिखाना्थमदतीति ।
उदक ~+ संच्ञायाभिति यत्‌ |) रजखला । ऋतु-
मती। इव्मरः॥ (वथा, मनुः । ४।५७।
“नोदक्ययाभिभाषेत यज्ञं गच्छेत्रचादतः'” |)

उदगन्धिः, प, (उदगृत्तरे योऽन्निः।) हिमालयपव्बेतः।
इति हेमचन््रः ॥

उदगयन, ङ्गी, ( उदक्‌ उत्तरस्यामयनं गमनम्‌ । )

₹२०

उद्‌
उत्तरायणम्‌ । इति खूतिः। (वथा, मनुः ।१।६७।
५८दते रव्यहनी वषं प्रविभागस्तयोः पुनः।
अहस्तत्रोदगयनं रातिः स्याद्‌ दक्तिणायनम्‌' ॥
“तदादि ्स्थोदगयनमादानश्च ची्तून्‌ शिशि-
रादीन्‌ यीश्रान्तान्‌ व्यवस्येत्‌” ॥ इति खचस्थाने
बष्ेऽध्याये चरकेणोक्तम्‌ । विस्तर खास्योत्त-
सायगशब्द जेयः |)

उदम्भूमः, ए, (उदग्तरदिगवत्‌ प्रशस्ता भूमियेच ।

समासे +अच्‌ ।) सद्भिः । उन्कुटस्धानम्‌ ; €ति
जटाधरः॥

उदग्रं, चि, (उदरतमग्रं यस्य ।) उच्छ्रितम्‌ । उम्‌ ।

इत्यमरः ॥ (विश्णलम्‌। महत्‌ । दीघम्‌। भौमम्‌ ।
“नयन्‌ मधुलिहः शखेत्यमुदग्रद शनां शभिः"

इति माघः। २।२१ । तथा, रघुः । ₹२।५३।
“च्ततात्किल चायत इत्यदग्रः च््लस्य शब्दो सुव-
नेष रूः"? । “खवन्तिनाथोऽयसुदग्रबाड्धः॥ इति

उद्‌

रत्नावली ॥ (पाकवश्रात्‌ पाप्तान्ते, ति। यथा,
श्रतपथत्राद्यणे । ‹प्रटतमसदिति तदाड्यद्यदन्तं
तदि जुङ्यात्‌ तद्धनोदन्तं कुब्ादुप इ ददेत्‌
यददन्तं कुखीदपजचचि व रेत उपदग्धं तस्मान्नो
दन्तं कुग्थात्‌” ॥)

उदन्तकः, पै, (उदन्त + खार्थे कन्‌) ठत्तान्तः। वात्ता ।
इति भ्रब्दरलावली ॥

उदन्तिका, स्त्री, (उत्‌ + अन्त + णिच्‌ + ण्वुल्‌ +
टाप्‌ |) ढस्भिः। इति इारावलो ॥

उदन्या, स्त्री, (उदन्यति उदकस्येच्छा वा। सपः
आत्मनः क्यच्‌ । अशनायोन्येति दत्वामावः क्यचि
उदकस्योदन्भावोऽपि निपा्यते । अप्ययादित्यः।)
पिपासा । इत्यमरः॥ (यथा कन्दोग्योपनिषदि ।
६।८।५। “थ यत्रैतत्पुरुषः पिपासति नाम
तेज ख्व तत्पीतं नयते तद्यथा गोनायोईखखनाय
पुरुषनायः इत्येवं तत्तेज अाचद्धः उदन्येति?” ॥)

उदन्वान्‌, [त्‌] पै, ( उदकानि सन्य । उदक +
मतुप्‌ । उदन्वानुदधौ चेत्यदकस्य उदन्भावो

च रघः। € ।३२॥) |

उदग्दन्‌, [ल्‌] पै, (उदग्नौ दन्तौ यस्य । चम्रान्तशूड-
सुम्रषवराहेभ्यच्धेति दन्तस्य दद ॥) उचदन्त-
इस्ती । ठ हदन्तयुक्ते, चि । इति हेमचन्द्रः ॥

उदजः, प, (उत्‌ + अज्‌ + समुदोरजःपखखिति
च्यप्‌ । अघजपोरिति पय्युदासात्‌ वीभपेा न।)
पश्ुपेर्णम्‌ । इत्यमरः ॥

उदश्चनं,क्ती, (उत्‌ + अञ्च + ल्युट ।) पिधानपाचम्‌ ।
इति हेमचन्द्रः ॥ एाकुनि इति भषा। (यथा,
श्रतपथब्राद्ये । ४।२।५.। “ परतिपषस्थाता
संखवादानयल्ु्ेता चमरेन बोदश्चनेन वा” । )
ऊष्धच्तेपणम्‌ ॥

उदितं, चि, (उत्‌ + श्च + क्तं ।) ऊद्ध्तिप्तम्‌ ।
इति हेमचन्द्रः ॥ ( “उदच्चिताच्तोऽख्ितदच्ति-
गोरः"? । इति भट्टिः ॥ (पूजितम्‌ ॥)

उदग्ड पालः, प, (उद ण्डस्य उद्भ ब्राण्डस्य पालो गमनं
पलायनं यचच । मत्छसपविष्रोषाणामण्डं उद्धतं
सत्पलायते इति प्रसिद्धिः) मव्छवि शेषः । स्पे- भावे ल्यट्‌ । जलपानम्‌ । यथा गीतायाम्‌ । २।४९
मेदः । इति भेदिनी ॥ | “चावानथं उदपाने सवतः संञ्चतोदके"” ॥)

उदधिः, प, (उदानि उदकानि वा धीयन्तेऽम्मिन्‌ । | उदयः, ए, (उद्यन्ति ग्रहा यस्मात्‌ । उत्‌ + दइ +
उद +वा उदक+धा+कि।) समुदः इत्य | अच्‌ |) पुव्वपव्बेतः। उदयाचलः। (भावे + खच्‌ ।)
मरः॥ (“उदधेरिव निश्नगाशतेय्वभवन्नास्य विमा- | समुन्नतिः । इति मेदिनी ॥ दीपिः । भङ्गलम्‌।
नना क्रचित्‌” | इतिरघुः<। ८ ॥ मेधः घटः) | इति शब्दरनावली ॥ यदाणामुद्धमः। कत्व

उदधिक्राः, पै, (उदधि + कम + विट्‌ ।) समुद्धा- दर्थस्योदयविवस्णं यथा, विष्णुएराे २ चशे <
क्रमणकत्ता । इति व्याकरगाम्‌ ॥ अध्यायः ॥ #॥

उदधिमलः, ए, (उदधेः समुद्रस्य मल इव ॥) समुब्र- | “उदयास्तमने चेव सन्वेकालन्तु संमुखे ।
फनः । अस्य गुणाः । शो तलत्वम्‌ । कवायत्वम्‌ । | दिशाखशेषास तथा मत्रेय विदिशास्च च ॥१३॥
अति वान्तिकारित्वच्च । इतिः राजवल्लभः ॥ येय कृश्यते भाखान्‌ स तेषामुदयः सुतः ।

उदधिमेखला,स््री, (उद धिर्मेखलेव बस्याः॥) एधिवी! | ति रोभावच् यकरैति तचेवास्तमनं रवेः ॥९९॥
इति महाभारतम्‌ ॥ ( ““चतुरदधिमालामेख- | नेवास्तमनमकंस्य नोदयः सरवव॑दा सतः ।
लाया सवो भत्ता” । इति कादम्बरोकथामुखे |) उदया्तमनाख्यञ्च दशर नाद नं रवेः ॥१५॥

उदन्तः, धै, (उद्भतो निर्णीतः अन्तो यस्य ।) वात्ता ।| शक्रादीनां परे तिन्‌ स्य शत्येष एर चयम्‌ ।
(“कान्तोदन्तः खद्दुपगतः सङ्मात्किच्िदृ नः | | विकर दौ विकण॑स्थस्त्रीन्‌ कोणान्‌ दे एरे तथा॥१६॥
इति मेघदूते" १०१ । तथा, रघुः १६२ । ६६। | उदितो वद्धेमानाभिरामध्याङ्ात्तपन्‌ रविः।
“त्वा रामः प्रियोदन्तं मेने तत्सङ्मोत्युकः'” लतः परः सन्ती भिगभिरस्तं निगच्छति ॥१७॥
साधुः। इति मेदिनी ॥ ढक्तियाजनम्‌ । इति श्रब्ट- | उदयास्तमनाभ्बाञ्च रुते पुर््वापरे दिशौ ।

रघुः ४।५२॥
“क सद्यविक्रमः सद्य॒दूरान्मुक्तमुदन्वता ।
ऋषधिनबिश्नोषः। इति पाणिनिः। ८२।९३॥)

उदप आघाते । सौ चधातुरयम्‌ । इति कविकल्य-
डुमः। (पर-सकं-सेट्‌)) पञ्चमखरादिः । उदञ्चः ।
इति दुगदासः॥ पानुबन्ध उदधातुरयं ्रम-
वशात्‌ उदपेति लिखितः ॥

उदपानं, ज्ञी, ए, (उदकं पीयतेऽस्मिन्‌ । उदक +
पा + अधिकरणे + स्यट्‌ , उदकस्य उदः।) करूषः ।
इत्यमरः ॥
(“लङागान्यद पानानि वाप्यः प्रखवणानि च
इति मनुः २।४८ । तथा, रामायणे २।८०।१२॥
“निजेषु च देशेषु खनयामासुरूत्तमान्‌ ।
उदपानान्‌ बड्विधान्‌ वेदिकापरिमण्डितान्‌'' ॥

निपातितः मतुपि ।) ससुडः। इत्यमरः ॥ (यथा `

उद्‌
यावत्‌ पुरस्तात्तपति तावत्‌ ऽथ पाश्ंयोः।रघ]
ऋतेऽमरुगिरेमेरोरुपरि ब्रह्मणः सभाम्‌ ।
ये ये मरौचयोऽकंस्य प्रयान्ति ब्रह्मणः सभाम्‌॥९९॥
ते ते निरक्तास्तद्धासा प्रतीपमु पयान्ति वै ।
तस्मादिश्टत्तरस्यां वै दिवाराचिः सदेव हि ।
सव्वधां दीपवघाणां मेरुरुत्तरतो यतः" ॥२०॥
उदयास्तमने च सव्वकालं मवतः | ते च परस्परं
संमुखे समानद्ध्चस्थे भवतः। तच हेतुमाह ।
ययेति। सवेरुदयास्तमयौ सर्वकालं मध्याङृ खव
खतोऽकौस्य न स्त ण्व चतो रवेशदयात्तमयत्ं
दश्रनादशनमाचमेव ॥ दश्रंनादश्र॑नयोरवधिमाद।

शक्रादीनामिति | इन्द्राद्यन्यतमस्य एरे मध्या |

तिष्टंस्तदेकं एर अभितः परुदयं चेवं पुर- उदयनं, क्ली (उत्‌ + इ + ख्यट ।) उदयः इति मे

इयं तदन्तरालस्थौ दौ च विके कगौ उद-
याद्यवस्याभिः स्तणशति खरश्सिभिभासयति । तया

विकणस्थः अग्न्धाद्यन्यतमकोणे मध्या स्थितस्तं | उदयनः, पै, अगस्यसुनिः। वत्सराजः इति मेदिनी।

कोगं अभितः स्थितं कोणदयं चेत्येवं चीन्‌ को- |
णान्‌ तन्मध्यवत्तिंदे च पएरे तथेवोदयाद्यवस्थाभि
स्पृशति । भूवलयस्याडे प्रतपन्‌ दृश्यते ताव-

ददः । यदं तु न दृश्यते तावदातरिरिवयरथः ! | उदरः, क्ली, (उत्‌ ऋणातीति । “उदिदृणातेर जलौ

तथाहि रने एरे मध्याङ यदा तिष्टति तदा|
सौग्यएरस्थानामन्तमयः । रेश्रकोगस्थानां टतीयो
यामः। अभिकोणस्थानां प्रथमः। याम्ये स्िता-
नामुदयः। श्वं यदा याग्ये मध्याङ्के तिष्टति तदा |
र्नदरे खस्तमयः । अभिकोण दतीयो यामः।|
नेकेतिकोणे पथमो यामः | वारुणे उदयः । यदा

च वारुणे मध्याङृः तदा याग्ये खस्तमयः। नेक्रोति- उदरः, पु, (उदरं अश्रयत्वेनासतयस्य । अशं आदित्वा

कोणे तीयो यामः। वायव्ये प्रथमः। सौन्ये ।
उदयः । यदा सौम्ये मध्याङृत्तदा वारूगो स्त- ।
मयः । वायव्ये टतीयो यामः । रश कोणे प्रथमः । |
रने उदयः। र्वं अभिकोणे यदा मध्याहृन्तदा |
रेशकोणे अस्तमयः। इन््रषरे तीयो यामः । |
यमएरे प्रथमः। नेकतिकोगे उदयः। इत्यादि
योज्यम्‌। र्वं मेरोः स्वेतः परिभ्रमन्‌ द्‌-
ीऽद्धभूवलयं प्रकाशयन्‌ द्रंनाद ्रनाद्यपेच्तया |
अहोरा्व्यवस्थाकारगमुक्तं भवति ॥ स्रि- |
धानच्यवधानछ्छतमेव रश्मीनां ठडिद्कासतीत्रत्- |
मन्दत्वादिकमपीग्याहइ | उदित इति गोभिःर-
ग्िभिः ॥ दिग्विभागोऽप्यदयास्तमयनिभित्तणवे
न्याह उदयेति। यच यस्योदेति सा तस्य पन्वा
दिक्‌। यचास्तमेति सा अपरा प्रतीची | तथा
श्ुतिः। “तस्मादसावादित्यः सन्वाः प्रजाः प्र्य-
ग॒देति। तस्मात्‌ सब्वा खवान्यतः प्रद्यदगादिति"
एर क्ताद्‌ यन्त ख्य पश्यतश्च दच्तिण-वाम-पाश्-
मागौ दल्तिणोत्तरे दिश्राविति दर्रयन्‌ रभि
वि्तारावधिमाह ¦ यावदिति । चतुर्दित्त लोका-
लोकाचलपव्न्तं तपतीव्य्थः॥ मेरौ तु" वि्रेष-
माद । ऋते इति । ब्रद्मसमावजेः मेरोरपर्यपि
सव्वैतस्तपरति न तु ब्रद्यसमां भासयति। तच
हेतुमाह ।येये मरीचय इति । मेरोः स्वतोऽपि
विग्रेषतान्तरमादइ | तस्मादिति। यतो यस्मात्‌
सव्वेषां दीपानां वर्घाणाच्च मेरुरुत्तरत रब स्थितः।

२३१
उद्‌

तस्मान्मेरोरुत्तरस्यां दिशि सदा दिवापि अन्येषां
दिनेऽपि नित्यं राचिरेव । अयं भावः। मेर पद-
च्तिगीकुव्वन्तं व्यं ये यत्र पण्यन्ति सेव तेषां]
प्राची। तेषाञ्च वामभाग रव मेरः। अतः सर्ववैषां |
्व्वदा मेरुरुत्तरत खव । दच्तिणभागे च लोका- |
लोकाचलः | तस्मादुत्तरस्यां दिशि सदा राचिः। |
दक्तिणस्याच्च दिशि सदा दिनभिति। यदा|
भारतादिवषेस्थानां सम्मुखे खग्येमुन्तं पश्यता- |
सुत्तरस्यां दिशि वामभागे मेरोरेकतः सदा |
दिनम्‌ । अन्यतश्च सदा रािः। दच्िणभागेतु
सदा दिनभेवेत्यौदुक्तं मवति"”॥ इति तदरीका्ां
ओधर्खामी॥

दिनी ॥ (यथा ऋग्वेदे १।४८}७।
“रषा यक्ते परावतः सय्यस्योदयनादधि"” | )

(““प्राप्यावन्तौनुदयनकथाकोविदान्‌ ग्रामडद्धान्‌"।
इति मेघदृते।३९।) उदयनाचाखः । स च कुसुमा-
ञ्जलिग्रम्थकरत्ता ।

पृन्ब पदान्त्यज्ञोपञ्च" । उत्‌ + द्‌ + च्‌ । अन्य
लाप |) नाभिस्तनयोमध्यभागः। पेट इति
भाषा। तत्य्ौयः। पिचिण्डः र कुच्तौ इ जठरः 9
तुन्दम्‌ ५। इत्यमरः ॥ युद्धम्‌ । इति मेदिनी ॥
(“उपस्यमुदरः जिका हस्तौ पादौ च पञ्चमम्‌” । |
इति मनुः । ८ ।१२५॥ )

दच्‌ ।) उदरश्यरोगविग्रेवः । उदरी इति भाषा ।
यथा । अथोद राधिकारः। तच्रोदरस्य निमित्त- ।
माह)
“सोगाः सर्ववै$पि मन्देऽम्नौ सुतरामुदराणि च ।
अजीर्णान्मलिनेख्वान्यर्नायन्ते मलसश्चयात्‌"”
अनौ. मन्दे सव्वं रोगा जायन्ते किन्तु स॒तरा-
मतिश्रयेन उदराणि जायन्ते! अपरानपि हेतू-
नाह । जोर्गान्मलिनेश्वान्धेः अत्यन्तदोषजनकेः
मलस्चयात्‌ मलानां दोषाणां एरीषस्य चाति-
ढद्धः। अचोदरशब्देनोदरस्थो रोग उच्यते] यत '
अाह | ।
“तातृ्त म्मेतभ्याञ्च तत्समीपतयापि च ।
तत्सादचय्यीत्‌ शब्दानां टत्तिरुक्ता चतुत्िधा"" ॥*॥
संप्रा्षिमाह ।
“रुद्धाः खेदाम्बृवाहीनि दोषाः खोतांसि सच्धिता।
प्राणाद्चायपानान्‌ संदुष्य जनयन््युदरं न्टणाम्‌ ॥ #॥
सामान्यरूपमाइ ।
“अधां गमनेऽगश्र तिरी न्बै्यं द्वलाभिता ।
श्रोथः सदनमङ्गानां सङ्गो वातघुरीषयोः।
दाइन्तन्द्रा च सव्वंष जटठरेष भवन्ति हि ॥*#॥
सन्निक्द्टनिदानपव्बिकां संख्यामाह ।
“"एथकंदोषेः सम स्ते शो हब दच्ततोद कः ।
सम्भवन््यद राद्ध तेषां लिङ्ग ए थक्‌ ष्टण ॥ # ॥
वातोदरस्य लच्तणमादह ।

“तत्र वातोदरे शोथः पाणिपान्नाभिकुक्िषु । ` |

1
कुचिपाश्वीदरकटीषटटरक्‌ पन्नं भेदनम्‌ ॥
एव्ककासोऽकमरं ख गुरुता मलसं गरः ।
श्यावारुणत्वगादित्वमकस्मान्मांसटद्धिमत्‌ ॥
सतोदभेदमुदरं तनुद्छष्शशिराततम्‌ ।
अ(श्रानादति वच्छन्द मातं प्रकरोति च॥
वायुच्ाच् सरक शब्दो विचरेत्‌ सन्वैतोगतिः"
पाणिधादित्यचर यञ्जनान्तः पाच्छन्द्‌ खाघेत्वात्‌ ।
कृल्तिपारदरे्च्र कुच्िशब्द उदरस्य वाम-
दच्तिणभागद्यवाचो । सर्न्व॑तोगतिः सकलकोषे
सञ्चरन्‌ । # । पेत्तिकमाइ ।

“पित्तोदरे ज्वरो मृच्छ दात्तट कट ्ास्यता ।
भ्नमोऽतिसारः पीतत्वं ्गादावृदरं हरित्‌ ॥
पोततामशिरानद्ं सखेदं सोष्म दद्यते।
धूमायते श्टदुस्पशं च्िपपाकं प्रदूयते",
हरित्‌ शाकवणम्‌। सोग्र अन्तस्तापयक्तम्‌। दह्यते
वदिरदांहयक्तम्‌। धमायते धृममिवोदमति।
क्तिप्रपाकं छतिप्रपाात्‌ जलोदरतां याति । प्रदू-
यते य चते ॥*॥ कफोदरमाइ ।
“^चप्रोदरेऽङ्गसदनं खापश्रयथुगौ रवम्‌ ।
तन््रोतृज्ञेशोऽरुचिः श्वासः कासः शक्तात्वगादिता॥
उदर स्तिमित जिग्धं खुज्ञराजौततं मइत्‌ ।
चिराभिदिकठिनं शीतस्य शं गुर श्रम्‌" ॥
खापः स्यश्रोज्ञता। गौैरवसङ्गानाम्‌ । तन्द्रा निद्रा
बाङत्यम्‌ । उत्‌्ञेश्ो दल्ञासः। शुक्ञराजीततं
शएक्गशिराव्याप्तम्‌ ॥*॥ सच्निपातोदरमाइ ।

“स्तियोऽज्नपानं नखलोममू च

विडा्तीरयक्तमसाधनत्ताः।

यस्त प्रयच्छन्यरयो गरांख

दु्ान्बुदघोदिषसेवनाच् ॥

तेनाश रक्तं कुपिताच् दोषाः

कुब्यैः सघोर जठरः चिलिङ्गम्‌ ।

तच्छीतवाते भ्टशदुदिने च

विशेषतः कुप्यति दह्यते च ॥

स चातुरो मूच्छंति हि प्रसत

पाणडुः छशः मुष्यति टष्णया च ।

दृष्योदर कौत्तितमेतदेव

श्ीहोदरः कीत्तयतो निबोध”
स्रिय इत्यविवेकिसत्िदितेजनो पलच्तणम्‌ । ताश्च
खसौमाग्यमिच्छन्यः। विट्‌ माच्नैःरादीनाम्‌ ।
्ात्तव रजः। अर्या वा। गरान्‌ संयोगजानि
विषाणि। दुद्धान्ब सविषमव्छटटणपणादियतं
ष्रटितच्च॥ दूषीविषं विषभेवाम्रगद्यपघातेन खल्प-
प्रभावम्‌ । यत उक्तम्‌)

“जीणे विषन्नौषधिभिरहतं वा

दावाभिवातातपशोधितच्च,

खभावतो वा गुणविप्रयु्त

विषं हि दषीविषतामुपैति”
गगविप्रयक्तं गगवियक्तं तत्‌ । उदर -शोततादिष
कुप्यति । दृषौविषस्य केपात्‌। मूच्छातिविषयो
गात्‌ । प्रसक्तं निरन्तर ख्तदेव सत्निपातोदरम्‌ ।
तन्त्रान्तरे दु व्योदर कौत्तितम्‌। अथवा षरस्परः
दूषयन्तीति दोषा णव दृव्याः तेः छतमुदरदृष्यो-

उद्‌

दरम्‌ ॥#॥ श्ोहोदरमाइ ।
“वदधते भ्रीडढद्या यदिद्यात्‌ श्ीहोदरः हि तत्‌।
तद्वामे बद्धेते प्राञ्ं निमित्त तस्य तच यत्‌ ॥
प्ररडक्नोहलिङ्गानि यान्यक्तानि भिषग्वरः
श्लीहोदरेऽपि दृश्यन्ते तानि सव्वाणि देडिनाम्‌'”।
शोदोदरस्येव भेदो यदायु न॒ एनरधिक-
मि्याह । “सव्यान्यपागं यछति प्रदे ज्ञेयं यज्ल-
इाल्यदरं तदेव । यछदालयति दोषेभदेयतीति
यज्ृदाल्यदर' तदेव उदरमेव ॥ # } बद्धगुदमाइ।

“यस्यान्नमन्नरुपल्तेपिभिन्वा,

बालाश्मभिन्वा पिहितं यथावत्‌ ।

सश्चीयते यस्य मलः सदोषः,

श्रमैः शरानैः शङ्करवच्च नाद्याम्‌ ॥

निरुध्यते यस्य गुदे एरौषं

निरेति छच्छादपि चाल्पमल्पम्‌ ।

दन्राभिमध्ये परिढद्धिमेति

तस्योदरं बद्धगुद वदन्ति” ॥
उपलेपिभिः पिच्छिलेरब्रैः शाक शालुकादिभिः।
बालाश्मभिः बालुकाभिः कक्वारोन्यो बालैः केशः
अश्मभिः पाघागोन्यो । यथावत्‌ यस्य यत्‌ सम्भवति।
मल्लः पुरीषम्‌ । श्ङ्करवत्‌ संमाव्नेनीच्तिप्रटण-
धृल्यादिवत्‌ । “शङ्करोऽवकरः एमान्‌"' इन्यमरः ।
शङ्करो घृण इति लेाके। नादयां अन्तनाद्याम्‌ ।
ब्राभिम्ये इद्राभ्योमष्ये ॥ #॥ चतोदरमाह।

“शल्यं यथात्र पहतं यदन्तरं

भुक्तं भिनच्यागतमन्यया वा।

तस्मात्‌ तततो ऽन्लात्‌ सलिलप्रकाश्र

खावः खवेदं गुदतस्त भूयः ॥

नामेरधश्ोदरमेति इडं

निन्द्यते दाल्यति चातिमाचम्‌ ।

रुतत्‌ परिखाब्युदर प्रिद

दकोदरः कोत्तयतो निबोध"
शल्यं कक्वोरादि । अन्नोपहतं अन्ननि दितम्‌ । भुक्ता
यदन्तरं भिनत्ति! तथा अन्यथा आगतं भोजनं
बिना आगतं शरादि। तदपि यदन्तरं भिनत्ति

श्तदु पलच्तयम्‌ । च्टम्भगामन्यश्रनं वा यदन्त
भिनति । यत उक्त चरके ।

शक्रंराटणकाद्ास्थिकगटकैर त्रसं यतः ।

भिद्येतान्तं यदा भक्तं च्टम्भयाव्यशनेन वा"॥ इति
तस्मात्‌ भित्रादन््रात्‌ | गुदतस्त भूयः खन््रात
संख्न्च एनगुदतः खवेदिव्यथः। दाल्यति विदी
येतद । पदसिद्धिरार्षतवात्‌ । .रतत्‌ च्षतोदरः
सन््ान्तरे परिखाब्य॒दरः प्रदिर्म्‌।॥ #*।॥
उदकोदरमाइ |

“यत्‌ शेपौतोऽप्यनुवासितो वा,

वान्तो विरिक्तोऽप्यथवा निरूएः ।

पिबेन्नलं श्नौतलमाश्रु तस्य

खोतांसि द्यन्ति हि तददहानि॥

खेहोपलिपरेय्वथवापि तेष-

दकोदर प्न्बेवदभ्यपेंति ।

चिग्धं मदत्तत्‌ परिदत्तनाभि

समातत पणमिवाम्बना च"|

२३२
उद्‌

यथा दृतिः त्तभ्यति कम्यतेच

शब्दायते चापि दकोदरं तत्‌” ॥
ख्ेहपौतः पौतद्रव्यतच्राध्यवसितादित्वात्‌ कत्तरि
क्तः पञ्चात्‌ खें पौतः खेहपीत इति तत्परुषः ।
तेन खें पोतवानित्यधंः। अनुवासितो वा ए्हो-
तानुवासनवस्तिः। वान्तः अत्रापि पृन्रेवत्‌ क्तरि
क्तः तेन वान्तवानिव्ययैः | रवं विरिक्तः विरिक्त
बाग्‌ | तथ्या निरूएः र््ीतनिरूएवस्तिः। स
चेदा श्रीतलं जलं पिबेत्‌| तस्य तददानि जल-

वदानि खोतांसि दुव्यन्ति खकम्मेदु दानि भवन्ति
जलवहेष खोतःसु दुष सत्सु अन्नरसे उपखे-
इन्धायेन वहिभूते दकोदरमायाति। अथवा
तेष उदकवदेष खोतःसु खेहोपलिप्रेष परन्बेवत्‌
यथा पृन्बम्‌ । अन्नरसे उपसरे दन्धायेन वहि निःटते
दकोदरमायाति । तथा जले$पि वहिनिःखते
दकोदरमायाति | तत्‌ उदरम्‌ । परिदत्तनाभि
गम्भीरनाभि। समातत स्तव्धम्‌। यथा टतिः
चम्मेमयं जलादरय पाचम्‌ । चुभ्यति श्यन्तजंल-
दोलनेन सञ्चलति कम्यते वहिः श्रब्दायते कम्पर-
मानं सत्‌ शब्दः करोति ॥ #॥
साध्यासाध्यलच्तणमाह ।

“जन्मनेवोदर' सव्य प्रायः छच्छरतमं मतम्‌ ।
बलिनन्तदजाताम्ब यत्रसाध्य नवोल्थितम्‌"› ॥
बलिनः अजाताम्ब्‌ नवो त्यितश्च यन्नसाध्यमित्यन्वयः।
“पश्चाद्रदगुदं तृद्धं सव्वं जातोदकं तथा।
पायो भवत्यभावाय दछ्द्रान्तच्च दकोदरम्‌"" ॥
्दिान्लं शरादिना छ्िडिमन्त्ं यस्य तदुदरं अभा-
वाय भवति॥# ॥
जातोदकम्योदरस्य लत्तणमाद । चरकः ।
^“षयः्पृगो दृतिरिव च्तोमे शन्कर रदु ।
श्प्रयत्तशिरःगलं नितान्तमृदर मत्‌ ॥
ष्यालम्यमाम्यतेरस्यं मूचं बड़ सछृचछरतः।
जातोदकस्य लिङ्गं स्यान्मन्दोऽमिः पाग्डतापि च ॥
शूलाच्च कुटिलो पस्थमु प ्नितन्नतनुत्वचम्‌ ।
बलशशोशितमांसाभिपरिच्तीणञ्च वज्जंयेत्‌'
श्रूला्तस्थाने खनाच्तमिति च पाठः| कुटिलोपस्यं
वक्रञे हनम्‌। उपकिन्नतनुत्वचं । उपरि अड तन्वो
त्यगयस्य | तं उदरिणम्‌।
““पाशेमङ्ाव्रविदेषशो फातीसार पीडितम्‌ ।
विरिक्तं चाप्यदरिग प॒खेभाशं विवच्जयेत्‌'" ॥
विरिक्तमपि पमाणं पुथ्यमाणोदरं उदरिशं
विवच्नयेत्‌ ॥ *॥

अथोद्रस्य चिरित्सा।

“र गढतेलं दशमूलमिश्रं

गोमूचयक्तच्िफलारसो वा ।

नित्त वातोदस्श्योधश्रूलान्‌

काथः समूचो दशमूलजख् |
कु दन्तौ यवत्तारः पाठा चिलवशं वचा ।
राढ चोष्णान्बना पीता वातोदररुजापदहा'" ॥
कु्ादिचणम्‌ ॥ *॥

लम्बुनस्य तुलामेकां जलद्रो गे विपाचयेत्‌ ।

चिकटु चिफला दन्ती हिङ्क सेन्धवचित्रकम्‌ ॥

उद्‌

देवदारु वचा कुष्टं मध शियः पननवा।
सौ व चलं विडङ्गानि दीप्यको गजपिप्पली ॥
रखुतेषां पलिकान्‌ भागान्‌ चितः षट्‌पलानि च।
पिष्टा कषायेगंतेन तलं म्टदभमिना पचेत्‌ ॥
तत्पिबेत्‌ प्रातरुत्याय यथाभिबलमाचया ।
निहन्ति सकलान्‌ रोगान्‌ उदराणि विद्धेषतः॥
मू चक्छमुदावत्तमन्लृद्धिगुदकमोन्‌ ।
पाशेकुच्तिमवं ूलमामश्लमरोचकम्‌ ॥
यज्नदद्ी लिकानाहान्‌ श्लोहानं चाङ्वेदनाम्‌।
मासमाकेण नश्यन्ति खशोतिवांतजा गदाः" ॥
इति रस्गोनतेलम्‌ ॥ *॥
“पित्तोदरेषु बलिनं पुव्वंमेव विरेचयेत्‌ ।
दु्वलं ह नुवाष्पादौ शोधयेत्‌ सौर वस्तिना ।
सजातबलकायाभ्नि पुनः ल्िग्धं विरेचयेत्‌ ॥
पयसा च चिटत्कल्कं रुव कस्य ्रटतेन च ॥
पिष्यल्यादिगण्नाज्यं पाचितं पाययेद्धिषक्‌ ।
नरुं पश्यसुजं निन्यं कफोदरनिरत्तये” ॥ ५ ॥
“नागरचिफलाकल्केदध्यम्ब य रि पेधितः |
पाचितं तलमाज्यद् पिवेत्‌ सव्वादरापहम्‌'” ॥
इति नागरादितलं तच्च ॥ *# ॥

शालियद्टिकगोधूमयवनौवारभोजनम्‌ ।
निरूहो रेचनं शष्ट सर्वेषु जठरेष च ॥
आानूपमोदनं मांसं शाकं पिद्टकृतं तिलाः ।
व्यायामच्च दिवाखभ्रपानपानानि वच्जयेत्‌ ॥
तथोग्रलवणोष्णानि विदाहोनि गुरूणि च ।
नाद्यादन्नानि जठरे तोय पानञ्च वन्नंयेत्‌ ॥
उदराणां मलाष्यत्वा द्‌बङ्नशः गो धनं हितम्‌ ।
च्ीरेगरग्डतेलं वा पिनेन्मूतेय वासञ्चत्‌” ॥ # ॥
“बातोदरी पिबेत्तक्रं पिप्यलीलवगान्वितम्‌ ।
श्क्रोरामरिचोपेतं खादु पित्तोदरी पिनेत्‌ ॥
यवानोहएुषाजाजीव्योषयक्तं कफोदरी ।
सच्निपातोदरौ यक्तं चिकदुच्तारसंन्धवेः॥
यवानी इपुषा धान्यं चिफला चोपकुच्चिका ।
कारवी पिप्पलमूलमजगन्धा शटी वचा
्रताङ्णा जीरको व्योषं खणंच्तीरी च चिचकम्‌।
दौ त्तारो पौष्करं मूलं कुष लवणप्चकम्‌ ॥
विड्ङ्श्च समांसानि दन्त्या भागत्रयं भवेत्‌ ।
चिढदिश्ाले दिगुणे सातला स्याचतुरंणा ॥
रष नारावणो नाक्ना चूर्णो रोगगणापदः।
नं प्राप्य निवत्तन्ते रोगा विष्णुमिवासुराः ॥
तकेणोदरभिः पेयो गुल्मिभिर्वादराम्बना |
छानद्धवाते सुरया वातरोगे प्रसन्नया॥
दधिमण्डेन विडबन्धे दाडिमाम्बभिरशंसे ।
परिकत्तष टन्ताम्नेरुष्णाम्बभिर जी गक्ते ॥
भगन्दरे पाण्डरोगे काले ऋसे गलग्रहे ।
हदोगे ग्रहणौरोगे कु मन्दे$नजे ज्वरे ॥
दष्टराविषे मूलविषे सगरे छचिमे विषे।
यथां लिग्धकोष्णेन पेयमेतदिरोचनम्‌'' ॥
उपकुद्धिका कारवो च टदन्नीरकः। यस्य मग-
रेल नाम इति लोके| तस्य भागदयं ग्रां एन-
क्तेः । खणच्तीरो चोक इति लोके । विश्णएला
हन्रवारुणी । सातला सीङ्कग्डभेदः सातज्ञेदयेव

च

द्‌
प्रविद्धा । परिकर्तौ गुदे परिकत्तंनवत्‌ पीड़ा
इति नारायणचूणेम्‌ ॥ * ॥
“खकच्तीर दन्तीचिफलाविड्ङ्ग-
सिंदौविद डिचकद्य्थकल्केः ।
छतं विपक्वं कुडवप्रमाणं
तोयेन तस्याच्तसमेन कषंम्‌ ॥
पीतोष्णमम्भोऽनुपिबेदिरेके
पेयं सुसं वा प्रपिनेदिधिज्ञः।
नाराचमेनं जटरामयाना-
सुक्तं यक्तं भवदन्ति सन्तः" ॥
डति नाराचष्टतम्‌ ॥ *॥
“वच्चारडाः कषेमाचायाः कल्कं दध्यादिवेष्टितम्‌।
निगिल्ञेदार्णि नि्यमुदरव्याधिग्रान्तये” ॥
वच्चाणो भ्रूरणपच्रो माशभेदः । वच्वाण्डो इति
लोके ॥ # ॥
“ुननेवादारुनिष्ासविखा-
प्रटोलपश्याः पिचुम दार ।
सनागरच्छितिरुहेति सरः
छतः कषायो विधिना विधिन्नेः।
गोमू युक्‌ गुग्यलुना च युक्तः
पीतः प्रभाते नियतं नराणाम्‌ ।
सव्वीङ्ष्टोथोद्रपाश्वरूल-
श्वासान्वितं पाण्डगद्‌ं निहन्ति"
एननवादिक्रायः । इव्यदराधिकारः। इति भाव्‌-
पकाश्रः॥ (“उदरः स्तिमितं गुरु” इति वैदय-
माधवकर्टतरुग्विनिखयग्रस्यः । अस्य शब्दस्य
सोग विशेषवाच्यत्वेऽन्य वि ष्रोषवाच्यविदत्तिरुदररो-
गश्रब्दे ज्ञातव्या |)
उदरग्रधिः, पै, (उदरस्य ग्रश्थिरिव | ) गुच्मसोगः।
इति हेमचन्द्रः ॥
` उदरचराशं, की, (उदरस्य चागं यस्मात्‌ |) उदरबन्ध-
वच्त्रादि । तत्पर्यायः । नागोद २। इति हेम-
चन्द्रः॥
उदरथिः, ए, (उद्च्छति उदग्येते वा । उत्‌ + ऋ +
उद्यत्त चिदिति गयिन्‌ ।) समुद्रः । सूय्यः । इति
हेमचन्द्रः
उद्र्पिश्ाचः, चि, (उदराय तत्पूरणाय पिष्राच
इव |) सव्वान्नखादकः1 तत्पर्यायः । सव्बीन्नीनः २
सव्वंन्रमच्तकः ३ । इति हेमचन्द्रः॥
उदरम्भरिः, चि, (उदरं बिभर्तोति । उदर +श्ट +
इन्‌ +मुम्‌ च । निपातसिद्धः ।) खोदरमाच-
परकः | तत्पय्यायः | कुत्िम्भरिः २ खत्मम्भरि
। इति हेमचन्द्रः ॥

1

॥

उदर्व्याधिः, ए, (उदरस्य वयाधिः।) उदरसोग-

विग्रेषः। वथा, गारुड १९४ अध्यायः ॥
“कदलीयवच्तारन्तु पानीयेन प्रसाधितम्‌ ।
तदाखादनान्रश्यन्ति उदरव्याधयोऽखिलाः" ॥
उदररोगः, ए, (उदरस्य रोगः |) जठटरव्याधि-
विश्रेषः। उदरी इति भाषा ॥
(““खिद्धविद्याधराकीणं केलासे नन्दनेापमे ।
तप्यमानं तपस्तीव्रं साच्ताद्धम्ममिव स्थितम्‌ ॥
श्याव्वदविद्‌ं खेष्टः भिषगिवद्याप्रवत्तकम्‌ ।
30 र

॥

रररे
खद्‌

परनव्व॑सुं जितात्मानमभिवे शेऽत्रवीदचः॥
भगवन्नदरदुःखदेश्यन्ते द्यदिता नराः ।
खुव्कवक्ताः छर गाचर्माताद्‌रकच्तयः॥
परगण्ाभिबलाहारा सव्वचेदटाखनीशखरा ॥
दीनाः प्रतिक्रियाभावाच्नदतेाऽखननाथवत्‌ ॥
तेषामायतनं सह्या प्राूपाछ्लतिमेषजान्‌ ।
यथावजन्ञातुमिच्छामि गुरुणा सम्यगोरितम्‌ ॥
स्वभूतदितायर्धिः शिष्येीवं प्रचोदितः ।
सव्वेभूत हितं वाकां व्याहत प चक्रमे ॥
स्य सनिदानं सम्मराप्तिकलच्तगं वघा,-
“खभिदेषान्मनुव्याणां सोगसङ्काः एयगविधाः ।
मलद्या परवर्तन्ते विगश्ेषेणोदराणि तु ॥
मन्देऽप्नौ मलिनेंकरपाकादोषसञ्चयः।
पाणागन्यपानान्‌ सग्दूव्य मार्गान्‌ बद्धोत्तरोत्तरान्‌॥
त्वखमासान्तरमागन्य कुत्तिमाश्मापयन्‌ श्टश्रम्‌ ।
जनय्य॒दर तस्य हेतुं णु सलच्तणम्‌" ॥
सामान्यहेतवेा वथा,
"'अन्यष्णलव च्तार विदाद्यस्न रसा श्नात्‌ ।
मि्ासंसन्नेनाद्गच्तवि्‌द्ाश्चचिभोजन।त्‌ ॥
क्ञीदहाशाग्रदहणोटेषकषणात्‌ कम्मविममात्‌ ।
किद्धानामप्रतीकाराङौ च्यादेगविधारणात्‌ ॥
खोतसां दृषणादामात्‌ संच्तोभादति पूरणात्‌ ।
अशरवातश छदो धादन्त्रस्फ टनभेदनात्‌ ॥
अतिसच्धितदाषाणां पापं कम्म च कुव्वताम्‌ |
उदराणयुपजायन्ते मन्दाभ्नीनां विद्धेषत
प्राग्रपं यथा,

““च्तसा प्रः खाद तिखिग्धगुव्वत्रं पच्यतेऽचिरात्‌ ।

सुक्कं विदाद्यते सव्व जीर्णाजीणे न वेत्ति च॥
सदइते नातिसौ {हित्यमोषच्छोफश् पादयोः
श्रश््रलच्तयेाऽस्पेऽपि व्यायामे शासग्टच्छति ॥
एरीषनिचयो द द्विरदावत्तकनता च रूक्‌ ।
व्तिसन्धौ रुग ध्रानं वदधते पाद्यतेऽपि च ॥
अआतन्यते च जठरमपि लघ्वल्पभोजनात्‌ ।
राजोजन्म वलीनाग्र इति लिङ्ग भविष्यताम्‌" ॥

सम्प्रा्ियथा,-
“सद्धा खेदाम्बृवा हानि दोषाः खोतांसि सब्धिताः।
प्राणापानान्‌ हि सन्दूष्य जनयन्युदरः णाम्‌"? ॥
सामान्यलच्तणं यथा,--

“कुच्तेराध्रानमाटेपः शोफः पादकरस्य च ।
मन्दोऽभिः कलच्ठागणडत्वं काश्ट॑श्चोद रलच्त णम्‌” ॥

वातजस्य सनिदानस्म्म्राप्तिकं लच्तगं यथा,--
“रच्ताल्यभोजनायासवेगेदाव सेकः ।
वायः पक्ुपितः कुच्तिहदत्तिगुदमागेगः
इत्वाभिं कफसुद्धय तेन रुदगतिस्तया ।
आचिनेव्यदरः जन्तोस्वद्यांसान्तरमाभितः"” ॥

अस्य रूपाणि ।

“कुच्ि-पाणि-पाद्‌-ढषग-खययुद्र-विपाटनम्‌ अ-
नियतौ च ठदधिह्वासौ कुच्ति-पाशच्रलोदावर्ताङ्ग-
मर्‌-पन्वैभेद -मुस्कक सका श्य -दौ व्वैस्यारोचक-वि
पाका अधोगुरुतवं वातवच्ैमू सङ्गः श्यावारगत्व
नखनयनवदनत्वखम्‌ चवच्चसामपि चोदरं तन्व
सितसराजीशिरासन्ततमाइतमाध्रातट ति शब्दवद्ध-

उद्‌
वति । वाय॒च्ोद्धमधन्ति्ैक्‌ च सश्रलश्व्दखरये-
तद्वातोदरः विद्यात्‌" ॥
पित्तजस्य सनिदानसम्प्रा्षिकं लच्तणं यया,
""कडम्तलवगात्यषा दी च्छणारन्धातप सेवनेः।
षिदाद्यध्वरशनाजोरश्वाख पित्त समाचितम्‌ ॥
प्राप्यारिलककां रुद्धा माग सुन्मागमाख्ितम्‌ ।
निदव्यामाशये वह्कि' जनयब्युदरं ततः'" ॥
अस्य रूपाणि ।
"दा इज्वर-ढष्णा-मूरच्छातिसार-भमाः कदुकास्य-
ल्व हरिल हारिद्रत्वं नख-नयन-वदन-त्वङ्‌-मू चव
सामपि चोदरं नौल-पोत-हारिब्र-इरित-तामल-
राजीशिरावनद्धं दच्यात्‌ दूषयते धूप्यते रूपायते
खिद्यते क्ििद्यते च्टदुस्यश च्तिप्रपाकश्च भवन्येतत्‌
पित्तोदरं विद्यात्‌
शलष्रननितस्य सनिदानसम्प्ाप्निकं लच्तशं यथा,--
“अव्यायामदिवाखप्रखादतिखिग्ध पि च्छितेः।
दधिदुग्धोदकानूषमांसैशवागयुपसेवितैः ॥
कद्धेन शरेष्रणा खोतः खाडतेष्वाढतेऽनिलः।
तमेव पौड्यन्‌ कुर्यादु दर वहिरन्लगः” ॥
अस्य रूपाणि ।
“गौ रवासोचक्ताविपाकाङ्मडं -सुनि-पाणि-पराद-
सुष्कोरुशो फो त्‌ करोश-निद्रा-खास-कासाः सुज्ञतश्च
नख-नयन-वदन-त्वखम्‌ चवंसामपि चोदरः सुक
साजीशिरासन्तत गुरुस्तिमितस्थिर कठिनश्च
भवेत्‌ क्ेनोदर विद्यात्‌” ॥
चिदोषजस्य सनिदानसम्माभिकं लच्तणं यथा,
““दुब्बलाम्मरपश्यामविराधिगशुरुभोजनात्‌ ।
स्त्रीदत्तेछ र्जारोम-विर्मचाख्थिनखादिभिः।
विषेश मन्दूर्वाताद्याः कुपिताः सच्धितास््रयः
शनेः केष प्रकुव्बन्तो जनयन्युदरः णाम्‌”, ॥
अस्य रूपाणि ।
“स्वेषामेव दोषाणां समस्तानि लिङ्गान्युपलभ्वन्ते
वर्गाश्च नखादिषुदरमपि नानावशंराजोशिरा-
सन्ततं भवद्येतत्‌ सत्रि पातोदरं विद्यात्‌" ॥
` यज्लतज्ञीदसमुद्धवस्य सनिदानसम्मािकं
लचच्तगं यघा,--
“ऋअसितस्यातिसङ्खोभाद्यानयानाभिचेरटितः।
ऋतिव्यवायभाराध्ववमनव्याधिकषंगेः॥
वामपार्खाख्ितः क्षो हाच्युतः स्थानात्‌ प्वद्धंते ।
प्रोणितं वा रसादिभ्यो विद न्तं विवद्धेयेत्‌”” ॥
इति तस्य ्ीदाकठिगोऽषछिकेवादौ वदमान
कच्छपसंस्थान उपलभ्यते सचोपेत्तितः कमेण
कचि जठरमग्न्यधिष्ानच्च परित्िपन्रुदरमभि-
निवन्तेयति'" ॥
अस्य रूपाणि यथा,--
“"दौव्बैल्यासो चकाविपाकवचौमूचग्रहतमःपिपा-
साङ्मर्द्‌-चछ ि-मूरच्ाङ़साद-कास-शास.ग्टद्‌ज्च-
सानादहाभिनाशका्यास्यवैरस्य-पव्बेभेद-केा ट -दा-
तश्रूलान्यपि चोदरमरुणवणं विवशं वा नौल-
इरित-हारि्-राजिमद्धवत्येवमेव यक्लदपि दच्तिण-
पासं कुब्धौत्तस्यहेतुलिङ्गौ वधत्वत्तश्य सो हनढ-
ररवावबोध इत्येतत्‌ यद्चत्‌ल्ौ होदरं दिद्याक्‌”॥

उद्‌
बद्धगुदोदरस्य निटागपुव्विका सम््राप्ियधा, |
५“पच्च्वालेः सहाद्रेन यक्तीबंदायने गुदे । |
उदावन्तेस्त्ाशोभिरान्लरसंमृच्छेनेन वा ॥
अपानो मागेरंसोधाद्ात्वभ्निं कुपितोऽनिलः ।
वर्चःपित्तकफान्‌ रुद्धा जनयन्य॒दरः ततः” ॥
स्य रूपाणि ।
““हष्या-दाइ-ज्वर-मुख-तालु-यो बो रसाद-कास-
ास-दौनबन्यारोचक्ताविपाक-वद्धाम्‌ च-सङ्ा- |
धान-च्छदिं -चवय-शिरो हब्नभि-गदयूलान्यपि
चोदः मूएवातं श्थिरमरुणं नोलराजिशिरावनडं
सराजिकं वा प्रायो नाभ्युपरि गोएुच्छवदभिनि-
वन्तेत इत्येतद्‌ बद्धगदोदरं विद्यात्‌
छ््डिदरस्य निदानपव्विका सम्मात्तियया,
षराकरा-ढणकाष्छास्थि-करटकरन्नसयुतः।
भिद्ेतान्त्र यदा भक्तेन्नेम्भयात्य शनेन वा ।
इयात्‌ पाकर सन्तेभ्यग्डिद्ेभ्ः प्रवद्‌ वहिः । |
मरन्‌ गदमन्ल्च जनयन्यद र ततः” ॥ |
अस्य रूपाणि । ।
“दति तद धोनाभ्याः प्रायोऽभिनिवत्तमानमुदको- `
द्रस्य च यथाबलच्चं दोषाणां रूपाणि दश्रंयत्य- |
पि चातुरः सलोदित-नील-पीत-पिच्छिल-कुणप-
गन्धामवच्चै उपवेशते हिक्ता-शखास-कास-टष्णा-
पमेद्ा-रोचकाविपाक-दौ््बल्यपरीतख्च भव्येतत्‌
छ्गोदर विद्यात्‌" ॥
जलोदरस्य निदानपव्विका सम्पि यधा,
॥

“जेहपीतस्य मन्दाभ्ः च्ीणस्यातिक्शस्य वा ।
अव्यम्बुपानान्नटऽमरौ मारुतः क्ञोननि संस्थितः ॥
खोतःसु रद्धमागंष कपश्ोदकमूच्छितः।
वद्धयेतां तदेवाम्ब खस्थानादुदराय तौ”
अस्य रूपाणि ।
“तस्य॒ रूपाण्यनच्नकाङ्कापिपासा-गदखाव-ग्रूल- ।
ऋास-कास-दौनमैल्याणपि चोदरः नानावशंराजि- |
भिरासन्ततसुदकपुं दृतिच्लो भसं मवग |
दुदकोदरं विद्यात्‌” ॥
रषां साध्यत्वासाध्यत्वादिलच्तणं यथा,--
“तच्राचिसोत्यच्मनु पद्ववमनुदकम्राप्तमुदरं त्वर- |
माणश्चिकित्सेदुपेच्ितानां छ्येषां दोषा : खस्थान-
दपडनत्ता खपरिपाकादुदरवीभरूताः सन्धीन्‌ खोतांसि
चोपजेदयन्‌ खेदश्च वाद्धोष खोतःसु प्रतिहत-
गतिस्तिग्यगवतिखमानस्तदेवोदकमाप्याययति'”
तत्र पिच्छोत्यत्तौ मगलमुदरः गरच्विभितमा-
कोचितमश्रब्दं भ्टदुस्पशमपगवसाजोकमाक्रान्तं
नाभ्यां सपतोति । ततोऽनन्तरं उदकप्रादुर्मावः ॥
तस्य रूपाणि कुच्ठेरतिमाचररदधिः शिरान्तर्धा- ।
नगमनमुदकपूदृतिसमच्तोभस्प शत्वच्च ।
तद्‌ातुरमुपद्रवाः स्पृशन्ति ऋदयतीसार-तमक-
दष्णा-खास-कास-दिका-दौन्बेख्य-पा्गरूलारुचि
सखरमेद-मूचसङ्ादवस्तथाविधमचिक्त्छं विद्या
दिति॥ भवति चाच,
“वातात्‌ पित्तात्‌ कफात्‌ ज्ञौ हः सन्निपातात्तथोदकात्‌।
परस्पर कच्छतरमुदरं भिषगादिशेत्‌ ॥
पक्ादरदगदन्ूद्धं स्वं जातो दकन्तधा ।

२२४
उद्‌

प्रायो भवव्यभावाय छिद्रान्लश्चोदरं णाम्‌"” ॥
“यथः सन्वेमम्मात्थः शासो दिक्तारुचिः सुट्‌ ।
मूर््छाच्छद7तिसार ञ्च निदन््युदरिणं नरम्‌” ॥
जललच्तयामा ह्‌ ।
“श्श्ोधमरुणाभासं सभ्रब्ट्‌ नातिभारिकम्‌ |
सदा गङ्गड़ायान्तं शिराजालगवात्तितम्‌ ॥
नाभिं विष्टभ्य पायौ तु वेगं कत्वा प्रगण्यति ॥
इन्राभिवंच्तणकटीगुद प्र्ेकगरलिनः ॥
ककं जतो वातं नातिमन्दे च पावके ॥
मू चेऽ संहते दोषे लालया विरस सुखे ।
अजातोद कमि येते लिङ्क विज्ञाय तत््वतः'” ॥
ऋअतःपरः वातजादिभेदेन चिकित्साविधानं यधा,
“डपक्रामेद्िषगदोषबलकालविश्रोषवित्‌ ।
वातोदरे बलवतः पुनव खेडेरपाचरेत्‌ ॥
लिग्धाय खेदिताङ्गाय दद्यात्‌ खेहविरेचनम्‌ ॥
इते दोषे परिस्तानं वेद्धयेदाससोदरम्‌ ॥
तथास्यानवकाश्रत्वादायुर्नाश्चापयेत्‌ एनः।
दोषातिमाचोपचयात्‌ खोतसां सन्निरोधनात्‌ ॥
सम्भवन्त्येद रारयेवं अतो नित्यं विशोधयेत्‌ ।
शुद्धं संखटज्य च च्तीरं बलाथं पाययेत्त तम्‌ ॥
पागत्के पराचिवन्य॑ञ्च बले लब्धे कमात्‌ पयः ।
युषेरसव्वा मन्दाख्ललवणेः रो धितानलम्‌ ॥
सोदावत्ते एनः किध खिन्नमास्थापयेन्नरम्‌ ।
स्फुर गाच्तेपसन्धयस्थिपश्वएरुचिकास्थिषु ¦
दीप्ताभिबडविङातं रूच्तमप्यनुवासयेत्‌ ॥
तीच्छााधोभागयक्तः स्या्निरूहो दाशम्‌ लिकः ।
वातघ्नान््नष्टतेरण्डतिलतलानुवासनः ॥
अविरेच्यन्तु यं विद्याद्‌दुब्बलं स्थविरं शि शम्‌ ।
सुकुमार प्रह््ाल्यदो षं वाथोल्वणानिलम्‌ ॥
तं भिषक्‌ शमनेः सर्पियैषमांसर सौदनेः।
वस्तयभ्यङ्गानुवासञ्च खापाचरेद्बधः ॥ १॥
पित्तोदरे तु बलिनं पुन्बेभेव विरेचयेत्‌ ।
द््वलन्वनुवास्यादौ शो धयेत्‌ चीर वस्तिना ॥
सञ्जञातबलकालाभिं एनः खिग्धं विरेचयेत्‌ ।
पयसा सचिदत्कल्केनो रवृकष्टतेन वा ॥
श्ातलाचरायमाशाभ्यां ्रटतेनारम्बधेन वा ।
सकपे वा समू तेण सवाते तिक्तसपिंषा
एनः च्तीर परयो गच्च व्तिकम्भविरेचनम्‌ ।
कमेण भ्रवमातिख्न्‌ यक्तः पित्तोदरं जयेत्‌ ॥
च्िग्धं खिन्नं विदन्तु कफोदरिणमातुरम्‌ ।
संसच्जयेत्‌ कदुच्तारयक्तेरत्ेः कफापद्ेः॥
गोमू च्रारिष्पानेश चर्णायस्कतिभिस्तथा ।
सच्तार्तेलपाने श्च समयेत्त कपोदरम्‌ ।
सत्निपातोदरे स्वा यथोक्ताः कारयेत्‌ किया: ।
सोपद्रवन्तु नित्त प्रत्याख्येयं विजानता
उदावन्तरगाना रदा इ मोडटषाज्वर)ः ।
गौरवारुचिका दिनयैश्वानिलादोन्‌ यथाक्रमम्‌ ॥
लिङ्गः सहोदरान्‌ दृषा रक्तं वापि खशच्तरेः।
चिकित्सां स प्रकुव्वं ति यथा दोषं यथावलम्‌ ॥
चेह खेदं विरेकञ्च निरूइमनुवासनम्‌ ।
समीच्छ कारयेद्धाहौ वामे वा यधयेत्विराम्‌ ॥
षट्पलं वा भिबेत्सभिः पिष्पलीर्ववा प्रयोजयेत्‌ ।

|
|
|

उद्‌

सगुड़ामभयां वापि च्तारारिद्धगणांस्तथा ॥
रोद्दितकलतानान्तु काण्देका साभया जले ।
मूते वा टतमेतच्च सप्तराचरस्थितं पिबेत्‌ ॥
कामलागुल्ममेदाशेःसीदसन्बीदर क्रिमीन्‌ ।
तडन्धाच्जाङ्गलर से जिं स्याच्वाच भोज॑नम्‌ ॥
अभ्रिकम्भ च कुर्यात भिषग्वातक फोल्वशे ।
चेत्ते जीवनीयानि सर्पौ षि चीरवस्तयः॥
रक्तादसेकः संशुद्धिः च्तौरपानञ्च शस्यते ।
य॒वैमांसरसेश्वापि दीपनीयसमायतिः ॥
लधृन्धन्नानि संजय भजेत्‌ श्षीहोदरौ नरः
सिन्नाय बद्धोदरिणे मूचतीच्छलौषधान्वितम्‌ ।
सतेललवगं दद्या च्िरूहं सानुवासनम्‌ ॥
परिखंसोनि चान्नानि तौच्णद्धेव विरेचनम्‌ ।
उदावन्तंहर कम्म काये वातदघ्नमेवच॥ `
द््नोदरग्टते खेदात्‌ श्ेश्नोदरवदाचरेत्‌ ॥
जातं जातं जलं खाव्यमेवं तत्पातयेद्धिषक्‌” ॥

अरि टलच्तगं यथा ।
“दष्णाकासज्चरा्तन्तु च्षीणमां साभिभोजनम्‌ ।
वच्लंयेत्‌ खासिनं तदत्‌ श्रूलिनं दुव्बलेन्द्रियम्‌” ॥
“द्रवेभ्यश्चोदका दिभ्यो नियच्छेदनुपृव्बेशः
सर्व्वभेवोदरं प्रायो दोषसंघातजं मतम्‌ ।
तस्माचिदोषश्रमनीं कयां सन्वषु कारयेत्‌” ॥

पश्य नियमो यथा :
“दोषैः कुच्तौ ह सं पर्गे वङ्धिमेन्दलग्टच्छति ।
तस्ाद्धोज्यानि योज्यानि दीपनानि लघूनि च ॥
रक्त्रालोन्‌ यवान्‌ मुद्धान्‌ जाङ्गलं श म्टगददिजान्‌ ।
पयोमूचासवारिदन्मधुशीधुंस्तथा सुराम्‌ ॥
यवागरमोदनं वापि यधैरद्यादसैरपि ।
मन्दाक्लखेदकदुभियच मूलो पसाधितेः”, ॥

अप्यानि यथा।
“स्ौदकानूपनं मांसं शाकं पितं तिलान्‌ ।
व्यायामाध्वदिवाखश्ं यानयानच्च वल्नेयेत्‌ ॥
तथोष्णलवणास््ञानि विदाद्ीनि गुरूणि च।
नाद्यादन्नानि जठरी तोयपानञ्च वव्नेयेत्‌'” ॥

वातजादिमेदेन तक्रपाननियमो यथा ।

“वातोद रौ पिबेत्तक्रं पिप्यलीलवणान्वितम्‌ ।
भक रामधकोपेतं खादु पित्तोदरौ पिवेत्‌ ॥
यमानीसन्धवाजाजीव्योषयुक्तं कफोदरी ।
पिवेन्मधयतं तक्रं ययक्ताक्लं नातिपेलवम्‌ ॥
मधतेलवचाग्ुरटीशताङ्ाकुङवेन्धवैः। `
य्॒कं शषौ होदराघातं स्योषन्तु दकोदरी ॥
नद्धोदरी तु इएषायवान्यजाजौसेन्धवः ।
पिवेच्छटोदसी तक्रं पिणलोच्तौदरसं युतम्‌ ॥
“्देवदारुपलाशाकं इस्तिपिप्यलीशिगुकेः
साश्वगन्येः सगोमूतः प्रदिद्यादुदर समैः
पलाशं कत्तगं राता तदत्यक्कावसेचयेत्‌ ।
मूचाण्यद्ावुदरिणां सेके पाने च योजयेत्‌ ॥
रूच्ताणां बड्वातानां तथा संशोधनाथिनाम्‌ ।
दीपनीयानि सर्प षि जठरघ्नानि वच्यते ॥
पिप्यलोपिष्यलीमूलचव्यचिचकनागरः ।
सच्तारोर ंपलिकैदिःप्रस्थं सपिंषः पचेत्‌ ॥
कःल्वेदिपद्धमूलस्य तुला धस्य रसेन च ॥

उद्‌
दधिमण्डातकोपेतं तत्सर्पिंजैठरापदम्‌ ।
खयथुं वातविदम्भं गुल्माशौं सि च नाशयेत्‌?" ॥
इति पञ्चकोलष्टतम्‌ ॥ # ॥
“चतुगंणे जले मूत्रे दिगुणे चिचकात्पले ।
कल्के सिद्धं टतपस्थं सच्दारः जठरी पिवेत्‌” ॥
इति चिचतकष्टतम्‌ ॥
“पटोलमू लर जनी विडङ्गतिफलात्वचम्‌ ।
काभ्िल्यको नलिनी च चिडता चेति चूगेयेत्‌
षडाद्यान्‌ कार्धिंकानन्त्यांस्त्ीन्‌ दि चिचतुरंणान्‌ ।
कत्वा चूणमतोमुष्टि गवां म॒च्रेण वा पिबेत्‌ ॥
विरिक्तो ग्टदु शञ्ञीत भोजनं जाङ्गलः श्सेः।
मणं पेयाद्च पौत्वा च सव्योषं घड्हं पयः ।
भटतं पिवेत्ततद््णं पिवेदेव एनः धनः ।
ईन्ति सब्वोदरार्येतच्चग जातोदकान्धपि ।
कामलां पाण्ड्रोग्च खयथ॒ख्ापकषेति?”
इति पटोलादयं चूर्णम्‌ ॥ * ॥
“नौलि निचलं योषं दौ चासौ लवणानि च ।
चिच्रकश्च पिबेदणं सपि षोदरगुल्मनुत्‌”
इति नीलिन्यादयं चूणम्‌ ॥ # ॥
५माविवानां गवां मूते षटिकानान्तु तण्डकः ।
यवागूं पयसा सिडां प्रकामं भोजयेन्नरम्‌ ॥
पिबेदिच्तरसच्चानु जठराणां नित्तये।
खं खं स्थानं त्रजन्त्येषां तथा पित्तकफानिलाः ॥
कियातीते चिदोषे च जठरे चापशाम्यति ।
्ञातोन्‌ स हृदो दारान्‌ ब्राह्मणान्‌ टपतीन्‌ रु रून्‌।
खनुच्चाप्य भिषक्‌ कश विदध्या्संशयं त्वन्‌ ।
क्रियायां भ्रुवो ग्टवयुः क्रियायां संश्रयो भवेत्‌ ॥
श्वमाख्याय तस्येदमनु्ञातः प्रयोजयेत्‌ ।
पानमोजनसंयु्तं भिषमसमे प्रदापयेत्‌ ॥
यन्न्‌ वा कुपितः सपा विष्टजेदधि फले विषम्‌ ।
तेनास्य दोषसं घातः स्थिरो लनो विमागंगः १
विषेणाश्च प्रमाधित्वादाखुभिच्ः पव ततेते ।
विषेण इतदोषन्तं शरौताम्बुपरिसेचितम्‌ ॥
पाययेत भिष्दुगध यवागूं वा यथाबलम्‌ |
चिडन्मण्ड्क पर्या शाकं सयववास्तकम्‌ ।
भच्तयेत्कालश्राकं वा खरसोदक साधितम्‌ ॥
निरख्ललव णसं खित्राखिन्नमनन्नसक्‌ ।
मासमेकं ततच्ेव दरषितः खरसं पिवेत्‌” ॥
“ददन्तु शल्यदत्त॒ गां कम्म स्याददटकम्मैणां ।
माचायुक्तेन शस्त्रेण पाटयेन्मतिमान्‌ भिषक्‌ ॥
विषाद्यान्लन्ततः पच्चादीच्छ बद्च्ततान््योः।
सपि बाभ्यन्य केश्रादौनवम्टज्य विमोच्तयेत्‌ ॥
मृच्छनात्‌ यच संमूएमन्लं यच विमो च्षयेत्‌।
श्छि्यन््स्य तु स्थूलेदेशयिलवा पिपीलिकैः
बडश्रः संग्दहौतानि मत्वा छित्त्वा पिपीलिकान्‌ |
प्रतियोगेः घवेश्वान्त्ं वहिः सीवयेदुणन्ततः।
तथा जात्मेदकं सब्वसुदरः चधयेद्धिषक्‌ ॥
वामपा त्वधो नभेर्नाडीं दत्वा च गालयेत्‌ ।
निःखाय्य च दिग्दज्येतदवेधयेदाससोदरम्‌ ॥
तथा वल्तिविरेकायर््ानं सर्वश्च वेष्टयेत्‌ ।
नि्ते लङ्धितः पेयामखेलवणां पिबेत्‌ ॥
अतः पर षरम।सान्‌ च्तोरदत्तिर्भवेन्नरः ।

२२५

उद्‌
चौन्‌ मासान्‌ पयसा पेयां पिने्चींश्चापि भोजयेत्‌।
श्यामाकङ्कर दूष्य वा च्तीरेण लघुमोजनः ,
नरः संबत्सरेशेवं जयेत्‌ पराप्तं जलोदरम्‌ ॥
प्रयो गाणाश्च सरव्वेषामनुच्तीरः प्रयोजयेत्‌ ।
दो षानुबन्धर च्ताथे बलस्येयया थमेव च ॥
परयोगापचिताङ्गानां तं हयदरिणां पयः।
सव्वधातुत्यार्त्तानां देवानामम्रतं यथा? ॥
इति चरके चिकित्सितस्थानेऽदधाद ए ऽध्यायः ।
“धन्वन्तरिधंम्मभ्टतां वरिद्ो
राजर्िंरिन्रपरतिमो बश्चूव।
नद्यधिएचं विनयोपपत्नं
शिष्य खुभं सुश्चतमन्वशात्ः ॥
एथक्समस्तेरपि चेह दोषैः
जञीहोदर बद्धगुदं तथेव ।
ऋगन्तकं सप्तममदटमच्च
दकोदर च्चेति वदन्ति तानि।
स॒दुव्बेलामेरदिताश्नस्य
संख्कपुयन्न निषेवयादा ।
खेहादिमिश्याचरणाच जन्तो.
टेदिं गताः कोषमभिपपन्नाः ॥
गल्माक्लतिदययञ्जितलच्तणानि
कुव्वन्ति घोराण्यदराणि दोषाः।
कोादुयखेहवदन्नसारौ
नित्य दुधोऽनिलवेगनुच्नः ॥
त्वचः समु्न्य शरानेः समन्ता-
दिवडमानो जठरः करोति” ॥*॥
अस्य पूव्वेरूपं यथा,-
“तत्प्बैरूपं बलवगेकाङ्का-
बलोविनाश्ो जठरे हि राज्यः।
जर्णापरिन्नानविदावत्यो
वस्तौ रजः पादगतस् शोफः?” ॥
वातजादिभेदेन लकच्तणानि यथा,--
“संग्रद्य पा्ौदरटखनाभी-
य॑देते छ्शशिरावनदधम्‌ ।
समरूलमानाहवदुग्रशब्दम्‌
खलोदमेद पवनात्मकन्तत्‌ ॥ ९॥
यच्चोषटष्णाज्वरदाइयुकतं
पीतं रिसा यच्च भवन्ति पौताः।
पौताच्तिविग्मृचनखाननस्य
पित्तोत्तरं वत्वचिराभिख्डि ॥२॥
यच्छीतलं शुक्गशि रावनद्धं
स्च्ठा स्थिरः शरुक्लनसखाननस्य ।
लिग्धं मच्छाफय॒तं ससादं
कपोदर तच्च चिराभिङडि ॥ ३॥।
विदाद्यभिव्यन्दिरतस्य जन्तोः
प्रदुखटमव्थंमखटक्ताफ् ।
श्नीहाभिरृदधिं सततं करोति
ज्ञीोदरन्तत्‌ प्रवदन्ति तजक्षाः॥
वामे च पाने प्ररिडिभमेति
विशेषतः सीदति चातुरोऽच ।
मन्दज्वराभिः कफपित्तलिकै-
सुपदुतः च्तौशबलोऽतिपाणडुः ॥

उद्‌
सव्येतरस्मिन्‌ यष्ृति प्रदुष्टे
केयं यज्ृदाल्यदर तदेव” ॥ ४ ॥
दृष्यदरः बद्गुदोदरं परिखायदरः दकोदरघ्चेति
चतुणासुदराणां सुश्चतौयं लच्तणादिकं यत्‌ भाव-
प्रकाशे संग्र हौतं तत्तावच्चान्यविधम्‌ ॥
अस्य चिकित्सा यथा ।
^“शद्धावदराणि पुव्वेसुदिद्ानि तेग्बसाध्यं बडशुदं
परिखावि चावशि्धानि छसाध्यानि सन्वीरेव
च पत्याख्यायोपक्रमेत । तेव्वाद्यशतुव्वंगां मेषजन-
साध्यः। कालप्रकषोत्‌ सब्वोर्येव शस्त्रसाध्यानि
वलव्नयितवब्यानिवा ॥
उदरी तु गुर््वभि्यन्दिरूच्तविदाहिल्िग्धपिशित-
परिषेकावगाहान्‌ परिदरेत्‌। शालियष्टिकयवं-
गो धूमनीवारान्नि्यमन्रीयात्‌॥
लच्र बातोदरिणं विदारिगन्धादिसिद्धेन सर्पिंवा
खे यित्वा तिल्वकविपक्षेनानुलोग्य चिच्राफलतेल-
पगाद्ठेन विदारिगन्धाकषायेणास्थापयेदनुवासयेच्च
श्ाल्वगेन चोपनादयेदुदरम्‌। भोजयेैनं विदा-
रिगन्धादिसिडधेन च्तीरेण जाङ्गलरसेन चाभीच्ं
खोदयेत्‌ ॥ *।
पित्तोदसियिन्तु मधरगणविपक्रेन सपिषा लेह
यित्वा श्यामाचिफलातिडङदिपक्षेनानुलोम्य शवा
सामधष्टतप्रगएठन न्धमोधादिकषायेणास्थापये-
दनुवासयेच्च पायसेनोपनाहयेटुदरः भोजयेचेनं
विदारिगन्धादिसिद्धेन पयसा॥*॥ द्ेश्नोदरिणं
पिप्यल्यादिकषायसिद्धेन सर्पिंषोपखेदह्य खद्ोच्ती
रविपक्गेनानुलोम्य॒चिकदुकमू चच्तारतेलप्रगाप्न
सुव्कादिकषायेणाख्थापयेदनुवासयेचचच श्रणातसी-
धातकोकिणवसषेपमू लकवीजकस्वोोपना यदुः
दरं भोजये्धनं चिकटदुकप्रगाफ़न कुलत्थयषेण
पायसेन वा खेदयेच्वाभीच्छम्‌ ॥ *॥
दृष्योदरिणन्तु प्रत्याख्याय सप्तलाशद्धिनीखरस-
सिद्धेन सपिंषा विरेचयेन्मासमदधें मासं वा
मडहारच्तच्तौर खरागोमू चसिद्धेन वा शुद्धकोष्नः
मद्ेनाखमारकगज्ञाकाकादनीमूलकल्कं पाययेत्‌ ।
दइच्तकण्डानि वा छष्णसपय द शयित्वा भच्तयेत्‌ ।
बल्लौपलानि वा मूलजं कन्दणं वा विषमासेवयेत्‌
तेनागदो भवत्यन्यं वा मावमापद्यते ॥ * ॥
मवति चाच,-
“कुपभरितानिलमूलत्वात्‌ सञ्चयित्वा्मलस्य च ।
सन्वीदरेष श्ंसन्ति बडशस्वनुलो मनम्‌”, ॥
व्योतिव्कपलतेलं वा चीरेण खच्निकादिषमिश्रं
पिबेत्‌ ॥ गडदितौयां वा इरौतकीं भक्तयेत्‌ ॥
कलहौच्तौरभावितानां वा पिप्यलीनां सहलखं का-
लेन पश्याृष्णाचूगे वा खद्ौमावितासुत्कारिकां
पक्षां दापयेत्‌" ॥
“क्ञोदहोदरिः चिग्धखिन्नस्य दभ्रा सक्षवतो वाम-
बाहो कुप्पराभ्यन्तरतः शिरां विध्येदिमदंयेत्‌
पाणिना श्ञौहानं रुधिरस्यन्दनाथं ततः संशदेषं
समुदरशक्तिकाच्तारः पयसा पाययेत दिङ्ुसौवर्चिं
काच्तारेण खतेन पलाश्च्तारेण वः यवत्तारम्‌ ।
प्रारिभातकेच्रकापामाग ततार वा तेलसंङ्ष्टम्‌।

उद |
श्ोभाञ्जनकषायं वा पिग्यकतौसेन्धवविच्रकयक्तम्‌ ।
पूतिकरञ्जच्तारं वाद्लखुतं॒विङ्लवण-पिप्यलौ-
पगाए्म्‌ ॥ * ॥
पिष्यलोपिष्यलोमूलचित्रकष्ङवेरयवच्तारसेन्-
वानां प्रालिकामागा तप्रखधं तत्तस्यं च्तोर
तदेकध्यं विपाचयेदेवत्‌ बट्पलक्ं नाम सर्पिः
जीहाभिषङ्गगुल्योदरोदावत्त-खयधु-पाण्डोग-
कास-श्वास-प्रतिश्यायोद्धेवात विषमज्वरानपन्ति
मन्दाभिर्वां हिख्ऽवादिकं चूशंसुपयश्नीत य छदा-
व्येऽप्येष ण्व क्रियाविभागः विष्टेषतस्त॒ दच्िण-
बाहौ शिराव्यधः'” ॥
“मणिबन्धं सञ्ब्राम्य वामाङ्समी रिताम्‌ ।
दहेल्विरां शरेणाख शो वैद्यः प्रशान्तये" ॥ *॥
बद्धगुदे परिखाविणि च चिग्धखिन्नस्यभ्यक्त-
स्याघो नामेव्वोमतच्चतुरङ्गलमपहाय रोमराज्या
उदरं पाटयित्वा चतुर ङलप्रमाणान्यन्ायि नि-
ब्कुष्य॒निरोच्छ बडगुदस्यान्लप्रतिरोधकर मश्सानं
बालं वा पोद्च मलजनातं वा ततो मधुसपिर्म्या-
मभ्यजव्यान्ललाणि यथाख्यानं स्थापयित्वा बाह्यत्रण-
खदरस्य सौव्येत्‌ । परिखा विरप्येवभेव श्य-
सुङवान्ललावान्‌ स ्रोध्य तच्छिदिमन्तं समाधाय
कालपिपीलिकाभिदेशयेत्‌ दष्टे च तासां काया-
मपष्रेत्‌ न शिरांसि ततः पुब्बेवत्‌ सोगयेत्‌
सन्धानश्च यथोक्तं कारयेत्‌ य्ोमधुकमिखया
च छब्थग्टदावलिप्य बन्धेनो पचरेत्ततो निवातमा-
मारं प्रवेष्याचारिकसुपदि शेदासयेदैनं तेलब्रोण्ां
सरपिर्गोर्यां वा पयोडत्तिमिति । * ॥ उदकोदरि-
यस्त॒ वातहरतेल्यक्ञस्योव्णोदकखित्रस्य स्थित-
स्यापिः खपरिर्डीतस्याकल्तात्‌ परिवेष्टितस्याधो-
नाभेर्वामतखतुरङ्लमप हाय रोमराज्या ब्रीद -
सुखेनाङुष्ोदर प्रमायमवगाए विध्येत्‌ । तच तघा-
दीनामन्धतमस्य नाडोदिदारां पच्तनाङं वा संयो-
श्यादोषोदकमवसिष्ेत्ततो नाडोमपदवय तील-
गवयेनाभ्यन्य ब्रणवबन्धेनो पच रेननचेकस्मित्रेव दिवसे
खन्वे दोषोदकमपष्रेत्‌ ससा हाते टग्णा-
ज्वराङ्गमदातौसारःचछासपाददा हा उत्पद्येरन्‌ खा-
ग्यते बा भ्टशतरमुदरमसञ्चालप्रास्य तस्मा-
तृतोयचतुधं पञ्चमबट्ाटमदश्रमदादग्रवोड्शरा-
चायामन्धतममन्तरीकछत्च दोषोदकमन्पाल्य मव-
सि्ेत्‌। निःखते निःखुते च दोषे गाएतरमावि-
ककाग्रोय चम्मेगामन्धतमेन परिवेषटयेदुदुरः तथा
नाश्ायति वायुः बषण्मासांख्च पयसा भोजये-
ष्नाङ्गलरसेन वा तच चौन्‌ मासान्‌ अद्धीदकेन
पयसा फलास्ञेन जाङ्लरसेन वावशिदः मासच्रय-
मननं लघदितं वा सेवेतेवं संवत्सरेणागदो भवति ।
भवति चाच,

आस्धापने चव विरेचने च

पाने तथाहारविधिक्रियासु ।

सव्वौदरिभ्यः कुशलैः पयोज्यं

च्तौरं दतं जाकृलने रच वा" |
इति सश्चते चिकित्सितख्थाने उदराधिकारः ॥

सओाषधान्याइ ।

२९६

उद्‌
“शुद्धं दिधा गन्धं ग्टतार्कायःशिलाजतु ।
रससाम्येन दातव्यं रसस्य दिगुणं विषम्‌ ॥
चिकदुचिच्काकोलोनिगुं्ीमूषलीर जः।
खजमोदाविधां शेन प्रद्ेकञ्च प्रकल्पयेत्‌ ॥
य ये्भावनाेक विंशतिम्‌ ।
भङ्राजर सः सप्त दत्त्वा च्तगरेण जेष्येत्‌ ॥
बदराश्धिप्रमाणेन वटिकां तां दिवा निशि।
सेश्नोत्तर निहन्त्याशु नान्ना वैश्वानरी वटी ।
देवदाख्वङ्िमूलकल्कं च्तीरेण पाचयेत्‌ ।
भोजनं मेषदुग्धेन कौलोत्थेन रसेन च'” ॥
इति वशवानरी वटी ॥*॥
“पिप्पली मरिचं ताखर-काञ्चनी चूशेसंयुतम्‌ ।
खी चीरे दिनं मच तुल्यं जपालवीजकम्‌ ॥
निव्कां खादेत्‌ विरेकाय सद्यो इन्ति जलोदरम्‌ ।
रेचनानाञ्च सर्व्वेषां दध्यन्नं स्तम्भे हितम्‌ ।
दिनान्ते च प्रदातव्यमन्यदा सुङ्गयुबकम्‌'” ॥
इति जलोदरौरसः ॥*॥
“पारदं शुक्तितुत्यञ्च जैपाल पिप्यलीसमम्‌ ।
अरग्बधपलान्मच्नां वच्च दुग्धेन मदंयेत्‌ ।
माषमाच वटीं खादेत्‌ स्रीणां दन्ति जलेादरम्‌ ॥
चिच्वाफलरसच्चानु पश्यं दध्योदनं हितम्‌ ।
दकोदर दर दैव कठिने रे चनेन च” ॥
इति उदरारिरसः॥ *॥
“दिके लो इचूणंस्य चाभनच्चापि पलाङधकम्‌ ।
कथे शुं रटलं तासं लिम्याकाख्म्रिलचां पलम्‌ ॥
म्टगाजिनपलं भसम स्व॑मेकच कारयेत्‌ ।
नवगञ्चाप्मायेन वटिकां कारयेद्धिषक ॥
यञ्लत्‌्नोदोदर हरं कामलाञ्च इलीमकम्‌ ।
कासं शासं ज्वर इन्धाद्वलवणभिकारकम्‌ ।
यछ्लदरि विदं लौं वातग्वादिनाशनम्‌' ॥
इति यज्वदरिलौ हम्‌ ॥ *॥
इति वरै्यकरसेन्द्रसार संग्रहे ॥
पथ्यानि यथा,
«विरेचनं लद्नमब्द् सम्भवाः
कुलत्यसु दरारुयश्रालयो यवाः ।
म्टगददिजाजाङ्लस ्यान्विताः
पेयाः षरामाच्िकसीधुमाधवाः ॥
तक्ररसोगोरुुते मादकम्‌
शालिख्चे शाकं कुलकं कटिद्लकम्‌ ।
एननैवा शिगुषलं हरीतकी
तान्बृलमेलायवमरूकमायसम्‌ ॥
अजा-गवोद्रौ-मदिषी-पयोजलं
लघनि तिक्तानि च दीपनान्यपि । `
वस्त्रेण सेटनमभिकम्मेता
विषप्रयोगोऽनुय॒तेा यथायथम्‌” ॥ ५॥
अपथानि यथा॥
“सचेहनं धूमपानं जलपानं शिराव्यधः ।
करिर्यानं दिवानिद्रा व्यायामः पिद्धवैरतम्‌ ॥
श्दकानूपमांसानि पच्च शाकांल्तिलानपि ।
उष्णानि च विदाङौनि लवणान्यशनानि च।
श्म्बौधान्यं विर्डान्न दुङनीर गुरूणि च ।
महेन्द्रगिरि जातानां सरितां सलिलानि च ॥

उद्‌
विद्टम्भीनि विशेषात्त्‌ खेदं छ्दिसमुद्धवे ।
वल्लंयेदुदरब्याधौ वैदो रचत्िजं यशः" ॥
इति वैद्यकपथ्याप्विधिः ॥ * ॥)
उदरामयः, प, (उदरस्य अमयः |) रोगविशेषः ।
तत्यय्धायः। अन्नगन्धिः २ अतिसारः ३ । इति
तचिकाखडश्ेषः॥ (अस्यो पश्मलच्तशं चिकित्साख्याने
नवमाध्याये वामटेनोक्तम्‌ | यथा,
“यस्योश्ारादिना मूतं पवनो वा प्रवत्तेते ।
दौप्ताभेलंघुकोढस्य शन्तरूस्योदरामयः'” ॥)
उदरावत्तः, ए, (उदरे खावत्तं इव ।) नाभिः। इति
राजनिधंटः ॥
उदरिणी, स्री, (उदर तच्नातगर्भोऽस्या अस्तीति ।
उदर + इनि + ङीप्‌ ।) गर्भवती । इति हेमचन्ः |
(उदरमस्या अस्तोति वाक्ये । डदुदरयक्ता ।
““लम्बस्तनौमुदरिों विदीत्कुल्ल पादकाम्‌।
धाचा वरूप्यनिम्भागवैदग्धों दशिंतामिव'”॥
इति कथासरित्सागरे विंश्तरङे ))
उदरिलः, चि, ( अतिशयितसुदरमस्य । उदर +
तुन्दादिभ्यः इलेति इलच्‌ ।) दुदर यक्षः ।
सँडया इति भाषा । तत्यय्योयः पिचिखिलः र
टत्कच्तिः ३ तुन्दिः £ तुन्दिकः ५ तुन्दिलः द
उदरौ ७ । इति हेमचन्द्रः ॥
उदरौ, [न्‌] चि, (तिश यितमुदरमस्य । उदर +
इनि |) उदरिलः। इति ₹हेमचन्ः ॥ (उदररोग-
ग्रतः । यथा सुश्वुते चिकित्सितस्थाने १४ अध्याये ।
“उदरी तु ग्वैभिष्यन्दिरूच्तविदाह्िखिग्धपि-
श्ितपरिषेकावगाहान्‌ परिहरेत्‌ । शालिबष्टि-
कयवगोधुमनोवाराच्ि्यमस्रीयात्‌"” ॥)
उदकः, पै, (उत्‌ + ऋच्‌ + घञ्‌ ।) उत्तर कालोद्धव-
फलम्‌ । इत्यमरः । भ विष्यत्कालः । इति धरयो ॥
(“परि्जेदर्थकामौ यौ स्यातां धरम्मवध्निंतौ ।
म्मेशचप्य॒खोदकेः शोकविक्रमेव च” ॥
इति मनुः 8 । ९७६ ॥
“उद्कंस्तव कल्याणि ! तुद्धो देवगगन्छरः”” ॥
इति महाभारते पाण्वेत्यत्तौ । १।१२९।२९॥)
मदनकणटकम्‌ । इति मेदिनी । मयना माद्ेर
कोटा इति भाषा॥
उदच्चिः, [स] चि, (उद्गतं अधिः परमा यस्मात्‌ |)
उत्मभः। इति भेदिनी । (यथा रघौ १५।७६ ।
“ऋ चेवोदिंषं ख्ये रामं सुनिरपस्थितः", ॥
“प्रदच्तिणपक्रमशात्‌ छश्रानो-
रदचिषस्तन्भिथुनं चकाशे" ।
इति रघुवंशे ७।२४ । तथा, कुमारे ₹। १ ।
““सषुरन्चदिः ससा ढतीया-
दच्छशः छशानुः किल सम्प्रपातः” ॥)
उदधिः, ॥ स्‌], प, (उदृष्ध गतं अिंयस्य |) अभिः।
इति मेदिनी ॥
““्रत्िप्योद्िंषं कत्ते शेरते तेऽभिमारतम्‌””॥
इति माते २।४२॥ इरिः।) शिवः । कन्देः ।
इति शब्दर लावली ॥
उदरदःपै,(उदर्दति पौड़यतीति । उत्‌ + अद + अच्‌ !)

गवि शेषः । वस्य लच्तशम्‌ । यथा, निदाने ॥

उदा
““वर्टौदसंख्यानः शोधः संजायते वहिः ।
सकगडस्तोदबड्लः छ टिज्वरविदा इवान्‌ ॥
उदद्‌मिति तं विद्यच्छौतपित्तमथापरे।
वाताधिकं शोतपित्तमुदद्‌द्च कफाधिकम्‌''।
(खस्य लिकित्सा यथा,
“ऋभ्यङ्कः कदुतेज्ञेन सेक खोगष्णाम्बभित्ततः
उददे बमनं काय्यं मटोलारिद्वारिणा'"
“सगुडं दौप्यकं यस्त॒ खादेत्‌ पथ्यान्नखङख्नरः ।
तस्य नश्यति सप्तादादु ददः सब्बैरे इजः” ॥
इति वैयकचकपाणिसं रहे ।)
उदलावणिकः, चि, (उदलवशेन लबणाम्भसा सिद्धः।
उदलवणः+ ठक्‌ |). लवणोदकसं सिदधव्यजञ्ञनादिः।
इति इलायुधः
उदवखितं, ज्ञी, (उदृद्धमवसौयते स । बो अन्त
कम्मेणि न्‌ बन्धने वा । कः । दयतिस्यतीतीत्वम्‌ ।)
ग्टहम्‌ । इत्यमर; ॥
उदश्चित्‌, ङि, (उदकेन खयति वर्धते इति । उद +
श्चि+ किप्‌ + तुक्‌) अद्धंनलयुक्तघोलम्‌ । इत्य-
मरः 1 स्य गुणाः । लेपात्‌ कुसोगनाश्ितवम्‌ ।
दादट्रव्णामुखश्योषनाशित्रश्च | इति राजवल्लभः।
(“अद्धादकमुदश्धिव्छात्‌'” ॥
“उदश्धिच्छेशलं बल्यं अमश्नं परमं मतम्‌'” ॥
इति हारीते परयमस्थानेऽद्मेऽध्यायः॥)
उदात्त, चि, (उत्‌ +चखा+दा +क्त |) दयाद्यागादि
सम्पन्नम्‌ । इति मेदिनी ॥ इयम्‌ । दाढ । मइत्‌ |
इति हेमचन्रः ॥ (वथा, राम(यये २य काण्डे । )
“उदात्तदन्तानाम्‌ कुञ्चराणाम्‌” ।
नायकमेदः। यथा सादिग्दपये द परिच्छदे ॥
«अविकत्थनः च्तमावान्‌ अतिगम्भोरो महासतत्वः।
स्येयान्‌ निगएमानो धीरोदात्तो टएतरतः कथितः”)
उदात्तः, प, (उचेरादीयते स । उत्‌ +आआ~+दा+
।) खरभेदः । स तु वेदगाने उचेःखरः | इत्य
मरः । दानम्‌ । वाद्यविश्ेषः। ईति शब्दरनना-
वलौ ॥
का्यालङ्कारभेदः। दति मेदिनी ।(यदुक्तं सादित.
द्पंगे। १० म परिच्छेदे! ११९।
५ल्ोकातिश्रयसम्पत्तिवगेनोदत्तमुच्यते ।
यद्वापि प्रस्ततस्याङ्गं मतां चरितं भवेत्‌ "।)
उदानः+पै, (उदूडन अनिति अनेन । उत्‌ +खाङ्‌ +
अन्‌ + घज्‌ |) करटस्यवायुः । इव्यमरः ॥ तस्य
कम्म ऊद्धं नयनम्‌ । इति ख्रोधरखामौ ॥
(यथा, सङ्ोतरनाकरे, १ । ६४ ।
“उदानः पादयेारा्ते इस्तयेरङ्सन्धिष्‌ ।
करम्भस्य देहोन्नथनेोतृक्रमणादि प्रकीर्तितम्‌” ॥)
““ऊद्धं गमनवान्‌ करटसख्यानौयात्क्रमणवायुः" ।
इति वेदान्तः ॥ (तथा चोक्तम्‌ ।
हदि प्राणो गदेऽपानः समानो नाभिसंश्धितः।
उदानः करदे स्थात्‌ व्यानः सव्वेशरौर गः?” ॥
““उदानो नाम यत्तद्धसुपेति पवनौ त्तमः?”
इति महाभारते वनपव्बेि ॥
परकुपितोदानस्य लच्तणं यथा ।
“हिक्का खायः परिश्वासः कासः शोषात्तिघयिटिकाः।

₹२₹७
उदा
इल्लासो हदि लश्च यजछलदातादिका बिः
त्तवध्टम्मगच्चेव तथा वखय्येपोनसौ ॥
अरुचि प्रतिश्याय रखते धोक्ता उदानतः।
उदानः शचेष्रसंयक्तो दोषात्‌ दि प्रकुष्यति"” ॥
इति चिकित्ितद्थाने २९ अध्याये हारीते-
नोक्तम्‌ ॥ *॥
“उदानः च्व धुद् रच्छ निद्रावधारयोः।
गरुभारातिरदितहस्यादेविंकछतो गदान्‌ ॥
कण्ठरोधमनोभ्नं श च्छद्गरो चक पीनसान्‌ ।
कु्यच्च गलगग्डादीसतासतान्‌ जचरद्धं सं यान्‌” ।
इति निदान्धाने षोड््रऽध्याये वामटेनोक्तम्‌ ॥*॥
स्य स्यानं काग्येद्च यथा
“उदानस्य एनः स्यानं नाभ्यरःकण्ड खव च ।
वाक्पडत्तिः परयलोच्जौ बलवगौदि कम्मे च” ॥
इति चिकित्सास्थाने २८ अध्याये चरकेगोक्तम्‌ ।
“उदानो नाम यस्तद्ध सुपेति पवनोत्तमः ॥
तेन भाषितगौतादिबिशोषोऽभिप्रवक्तेते ।
ऊञ्वगध्च गतान्‌ रोगान्‌ करोति च विशेषतः" ॥
दोषान्तरगतस्यास्य लच्तणं यथ!
“उदाने पित्तसं युक्ते मूच्छ दादभ्नमक्तमाः।
अखेद इरी मन्दाभिः शीतस्तम्भौ कफाढते”
इति निदानख्ाने प्रथमेऽध्याये सुश्चतेनोक्तम्‌ ।
उदरावत्तः। नाभिः। सपविष्टेषः | इति भेदिनी ॥
पच्य । इति शब्दरलावली ॥
उदारःचि, (उत्कुरटमासमन्तात्‌ राति । सा +खात-
खेति कः । उद्येते, गतिप्रापणयोः कम्मि घन्‌
वा।) दाता। मदान्‌ । (यथा गौतायां अ।१८॥
“उदाराः स्वै ण्वैते क्ञानी त्वात्मैव मे मतम्‌” ॥
“उदारा महान्तः मौच्तमाज ख इत्यथेः"” ॥
इति ओ्रीधरखामौ ।) ज्वा शयः । तत्पर्यायः ।
दच्िणः २ सरलः र| इत्यमरः॥
(“क उदारः समं चैलोक्छस्यापि र च्तगे” ।
इति रामायणे दिकणे । गभीरः । सारवान्‌।
रम्यः । न्धाय्यः।
«दत्ष्यैपाच्रानुमितच्ययस्य
रघोरुदारामपि गां निशम्य" ।
इति रघः५।१२ । असाधारणः । सरलाशयः।
श्््िः।
«स तथेति विनेतुरुदारमतेः
परतिग्टद्य वचो विससजं मुनिम्‌” इति र घु०।९९॥)
उदावत्सरः, ए, सं वत्सरादिप्चान्तगतवत्सर वि्रोषः।
अस्मिन्‌ वे रौप्यदानं महाफलम्‌ । इति विष्णु-
घरम्मौत्तरम्‌ ॥
उदावनक्तै, ए, (उत्‌ + अड + त्‌ + घन्‌ ।/ रोग-
विशेषः । तत्प्ायः। गदग्रहः २। इति हेम-
चन््रः ॥ मलमू चवायुरोधकरोगः । तस्य निदानं
संप्रा्तिख । यथा निदाने ।
«वाव विग्मुतन्टम्भाखुच्तवोद्गारवमौन्वियम्‌ ।
त्त्तष्णो च्छः सनिन्राणां व्योदावत्तसम्भवः'” ॥
(अपर श्चास्य सनिदानसंप्राप्तिकं लच्तणं यश
“कषायतिक्तोषगरूच्तभोज्ये
खन्धारणाभो जनमे नेच ।

उदा
पङ्घाश्ये कुप्यति चेदपानः
खोतांस्यधोगानि बली स शद्धा ।
करोति विरमृचसमौरसकु
कमादुदावत्तमतः सुघोरम्‌ ।
रुग्वस्िद्त्‌ कुच्छद रेष्वभोच्ं
स एषपाश्च्बतिदाखुणा स्यात्‌ ॥
ध्रानदल्लासविकरत्तिकाख
तोदोऽबिपग्कञ्च सवलतिशोथः 4
वद्धाऽपडक्तिजठरे च गण्डा-
युद्ध च वायुन्विशितो गुदे स्यात्‌ ।
छच्छेण उएकस्य चिरात्मटत्ति
स्यादा तनुः स्यात्‌ खररूच्तशौता ।
ततच्च रोगा ज्वरमूचद्लचछ-
प्रवाहिकाहद्ग्रहणौपरदोषाः ॥
वम्याग्ध-बाधिं-शिरोऽभिताप-
वात्मेदराद्ौलमनोविकाराः ।

टष्याखपित्तारचिशुष्ममकास-
शवासप्रतिश्यािंतपाश्ेरोगाः ।
न्ये च रोगा वहवोऽनिषोत्थाः
भवन्त्युदाव्तक्ृताः छघोराः”
च्छस्य चिकित्सा यथा,

“लं तेलशीतज्वरनाश्रगोक्ञः,
खेदेयधोक्तः पविलोगदोषम्‌ ।
उपाचरेदत्तिनिरूहवस्ति-
खेदेविरेकेरलुलोमनातरः ॥ # ॥
्यामातिटन्मागधिकाभि चश
गोमू प्रि दशभागमाषस्‌ ।
सनौलिकां दिलेवशां गुडेन
वत्ति कराङ्निभां विदध्यात्‌ ॥
पिण्याकसो वचलिक्भिन्या
ससषपन्युषणयावश्रूकेः ।
किमिन्नकभ्यिह्लकशङ्धिनौभि
खधाकजच्तोरगुड़य ताभिः
स्यात्‌ पिप्यलोसषेपराठवेश्सः
धुमेः सगोमू चरुडेख वक्तिः ॥ *॥
श्यामापलेच्त॒ सपिप्यलोक
नाद्याश्चवा तत्‌ प्रधमेत्त्‌ चूगेम्‌ ।
रच्तो प्रतुम्बीकर इाटक्ृव्णा

चूं सजीमूतकसेन्धवं व! ॥ *॥
लिग्धे गुदे तान्यनुलोमयन्ति
नरस्य वचौऽनिलमू्रसङ्कम्‌ ।
तेषां विघाते तु भिषगविदध्यात्‌
खभ्यक्तठखित्रतनो निंरूदम्‌ ।
ऊरद्धावुलोमौषधमू तेल
च्तारान्ञ-वातन्नयतं स॒तौच्म्‌ ॥ * ॥
व तेऽधिकेऽ् लवणं सते
च्तीरे पित्ते तु कफे समूचम्‌ ।
समू च्वचाऽनिलसङ्मासु `

गदं शराश्च प्रगुणोकरोति ॥ #॥
चिडत्‌सुघापच्तिलादि शाकं
याग्यौदकानू पर सेयंवाच्म्‌ ।
खन्येख खट्निलमूचविड्मि

उदा

र्द्यात्‌ प्रसन्नागुडसोधृपायी॥ *॥ ..

भूयोऽनुबन्धे तु भवेदिरेच्यो

मूचपसब्रादधिमण्डयकतेः” ॥ *॥

दिरुत्तर हिङ्व चाभ्रिकु्ं

सबद्िंका चेव विडङ्ग चूणम्‌ ।

सखाम्बुनानाहइविख्चिकात्ति-

इदोगगुल्मोद्ध समोर ग्नम्‌ ॥ + ॥

वचाभयाचिचकयावम्मूकान्‌

सपिप्यलोकाति विषान्‌ सकु्ान्‌ ।

उष्णाम्बनानाइविमू एवातान्‌

पीत्वा जयेदाखु रसौदनाश्रौ'" ॥ + ॥
इति चिकित्सास्थाने षडिंशेऽध्याये चरकेगोक्तम्‌।
स॒श्चतेनोत्तरतन्तरे ५५ ध्यायेऽस्य सनिदानसम्पा-
भिकं लच्तणं चिकित्सा चेति यदुक्तं तद्वा ।
“चअधच्ोद्ध च्च मावानां प्ररत्तानां खमावतः ।
न वेगान्‌ धारयेत्‌ प्राज्ञो वातादीनां जिजीविषुः।
वातविण्मचच्छम्भाश्रत्तवोद्‌ारवमीन्दियः ।
व्याइन्यमाने रुदितरुदावनत्ता निरुच्यते ॥
चत्तद्धा-श्वास-निद्राणासुदावत्ता विधारणात्‌ ।
तस्याभिधाख्ये व्यासेन लच्तणश्च चिकित्सितम्‌ ॥
चयोदशविधश्वासो भिन्न रतैस्त जार यीः ।
अपश्यभोजनाचापि वच्यते च यथापरः॥

ओश्रानश्रलौ दयो परोधं

शष्सोरुजं छासमतीवदिक्राम्‌ ।

कास-प्रतिश्याय-गलयहांख

बलासपित्तप्रसस्च घोरम्‌ ॥

कुय्ोदपानाभिहतः खमे

इन्धात्‌ एरीषं मुखतः च्तिपेदा ॥ १॥

खटोपश्रूलो परिकेनच्च

सङ्गः एरौषस्य तथोद्धंवातः

एरौवमास्यादथवा निरेति

एरीषवेगेऽभिइते नरस्य ॥२॥

मू चस्य वेगेऽभिदते.नरस्त

छच्छेण मूच कुरुतेऽल्पमल्पम्‌ ।

नए गुदे वङ्कणसुम्कयोख्

नाभिपरदेशेव्बथवापि मूद्धिं॥

च्ानडवल्तिख् भवन्ति तीत्राः

मूला ूलेरिव भिन्नम्‌ ते ॥ ॥

मन्धागलस्तम्भशिरोविकारा

च्टम्भोपघातात्‌ पवनात्मकाः स्यः ।

ओओतचाननन्राणविलो चनोत्या

मवन्ति तीत्राश्च तथा विकाराः ॥ ४॥

चानन्दजं शोकसमुद्धवं वा

नेचोदकं प्राप्तममु शतो दि ।

शिरोगरुत्वं गयनामयाञ्

भवन्ति तीव्राः सद पीनसेन ॥ ५॥

भवन्ति गां च्वयोर्विंधाता-

च्छिरोऽच्तिनासाख्वगेषु रोगाः ।

करटास्य पृगंत्वमतीवतोदः

कृजख वायोर थवा प्रटत्तिः । ६।॥

उद्नारबेगेऽमिदते भवन्ति

जन्तोर्विंकाराः पवनप्रसूताः | ऽ॥

२,५५.३

उदा

कविं घातेन भवेच्च कुषं

येनेव दोषेण विदग्धमन्नम्‌ ॥ ८ ॥

सूचाश्ये वा गुदमुष्कयोख

शोफो रुजा मूचविनिग्रहख्।

शुक्राश्सरी तत्‌खवयं भवेदा

ने ते विकारा विहते तु शुके ॥ € ॥

तन्त्ाङ्गमदावरचिः मख

चधोऽभिघातात्‌ छश्रता च दृष्टः ॥१०॥

कराठास्यश्नोषः अवणावरोध-

सवणाभिघाताद्धदये व्यथा च ॥९९॥

आन्तस्य निश्वासविनियदहेण

इब्ोगमोहावथवापि गल्मः । १२॥

जम्भाङ्मदाऽङ्शिरोऽचिजाडं

निद्वाभिघातादथवापि तन्द्रा” ॥ १३॥

अरिद्टलच्तणं यथा,
दृष्णाितं परिकति्ट च्तोणं रूनैरभिदतम्‌।
शछदमन्तं मतिमानुदावत्तिनमु्सृजेत्‌ ॥
अस्य चिकित्सा यथा,

“सव्वेभवेतेष विधिवदुदावक्तेषु छत्‌खशः ।
वायोः क्रिया विधातव्या खमागेपरतिपत्तये ॥
सामान्यतः एथक्रन स्तियां श्ये निबोध मे।
खस्थापनं मारुतजे खिग्धे खिन्ने विशि ष्यते ॥१॥
एरौषजे तु कर्तव्यो विधिरानादिके भवेत्‌ ॥२॥
सौव्चलाष्यां मदिरां मू पेव्वभि इते धिवेत्‌ ।
खलामप्यय मद्येन त्तीरं वापि पिवेन्नरः" ।३॥
“ेदखेदेरुदावतते चछम्भाजं समुपाचरेत्‌ ।९॥
अश्चमोच्तो ऽजे काय्यः खिग्धखिन्नस्य देदिनः॥५।
तीच्णाञ्जनावपोडाभ्यां तीच्छागन्धोप सिंहनैः ।
वत्तिपरयोगेरथवा च्व शक्तिं पवत्तयेत्‌ ॥
तीच्छणौवधपधमनैर थवादित्यरष्िभिः ॥€॥
उद्रारजे कभेपेत खेडिकं धममाचरेत्‌ ।
खरां सौवच्॑वतीं बौजयुणरसान्विताम्‌ ॥७॥
कद्याघातं यथा दोषं सम्यक खेहादिभिजंयेत्‌ ।
सच्तारलवणोपेत मभ्यङ्गं वाच दापयेत्‌ ॥५॥
वस्तिखडिकरावापश्चतुगुंणजलम्पयः।
अआवारिनाशात्‌ कथितं पौतवगें पकामतः |
रमयेयुः प्रिया नायः शूकादावत्तिनं नरम्‌ €॥
चदिघाते हितं जिग्धमुष्णमल्पञ्च भो जनम्‌ ॥१०॥
दष्णाघाते पिवेन्मन्धे यवागू वापि शोतलां ॥११॥
भोज्यो रसेन विश्रान्तः अ्रमश्रासातु रो नरः ॥१२॥
निद्राघाते पिबेत्‌ तौर खप्याञचेटकथारतः" ॥९३॥
अपरच्च सनिदानसम््राभिकं लच्तं ` चिकित्सा च ॥
^“ वायः केाषानुगो रूच्तेः कषायकट ति क्तकः ।
भोजननेः कुपितः सद्य उदावनत्ते करोति डि ।॥
वातमूचपएरीषाक्षपमेदेवद्ानि व ।
खोतांस्यदावन्तेयति पुरौषश्चातिवत्तयेत्‌ ॥
ततेषृदल्तिश्रूलात्तौ गौरवारुचि पीडितः ।
वातमृच्पुरौषाणि छच्छरेण कुरुते नरः
शरासकासप्रतिश्चायदा इमोहवमिज्वरान्‌ ।
टव्णादिक्ताशिरारोगमनःख्रवयाविभ्चमान्‌ ॥
लभते च बद्नन्यान्‌ विकारान्‌ वातक्तोपजान्‌ ।
तत्तललवयण्यक्तं खिग्धं खिद्रं निरूहयेत्‌ ।

खदा
दषते भिन्नवचस्कां सुक्तञ्चाप्यनुवासयेत्‌ ।
नचेच्छान्तिं प्रयादयेवमुदावत्तः सुदारुणः
अथेनं बड़ शः सिनं यञ्च7त्‌ खेद विरोचनेः ।
पाययेत चिडत्मीलुयवानीर स्लपानकः'' ॥
^देवदान्वेभ्निकं कुष्टं वचाम्यथ्यां पलङ्कघाम्‌ ।
पौष्कराणि च मूलानि तोयस्याडएकं पचेत्‌ ॥
पादावशिष्टं तत्पोतसुदावत्त अयपाहति”
तं यथा |
“मूलकं सुव्क माद च वर्षभ्चिः पञ्चमूलकम्‌ ॥
अआरेवतफलद्धाप्‌सु पक्ता तेन एतम्पचेत्‌ !
तत्ीयमानं शमयेत्‌ उदावन्तमशेषतः” ॥*॥
“च॒ णं निकुम्भकम्यिह्नश्यामेच्वाक्रभिकेद्भवम्‌ ।
छ्नवेधनमागथ्येो लवनागाच्च साधयेत्‌ ॥
गवां मूतेण ता वर्तः कारयेत्त्‌ गुदानुगाः”” ।
वैयकरसेन्द्रसार सङ्घहे यशिनित्सितं तद्यथा ॥
“चिकट्पारद पश्याकालकफलं दिगण ।
धानकुलीनां खर सेगंडिका कार््थाश्लरोल्यास्त ॥
परबलजलेादर गुल्मज्चरपारडामयनाभिनी ¦
प्रोक्ता तिमिराणिपटलवि दधिप्रबलोदावत्तंहरी ॥
किभिकोर गाचकण्डूपिडकाञ्च निहन्ति ग्रूलचयं ।
ुद्धगुडिका कथिता सवने ओीकैद्यनाथास्या”
इति वद्यनाचवटिका ॥ * ।
चच अपथानि वथा ।
“वमनं वेगसोधश्च शमीधान्यानि केद्रवम्‌ ।
नालीतशाकं शालूकं जाम्बवं ककंटी फलम्‌ ॥
पिर्थाकमालकं सव्व करीरः पित्तम्‌ ।
विद्धम्भीनि विरुद्धानि कष(याणि गुरूणि च ॥
उदावर्तं प्रयत्नेन वजेयेत्‌ सततं नरः ।
इति वेद्यकपश्यापश्यदिधिः ।)
उदासः, पै, (उदस्यते इति । उत्‌ + अस्‌ + घन्‌ |)
उत्च्ेषः। उद्भधावः। अ दास्ययक्ते, चि।॥
उदासौनः, ठै, (उदास्ते इति । उत्‌ + आस + ग्रान च्‌
+इंदास इति ईत्वम्‌ )) परतरः । इत्यमरः ॥
विजिगीषोः शत्रुमिच्रथ्ूमितो व्वदितः व्यव-
श्ितत्वादेव नोपकारी नाप्यपकारौ केवलमूद्ध-
मासीन इव । इति भरतः॥ (यथा, मनुः ७।१५५।
“मध्यमस्य प्रचार श्च विजिगोषोश्च चेष्टितम्‌ ।
उदासीनप्रचार च शचोसैव पयलतः” ॥
मरडलमेदः । यथा, तचैव ७।१५८। त
“नन्तर मरि विद्यादरि खेविनमेव च ।
ऋरेरनन्तर भितचरमुदासौनं तयोः यरम्‌” ॥
उपेत्तक्ः। यथा, -
“उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कम्मं", । इति
गतायाम्‌ ॥ €. । € ॥ )
उदास्थितः, पु, ( उत्‌ + आङ + स्था + क्तं | ) चरः ।
दार पालः । खध्यच्तः । इति हेमचन्द्रः ॥ पत्रज्या"
वसितः । नद्सन्नाासः । इति मेदिनौ ॥
उदादइरणं, की, (उत्‌ +चखाख-+ ह+ ल्यट्‌ | )
दृद्ान्तः । तत्यग्थायः । उघोद्ावः २ उदाहारः ड
इति श्ब्द्रन्नावली ॥ (यथा, माघे ।२।३३।
“परध्वंसितान्धतमसस्तचोदाइरणं रविः” ।
कथापरसङ्कः । कथनम्‌ । यथा, कुमारे ।६।९५॥

४ उदितोदितः, चि, ( उदिते कथिते शास्त्रे उदितः

उदी

“शखथाङ्किरसमग्रर्यसुदा इ रणवस्तष"? |)
ञ्चन्धायावयवान्तगतभिदम्‌ ॥ (नाशस्ते सोत्क-
षेवचनोपन्धासरूपो गर्माङ्गभेदः । यदुक्तं साहि
व्यदपेणे € परिच्छेदे ।

“उदार णमसुत्कषेयक्तं वचनमुच्यते" ।

यथा, वेगौ संहारे अ्त्यामाङ॥

“यो यः शस्त्रं बिभत्ति खथजगुरमदात्याण्डवोनां
चमूनां, यो यः पाञ्चालगोत्रे शिशुरधिकवया
गभेशय्यां गतो वा । यो यस्ततवम्भसाच्तो चरति
मयि सगे यञ्च यश्च प्रतीपः, क्रोधान्धस्तस्य
तस्य खयमिद जगतामन्तकस्यान्तकोऽहम्‌'" ॥
षट्‌ चिं शन्नाटकलच्तणान्तगं तलच्तणमेदः। यथा,
सादिव्यदपंणे € परिच्छेदे ।

“वच तुल्याथ क्तेन वाक्छेनाभिप्रद नात्‌ ।

` साध्यतेऽभिमतश्चायेस्तदुदादइरगं मतम्‌ ॥ )
उदाहारः, प, ( उत्‌ + खा + ह + घज्‌ । ) उदा-
रणं । इत्यमरः ॥ पृतोपपादकदृष्टान्तादिः ।

इति भरतः ॥ य॒क्तिपाप्ता्थनिद नं इति साञ्चः॥ |
परछतसिद्धार्या चिन्ता । इति रायमुकुटः
उदितः, चि, (वड्‌ + क्त । यद्वा । उत्‌ + इण + क्त |) |
उक्तः । (यथा, किराते । १।२८।
“भवाद्‌ शेष प्रमदाजनोदितं
भवन्यधि्तेषद्वानु शासनम्‌"? ।)
बद्धः। इत्यमरः ॥ उद्कतः। प्राप्नोदयः। इति
मेदिनी ॥ (था, रामायणे ।
“उदयादुदितं दीप्तं ज्वालापिर्डसमप्रभम्‌' ॥
“उदितेऽनुदिते चैव समयाध्युषिते तथा" ।
इति मनुः । २।१५॥ तथा, किराते। ५।५।
““दधतमुज्वशिलान्तरगोपएराः,
एर इवोदितपुष्यवना सुवः” ।)

अभ्यदितः । ) शास्त्रज्ञः | इति सतिः ।
(“एसोद्दितशच कुर्वति देवन्नमुदितोदितम्‌।
दग्डनौत्याञ्च कुशलमथनव्यङ्किरसे तथा” ॥

इति याच्नवल्कयः|)

उदीची, स्री, ( उत्‌ उत्तरं च्चत्यकं | उत्क्रान्तं
ठृद्िपथं द्वति ख्य्यं वा। उद्‌ इदिव्यश्चेरत
इंकारः। ऋत्विगादिना किन्‌ । उगितच्चेति
ङीप्‌ | ) उत्तरा दिक्‌ । इत्यमरः ॥

(“यदोदीच्यां गतिर्भानो शतदा दग्यैबलाधिकम्‌” ॥
इति हारीतोत्तरे प्रथमस्थाने चलुर्थेऽध्याये ॥ )
उदीचीनं, चि, (उदीची + ख |) उदीच्यां भवं । उत्तर-
दिगजातवन्त्‌। इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, प्रतपथ-
ब्राद्यणे १३।८। १।६ । “उदी चीन प्रवे कसेग्य
दीची वै मनुष्याणां दिकः ।)

उदीच्य, ज्ञी, (उदीच्यां भवम्‌ । उदीची + यत्‌ |)
बालनामगन्धत्रव्यं | इत्यमरः बाला इति स्यातम्‌ ।
(बालकश्ब्टे{स्य गुणादयो बो व्याः ॥)

उदीच्यः, ए, (उदीचां भवः। उदौची + यत्‌ ।)
श्ररावतिनद्याः पञ्िमोत्तरदेशः। इत्यमरः ॥
(तदेश्वासिनि वि, यथा, रघौ ४ । ६६।

“शर र खंरिवो दोच्यानुडरिगष्यन्‌ रसानिव”

२३९
न

उद्गा

तथा, महाभारते युधिष्डिरभनोधने < ।७०।३४॥ | उदुम्बर पर्थी, (उदुम्बरस्य पशं मिव पगंमस्याः )

“हता उदीच्या निहताः पतीच्याः

|
|

पराच्या निरस्ता दाच्िणात्या विर्गंस्ताः |) |

उदीरणं, ज्ञी, (उत्‌ + ईर + ल्यट्‌ ।) कथनम्‌| इति |

इलायधः ॥ (यथा, कुमारे २।१२।

(“उद्वातः प्रणवो यासां न्यायेच््िभिरुदीर णम्‌” ॥
प्रणम्‌ । च्तेपणम्‌ ।

“्रह्मास्रोदीरणात्‌ शतो वदानवकिन्नराः” ।
इति महाभारते )

उदीगेः, वि, (उत्‌ + ऋ + क्त |) उदारः । मदान्‌ ।

इति जटाधरः ॥

(“न हि राज्ञामुदीर्णानामेवम्भतेनेरेः कंचित्‌ ।
सख्यं भवति मन्दात्मन्‌ ! शिया हीनेधंनश्यतैः?
इति महाभारते ॥ उत्तेजितः। उदरीपितः।
उद्धतः। यथा, कुमारे २। ३२ ।
“भमवह्नन्धवशोदीगेस्तारकाख्यो महासुरः” ।
“ब्रह्य च्चे सं ट्ट चच च ब्रह्मणा सद ।
उदीर्णे द इतः ्चुन्‌ वनानीवाभिमारतौ'' ॥
इति महाभारते । पै, विष्णः । यथा, महा-
भारते विष्णसदखनामकथने १२। १४९ । ८० ।
“उदीगेः सव्वैत घ्तरनीश्ः शातः स्थिरः” ॥)

उदुम्बरुज्ञी,(उ शम्भं टणोतीति उम्बरम्‌ । उ + ङ्‌ + |

संज्ञायां खच्‌। अरदिंषदिति सुम्‌ । उतक्टसु-
म्बरम्‌ |) ताम्नम्‌ | इत्यभरः॥ (तालशब्दे ऽस्य
विशेषो चेव: । )

उदुम्बरः, पै, उड्म्बरडच्तः । यच्चडमुर इति भाषा ।

तत्पर्य्यायः । चतीरडनत्तः २ हेमदुग्धः ३ सदाफलः
कालस्कन्धः ५ यज्लयोग्यः ६ यन्नयः ७ सुप्रतिः
छितः < शौतवल्कः € जन्तु खलः १० पुष्यमरून्यः
११ पविचकः १२ सौम्यः १३ शोतफलः १४ । स्य
पक्घफलगुणाः । मधुरत्वम्‌ । दिमत्वम्‌ । छमि-
कारित्वम्‌ । रक्तपित्तटष्णामू च्छा दाइनाशित्वच्च ।
अस्य सपक्कफलगुणाः । चति श्रयश्रौतलत्वम्‌ । मधु-
रत्वम्‌ । पित्तश्रमश्ोषदारित्वश्च । खस्यामफल-
यणः । कषायत्वम्‌ । अभिदीपनत्वम्‌ । रक्त-
विकारितवश्च । अस्थ त्वग्‌ गुणाः । श्रौतत्वम्‌ ।
कषायत्वम्‌ । ब्रणनाशित्वम्‌ । गभिणीगभंसंरच्तक-
त्म्‌ । स्लनदुगधदाटत्व खच । इति राजनिधंणटः
(अस्य पर््यायगुणौ यथा ।
“उदुम्बरो जन्तुफलो यज्ञाङ्गो हेमदुग्धकः ।
उदुम्बरो हिमो रूच्तो गुरुः पित्तकफाखजित्‌।॥
मधरश्तवरो व 1 व्रणशोधनसोपणः'? ॥
इति भावप्रकाश्रस्य पव्बखण्डर्म भागे वटादिवम॥
श्वस्य फलगु णां्चादह चरकः खचस्धाने सप्तविधे
ऽध्याये यथा,
“अश्वत्थो दुम्बरक्च्तन्ययोधानां फलानि च ।
कषायमधरास्तानि वातलानि गुरूणि च ॥ * ॥)
कुविश्ेषः। देहली । गोवरटेर नीचेर काठ्‌
इति भाषा । पण्डकः । नपुसकं । इति रेमचन्धः।

उदुम्बरदला, स्त्री, (उदुम्बरस्य दलमिब दलमस्याः।)

दन्तीडक्तः। इति राज निर्धटः। (शस्या गुणादयो
दन्तीशब्दे चरेयाः ॥ )

उडम्बरपर्णो । दन्तिकाटत्तः | इत्यमरः । (अस्याः
पर््यायाश्वर केण कल्यस्याने १२ अध्याये उक्ताः ।
यथा,--
“दन््यदुम्बर पर्ण स्याचनिकुम्भोऽच मुकूलकः'” ॥ )
उदूखल), जी, ( उदृचं तत्‌ खश्च) तत्‌ लाति।
खातोनुपेति कः। एषोदरादित्वात्‌ साधः)
यग्गलुः। इति मेदिनी ॥ तगडलकरडनाथकाष्नि-
भ्मितपाचम्‌। उखलि इति भाषा । तत्य्ययायः ।
उन्ूखलं २ । इत्यमरः ॥ (“सं कुद्धो दु खल्ते विद्धान्‌"
इ्यादिपयोगो भावप्रकाशादौ दर्यः ।)
उदृएः, चि, ( उत्‌ + वह + क्तः। ) ऊएः। स्थलः ।
इति मेदिनी ॥ (यथा, माघे। १ ।३६।)
“उदृएलोकचितयेन साग्मतम्‌
गरुधंरिचरी जिधतेतरां त्वया” ॥)
उद्गतं, चि, (उत्‌ + गम + क ।) उदान्तम्‌ । छर्दिं त-
वस्तु । इत्यमरः ॥ ऊद्ध गतम्‌ । उदितम्‌ ॥
उद्धमः, ए, (उत्‌ + गम + प्‌ । ) ऊद्धं गमनम्‌ ।
उदयः ॥ (शाविर्भांवः । वथा, कुमारे । ७७७ ॥
“सोमोद्धमः पादुरभूदुमायाः
खिन्राङ्लिः एङ्वकेतुरासौत्‌” |
“पलेन सहकारस्य एष्पोद्धम इव परजाः" ॥
इति रघुवंशे । 8 । € ॥ परस्थानं वदहिगं मनम्‌ ।
“तनयानां चुधार्तानां पश्यन्‌ प्राणोद्रमब्य चाम्‌^।
इति कथासरित्सागरे 9 तरङ्धः॥ )

उद्रेमनीयं, जगी, (उत्‌ + गम + अनीयर्‌ । ) धौत-

वसत्रदयं । इत्यमरः ॥ धोया योड इति भाषा
(“सा मङ्गलच्लान विशखुद्धगाचौ
ग्टदौतपद्य द्गमनीयवस्त्ना" |

इति कुमारे । ७9 । ११ ॥)

उदरा, जौ, (उत्‌ + गाइ +क्त ।) अतिशयः । तद्‌-

युक्तं चि । इत्यमरः ॥ ( “प्रमार्ाः प्रणयस्पश
परिचयादुद्राएरागोदयाः”। इति साहदित्य-
दर्पणे । इय परिच्छेदे |)

उदरात, [ ऋ ] ए, ( उदरायति साम यः। उत्‌ +

ओे+ च्‌ |) सामवेदन्चः। सामवेदविदुतराद्यणः
इत्यमरः॥

(श्रक्माणं परमं वक्तादुद्भातारद्च सामगम्‌ |
होतारमथ चाध्वः बाङभ्यामदटजत्मसः? ॥
इति हरिवंशे । तथा च मनुः । ८। २०९६ ।
“होता वापि इरेदश्वसुद्भाता चाप्यनःक्रये" ।
“उङ्गाट होढन्रदह्माणो यथाध्व् विनाध्वरे' ।
इति सश्चते खचस्थाने चतुस्त्रि रेऽध्याये ॥)

उद्रारः, पै, (उत्‌ + ग्‌ + घज । ) उदइमनम्‌ । इच-

मरः॥ ( यथा, रघौ । ९। ६०।

“श्ाभाति बालातपरक्तसानु

सनिभंरोद्भार इवानिराजः, | )

। इति भरतः॥ ( यथा महाभारते ३।
“तस्य लाङ्गुलनिनद पर्वतः स गुहासुखः।
उद्रारमिव गौनंदत्त्ससजं समन्ततः" ॥ )
करठगच्जनं । इति जटाधरः ॥ एकर इति भाषा।
क्तु गागवायुकम्मे । इति श्रीधरसामी । (खावः।

उद्धा
चरणम्‌ । यथा, रघौ । ४ ।५३।
“खच्नंरौस्वान्धन द्धानां मदोदरारसगन्धिष ।
कटेष करिणां पेतुः एन्नागेभ्यः शिलीमुखाः" ।
“अधः परतिद्तो वायः द्श्मणा मारुतेन चः |

२४०
उदा

( उडाटनम्‌ ॥ )

| उद्वाटक, ज्ञी, (उत्‌ + घट्‌ + णिच + रल । ) कूमा-

ज्नलोत्तोलनार्थयन्लविष्टेषः। तत्पर्य्यायः। घटी-
यन्त्रम्‌ २। इति हेम चन््रः॥

“करो्ङ्धारबाडल्यम्‌” इति भावप्रकाशे मध्य- | उद्वाटनं, क्ती, ( उत्‌ + घट्‌ + णिच्‌ + स्युट्‌ ॥ कूपात्‌

खण्डे वातरोगाधिकारे ॥ वमन प्रकारादिकं वमन
शब्दे व्यम्‌ ॥ यथा, शारुदातिलकटीौका्या,
“उद्भारे नागद््क्तो नौलजीमूतसन्निभः'” ॥ )

जलोत्तोलनाथं रञ्जनसद्ितघटः | तत्पर्य्थाय

घटीयन्ल्म्‌ २। इत्यमरः ॥ उत्तोलनम्‌ | इति

भरतः ॥ (यथा, हितो पदेशे । भिचप्राप्तौ

(मम यो न करोति निश्चलमतिः खर्गागंलोद्‌-
घाटनम्‌'” ॥)

उद्धीते, चि, ( उदुचररगयते ख । उत्‌ +गे +क्त ।)
उच्यर्गोतम्‌ । इति देवीमाइाल्यम्‌ ॥ (यचा,

माकं रये ८8 । € । उद्वाटितः, चि, (उत्‌ + घट्‌ + णिच्‌ + जञ ।) छतो- |
““श्न्दात्मिकासुविमलग्येजुषां निधान- इाटनम्‌ । खला इति भाषा॥
'सुदरौतरम्यपद पाठवताच्च सान्नाम्‌”।) (“ग्दहेऽनुङ्खाटित दारि नादृतः पविशेन्नरः ।

उद्गीथः, धै, (उत्‌ + गे + थक्‌ । ) सामवेदमेदः ।

प्रणवः । इत्यमरटीकायां भरतः॥
(“अस्मिन्नगस्त्यपसुखाः पदेशे
भ्यांस उद्भ धविदो वसन्ति” ॥

इति उत्तररामचरिते रयाङ्क” ।)
सामवेदध्वनिः। इत्यरुणः ॥ सामगानम्‌ । इति
सारसुन्दरी । सान्नां दितीयोऽध्यायः। इति भगीौ-
रथः ॥ (भवपुच्चः । इति विष्युएुराणम्‌ ।)

उद्गृे, चि, (उत्‌ + गुर + क्घ । ) उद्यतम्‌ । इत्-
मरः ॥ उत्तोल्यष्टतवस्त्रादि । इति भरतः॥

उद्ग्राहः, ए, (उत्‌ + ग्रह + घन्‌ ।) उद्ग्रइणम्‌ ।
ऊर्धं कस्यचित्‌ ग्रहणम्‌ इत्यमरः ॥ विद्या-
विचारः । इति भरतः॥

उदुग्राहितः, चि, (उत्‌ + ग्रह + णिच +क्त । )
उदी्ः । बद्धः ग्राहितः । इति मेदिनी ॥ उप-
न्धस्तः । इति हेमचन्द्रः ॥

उद्घः, पै, (उडन्यते इति । उत्‌ + दन्‌ + कर्म्म
ऋष्‌ । टिलोपात्‌ धत्वं च निप्रातनात्‌। यदा
उडन्ति नौचताम्‌ । उत्‌ + इन्‌ + ड ।) प्रशस्तः | |
प्रकाण्डः । इयमरः! ( इस्तपएटम्‌ । अभनिः। | समुत्सम्‌ द्भ्याम्‌ । स्यादौ नवन्र इति उच्निभिषति
शरीरस्थो वायुः ॥ } | शोच्निभात्‌ । प्र॒ उन्‌भ्ती उज्‌भान्तौ । इति

उद्नः, ए, ( ऊय इन्यतेऽस्मिन्‌ । उत्‌ + इन + | दुगौदासः ॥
प्‌ | निपातनात्‌ इस्य घः|) यच्च काष्टे काट उदशः, पै, (उत्‌ + दन्‌ श + अच्‌ |) कोटविग्रोजः।
निधाय तच्छते तत्‌ । इत्यमरः ॥ परकाठ इति | तत्पायः । मत्कणः र कोणकुणः इ किटिभिः 8
भाषा ॥ (यथा, भट्टिः ७६२ । | उत्कंणः ५ । इति हेमचन््रः ॥
“तस्िन्नन्तर्ैने पश्यन्‌ प्रधाने सौ धस द्मनः । । उदण्डपालः, पै, (उदण्ड इव पाल्यते इति । उदण्ड
लौ हों इनघनस्वान्धा ललितापयनां स्त्रियम्‌ ।) | + पाल + + घन्‌ ।) सप विश्टेषः । मव्छभेदः । इति

उद्रषशं, क्ती, (उत्‌ + एष + क्ट ।) गाच्रादिघषेशं । । मेदिनी ।
इष्टकथा उद्भृषणगुणाः। कण्टकोठनाश्रित्वम्‌ । उदन्तुरः, चि, (उत्‌ अतिश्रयेन दन्तरः । ) उत्तङ्कः ।
त्वम्बताभितेजनत्वम्‌ । शिरासुखकारकत्वश्च | इति करालः। उत्कटदन्तः। इति मेदिनी ॥
राजवल्लभः ॥ उदानं, ज्ञी, (उत्‌ + दो + ल्यट्‌ ।) बन्धनम्‌ । इत्य-
(*“उद्रषन्तु विज्ञेयं कग कोठानिलापहम्‌?। । मरः॥ (वथा, महाभारते। शान्तिपन्बणि ।
डति चिकित्सितस्थाने चतुविप्रोऽध्याये सुश्चते- । “उदाने क्रियामाे तु मदानां तच रव्नभिः” |)
नोक्तम्‌ ॥ समासक थनं । उदेशः । यथा । शख्य- | उद्मः | चुल्ली | वाडवाभिः। मध्यः । लम्मः। इति
मिति। इति सुश्॒ते उत्तरतन्त्रे ९५ अध्याये |) | विश्ः॥

उद्सं, ज्ञी, (उत्‌ + खद्‌ + अप्‌ । घसादेश्रः । ) | उदामः, चि, ( दाम्नः उद्गतः । ) बन्धनरडितः।
मांरुम्‌ । इति इारावली ॥ खतन्त्ः । इति नेदिनी ॥ (यथा, रघुः | १।७८॥

उद्भाटः, प, (उत्‌ + घट्‌ + घन्‌ | ) ग्खहभेदः | इति “नदत्याकाश्रगङ्गायाः खोतस्यदामदि मजे" ॥
चिकाणशरेषः। चो किर घर चाना इ्ादि भाषा। | “अलङशमिवोदामं गजं मदजलोडतम्‌”।

वारिता पवक्तापि प्ाइमश्नं जेत्‌” ॥
इति स्पतिः ॥ तन्त शास्त्रम्‌ । )

उद्काटितन्नः, चि, (जानाति इति ज्ञः । उद्गाटितस्य
ज्ञः उह्ाटित+ज्ञा+क।) प्राज्ञः। इति
चिकाण्डगेषः॥

उद्भातः, प, (उत्‌ + इन्‌ + घञ्‌ |) आरम्भः । इत्थ
मरः ॥ ( यथा, कुमारे २।९२।
“उद्भातः प्रणवो यासां न्यायच्िभिरूदौरणम्‌” ।
“श्ाकुमारकथो हां शालिगोप्यो जगुयेशः"” ।
इति रघवे । ४।२०॥}) शस्त्रम्‌ । म्रञ्यपरि
च्छेदः। इति चिकारडश्रवः ॥ पादरुूबलनम्‌ ।
(“वयावनुद्धातख्चखेन मागम” । इति रघुः ।२।७२।
“स्येनानुद्धातस्तिमितग तिना? । इति शकुन्ते ।
६ चङ्क | समुपक्रमः। पवनाभ्यासयोगाय कुम्भ-
कादिचयम्‌। उत्तङ्ः। (यया, रामायणे ४ काण्डे
“थ॒ब्टङ्गशिलोद्धातः” । इति ॥ ) मुद्धरम्‌ ।
इति मेदिनौ।

उद्भ, श त्यागे | इति कविकल्यद्रमः॥ (तुदां-परं-
सक-सेट |) खादिदन्त्यवगदतीयोपधः। कपि

उदी

इति रामायणे॥) महान्‌ । यथा ।“उदामदन्तुर-
विधन्तुददन्तघातेः” । इति परत्रन्या
(“उदामानि प्रथर्यात शिलावेश्सभियएवनानि"
इति मेघदूते । २७ ॥ गम्भीरः । यथा भागवते
१ मस्कन्धे | “उद्‌ाममावपिश्चनामलवदुग्रहासु"”॥)

उदामः, पे, (उदीप दाम पाशो यस्य । समासे च्‌ ।)
वरुणः; इति मेदिनी ॥ (दग्डकमेदच्छन्दो विशेषः ।
यथा, इत्तरलाकरे ।
“वदि नयुगलं ततः सप्तरेफा-
स्तदा दण्डडद्धिप्रयातो भवेद्‌ ण्डकः ।
प्रतिचरणविढ रेफः स्य॒रणौयेव-
व्यालजोमूतलोलकरोदामश्ङ्धादयः” ॥)

उद््‌ालः, ए, (उत्‌ + दल + घन्‌ |) बडवारकडच्तः ।
इत्यमरः ॥ वनकोद्रवः| इति रुनमाला ॥

उदालकः, पै, (उद्दाल णव । खार्यं कन्‌ ।) बह्वा-
स्कच्तः। इति शब्द्रलावली ॥ (मुनिभेदः।
स त॒ अयोद धौम्यस्य शिष्यः । तरू नामोत्यत्ति-
रक्ता महाभारते १। पोष्यो पाख्याने ३ ध्याये !
“रतस्मिच्न्तरे नामायोदस्तस्य
शि्यात्नयो बश्ठवुःउपमन्युरारुणिवेद शेति । २३॥
स र्कं शिष्यमारुणिं पाश्चाल्यं प्रेषयामास गच्छ
केदारखण्डं बधानेति । २४॥ स उपाध्यायेन
संदिष्टः आरुणिः पश्चाल्यस्लच्र गत्वा तत्केदारखण्डं
बन्सुं नाशकत्‌ ॥२५॥ स क्िश्यमानोऽपश्य-
दुपायं भवत्वेवं करिव्यामीति॥ रद्‌ ॥ स वच
संविवेश केदारखण्डे शयाने च तथा तस्िं्तदु-
दकं तसौ ॥२७॥ ततः कदाचिदुपाध्यायः
आयोदो धौग्यः श्िव्यानषच्छत्‌ क अरणिः पा-
च्वार्यो गत इति ॥२८॥ ते तं प्रोचुः भगवंस्वयैव
प्रथितो गच्छ केदारखण्डं बधानेति । स रवसुक्त-
स्तान्‌ शिष्यान्‌ पद्यवाच वस्मात्‌ तच सर्व्वे
गच्छामः यच्च सगत इति ॥२९॥ स तच गत्वा
तस्याङ्ानाय शब्दं चकार भो आरुणे पाञ्चाल्य
क्सि वत्स रुदीति॥३०॥ सतत्‌ शरुत्वारणि-
रुपाध्यायवाक्छं तस्मात्‌ केदारखग्डात्‌ सहसो.
व्याय वसुपाध्यायं उपतस्थे ॥ ३१ ॥ प्रोवाच
चैनसुपाध्यायं अयमस्माच केदारखण्डे निःसर-
माणमुदकमवारणौयं संरोद्धुं संविदो भगवत्‌
शब्दं त्वेव सहसा विदाय्य केद।रखग्डं भगवन्त-
मुपस्थितः ॥३२॥ तदभिवादवे भगवन्तमाच्नापयतु
भवान्‌ किमथं करवागोति ॥ ३३॥ स रवमुक्त
उपाध्यायः प्रद्यवाच यस्मात्‌ मवान्‌ केदारखबं
विदाय्यं उत्थितन्लस््ात्‌ उदालकणव गन्ना भवि-
व्यतीदयु पाधय्रायेनानुग्टहीतः” । २४॥
परः खनामसख्यात ऋषिभेदः। स तुं खेतकतु-
पिवा। यथा तत्रव कुन्तीएु्नोत्यच्यनुन्ाने ९२२ ॥.
“बभू वोदालको नाम महभिरिति नः शतम्‌ ।
शेतकेतुरिति ख्यातः पुचसतस्याभवन्‌ मुनिः” \॥€॥)

उदितः, चि, (उत्‌ +दा~+क्त।) बद्धः। इद्मर-
टीकायां भरतः ॥

उदी पकः, चि, (उत्‌ + दौप्‌ + रवुल्‌ ।) उदी पनकन्ता !

उदीपनं, क्ती, (उत्‌ + दीप्‌ + ट्‌ ।) पकाश्गम्‌ ॥

#॥ ^ 1
विमावविरेषः। यथा,
“द्ालम्बगोदीपनाख्यौ तस्य मेदावमौ स्तौ ।
उदौपनविभावास्ते रसमुदी पयन्ति ये” ॥ ते च।
“च्छालम्बनस्य चद्ाद्या देश कालादयस्तथा”, ॥
चेद्ादौतादिश्ब्दात्‌ रूपभूषगादयः। कालादि
इत्यादिशब्दात्‌ चन््रचन्दनकोकिलालाप्नमर-
भ्खारादयः। इति सादित्यदर्पणो । इय परि-
च्छेदः|)
उदीप, चि, (उत्‌ + दीप +क्त ।) पकाशितः॥
उदी, क्री, (उत्‌ + दीप्‌ +र क्‌ |) गग गुलुः। इत्-

मरुटीकायां भरत्टतवाचस्यतिः ॥

उदेशः, ए, (उत्‌ + दिश + घज्‌ | अनुसन्धानम्‌ ।
अन्वेषणम्‌ ॥ (न्यायमते नान्ना निद्‌शः। खभि-
धानं यथा,--“पदा्थौदेशः'” । समासकथनम्‌ ।
यथा, “समासकथनसुदे रः । यधा, शल्यमिति”
पन्बलस्य गण्डकः । निद शः । विवरणम्‌ ।
“शेष ते ग्र होदे शो मानुषाणां प्रकौत्तितः') ।
इति महाभारते । स्थानम्‌ । पदेशः ।
“सपन्वैतवनेदेशा दचि णार्थे खयम्भवा?
इति महाभारते ॥)

उदश्कः, चि, (उत्‌ + दिश + रल्‌ ।) उदे शक्त ।
उदारम्‌ । इति लोलावतौ |

उदेश्छः, धि, (उत्‌ +दिश्र + ण्त्‌ !) उदर्यः ।
उद शनीयः । प्रयोजनम्‌ ॥ (य्‌ उदिष्य विधेधस्य
प्रत्तः भवति तत्‌ । अनुवादम्‌ ॥)

उदे्िका, स्री, (उद्गतो देह यस्याः ।) कीटविप्रेषः।
तत्य््थायः। उपजिङ्किक्ा २ उत्पादिका इ वटिः |
४ दिवी\। इति हारावली ।
उदव ए, (उद्ढवगम्‌ । ज्‌ + उदिश्रयतियौ तिणुदव-
इति घन्‌!) पलायनम्‌ । इत्यमरः॥
उडत), ए, (उत्‌ + इन्‌ + त्ता ।) राजमल्ञः। इति
चिकाखडश्टेवः॥
उद्धतं, चि, (उत्‌ + इन्‌ + क्तं |) विनीतम्‌ । इति
;॥ (यथा, उत्तर चरिते षद्धाङ्के ।
“श्वौरोडता नमयतीव गतिधंरिबीम्‌” ।
“मदमानसमुद्धतं पं न वियु नियमेन मूएता'›।
इति किराते। २।४९ | उव्थितः। उतत्तिप्तः।
श्राइतः। चालितः । यथा,-- शाकुन्तले ९म ङ्ध ॥
“खत्मोदधतेरपि रजोभिरलङ्खनीयाः? ।
निविडः । घोरः। यथा, पञ्चतन्त्रम्‌ ॥ ““तुषार-
वरषौडतप्रवबेवनधारानिपातसमाइतम्‌”› ।)
उद्कतमनगख्कात्व, ज्ञी, (उद्धतं गव्ितं मनो यस्य तस्य
भावः|) गन्वैः। अभिमानः। इति श्ब्दरन्नावली ॥
उद्धरं, ज्ञी, (उत्‌ + इ + ल्युट्‌ ।) उद्धारः । वान्ता-
बनम्‌ । उन्मूलनम्‌ । इति मेदिनी ॥ सुक्तिः। इति
न्दर लावलौ ॥ (करटकादीनां ऋणादेव्या शो-
धनम्‌ । निराकरणम्‌ । उत्तोलनम्‌ । यथा,
“यलबानपि तु ओ्रीमाल्ञाङकुलो डरणो डरः”
इति महाभारते।
“कटको दरणेनिं ्मातिरेत्‌ यल्मुत्तमम्‌” ।
इति मनुः ॥ < । २५२। व सनादिभ्यो विमोचनम्‌ ।

“ख व्यतीयुच्तरिगुणानि तसय

7 2}

२४१
४ 8
दिनानि दीनोद्धरणोचितस्य"? ॥
इति रघ्रः। २।२१५॥)
उद्धषः, ए, (उद्गतो इषौ यस्मिन्‌ ।) उत्सवः । इ-
मरः । (यथा, रामायणे । 9 कार्डे ।
“चऋशक्तोऽसि रणोडषे तपखिशरणं ग्टहम्‌१॥)
उद्धबगं, ज्ञी, (उत्‌ + हृष्‌ + ल्यट ।) रोामाश्चः। इति
हेमचन्द्रः ॥ (चि, आनन्दकरम्‌ । रोमाखकरम्‌ })
(बथा रामायणे २।२।१॥
“ततः परिषदं सव्वौमामन््ा वस्धाधिषः।
हितमुद्धषंयं चैवसुवाच प्रथितं वचः", |)

| उद्धवः,प,(उड्धनोति दुःखमिति। उत्‌ + धङ्‌ + अध्‌)

उत्सवः। इत्यमरः ॥ यन्ञाभिः । यादवबिषेषः।
इति मेदिनी ॥ यथा, ओ्रौमागवतम्‌ ॥
“इष्णीनां सम्मतो मन्त्री छष्णस्य दयितः सखा ।
शिष्यो डद्स्यतेः साच्तादुडवो बुद्धिसत्तमः,” ॥
उद्धान, क्ली, (उदधौयतेऽस्मिन्‌। उव्‌ + धा + ल्यट्‌ ।)
चुल्ली । इत्यमरः ॥

उद्धानः, चि, (उत्‌ + धा + ल्युट्‌ ।) उद्गतः । वमितः।
इति मेदिनौ।

उद्धान्तः, पै, ( उद्धान्यते इति उत्‌ + धन्‌ + णिच्‌ +
क्त |) निमेददस्तौ । इत्यमरः ॥ उदान्तः। इति
रमानाथः

उद्धारः ए, (उत्‌ + ह + घन्‌ |) ऋणम्‌ । इत्य मरः।
उड्धतिः। इति मेदिनौ ॥ (“निमभ्रस्य एनरदधार-
खव दुलभः” । इति डइदार यको पनिषत्‌ । मोच-
नम्‌ । यथा, शतपथत्राह्मगं ९३।२।४।२।
“अन्वस्य वयमुद्धारमुद्रामडे" । मोच्तः | नि््वी-
णम्‌ ॥ # | उद्धियते साधारणधनात्‌ इव्यद्धारः।
यद्वा, साधारणद्रव्यात्‌ यत्‌ गरि तदुद्धारः।
इति श्रीनाथः । उद्भियते साधारणधनात
निष्कुष्य विश्टेवविषतया खव बोध्यते इव्द्धार-
इति च्यतानन्द्‌ः। साधारणत्वेन उद्धियते इति
उद्धार इति रघेनन्दनः। उद्धियते साधारणधनात्‌
वहिभाव्यते इत्यद्धार इति श्रीछष्णः। यथाह
मनुः € ।९९२॥
“ज्येष्टस्य विंश उद्धारः सब्बद्व्याच यद्वरम्‌ ।
ततेऽदधं मध्यमस्य स्यात्‌ तुरौीयस्त॒ यवीयसः” ॥
व्ये्टस्य विंश उद्धारः उद्धियते इत्यदधारःज्येष्स्या-
विभक्तसाधारणधनात्‌ उद्धत्य विंशतितमो भाग-
इति तदौकायां कुल्लकभटुः ॥ * ॥ जयानन्तर श-
चभ्यो लब्ध धनादिकम्‌ । यदुक्तं मनुना ७ | €७।
“साज दयुरु्धारमिन्येषा वैदिकौ श्ुतिः।
रान्ना च सव्वेयोधेभ्यो दातव्यम्टथक्‌ जितम्‌” ॥
“उद्धारः याद्धारः राके दद्यः। उद्धियते इ्यङ्धार
जितधनाद्यत्‌ उत्कछटधन सुवण रजतभूम्यादि साक्े
समपंणोयम्‌” । इति. तद्ीका ॥)

उद्धारं, ज्ञी, (उत्‌ + छ + घन्‌ |) उद्धानम्‌ । इत्यम
रटीकायां खामी ॥ उनन्‌ खाका इत्यादि भाषा ।

उद्धार णं, ज्ञी, (उत्‌ + ह + णिच्‌ + ल्युट्‌ |) उद्धार
करणम्‌ । उत्तोलनम्‌ ॥ ।

उद्धारा, स्त्र, गुड्न्लौ । इति शब्दचन्द्रिका ॥

उदनं, क्ली, (उत्‌ + धुज्‌+ णिच्‌ + च्य॒ट्‌।) र्क-

उदधि

वितेलालवकृकपूरकल्त्रोमरि चलच चरम्‌ । इति
पाकरानेखरः ॥

| उडषणं, ज्ञौ, (उत्‌ + धुव + ल्युट्‌ |) शोमा्चः। इति

इलायधः ॥

उडतः, ति, (उत्‌ + इ +क्त !) छृतोद्धर णम्‌ । तोला
इति भाषा । तत्पर्यायः । समुदक्तः २। इत्मरः॥
उत्च्तिप्तः। परिथक्तोञ्मितः। इति मेदिनी ।
(“उडतुमच्छत्‌ परसमोङतारिः” । इति रघुः ।
२।३० तथा नैषधे । ९। १९।

“इतीव वाहै्निजवेगद्पिंले
पयोधिरोधच्तममुडतं रजः”? ॥)

उद्धान, क्तौ, (उत्‌ श्रायते खभिरच । धा शब्दाभि-
संयोगयोः उत्पूनबात्‌ तस्मात्‌ ल्युट्‌ | चुल्ल । इत्य
मरटीकायां मरतः।

उद्धः, ए, (उच्छति कूलमिति । उज्भा + क्यप्‌। निपा-
तनात्‌ सिद्धम्‌ |) नदः । इति व्याकरयाम्‌ ॥
(“तोवदागमदवोञ्यभिद्ययोः”। इति रघुः ११।८।
“करलं भिदयोद्यसन्रिमौ"॥ इति भट्टिः । ५।२२॥)

उदः, चि, (उत्‌ + बुध +क्त |) विकसितः। इति
इलायुधः। (पबुदः। यथा तिथितन््वे;
“उद्बुद्धं च नगड्ाल्लीं पूजयेत्‌ दौपमालया”॥ .
यथा, साहि्यदपंणे ₹। १९२ ।
“उद्बुद्धं कार गीः सैः सेवं दिर्भावं पकाश्रयन्‌ ।
लेके यः काय्ेरूपः सोऽनुभावः कायनाक्येः'” |)

उद्रोधः, ए, (उत्‌ + बुध्‌+ घम्‌ ।) किचित्‌ चानम्‌ ॥
(यथा साहिव्यदपये टतीयपरिष्छेदे ४९ ।
“उत्साहादिसमुद्रोधः साधारण्याभिमानतः ।
णामपि समुदरादिलङ्गनादौ न दुष्यति" ।)}

उद्भटः, पै, (उत्‌ +भट्‌ + खप्‌ ।) कच्छपः। दैः ।
इति मेदिनी । (ख्पं इति केचित्‌ |)

उद्भटः, चि, (उत्‌ +भट्‌ + ख्‌ |) प्रवरः। (“पदे
पदे सन्ति भटा रणोद्धटाः"”।) इति नैषधः।
शरेष्टाशयः। तत््थायः। महेच्छः २ उदारः
द उदात्तः ४ उदीणः ५ महाशयः € महामना
७ मदात्मा ८। इति हेमचन््रः।

उद्भवः, ४, (उद्धवनं उद्भवद्स्ादिति वा। उव्‌ +भ
+ प्‌ ।) जन्म । उत्पत्तिः । इ मरः । (““दिलीप-
खनुमेणिराकरोद्धवः”” । इति रघः। २।१८। “वि-
ब्णुपादोद्धवा गङ्गा" । इति एराणम्‌। विष्छः ।
पपश्च पन्युपादानकारणत्वात्‌॥)

उद्धिः, चि, उद्धिच्नः। इव्यमरटीकायां रमानाथः।

उद्धिव्नं, चि, (उद्धेदनमिति उद्भित्‌ सम्पदादित्वात्‌
किप्‌ । तस्मात्‌ जायते यत्‌ । उद्धित्‌ + जन्‌ +ड |)
उद्धिजनावमाचम्‌। तच तरगुख्परादि। इत्यमरः ॥
(यचा, मनुः। १।४९। “उद्भिन्ना स्थावराः सव्वं
बौजकाण्डप्ररोहिणः'"। “इन््रगोपमणडृकप्रभ्टतय~
उद्धिव्नाः?॥ इति खचयस्थाने प्रथमेऽध्याये सश्चते
नोक्तम्‌ ॥)

उद्धित्‌, [ड्‌] चि, (उद्धिनत्ति भमिमिति। उव्‌ +
भिद्‌ + क्किप्‌ ) उद्धिव्नम्‌ | इत्यमरः ॥ तच प~
चधा । कच्तः १ गुल्मः २ लता ३ वज्ञ 8 टम्‌ ५॥
(यधा, महाभारते अदिपन्बेणि। “'संखेदजा

उद्या

अण्डजा उद्भिद" । उद्भिद्यते पखफलमनेन इति |

निशक्तोः यागभेदः ।)

उदिदं, चि, ( उद्धिनत्तीति। उत्‌ + भिद्‌ +इगुप |

घेति कः!) तर्गुल्मादि । तत्पर्ग्यावः। उद्भित्‌ २
उद्धिच्नम्‌ ३। इत्यमरः ॥ उद्धिजम्‌ 8। इति
रमानाथः ॥ (यधा महाभारते १४ प्बेणि ।
“जरायुजाण्डजातानि खेदजान्युद्धिदानि च" ॥)
उद्भिदं, क्ती, ( उद्‌भिनत्तीति । उर्‌ + भिद्‌ + क ।)
पांशुलवणम्‌ । इति रननमाला॥ पाडा लुण इति
भाषा। (““उद्भिदानि पलालेच्तकरौषवेणुच्िति-
जानि" इति सश्चते छचस्थाने बट्चल्वारि-
शत्तमेऽध्याये ॥)}
उद्भुलः,चि, (उद्भवति स । उत्‌ + + क्त) उत्यन्रः।
जातः यथा । इशानसंदडितायाम्‌।
“माघे छृव्णचतुदश्यामादिदेबो महानिशि ।
भ्िवलिङ्गतयोद्धुतः कोटि खव्यैसमप्रभः"' ॥
इति तिश्यादितत्त्वम्‌॥ (तथा, माषापरिच्छेदे ५६।
“उद तस्यशं वद्ढ्रव्यं गोचरः सोऽपि च त्वचः” |)
उद्धुतरूयं, ज्ञी, (उद्धतं प्र्च्तयोग्यं रूपम्‌ ।) नयन-
गोचररूपम्‌ । यथा,--भाषापरिच्छदे॥ |
“उद्भूतरूपं नयनस्य गोचरः
व्याणि तदन्ति एथक्षसंख्ये ।
विभागसंयोगपरापरत्व-
खेहत्रवत्वं परिमागयुक्तम्‌ ॥५७॥
कियाजाती योग्यडन्तो समवायश्च तादृशम्‌ |
गह्छति चच्तुः सम्बन्धादालोकोद्धुतरू पयोः ॥५५॥
उद्भ्रमः, प, (उद्भ्रमगमिति । उत्‌ + भ्रम + घन्‌ ।
नोदात्तोपदेष्ेति न इद्धिः।) उदगः इन्यमरः ।
उनद्श्नान्तेक्गी, (उत्‌ + भ्रम + क्तं ।) बाड्मुदयम्य मण्ड-
लाकारखङ्गभ्ामणं । इति महाभारतम्‌ ॥ (पररि
शान्ते, चि । यथा, रघौ ४।४६।
“मारीचो द्मरान्तहारीता मलयादेशपत्यकाः? ॥
विकले । विङकले । यथा, रामाये,
“उद्भान्त हदयश्चापि विवणवदनेऽमवत्‌” ॥)
उद्यः,पु, नदः । इति हेमचन्रः ॥ (उद्यते यत्‌ । वद्‌ +
कप्‌ । कथनीये, चि । यचा, खबोद्यम्‌ वाक्यम्‌ |)
उद्यतं,चि, (उत्‌ + यम + क्त |) उत्तोल्य ्टतवस्त्नादि।
उद्यतशस्त्रादि । तत्पयः । उद्गर ॥ इत्यमरः!
(यथा, रघवे । ४।१६
“प्रजाथंसाधने तौ हि पय्यायो्यतकाम्पको'' |)
उद्यतः, ए, (उत्‌ + यम + क्तं |) यन्थपरिच्छेदः। इति
जटाधरः ॥
उद्यमः, ध, (उत्‌ + यम + घन्‌। संज्चापन्नकत्वात्‌
छद्यभावः।) उद्योगः । तत्पग्धयः। गुरणम्‌ २।
स््यमरः॥ गुरणम्‌ ३ गोरणम्‌ ४ । इति तदटोका
उन्छाहइः ५ अध्यवसायः ई उद्योगः ७। इति
जटाधरः ॥ (यथा, कुमारे ५।३।
(“निशम्य चनां तपसे छतोद्यमाम्‌"”
““प्रश्षाक मेना न नियन्तुमुद्यमात्‌” ।
इति च कुमारे ५।५॥)
उद्यानं, ज्ञी, (उद्याति क्रीड़ाथमस्मिन्‌ । उत्‌ +या
+च्डृट्‌ ।) रा्नः साधारं वनम्‌ । तत्पग्यौयः ।

॥

|
|

२४२

उद्र
च्छाक्रीडः २ ।
(“वाद्नोद्यानस्थित इर शिर खन्िकाधौतदहरम्मा ।
इति मेघदूते ७ ।निःसरणम्‌ । प्रयोजनम्‌ । इत्य-
मरः ॥
उद्यानपालः, चि, (उद्यानं पालयतोति । उद्यान +
पालि + अण ।) उद्यानरच्तकः। मालो इति भाषा॥
(“उद्यानपालसामान्यग्टत वस्तमुपासते”” ॥
इति कुमारे ।२।३९॥)
उद्यक्तः, चि, (उत्‌ + युज्‌ + क्तं ।) उद्यमयुक्तः ।
उद्यो गविशिष्ः। इत्यमरटीकायां मरतः॥ (यथा,
अमरकाषः। “इटा दुयक्तउत्‌ सकः” ।)
उद्योगः, प, (उत्‌ + युज + घन्‌ |) यलः। चेद्धा ।
तत्पय्धायः । उत्साहः २ अध्यवसायः इ उद्यमः ४।
इति जटाधरः ॥ (यथा, माकं गेये ८८।२।
“उद्योगः सव्यैसेन्धानां दैत्यानामादिदेश इ” ।
“उद्योगादनिडन्तस्य सुसहायस्य धौमतः'? ।
छायेवानुगता तस्य नित्यं रोः सदचारिणी"?॥
इति नोतिवाक्यम्‌ ।
महाभारतस्य उद्योगपष्वं। यथा, महाभारते
१।९६।६२।
“उद्योगः सेन्यनिगयाणं शवेतो पाख्यानमेवच” ॥)
उद्योगी, [न्‌ ] चि, (उद्योगोऽस्यास्लोति। उद्योग +
इन्‌ |) उद्योगविशिद्धः । उद्यमौ । तथा च ।
“उद्यो गिनं एरुषसिहसुपति लच्छ
देवेन देयमिति काएुरुषा वदन्ति ।
देवं नित्य कुर पौ रषमात्मशत्या
यले छते यदि न सिद्धति कोऽच दोषः” ॥
इति नौतिसारे १३।
उद्योतः, ए, (उत्‌ + दयत + घज्‌ ) अलोकः । व्योतिः।
दति इलायुधः |
उद्धः पर, (उनत्तीति । उन्द्‌ + रक्‌ ।) जलजन्तु विशेषः ।
इतमरः ॥ उद्विड़ाल इति भाषा।
उब्रहकःपु, एरविशेषः। ““वयोमचारि एरं श्रौौभमुबङ्कः
प्रतिमागेकः'? । इति जटाधरः ॥
उङ्क, पै, ोमचारि एरम्‌। तत्ययायः। खरः २
ऊद्धेगं एर ३ हरि खन्रएरं 8 श्रौमं ५ परतिमा-
गंकः द्‌ चक्का ७ चङ्कः ८। इति चिकाग्डद्येषः ॥
उद्रयः, ए, (उद्धतो रथो यस्मात्‌ |) रुधकीलम्‌ ।
ताग्नचूडङ्पच्ती । इति मेदिनी ॥
उनशरक्त, चि, (उदच्यते स । उत्‌ + रिच +क्त |)
स्फटम्‌ । स्पम्‌ | इति जटाधरः ॥
उदकः, प, (उत्‌ + रिच + घन्‌ |) उपक्रमः। इदिः।
“धनव कुर ात्ि जहार जगतां मनः ।
ग जाने यौवनोगेके जीवनस्यापि का गतिः", ॥
इव्यद्धटः॥
“रिक्ते साइखःा कमलबलिमाधाय पदयो
यदेकोने तस्मित्निजमुद इरत्ेचकम लम्‌ ।
गतो भक्तयेकः परिणतिमसौ चक्रवपुषा
चयाणां रक्ताय चिएरुर नागत्तिं जगताम्‌, ॥
इति महिन्नःस्तो चम्‌ ॥
(“तमःप्रवेशः संरम्भो दोषो देकदतस्रतेः” ।

इति वैदयकरग्विनिखयेऽपस्माराधिक्षारे 1)

उदा

उनका, स्त्री, ( उदेक + टाप्‌ ।) महानिम्बः । इति
सराजनि्धटः॥ `

उदत्छरः, प, (उत्कुन्तो वत्सरः ।) वत्सरः । इति

। हेमचन्द्रः ॥

उदन्धनं, जली, ( उत्‌ + वन्ध +ल्युट्‌ ) ऊर्डबन्धनम्‌ ।
इति सतिः । गलाय दडि देखोन फांसी दे्ोन
टाङ्गान इत्यादि भाषा॥

उद्मनं, ज्ञो, (उत्‌ + वम +ल्युट्‌ ।) उद्गीरणम्‌ ।
तुलिया फेलन वाति करण इत्यादि भाषा।

| उद्रततः, चि, (उत्‌+ त्‌ + घन्‌ ।) अतिरिक्तः ।
उवरण वाड़ा इत्यादि भाषा । यथा । “उदत्ता
डि यरग्थः समधिकफलमाचष्टे” । इति याकरण -
टौका॥

उदवततनं, की, (उत्‌ + त्‌ + णिच्‌ +भावे करणे वा
ल्यट्‌ ।) उत्पतनम्‌ । ( यथा, मेघदूते ४२।
मोधौकन्तुः चदुलशफशोदत्तनपेच्तितानि” |)
विज्ञेषनम्‌ । घषेणम्‌ । इति मेदिनो ॥
(यथा, मनुः 8 । १३२ ।
“उदत्तेनमपस्ानं विग्भूते रक्तमेव च ।
केश्रनिषटतवान्तानि नाधितिष्धेत्त कामतः” |)
श्ररीरनिम्भलीकरणगन्धद्रव्यादि । तत्पय्ीयः ।
उत्सादनम्‌ २। इ्मरः॥ इरिग्रा सेवन अआवटन
इन्यादि भाषा । सामान्योदत्तनगुणाः। कफवा-
यमेदोवातसोगनाशित्वम्‌ । अङ्गसयेवय-चम्मनिम्भलः
कारित्वञ्च ॥ इरित्रादयुत्तेनग्‌ ाः। कब्डूवेवरये-
ूच्तताहारित्वम्‌ ॥ तिलेादन्तनगुखाः। कण्टरू्त
तात्वग्‌ दोषनाशित्वम्‌ । इति राजवल्लभः ॥
(“उदत्तनं वातहरं कफमेदो विलापनम्‌ ।
स्थिरीकरणमङ्गानां त्वक्पसादकरः परम्‌ ॥
शिराखविविक्तत्वं चक्‌स्थस्य मेख तेजनम्‌ ॥
इति चिकित्छितस्थाने २४ । अध्याये स॒शरते-
नोक्तम्‌ ॥)

उद्धे, ज्ञी, (उत्‌ + ध्‌ + च्युट्‌ ) अन्तर्हासः।
इति चिकारडशेषः ॥

उदितः, चि, ( उत्‌ + वद +क्त |) उद्धृतः। इति
श्रिप्रयोगः ॥ उद्वादितो वा इति पाढः॥

उदः, ए, (उदूद्ध ` बहति प्रापयतीति । उत्‌ + वह
+ खच्‌ |) एच्ः। इति रेमचन्रः॥ (वधा,-
सघः।€।९।

(“उदवमस्तमयश्च रघूदषात्‌” ॥)
सप्तवाग्बन्तगत वायविश्येषः । स तु परवहवायो रू
स्थितः | इति सिद्धान्तशिरोमणिः
(“खावदः प्रवदचैव विवश्च समीरणः ।
परावहः संवदख उदहखख म इाबलः |
तथा परिवहः ओमानुत्पावभयशं सिनः ।
इयते च्ुभिताः सप्र मारुता गगनेचर” ॥
इति इसरिवंशरे । २३६ अध्याये । विवाहः ॥)

उद्दा, स्त्री, ( उद्वह्‌ +टाप्‌ |) कन्या । एच्ची ।
इति हेमचन््रः ॥

उद्दानः, चि, (उत्‌ + वन + घन्‌ | ) उद्रमितः।
उद्ान्तः | इ यमरटीकायां रायमुकुटः #

उद्वन्तं, चि, (उत्‌ + वम्‌ + क्त |) वभितवन्त । तत्‌.

उदा
पर््थायः। उदलं २ | इयमरः ॥
उदान्तःपै,(उद्भतं वान्तं मदो यस्मात्‌ ।)निम्भदडस्ती।
इति भेदिनीकरजटाधरौ
उद्वासन, क्ती, (उत्‌ + वस्‌ + णिच्‌ + ल्यट्‌ ।)
मारणम्‌ । बधः । इव्यमरः ॥ (स खारभेदः |
यथा, का्यायने € । १ ।२॥
“खम उपस्पु्य शालादधा््े परिस्तरगपाचसं-
सादनपोच्तण(ज्यनिवंपणाधिश्चयगसखेक्सं माजंनो-
दासनावेच्तगानि छत्वाभ्रीत्र उत्यूय पञ्चात्‌ खा-
व्यग्रणम्‌” ॥ )
उद्वा्ः,पै,(उत्‌ + वह + घञ्‌ ।) विवाहः । इत्यमरः
तस्य लच्तणं भार््ातवसम्पादकयरदणम्‌ । तस्य खी
काररूपच्ञानविरेषस्य समवायविषयतयोभेदात
वरकन्ययो विवादकटत्वकम्भेते । स तु दः
विधः। वरमादहय यथाशक्रयलङ्खता कन्धा यच
दीयते स ब्राद्यः १९। यच्च यन्नस्थायत्विजे कन्या-
दानं स देवः २। यच वरात्‌ गोदयं रत्वा
तेनेव स कन्यादानं स च्याः द । यचच अनया
सह धम्म चरतां इति नियमं छत्वा कन्यादानं
स कायः 8। यच धनं एएङौत्वा कन्धादानं स
च्याञरः ५। यत्र कन्यावरयोरन्योन्धानुरागात्‌
लवं मे भार्य्या त्वे मे पतिरिति निखयः स गान्ध
ई । यच बलात्कारेण कन्याहरणं स राच्तसः
७ । यत्र सप्रायां मत्तायां परमन्तायां वा कन्धायां
निने गमनं स पेशाचः<। तस्य निरयः ।
सगोच्रामनवरवयस्कां समानप्वरां पिचपेच्त-
योद्धंतनषखां एरुषाणां एच्कन्धासन्ततिपरम्य-
श्या प्र्येकसप्तमोपय्यन्तां अधस्तन तदपेच्तया
सप्रमोपयन्तां पिटटबग्ध्वपेच्तयोद्धंतन वसां पयेका-
चेच्छया सप्तमोपय्यन्तां चधन्तने तदपेत्तया सप्तमी
प्न्तां मातामहइसमानोदकां मातामदापेच
योद्धं तनचतुखां एरषाणां एच्कन्यासन्तति-
परम्परया प्र्ेकापेच्नया पश्चमोपय्यन्तां अधस्तन
तदपेच्चया पञ्चमीपय्येन्तां माटटबण्ध्वपेत्तयोद्धैतन-
चतुणो प्रयेकापेच्तया पच्चमीपर्यन्तां अधस्तने त-
दपेच्तया पञ्च मीपर्थन्ता्च कन्यां परितखव्य उदाच्ः
कार््तच्यः ॥ पिदबन्धुमाढबन्सुविरहेऽपि तयोर्यौग्यः
तामवसलम्बा सप्तमीपग्यन्तायाः पच्चमोपय्यन्तायाख्
कन्यायाः परिहारः। व्नीयानां कन्यानां
मष्येऽपि या चिगोचान्तरिता सा विवाद्या | अच
सप्तमगखनप्रतियो गिपिदटपिदटबन्धुपञ्चमगणनपर
लियोगिमातामहमाढबन्धगोच्रमादायैव चिगोच
गखनम्‌। भूडस्य सगोचाविवाहे दोषाभावः।
माटरसपलीभ्नाटकन्धां तदौदित्रीं खध्यापयिदढट-
कन्यां शिव्यकन्यां ब्रद्ादगुरकन्धाच्च परित्यज्य
विवाहः क्तव्यः ॥ अथय कन्धादानाध्िकारि शः।
ष्यादौ पिता। तदमावे पितामद्ः। तदभावे भ्नाता।
तदभावे पिटज्ञातिः। तदभावे मातामदहः। तद-
मावे मादुलः। वदभावे मावा । तदभावे माता-
मङच्चातिः । रुतेषामप्यभावे कन्धा खयं वरः
कुयात्‌ ॥ खथ विवामृव्वकत्ेव्यकम्भे । अवग्ं-
भावि खुमाष्ुभयङादिदोषश्रान्यथं होमो दि-
॥- 7११

२४३
खद्ि

रखगोवस्त्रदानम्‌ । ततो नान्दौश्राद्धम्‌ । लब
समये वरे उपस्थिते खस्तिवाचनादिकं विधाय
वरणम्‌। सल्याचारादि । ततः कन्यादानं यथाशक्ति
धनदानच्च । ततः खग्टह्योक्तविधिनाभिं संख्थाप्य
कुशणिडिकां समाप्य पाणियहइणं सप्तपदीगमन
कत्त्॑यम्‌ । % ॥ व्येेग्छतविवाहे विवाइकर्ता
कनिदः परिवेदनदोषविशिद्ो -भवति । व्ये
परिविन्नः। साकन्या परिवेदनौया। कन्यादाता
परिदायी । तत्यसोदह्ितः परिकत्ता । ते स्वे
पतिताः। किन्तु देशान्तर स्थक्ञीवेकाण्डवैमाचेव-
वेश्यासक्घश्बतुल्याति रोगिजडमूकान्धवधिरकु-
लवामनकुरा ति डने हिकब्रह्मचारिवानप्रस्यभि
च्तछषिसक्तन्टपसक्तधनरुदिप्रसक्तकामकारिदन्त
कोन्मत्तचौरेषु व्यष्ेवनूप्वपि कनि्विवाहे न
दोषः। रवं विद्चतरूपानूए़ा च्येा कनिष्ठायाः
सोदराया ऊषएटायाः परिवेदनाय न भवति। इद्यः
दादतत््वम्‌ ॥

उद्दानं, ज्ञो, (उत्‌ + वइ + णिच्‌ + ल्युट्‌ ।) वि
बाहः । तत्पर्य्यायः रणरं २। इति चिकाण्ड-
शओेषः॥ दिसीत्यम्‌ । दिवारछच्तैवम्‌ । इति हेम-
चश्ः॥

उद्वादइनी, स्त्री, (उद्वाहन + खीप्‌ ।) वराटकः । इति
हेमचन्द्रः ॥ कडि इति भाषा ॥

उद्ाहिकः, चि, (उद्दाषस्यायम्‌ । उदा + ठक्‌ ।)
उद्वाइसम्बन्धी ॥ (यथा, मनुः । € । ९४ ।}
“नो दादिकेष मन्तेषु विधवावेदनं कचित्‌" ॥)

उद्वाहितः, चि, (उव्‌ + वह + णिच्‌ + क्त |) उद-
द्दितः। उडत: । विवाद्ितः। यथा । रानमाततेखे
देवलः ।
“बाले डे तथैवाकते कुरते रै्मन्तिणि ।
उद्वाहितायां कन्यायां दभ्प्त्योरेकनाशनम्‌”” ॥
इति व्योतिषतक््वम्‌ ॥ (कलिकाले अगमोक्ता
न्यमागो विवाहिता गदिता भवति । वथा,--
“उदाडितापि या नारौ नानौयात्‌ सातु गदिता"?
इ्यागमसिडान्तः ॥)

उदादिनी, स्री, (उदङति उद्धरतीति । उत्‌ + बद
+ णिनि +खौप्‌ |) रव्जः। इति मेदिनी ।

उदयाः, चि, (उदूद्धं वाङयंसय ।) ऊद्धंबाडः। उदेग
शब्दा ध हेम चन्त्रेण लिखितः ॥ (यथा, रधु । १।३।
(“परांखलभ्ये पले लोभादुदाङरिव वामनः” ॥)

उदाडलकं, जी, ऊर्डखितवाः । उदेगशब्दाधे
मेदिनीकषरेण लिखितम्‌ ।

उदिमःचि, (उत्‌ + विज + क्त । ओदितश्चेति तस्य
नः | शौदिक इति नेट्‌ ।) उदेगयुक्तः । वथा,
^ तैरज्ञरमसंसुभच्तखभिश्नविपन्नकैः ।
निमम्नो दि्रसंोरेः पपे दौनेख मेदिनी
इति भट्टिकाये ४ । ४२ ॥ (वथा च मारते,
“नोदिमश्चरते धम्मे नेदिभररते कियाम्‌” ॥)

उदविवशणं, ली, (उत्‌ + वि + रेष + ख्युट्‌ ।) उद्धा
सकरणम्‌ । यथा+-- `

«कः अ दधीतान्यतमस्तव प्रभो
रसाङ्गताया शव उद्विवषेणम्‌” ।

जनदू
इति श्रीमागते १३।४३॥ उदिवष्धेणं उद्धरणम्‌ ।
इति तद्कीकायां ओ्रीधरखामो।
उदृत्त, चि, (उत्‌ + इत्‌ + क्तं । न्ता्रिचाव्‌
उतृक्रान्तो वा ।) उत्तोलितः । उत्च्िप्तः। परि-
सुक्तोज्‌ भितः । उदान्तः। इति ₹हेमचन््रो मेदिनी
च ॥ दत्तः (यथा, महामारते,--
“उदत्तान्‌ सततं लोकान्‌ राजा धर्म्म शास्ति वै"॥)
उदेगं, जी, (उदिन्यतेऽनेन इति । उव्‌ + विज्‌ +
घञ्‌ ।) गुवाकफलम्‌ । इ ्मरः ॥
उद्वेगः, पै, (उत्‌ + विज्‌ + मावे घन्‌ |) उद्ेजनम्‌।
तत्पर्य्यायः । उद्भ्रमः ₹ । इत्यमरः ॥ चमत्कारः ।
इति भरतः॥ विर इजन्धदुःखम्‌ । इति रसमञ्नरौ॥
भयं । इति हेमचन्द्रः । उदाङ्लकम्‌ । उदृमनम्‌।
इति मेदिनी ॥
(“ल्यारम्भे इर पश्ुपतेरानरनागाजिनेच्छाम्‌ ।
शरान्तोदेगस्तिभितनयनं दृटभक्तिभंवान्या"” ॥
इति मेघदूते पुब्बेमेषे २० श्लोकः ॥
“सदयं बुञजे महाञ्जः
सहसोदेगमियं ब्रजेदिति” ।
रचः ८ । ७।
“संच्तोमेष्वप्यनुदेगो माधुयं परिकीत्तितम्‌” ।
इति साहित्यदर्पणे ॥ शेय परिच्छेदः ॥)
उदेगः, चि, (उद्गतो वेगो यस्मात्‌ ।} स्तिमितः ।
श्रौघरगामौ । ऊद्ध बाड्धः। इति हेमचन्ब्रः ॥
उद्देननं, सी, (उत्‌ + विज + च्युट्‌ ।) उदगः ॥
(“षरदासाभिम्ेष परदत्ता महोपतिः।
उद्ेजनकरद ण्डे खिकृयित्वा प्रवासयेत्‌” ॥
इति मलुः॥ ८ । ३५२ ॥)
उधः, [स्‌] की, (वहति उनत्ति वा। वह एप
उन्द क्रोदने बा + च्श्न्‌।) ऊधः। इव्मर टीकायां
रमानाधः ॥ गरूर पालान्‌ इति भाषा ॥
उश्रस ग उच्डे। इति कविकल्यद्रुमः। (कादि-परः
सका-खेट्‌।) रतस्यादौ पञ्चमखरः। मध्ये केवलः
धकारस्याधो रेफः । ज्थादाव्नस उष्ड इत्यय-
मुदिच्ौरादिकः पद्यते तस्य भ्रासयतौति सूयं
खयर ्रदधाति । येषां भ्रसेः उत्पव्स्य गणदयेऽपि
पठनं तेषां मते श्राविधावभ्रख्लाति निगद्यते चि
छतेऽप्यभाखयतयन्यतः । अच उत्यवबसयेति तु उत्‌
उकारः नतूपसगंः । ग उन्द्लाति शस्यं दीनः ।
इति दुर्गादासः ॥
उश्रसल क उतु्तेपे। उब्छे। इति कविकच्यदुमः ॥
(चरां-पर-सकं-सेट्‌ ।) क उध्रासयति धूलिं वायुः।
इति दुर्गादासः ॥
उन्द्‌, इं ध ज्ेदे। इति कविकल्यवमः ॥ (रधां-षर-
सव-सेट्‌ |) खादः कोद चाद्गभावः। ध
उनत्ति वस्नं पयसा। इ उन्नः उन्तः। उन्दिदिष।त।
इति दुर्गादासः ॥
उन्दशः, ए, उन्दुरः इति दिरूपकोबः ॥
उन्दुरः, ए, (उन्द्‌ + उर ।) मूषिकाः । इति भरतो
दिरूपकोषख ॥ दर्दर इति भाषा ॥
उन्दुरः धै, (उन्द्‌ + ऊर ।) जन्तुविश्चेमः। इदुर इति
भाषा । वत्प्ंयः । मूषिकः र आखः ९। चुन,

उन्न ।
चेत्‌ । गिरिका 8 बालमूषिका५। नेखटे इरदुर
इति भाषा | इव्यमरः। मूषकः द मूषःऽ मूषकः
८ उन्द्शः € खनकः १० वभ्नः १९ दषः ९२ ा-
खनिकः १द ङशः १४ दीना १५ मुषीका ९६ ।
मूषा १७ मूषौका ९८ मषिका ९९ | इति
शब्द्रल्ावलौ ॥ वपिलेश्रयः २० शुषिरः २९
इन्दुरः २२। इति जटाधरः ॥ च्तुदस्य तस्य पय्यायः।
चिक्कः २३ वेश्सनकुलः २४ चिक्ता २५। इति च
9्ब्द्रन्नावलो ॥ इालाइला रद्‌ ञ्ननिका २७ ।
इति जटाधरः ॥
उन्दुरः, पै, (उन्द्‌ + बाडलकात्‌ ऊरः।} मूषिकः ।
इति हेमचन्द्रः ॥
(“उन्दूरुचान्लरदितं तेन वात्नकल्कवत्‌”” ॥
इति वाभटे चिकित्छाख्थाने नवमेऽध्याये ।)
उन्द्‌कर्णो, सती, (उन्द्रोः मूषिकस्य कणंइव पणे-

मस्याः । उन्दुरकण + खोष्‌ ।) अखकार्णोलता । |

इति राजनिघेरटः ॥
उद्नः, चि, (उन्द्‌ +क्त । नुदविदेति प्ते नत्वम्‌ |)
जिन्नः। दयापरः । इति हेमचन्द्रः ॥

उन्नतः, चि, (उत्‌ + नम + क्तं ।) वदधितः। तत्पग्थायः। |

उच्चः र प्राञ्ः ३ उदयः 8 रचितः ५ उत्तङ्कः ६।
इत्यमरः ॥ उच्य: ७ । इति शब्दरलावली ॥ तुङ्कः८ ।
इति बटाधरः ॥ (यथा, रघः। १।१५ । ““ख्ित
सब्वाद्रतेनोर्व्वी कान्त्वा मेररिवात्मना",॥ ती.
दिनपरिमाणन्नानसाधनं उपायः। यथा सिधा
न्तशिरोमणौ । “दिवसस्य यदं यच्च शेषं तयोय
ल्यं तदुच्रतसंज्ञं जेयम्‌” । (ठ, चाच्तषमन्वन्तरे
ऋषिभेदः । यथा, माकंण्डेये ७६।५४।
“समेधा षिरनाओैव इविष्मानुञ्रतो मधः ।
तिनामा सदिष्णुख सप्तासत्निति चषेयः”"॥)
उन्नतनाभिः, चि, (उन्नतो नाभिः यस्य |) उच्नाभि-
युक्तः । तत्पर्यायः । तुन्दिः र । इति इलायुधः ॥
उग्नतानतं, चि, (उन्नतच्च तत्‌ अानतद्धेति ।) उच्-
नीचद्थानादि । तत्पय्योयः। बन्धृरम्‌ २। इत्यमरः॥
उन्नतिः, स्री, (उत्‌ + नम + क्तिन्‌ ।) गरुडभार्य्या ।
सम्टदिः। (“वच्तोजौ करिकुम्भविभ्रमकरीमत्य
ज्रतिं गच्छतः" । इति साद्दिद्यदपणे॥ दय
परिच्छेदे) उदयः। इति हेमचन्नः ॥ (यथा,
सिान्तश्िरोमणौ ।
“मासान्तपादे प्रथमेऽथवेन्दोः
श्रटक्ोत्न तियंदिवसेऽवगभ्या ।
तदोदयन्ते निशि वा प्रसाध्य
शरविंधोः स्लोदितनाडिकायैः"” ।)
उन्रतीश्षः, प, (उच्नत्धास्तदाख्यया प्रसिद्धाया गश्ड़-
पत्राः इं खामी |) गर्ड्पन्तौ । इति चि-
काग्ड्रोषः॥
उन्नमितः, चि, (उत्‌ + नम्‌ + णिच्‌ + क्त |) उत्तो-
जितः | उदद्धौद्यतः । इति ओधरखामौ ॥
(“शवथ प्रयनोन्नभितानमल्फरे-
ते कथद्ित्‌ फणिनां गरेरधः' ॥
इति माघे ।१।१४ ॥)
उन्नयः, ए, (उन्नयनम्‌ । उत्‌ +नौ + क्विदपवाद

२४४
उन्म

विषयेऽ्यत्सगौऽभिनिविश्ते इति शरच्‌ |) ऊद्धः,
<

नयनम्‌ । इत्यमरः ॥

उन्नयन, ज्ञो, (उत्‌ + नौ +ल्युट्‌ । ) वितकौः। इति |
हेमचन्द्रः ॥ ऊद्धं प्रापणम्‌ । उत्तोलनम्‌ । तोलन |

उठान इत्यादि भावा।
(वथा, कात्यायने । २२।१०।५॥
“तव्वेवोन्नयनमभ्यभि सो मानुच्नवन्तीति अतेः,” ।
उदं नयनं यस्येति वाक्ये वाच्यलिङ्गः |)

उन्नायः ए, (उन्नयनं इति । उत्‌ + नी + घञ्‌)
उन्नयनम्‌ | इत्यमरः ॥ (यथा भट्टिः । ७ । ३७ ।
“उन्नायानधिगच्छन्तः पदरावैवंस धाभ्टताम्‌” ।)

उक्नाह, क्तौ, (उत्‌ + नह + घन्‌ ।) काञ्ञिकम्‌ ।
इति हेमचन्द्रः ॥

उन्निद्रः, चि, (उद्गता निद्रा खभ्नो दुभ्खादिकं वा
यस्मात्‌ ।) प्रफह्लः। विकचितः । इति हेमचन्धः॥
(“उन्निद्र एष्यचनचम्पकपुष्यभासाः'” |
इति माघः । प्रबुद्धः । श्रयनादुखितः ।
“तासुतित्रामवनिश्यनां सौधवातायनस्थः” |
इति मेघतूते। ८८। तथा, शाकुन्तले षद्ाङ्े।
“शय्या प्रान्तविवत्तन विंगमयत् विद्रव च्तपाः"॥)

उन्‌भ प श पृत्तौँ। (तुदं + पर + सकं + सेट्‌ । )
कखादिः। पश उम्भति कुम्भं जन्तेन लोकः|
उम्भामास। इति दुर्गादासः ॥

उन्मत्तः, चि, ( उत्‌ + मद्‌ + क्त । ) उन्मादयुक्तः ।
वायक्लतचित्तविभ्नमविश्िष्धः। पागल इति भाषा।
तत्पर्यायः । उन्मादवान्‌ २। इत्यमरः ॥ तस्यौ
बधम्‌, यथा+-- गारुडे १९९ अध्यायः ॥ #॥
“कूम्मेमव्छाखुमदिषगो षद गाला वानराः ।
विड़ालवदिकाकाख वराहोलूककुकटाः ॥
इस रखषाश्च विण्मचरं मांसं वा रोमशोशितम्‌।
धुम दद्याज्ज्वरात्तस्य उन्मत्तेभ्यख शान्तये ॥
खतान्दौषधजातानि धूपितानि महेश्वर ।
निहन्ति ज्वर मुन्माद ङच्तमिन्द्राशनियधाः"
(“मान्नो ₹हतमुन्नन्तो देवादयः कव्व
न्मत्तम्‌' । इति निदानस्थाने सप्तमेऽध्याये ।
“देवर्धिंपिटगन्धर्न रन्मन्तस्य च बुद्धिमान्‌ ।
वजयेदञ्जनादीनि तीच्टणानि करकम्मं च ॥
स्पिष्यानादि तस्येह ग्टदुमेषज्यमा चरेत्‌”
इति च चिकित्सास्थाने १४ खध्याये चरकेणो क्तम्‌ ।
अन्धदिवर गमस्योन्माद शब्दे शयम्‌ ॥ )
तदाच्छप्रामाख्ं यथा,--मलमासतन््वे॥
“उन्मन्तानाश्च या गाथा शिशूनां चेष्टितं च यत्‌।
च्तरियो यच्च प्रभाषन्ते नान्ति तच व्तिक्रमः॥
ष्रादौ गच्छति देवेषु पचात गच्छति मानुषान्‌ ।
नादेशिता वाग्बदति स्या छेषा सरखती'” ॥

उन्मत्तः, पै, ( उन्मत्तयति । उन्मत्त + तत्करोतीति
णिच्‌ + पचाद्यच्‌ । ) धस्तरः । यथा,
(““न्ेलोन्मन्तस्यो त्तर दि खमूलसि डस्त पायसः ।
एडाज्यसंयुतो इन्ति सव्वान्मादांख दोषजान्‌?”
इति कैद्यकचक्रपाणिसं ग्रहे उन्भादाधिकारे।)
मुचकुन्दङच्तः । इति मेदिनौ ॥

उन्मदः, चि, (उद्भतो मदो यस्य ।) उन्माद- ।

उन्मा
युक्तः । उद्रतमदः। तत्पर्यायः । उन्मदिष्णुः २ ।
इव्यमरः।॥ ( “उदौरयामाद्रिवोन्मदानाम्‌'
इति रुघः। २।९& । तथा, माघे ६।२९ ॥ .
५“मघकराङ्नया मुडधरुन्मद
ध्वनिभ्टता निभ्टताच्तरमुज्जगे”॥)

। उन्मदिष्णुः, वि, (उत्‌ + मद्‌ + इष्णुच ।) उन्मदः ।

उन्मादशोलः । इयमरः ॥
उन्मनाः, [ स्‌ ] चि, (उद्गतं उत्कण्ठितं मने यस्य ।)
उत्कण्ठित चित्तः। तत्पर्य्यायः । उत्कः २। इत्यमरः ॥
(“उन्मनाः प्रचमजन्मचे द्िता-
न्धस्मरन्रपि बभूव राघवः” ।
इति रघुः। ११ । २२ । “पयोधरेणोरसि काचि-
दुन्मनाः'? | इति किराते । ८। १९ ॥ }
उन्मम्थः, ए, (उत्‌ + मधि + घन्‌ | ) मारणम्‌ ।
बधः । इति हेमचन्ः ॥
उन्माथः, प, (उन्मश्यतेऽनेनेति। उत्‌ + मथ + घम्‌।
मारणादिपत्ते भावे घज्‌ ।) कूटयन्छम्‌ । ग्टग-
बधोपयक्तयन्लम्‌ । आमिषं दत्त्वा म्टगपत्तिबन्ध-
नाथंयत्‌ सन्धानयन्त्रं निवेश्यते सः। इत्यमरः ॥
मारणम्‌ । घातकः। इति मेदिनी ॥
(यथा, प्रोधचन्रोदये ।
^प्रभमो मद्वाणानां क इव सुवनोन्माथदिधिष्‌"” ॥)
उन्मादः, पै, (उत्‌ + मद्‌ + घन्‌ । ( महादेवः ।
यथा महाभारते । महादेवसइखनामकथने १९
१७ । ६९ ॥ “उन्मादे मदनः कामे छखलत्थोऽचे-
करो यशः |) वातिकसोग विशेषः । तत्पर्यायः ।
चित्तविग्नमः २। इत्यमरः ॥ मतिभंशः २ उन्ममाः
8 । इति राजनिधेरटः ॥ (चित्तविश्चवः ५२।२१४।
इति हेमचन्द्रः |) मानसरोगविशेषः ।
तस्यौषधं यथा,--
“वचा चिकदुकदैव करं देवदार च ।
मञ्चिष्ठा चिफला शेता शिरीषो रजनोदयम्‌ ॥
भियङ्कनिम्बचिकटु गोमू तेयावधघषिंतम्‌ ।
नसयमालेपनञ्चैव खानमुदत्तेनम्‌ तथा ॥
अपस्मार विषोन्माद श्रो बालष्पीज्वरापहम्‌ । .
भूतेभ्यश्च भयं इन्ति राजदयारे च शासनम्‌" ॥
इति गारुडे १९६ अध्यायः । * ॥ खथ उन्मादा-
धिकारः ॥ तच उन्मादस्य निशक्तिमाह ।
“मदयन्तुपता दोषा यस्नादुन्मागं मास्धिताः।
मानसोऽयमतो व्याधिरुन्माद इति कोक्नितः' ॥
खअयम्यः । यस्माद्धेलोरु्धताः प्ररद्धा दोषाः
उन्मागं माश्थिताः मदयन्ति चित्त ॒विक्षिपक्य-
स्मिन्‌ । आअतोऽयमुन्माद इति कर्तितः । खः
उन्मादः मानसो वथाधिः मनोकै्नलकरणात्‌ ॥*॥
तस्यैवावस्थामेदेन नामान्तरमाइ । स चाप्रडड्ध-
तरणो मदसं्ञां विमति च । स उन्मादस्तसणो
नवीनः ॥ # | उन्मादस्य विप्रक्ृद्धनिदानमाइ ।
“विर्डदुद्ाशचिभोजनानि
प्रध्ेशं देवगुरदिजानाम्‌।
उन्मादहेतुमंयष बे पुनव |
मनोऽभिघातो विषमाख चेष्धाः॥» ` `
दुं ध्तरवीजादिसदहितम्‌। अष्ूएचि स्जखणादि-

उन्मा
स्म्‌ । प्रधषेगमभिभवः। विषमाख चेष्टाः
बलवद्िग्रहादयः॥ * ॥ सत्िक्लः निदानमाइ ।
“रकोकशः स्वश्च दोैरवयर्थमु तैः ।
मानसेन च दुःखेन स पञ्चविध उच्यते ॥
विषाद्भवति षश यथाखं तच्र भवनम्‌” ॥ ५ ॥
लस्य सम्परा्िमाह। .
५तेरल्पसन्वस्य मलाः प्रदुष्टः
बुदधेनिंवासं हदयं प्रदूष्य ।
खोतांस्यधिष्ाय मनोवहानि
प्रमोदयन्त्याु नरस्य चेतः" ॥
खअल्यसन्वस्य अल्पसत्त्वगुणस्य । मला वातादयः ।
बुद्धनिंवासं दयं प्रू व्येति । रतेनाश्रयस्य दुखा
तदाशिताया बुद्धेरपि दुष्टिरुक्ता। मनोवहानि
खोतांसि हदयाभितानि दश्र। रण्तानि विशे-
षतो बोडव्यानि। यतख्रकेय सकलशारीर-
खोतांस्येव मनोऽधि्ानत्वेनोक्तानि । प्रमोहयन्ति
वितं कु्वन्ति ॥ # ॥
उन्मादस्य सामान्यं रूपमाह ।
“धौ विभ्नमः सत््वपरिश्नवश्च
पर्य्याकुला दृष्िरधीरता च ।
सामन्यसुन्मादगदस्य लिङ्गम्‌” ॥
धीविभ्मः इूएक्तिकायां रजत ज्ञानम्‌ । सत्त्वपरिज्ञवः
सत्वं मनस्तस्य चाञ्चल्यम्‌ । खअबड्धवाकत्वं खसम्ब-
डभाभित्वम्‌ । न्धं सति न्यम्‌ ॥*॥
वातिकोन्भादस्य निदानपून्निकां सम्प्राततिमा ह ।
रूत्तारप प्रीतान्नविरेकधातु-
चयो पवासेरनिलोऽतिृडः।
चिन्तातिदुष्टं हृदयं पदृष्य
बुद्धिं रतिं वाप्यपइन्ति शौघ्रम्‌” ॥
प्रदूष्य प्रकषण दूषयित्वा ॥#॥
तस्येव रूपमाह ।
“खस्थानहास्यर्तिद्टय गीत-
वागङ्कविच्तेमणरोदनानि ।
पारब्यका््यारुणवगेताख
जीं वलश्चानिलजस्य रूपम्‌” ॥
च्यश्थाने अनवसरे । इ स्यादीनि रोदनान्तानि ।
जी खाहारे | बलं याघेः। *।॥
पेत्तिकस्य निदागमुरन्विकां सम्रातभिमाह ।
“खजीगंकद््लविदा द्यशौते-
भौव्येखितं पित्तमुदीगवेगम्‌।
उन्मादमन्यु्रमनात्मकस्य
दि स्थितं पुन्बवदाग ” ॥
दि श्थितं पित्तं चितं सद्धितम्‌ । एनः अजगं
कदृख्लविदाद्यशौत भाव्येरुदीरेवेगं सत्‌ उन्मादं
कर्ग्यात्‌ पु्बवत्‌ इदयं प्रदृष्य इत्यथः ॥५॥
तस्य रूपमाह ।
“अछमषेसंरम्भ विनम्नभावाः
सन्तजंनाभिद्रवणौ व्णचोषाः ।
प्रच्छायश्नौतान्ननलाभिलाषः
पोतावमाः पित्त्लतस्य लिङ्गम्‌” ॥
अमर्वौऽसदिष्णता । संरम्भः च्वारमटी ाड्म्बर-

२४४

उन्मा
इति यावत्‌ । सन्तजेनं परचासनम्‌ । अभिद्रव
पलायनम्‌। श्यौ गाचे। चोषो दाहविदेषः।
प्रच्छाय इत्यादि छायायां शौतयोरत्रनलयोरमभि
लाषः॥#॥
कैशिकस्य निदानपु नकां सम्माप्तिमाइ ।
“सम्य रयो्॑न्दविचेष्टितस्य
सोश्रा कफो मर्मणि संपरडधः।
बुदिं सति वाप्यपइन्ति चित्त
प्रमोदयन्‌ संजनयेदिकारम्‌' ॥
संप्रणभा{जनादिभिः। मन्द्विचेद्ितस्य यायाम-
रहितस्य | सद्मा कफ इति कफोऽप्यन्मादं करि-
स्यन्‌ पित्तं सदायमपेच्तते याधिखभावात्‌।
मम्मयि अचर मनम्भशब्देन हदयसुच्यते। विकार-
सुन्मादरूपम्‌॥ *॥
तस्य रूपमा ।
“वाक चेष्टितं मन्दमरो चक
नारौविविक्तपियता च निद्धा।
कर्दिंश्च लाला च बल भुक्तो
नखादिशौक्ताच्च कफाकञ स्यात्‌” ॥
वाक्चेद्टितं मन्दं वचनमल्यम्‌। नारोविविक्त-
पियंता नारीपियता विजनमिवतता च। सक्ते सति
बलं व्याघेः॥ *॥
सात्निपातिकस्य निदानयपब्बेकं लच्तणमादइ ।
“यः सत्निपातप्रभवोऽतिधोर
सर्व्वैः समस्तेः स तु हेतुभिः स्यात्‌।
सव्वौणि रूपाणि निमत्तिं ता
ग्विरद्धभेषज्यवि धिव्िवज्यः"” ॥
स सात्निमातिक उन्मादः। सनिपातग्रदेनैव
सव्वौत्कवं लब्धम्‌ । एनः सव्ैरिति यत्कृतं तन्न-
जस्तमःप्रापणाथेम्‌। तेन॒ रजस्तमोमिलितेरि-
व्यैः । तेन वातादयो रजस्तमोभि्नोदेाचैभ्भि
लिताः। समस्त ख निदानेः कुपिता उन्मादः जन-
यन्ति । सन्वहतुभिः समक्तम्मिलितेः स्यात्‌ । यतेा-
न्यो याधिः सर्नवहतुभिभिंलितेरेव मवतीति
नियमो नात्ति । यन्तु व्ाधिपभावात्‌ सर्वे तु
भिभ्मिजितेः स्यात्‌ । ताद्गुन्मादः विर्डनेषः
ज्यविधिः। विरुडमेषन्यविधिरिति कोऽर्थः । चि-
देषने प्रयेकं वातादिपरत्यनीका काय्धा। साच
परस्परविरोधिनौ चिदेाबं इन्ति किञ्चिदेव
दव्यमामलकादि तच्चा्रायौगिकम्‌। अतण्व वि-
वन्यैः न धिकित्छ इ्यथेः॥ *॥
मनेदुःखजस्य विष्टं निदानमाइ ।
“चौ रैनरेन्रएरुमैररिभिस्तथान्यै-
विंजासितस्य धनवबान्धवसं ्तयादा।
माए चते मनसि च प्रियया रिस्खा-
जयेत चोत्कटतसा मनसे विकारः" ॥
अनयददिखादिभिः। गाएमतिश्षयेन । चते अभि-
इते । प्रियया प्रापतमश्क्यया रिरंसोः पुरुषस्य
विकारः उन्मादरूपः॥ *॥
तस्य रूपमा ।
“त्वचं ब्रवीति च मनोऽनुगतं विखंज्ञो
गावत्धयो इसति रोदिति चातिमूषएः'"।

उन्मा
चिमाश्वगयं । मनेोऽनुगतं गोप्यमपि । विसंज्ञो
विश्डन्ञानः। अतौवमू एः खतीवज्ञानगून्यः। खचर
विकल्पो बो डब्यः॥ # ॥
विषजस्य रूपमा ।
“र कलोच्तणो इतवनलेन्दियभाः सुदीनः
श्यावाननो विव्ते तु भवेत्‌ परासुः” ।
प्रराघ्चः ग्टतः॥ # ॥
| ्रिम्प्र।
“ख वाङ्नुख्तन्मुखो वा च्ीणमांसवलो नरः।
जागरूके छयसन्देहसुन्मादेन विनश्यति, ॥ * ॥
खथ देवादिशतस्योन्मादस्य सामान्यं लच्तणमा इ |
““अमग्यंवाग्विक्रमवीरयैचेषो
ज्ञानादिविक्षानबलादियुक्तः।
पकेपकालो नियतश्च यस्य
देवादिजन्मा स मनोविकारः'* ।
अम्यैवाग्विक्रमवीयचेदटः न म्यस्येव मनुष्यस्येव
वागादयो यच सः। विक्रमः पराक्रमः, वीय
श्रौययेम्‌। श्ञानादिविन्चानवबलादियुक्तः। चानं
बुडिः। आदिपदेन तद्भेदा मेधा-विचारणा-खत्या-
दयो र्द्यन्ते। विज्ञानं शिल्पादिविषयकं ज्ञानम्‌।
चेटा पाटवम्‌ । आआदिपदेनाभिमानादि ग्छयते।
नियतः वच्छमाणयतिश्यादिभिः। मनेाविक्षार उ-
न्माद्‌ः॥ *॥
तच्र देवावि्धस्य लच्तणमाङ ।
“सन्तुष्ः खुचिरतिदिव्यमाल्यगन्धो
निस्तन्रोवित थसंस्कतप्रमाषी ।
तेजखौ स्थिरनयनेा वरपदाता
ब्रह्मणो भवति नरः स देवजुष्ट,”” ॥
अति दिव्यमाल्यगन्धः अतिशयो दियमाल्यस्येव
गन्धो यसय सः। निस्तन्रः निद्ारदितः। अवितथं
स्म्‌ । ब्रह्मणः त्रा्चणमक्तः ॥ * ॥
देव्याविष्टमाह ।
“संखेदौ दिजग शुदे वदेषवक्ता
जिद्याच्तो विगतभय विमागदष्िः।
सन्तुद्धो भवति न चान्रपानजनाते-
दुंद्त्मा भवति स देवश्चुजु टः” ॥
विमागंडृष्टिः कुमा्रतः । दु ्ातमा दुखमभावः।
गन्धव्वाविषमाहइ ।
““इृद्ात्मा एलिनवनान्तरोपसेवी
खाचारः पियपरिगौतगन्धमाल्यः ।
न्न्‌ वै प्रहसति चाय चाल्प शद्‌
गन्धर्न्वय्र परि पीडिते मनुष्यः? ॥
इश्ता इदजोवात्मा । एुजिनं तेयेास्थितं तटम्‌;
वनान्तरं वनमध्यम्‌ । तयोः सेवी। खाचारः
घ्रनिन्दिताचारः। प्रियाणि परि समन्तत भावेन
गौतगन्धमाल्यानि यस्य स तथा। चारचाल्प-
आब्द्भिति इसनक्रियाया वि्रेषणम्‌ ॥ *॥
यच्ताविष्धमाहइ ।
“तानाः पिथतनुरक्तवस््नरधारी
गम्भीरे{द्धतगतिरल्यवाक्‌ सदिष्थुः।
तेजखी वदति च किंददामि कसे
ये यत्तय्रहपरिपीडिता मनुष्यः ॥ *।

उग्रा
पिच्राविष्धमाड |
ध्प्रेलानां स दिशति संस्तरोषु पिण्डान्‌
शान्तात्मा जलमपि वापसच्यवस््नः।
मचित्तुतिलगुडपायसाभिकाम-
सतद्धक्तो भवति पिदटग्रहाभिजुरः" ॥
तरेवानां शतानां पित शाम्‌ । दिशति ददाति ।
च्यपसब्यवस््रः दच्िशस्छन्ध तेत्तरौ यः ॥ * ॥

नागाविद्धमादइ ।
म प्रसरति संवत्‌ कदाचित्‌
सुरपि निङ्यावकेएि। |,
कोधालुष्टेतमधुदुग्धपायसे षुः |

विंशेयः ल खलु सुजङ्गमेन जुः” ॥
प्रसरति सपंवत्‌ उरसा चलति । रक्षणयौ च्योढ-
प्रान्तौ ॥#॥
राच्तसाविद्टमाइ।

“मांसाख्टग्विविधदराविकारलिदयु-

निलेच्ो भ्टशमतिनिष्ुराऽतिग्रूरः ।

कोधालुरविं एलबलेा निशाविचारी

श्तौचदिट मवति स राच्तसेग्ेदीतः"” ॥
खतिनिरूराऽतिनिदंयः ॥ *॥

्रद्यराच्चसाविरटमःइ ।

“देवविध्रगरुदेषो वेदवेदाङ्विच्छुचिः।
खात्मपीड़ाकराऽदिंखो ब्रह्यराच्तससेवितः"” ॥

खद्दिंखः अदििंसाश्रौलः॥ * ॥
- पिशाचाविद्टमाडइ ।

“उद्रः छशपरषो विरुद्धभाषौ

दुमैन्धो भ्टशमशुचिस्तधातिक्तलः।

बङ्काशौ विजनवनान्तरापसेवौ

श्चाचेद्न्‌ समति रुदन्‌ पिशाचजुः”” ॥
उद्धस््नः नद्मः। दिगम्बर इति विदेवचनात्‌।
कृचे निरमीसः। पसषो रू्ः। खतिेलः सव्व
स्छिन्‌ अन्नपाने लेालुपः। व्याचेन्‌ विरूडमाचे-
न्‌ । गरहा हिंसा क्रीड़ा पुना रन्ति । अत-

रुवेक्ताम्‌ ।
“खगुचिं भिन्नमर्यादं चतं वा यदि वाचम्‌ ।
दिसयदिलाविष्ाराथे सत्कारायैमथापि वा”॥०॥
तच हिंसा गटहौतस्य लच्च यमाह ।
“स्ूलाच्तो दुतमटनः सपोनवामौ
निद्रालुः पतति च कम्पते च येाऽति ।
यश्चानिददिरदनगादिविच्यतः स्यात्‌
साऽसाध्यो भवति तथा चयादशचेऽन्दे॥'?
च्ारौ्ादि थः पर्व्यैतादिपतिवः सन्‌ रहद्यत-
इत्यः । शादि ग्ब्देन भित्तिपाखादादये। र्दन्ते ।
चयाद रेऽब्दे स्व श्व देवादिग्टहौतिाऽसाध्यः॥*॥
देवादौनामावेशसमयमाइ ।
‹देवयरद्ाः पौकंमास्यामखराः सन्धयोरपि।
गन्धर्वाः प्रायशोऽदभ्यां यच्ताञ्र प्रतिपद्यपि ॥
~ पितरः छष्छपच्ते च पञ्चम्यामपि चोरगाः ।
रच्तःपिश्चा चा राथौ च चुका विशन्ति हि” ॥
छृष्ययच्ते अमायाम्‌। प्रायशःपदादन्धच्ापि ।
तिश्यभिधानप्रयोाजनं लक्ता तच्च तिथौ बलि-
दानाथैशच ॥ # ॥ ननु यदि देवादयो विश्रन्ति तदा

४५.५३

उन्मा
विशन्तत्ते दृश्यन्ते कथं नेत्यत आड ।
“दपेणादीन्‌ यथा छाया शौतेाशं प्राणिनो यथा ।
स्वमणिं मास्वाराशिंश्च यया दे दश्च दे इष्टक्‌॥
विश्रन्ति न च दृश्यन्ते ग्रहास्तदच्छरौरिणाम्‌"” ।
दपंणादी्यादिश््देनान्यदपि निभ्भलद्वनय्यं गट-
द्यते । छाया प्रतिविम्बम्‌ । खमणिं खव्यंमणि म्‌ ।
दे टक्‌ नवात्मा ॥ *। * ॥
खथोन्मादस्य चिकित्सा ।
“वातिके खेषपानं पाक्‌ विरेकः पित्तसम्भवे ।
कथे वमनं काये परो वस्तयादिकक्रमः
यश्चोपदेच्यते किचिदपस्मारे चिकित्सितम्‌ ।
उन्मादे त्च कत्तश्ं सामान्धादोषदूष्ययोः ॥
जलादिदुमशेलेभ्यो विषमेभ्य तं सदा ।
स्ेदुन्मादिनं यत्ात्‌ सद्यः प्राण्रा हि ते” ॥
ते जलादयः॥ *॥
ज्राद्चीकुश्माण्डी फलषड़ मन्थाः शङ्धएष्यिकाखरसाः।
दृष्टा उन्माद ङतः एथगेते कुङमधुभिश्चाः"” ॥
खच त्राद्यीति पदं ब्राद्मीखरसपरम्‌। कुष्माण्ड -
फलं तदीजपरम्‌ । षड्‌ ये तु यथाश्रुताधेमेव ।
तेनायमथेः । वरमीकरसतोरा 9 कूटकचूरथ॑-
मासा र मधुम्नासा < पेयः। इयेको योगः॥
को्डके वीजकचूशंमासा २ कूटकचूशमासा ₹
मधुना संनीयावलेद्यम्‌। दितोयो यगः । महा
मरौवचकचूयेमासा २ कूटकचूंमासा र मधु
नावलेद्यम्‌। तीयो योगः॥ शङ्धषैष्मीखरस -
लोखा 8 कूटकचूशेमासा २ मधुमाखा < पेयः ।
चतुधंयोगः॥ * ॥
“सिदा्थंको हिकु वचाकर्नौ देवदार च।
मनञ्जिदा चिफला शेता कटभोत्वक्‌ कट्चिकम्‌ ॥
समांशानि पियकुख शिरीषो रजनीदयम्‌ ।
वस्तमूतरेण पिष्टोऽयमगदः पानमञ्जनम्‌ ॥
नस्यमालेपनद्ैव खानमुद्तनं तथा ।
अपस्मार विोन्माद छन्यारंष्छीज्वरापडम्‌ ॥
भूतेभ्यश्च मयं दन्ति राजद्वारे च शस्यते ।
सर्पिरेतेन संसिडं सगोमू चं तथाधेछत्‌'” ॥
सिद्धाथंकादि । *।॥
(श्रयादिधविनाशख दशरंयेददुमुतानि च ।
बं खं पतेलाकतं रदु त्तानमातपे ॥
कपिकच्छाथवा तत इतेलनतेः स्पु्ेत्‌ ।
कशाभिस्ताडयेत्तं वा सबड्ं विजने गएहे ॥
सर्पेणोडतदततन दैः सिंहेगेख तं ।
चासयेच्छसत्र शसते शच भिस्तस्करोरतथा ॥
अथवा राजएरषा व हिर्नीत्वा संयतम्‌ ।
चासयेयुववैधेरेनं तच्लंयन्तो ्टपाञ्चया ॥
देदुःखभयेभ्यो हि यतः प्रायमयं मत्‌ |
ततस्तस्य शमं याति सव्वैतो विश्चतं मनः॥
इष्टगव्यविनाश्नेन मनो यस्याभिष्न्यति ।
तस्य ततछदृशपाए्या सान्त्वाच्ासैः श्रमं नयेत्‌ ॥*॥
च्युषयं हिक लवं वचा कटुकरादिशी ।
शिरीषस्य करञ्स्य वौजं गौरा सपं पाः
गोमू चपि्ेरेभिस्त वत्तिगेाञ्नने हिता ।
इन््य॒न्मादमपसख्छार तथा चातुधंकं ज्वरम्‌” ॥

उन्मा
च्युषया द्ञ्जनम्‌ ॥ # ॥
“कुखागन्षे लवथाजमोदे
दे जीरके जौोणि कदूनि पाठा।
मङ्गल्य पएष्पी च समान्यमूनि
सर्वेः समानाश्च वचां विचरे ॥
ब्राद्धौर सेनाखिलमेव मायं
वारचयं खुष्कमिदं हि चू्॑म्‌ ।
खच्तपरमायं मधुना तेन
लिद्यान्नरः सप्त दिनानि याबत्‌ ॥
सारखतमिद चगो ब्रह्मणा निभ्भितं एरा ।
हिताय सब्यैलोकानां दुरम्मधानां विचेतसाम्‌ ॥
खतस्याभ्यासतः सां बुदधिम्मेधा तिः स्तिः।
सम्पत्तिः कविताशक्तिः पवर्देतोत्तरेत्तरम्‌”॥
मङ्गल्यपष्पौ श्रद्धदूली इति जके । सारखतें
चम्‌ ॥ #॥
“विन्वाजमेदस्जनोदयसेन्धवोग्रा-
ब्याङकुरूमगधोद्धवजीरकाणम्‌ ।
चूं परमातसमये जिवः ससपि-
वाग्देवता निवसति खयमेव वनो” ॥
विखादयं चम्‌ ॥ #॥
(“क्वाथे विचूणिते च्िबवा तत्‌ बोड्श्गुगं जलम्‌।
पादशेषं प्रकत्तव्यमेष क्षाथविधिः सुतः ॥
दश्रमूकी तथा राच्ञा वातारिच्त्रिटता बला ।
मूल्य शतावरौ चेति काथेसत्‌ कुडवैः एथक्‌॥
छते क्षये तं पश्यदयं ग्टदभिना पचेत्‌ ।
कच्वी्ातेरव॑च्छमाणड यः मम्यक्‌ एनः पचेत्‌ ॥
विश्राज्ा चिफला कौन्ती देवदा्वेलवालुकम्‌।
स्थिरानन्ता रजन्धौ दे परिशक्ुः सारिवादइयम्‌ ॥
नीलोत्यजैलामन्निङादन्तीदाड्मिकेशरम्‌ ।
विडक्क ह्यभिप्ी च कुष्टं चन्दनयद्के ॥
तालीसपचं ङइतौ माक्तीकुसर्म नवम्‌ ।
अदविंशतिभिः कल्वैरेतः कषमितैः एथक्‌॥
चतुणं जलं दत्वा पिरेरतदिचेदुटवम्‌ ।
महाचैतसनाभेदं सन्बचेतेाषिकार त्‌ ॥
अपारे महेन्मादे मन्देऽमौ ज्वरकाखयोः ।
वातरक्ते प्रतिश्याये शोषे काश्ये टतीयके ॥
मू चछ कटीूने विसपभिषतेष च ।
पागकामये तथा कणां विषे मेहे गरेऽपि च॥
देवादिङतचित्तानां गद्भदानामचेतसाम्‌ । ७
प्सतं स्त्रीणा बन्धानां धन्थमायुबंलपदम्‌ ॥
खलष्छीपा परच्तो त्रं स्वग्र निवारयम्‌ ।
दन्ति शमं मदं मूच्छ मेधासु्रतिमतिपदम्‌?॥
ऋअभिपच्नौ अभिवतौति शोके खगिया इति च ।
मदाचैतसं एतम्‌ ॥#॥
खथ देवाद्याविद्ानां चिकित्सा ।
“पूनाबल्युपहारेटिशोममन्लाज्ञनादिभिः ।
जयेदागन्तुसुन्मादं बथाविधि जुचिभिंषक्‌ ॥
छष्णामरि चसिन्धूत्थमधुगो रोचनाम्‌ ।
चयञ्चनं सन्वेदेवादिज्ञवोन्मादषरं परम्‌” ॥
छव्णा दयञ्जनम्‌ ॥ # ॥
“ऋच्तजम्बुकलोमानि शल्लकी लनं तथा ।
हिकु मूचश्च वस्तस्य धुममस्य प्रयोजयेत्‌ ॥

उन्मा

रुतेन श्राम्यति तिप बलवानपि यो यदः” ।

ऋच्तलोमादिधवपः ॥ #॥
“कल्याणकच्च युञ्जीत महदा चेतसं तम्‌ ।
नारःथगं चाथ महानारायशं तथा ॥
` ऋते पिश्राचादन्येषु प्रतिकलं न चाचरेत्‌।
रोगिणं भिषजं यत्ते कुदा इन्युम्भौनसः? ॥
इव्युन्मादाधिकारः । इति भावप्रकाशः॥
(खाष्रेय उवाच ॥
“खयं मानसको व्याधिरुन्माद इति कौ्तितः ।
प्रमत्ता ऊद्धंगा दोषा ऊद्धं' गच्छन््यमागेताम्‌ ॥
उन्मादो नाम दोषोऽयं कष्टसाध्यो भिषग्वरैः |
सोऽपि एधग्‌विधैदविदेन्दनोऽन्यः पकीत्तितः ।
अथान्यः सन्नि पातेन विषाद्धवति चापरः ॥
ऋअशुचिविपथग्रून्यागारकेऽरणयमध्ये
सभयगहनवौथीदेवतागारके च ।
अथ कथमपि भीत्या श्ङ्खया खिन्नचेतः-
चुभितमनसमागेत्यान्यमुन्मागयेति ॥
चिन्ता्यथासुमयशष विमर्षेलोभात्‌
देवातिथिदिजनरेन्रगुोविमानात्‌ ।
पेमाधिकाद्युवजनादपि विप्रयोगात्‌
उन्मादद्ेतु च णां कथितं वरिद्टेः॥
तन गायति वा सौति विरूपं पठते घदा ।
लोलयेच्छदंते वापि कम्यते इसते तथा ॥
धावते इनने चैव तथा जिका विनश्वति।
गरो वा भमतेऽत्यथे पश्येदुघनमयातुरः ॥
तस्यापस्मारकं कम्भ करतें भिषजां वरैः ।
विष्धेषेण शतविद्यां मध्ये वच्छामि चाग्रतः" ॥
इति महरव्याज्ेयभाषिते हारीतोत्तरे टयीय-
साने उन्मादनिदाननामा विं श्रोऽध्यायः ॥

ष्पस्य सम्म्रात्निसद्दित-निदानलच्तश-चिकित्विता-
न्याइ वाभटः ॥

«उन्मादाः षट्‌ एथग्दोषनि चयाधिविषोद्धवाः।
उन्मादोनाम मनसो दोवैरन्मागंगीमदः
शारीरमानसैदुेरडितादच पानतः।
विद्लतासाल्यसमलादिषमादुययो गतः ॥
विबमस्याल्पयसत्तवस्य व्याधिवेगसमुद्गमात्‌ ।
क्तौयस्य चेदातैषम्यात्‌ पून्यपुजाव्यतिक्रमात्‌
च्याधिभिश्ित्तविभ्वंशादिषेणोपविषेय च|
रभिविंहौनसन्वस्य दि दोषाः प्दृषिताः ॥
धियो विधाय कालुष्यं इत्वा मागन्‌ मनोवडहान्‌
खन्मादं दुव्यैते तेन धीविच्चानसप्रतिभमात्‌ ॥
देशो दुःखसखभ्ब्ो रदधसारयिवद्रयः।
भमल्यचिन्तितारम्भम्‌""--

बातादिभेदेन लच्तणं यथा ॥

“तच वातात्‌ शाङ्ता ॥
स्थाने रोदनाक्रोशषहसितस्मितनन्तनम्‌ ।
गीतवादिचवागङ्कविच्तेपास्फोटनानि च ॥
असाम्ना वेशवोणादिशब्दानुकरणं मुडः।
सात्‌ फनागमोऽजखमटमनं वङ्जमाषिता ॥
अलङ्खारोऽनलङ्गरौरयानैगेमनो यमः ।
ग्टडिरभ्यवद्ार्येष तक्लामे वावमानता ॥
उत्मिण्ितार्गाचचित्वं जीग चात्र गदोद्धवः॥ १॥

२४७

उन्मा
पित्तात्‌ सन्तच्जनं कोधो सु्टिलोद्राद्यभिद्रवः ।
श्रौतच्छायोदकाकाङ्का नस्त्वं पीतवणेता ।
असव्यज्वलनज्चालातारकादीपदश्र॑नम्‌॥ २॥
कफादरोचकभ्डरिरल्ेहादहारवाक्धता ¦
स््ीकामता रहः प्रोतिलालासिङ्कणकश्रतिः॥ |
बेभव्छं प्तौ चविदेषो निदाचयथरानने ।
उन्मादो बलवान्‌ राचौ शक्तमाचे च जायते। ३॥
सव्वोयतनसंख्यानस्िपाते तदात्मकम्‌ । ।
उन्माद दार्यं विद्यात्‌ तं भिषक्‌ पटि वव्नंयेत्‌॥8।
धनकान्तादिनाग्ेन दुःसहहेनाभिषङ्वान्‌।
पाण्डदनिो मुङसुयन्‌ हाहेति परिदेवते ॥
रोदि्यकस्मान्‌ भियते तद्गुणान्‌ बक मन्यते ।
शोकक्तिदटमना ध्यायन्‌ जागरूको विचेष्टते ॥५॥
विषेण श्याववदनो नष्च्छायाबलेन्दरियः।
वेगान्तरोऽपि संभान्तो रत्ताकतततं विवजंयेत्‌”" ॥६॥
चिकित्सा यथा।
“खथानिलज उन्मादे खेह पानं प्रयोजयेत्‌ ।
पुव्बेमाढतमागें तु सचे गदु शोधनम्‌ ॥
कपपित्तभवेऽप्यादौ वमनं सविरेचनम्‌ ।
तथास्य खडदेइस्य प्रसादं लभते मनः॥
इत्यमप्यवुढन्तौ तु तोच्छं लावणमञ्जनम्‌ ।
इषेणाश्वासनो तच्रासभयताङ्नतव्नैनम्‌ ॥
भ्यो दत्तंन ले पधृमान्‌ पान सर्पिषः ।
युञ्च्ात्तानि हि श्डस्य नयन्ति प्रतिं मनः” ॥*।
"दौ पर्थौ खरसाद्र य एतप्रथश्च साधितम्‌ ॥
व्योषश्यामातिटदन्तीशडुपएव्यीपदुमेः ।
ससप्तलाक्रिमिहरः कल्कितेरच्तसम्मितः ॥
पलडद्या प्रयुञ्जीत परः मात्राचतुष्पलम्‌ ।
उन्मादकुापस्मार हर बन्धयासुतप्रदम्‌ ॥
वाकखवरखूढतिमेधाछद्‌धन्यं ब्राह्मो तं स्तम्‌'” ॥
इति ब्राद्यीष्टतम्‌ ॥ * ॥
“वरा विश्ाला भेला देवदार्व्वेलबालुकोः ।
दिसारिवा दिरजनी दिस्थिरा फलिनी नतैः
ङडतीकुरूमन्निानागकेशरदाडििः ।
वेङ्ञतालीशपत्रैलामालतीसुकुलोत्यलेः॥
सदन्तीपद्मकदिमेः क्षों रः सर्पिषः पचेत्‌ ।
प्रय भूतयहोन्मादकासापस्मारपाप्रस ॥
पाणडुकण्डविषे शोफे मोहे मेहे गरे ज्वरे ।
रेतस्यप्रजसि वा देवोपहइतचेतसि ॥
ष्यमेधसि रुबलद्वाचि सष्टतिकामेऽल्प पावके ।
बस्यं मङ्ख्यमायुच्यं कान्तिसौमाग्यएद्टिदम्‌ ॥
कल्या णकमिदं सपिः अष्टं पसवनेष च”
इयि कल्याणष्टतम्‌ ॥ # ॥

“भ्यो दिसारिवादौनि जले पद्लोकविं तिम्‌ ।
रसे तस्मिन्‌ पचैत्सरपिगखिच्षीरं चतुम्‌ ॥
वीरादिभेदाकाकोलीकपिकच्छूविषाणिभिः ।
खपंपर्यतरेतन्महाकलख्याणकं परम्‌ ॥
दण स्िपाव्नं पूववखमादधिकं गुओः”

इति मद्ाकल्यागं इतम्‌ ॥ * ॥
“जटिला पूतना कैश्री चारटी सकंटो वचा ॥
चायमाणा जया वीरा चोरकः कटुरोहिणी ।
कायस्था ग्रूकरीच्छवा अतिच्छतव्ा पलङ्कषा ॥

उन्मा
महाएरुषदन्ता च वनस्था नाकुलीदयम्‌ ।
कटम्भरा ट्श्चिकालो श्लिष च तष्ट॑तम्‌ ॥
सिद चातुथिंकोन्मादयदहापस्नारनाश्रनम्‌ ।
मश्ापश्राचकं नाम एतमेतद्यथाग्टतम्‌ ॥
बद्धिमेधास्तिकरः बालानाञ्चाङ्गवद्धनम्‌'' ॥
इति महाप शाचक्ं एतम्‌ ॥ # ॥

“खव पीडाख् विविधाः सर्षपाः लेहसंयताः ।
कदुतेलेन चाभ्यङो ध्रापयेच्वास्य तज्जः ॥
सदिङ््तीच्ठणधूमच् दचस्थानोदितो हितः ॥*
श्टगालश्ल्यकोलूकजलूकाङषवस्तजैः॥
मूचपित्तशज्लल्लोमनखचभ्भभिराचरेत्‌ ।
धूपधुमाञ्जनाभ्यङ्गप्रदे ह परि षेचनम्‌ ॥
धूपयेत्‌ सतत ्धनं खगोल ूतिभिः ।
वातक्घेश्रात्मके प्रायः पेत्तिके तु प्रशस्यते ।
तिक्तकं जीवनीयञ्च सर्पिः लेह मिश्रकः ।
शशरिराख्छत्रपानानि मधुराणि लघूनि च ॥
विध्येच्छिरां यथोक्तां वा ढप्तं मेद्यामिषस्य वा ।
निवाते श्ाययेदेवं सुचखते मतिविभ्रभात्‌?' ॥

“भरूतानुबन्धमोच्तेत परोक्ताल्षिङ्ाधिकाछ्तिम्‌ ॥
यदयन्मादे ततः कुधाद्भरतनिरदिटमौ बधम्‌ ।
बकिञ्च दद्यात्‌ पललं यावकं सक्तुपिणडिकाम्‌ ॥
खिग्धं मधुरमाहारं तण्डुलान्‌, रधिरोच्तितान्‌ ।
पक्वामकानि मांसानि सरामैरेयमासवम्‌ ॥
अतिमुक्तस्य एष्पाणि जात्या सहचरस्य च ।
चतुष्यथे गवां तोये नदीनां सङ्गमेष॒ च ॥
निङत्तामिषमद्यो यो हिताशौ पयतः सुचिः ।
निजागन्तुभिरुन्मादेः सत्त्ववात्र स यज्यते ॥
पसाद इन्ियार्थानां बद्यात्ममनसान्तथा ।
धातूनां प्रह्लतिस्थत्वं [१

इति वाभटे उत्तरस्थाने सप्तमोऽध्यायः॥

स्य सनिदानसंपराियंथा ।
“दइ खलु पश्ोन्मादा भवन्ति । तद्यथा,--

वातपित्तकफसत्रिपातागन्तुनिमित्तालच दोष-
निमित्ताख्चत्वारः ।

एरषाशामेवंविधानां चिप्रमभिनिरव तन्ते तद्यथा,

““मीरूणामु पजि सत्त्वानामुत्सत्रदो बाणाश्च
मलविज्तो पद्ितानि अनुचितान्धाहारनातानि
वैषन्ययुक्तेनो पयोगविधिनो पयन्नानानां तन््परयोग
वा विषममाचरतामन्धां वा चेष्टां विषमां समा
चरतामल्युप्तीणदेहानाश्च व्याधिवेगसमुद्भ्रमि
तानामुपतमनसां वा काम-को ध-लोम-इषै-मय -
शोक-चिन्तोदेगादिभिः एनरभिधाताभ्या तानां
वा मनस्युपडते बुडौ च प्रचलितायामभ्यद्ां
दोषाः भकुपिवा हदयमुपदद्च मनोवहानि
खोतांस्यार्य जनयन्तयन्मादम्‌ । उन्मादं एनर्मनो
बुदि-सं्ा-क्षान-रति-मक्ति- गौल-चेद्ाहार-
विश्नमं विद्यात्‌” ॥

तस्येमानि पु्बेरूपाणि । तद्यथा,
“शिरसः श्न्यमावः चच्धौः ाकुलता खनःकर्श-
यौरच्छासस्याधिक्यमास्य संखवयमनन्नाभिलाषोः
ऽसेचकाविपाकौ इदयग्रहो ध्यानायास-सम्मो
इोदेगाश्चास्थाने सततं लोमे ज्वर शाभीच्तण-

उन्मा ।
मुन्मत्तचित्तत्वमुदर्दितत्वमर्दिंतारृतिकरणद्धव्याधेः
खप्रे च दश्गनमभीच्छं भान्तचलितानवस्थिता-
नवस्थितानाश्च रूपाणामप्रशस्तानाश्च तिलपी-
डकचक्राधिरोहणं वातकुण्डलिकाभि खोन्मथनं
निमज्जनं कलुषागमन्भसामावक्तेव चच्लुषोखा-
पसपंशमिति दोषनिमित्तानामुन्मादानां पुव
रूपाणि ॥
चत्र वातादिभेदेनास्य लच्तणानि यथा,-
“ततोऽनन्तर मुन्मादाभि नि त्तिस्तते दमुन्भाद-
विच्ञानं मवति। तद्यथा,--परिसपंगमच्तिष्नवा-
मोश्छांस-इनु-इस्तः

-पादविच्तेपणमकस्मनादनिथता-
नाच्च ततङ्किरासुत्सगेः फेनागमनमाव्छात्‌ स्मित- |
इसित-त्य-गोत-वादिच-प्रयोगाशास्थाने वौणा-
वंश ्भ-शस्यातालगशन्दानुकर्गमसान्ना । यान-
मयात्र लङ्करणमनलङ्का रि कोद ये लोभो ऽम्धव हारे
व्वलब्धेषु । लब्धष चावमानस्तोत्रं मातसबधे काष्ठं
पारष्यमुत्पिणितारुणाच्तता वातेपशय-विपर््या- |
सानुपश्रयिता चैति वातेान्मादलिङ्गानि भवन्ति॥
अमर्षः करोध-संरम्भखास्थाने शस्त्रलेदकाद-
मुद्धिभिरभिद्रवशं खेषां परेषां पच्छाय-शोतोद-
कान्नाभिलाषः। सन्तापाऽतिभबेलम्‌ । तानदहरित-
इारिद्संरव्धात्तिता पित्तोपश्रयविपर्ग्यासादनु-
पश्चथिता चेति पित्तोन्मादलिङ्गानि भवन्ति ॥
ख्यानमेकदेशे तूव्शीम्भावोढल्यशर संक्रमणं ला- |
लाशिद्धगयक्ताप्रखवयमनन्नाभिलाषो रदस्कामता
बीभत्सत्वं शरौ चदेषः खभ्न-नि ग ताश्वयथरानने शुक्ञ- |
त्तिमितमलेापदिग्धाक्तता ब्वेष्रोपशयविपर््या |
सादनुपशयिता चेति श्चेष्नोग्मादलिङ्गानि भवन्ति। |
्रिदोषलि्गसन्निपाते तु साज्निपातिकं विद्यात्‌ ।
तमसध्यभित्धाचच्तते कुशलाः'” ॥ |
।
।
|
॥
1
|
|
॥

।

साधारणसाधनविधि्यधा ।

“सध्यानान्तु चथाणां साधनानि भवन्ति|
वद्यथा,-खेइ-सखेद-वमन-विरेचनास्धापनानुवास
नोपश्रमननस्तः कम्म-धुप-धुम-पानाञ्जनावपीड्‌
प्रधमनाभ्यङ्क-प्रदे ह -परिषेकानुलेपन-बध -बन्धना-
वराधन-विचरासन - विस्मापन -विस्मारणापतपंणः
शिसब्यधनानि॥

भोजन विधानश्च यथाखं यक्तया यच्चान्यदपि
किच्ितरिदानविपसीतमौ बधं काय्यन्तव्छादिति | ¦
उन्मादान्‌ दोषजान्‌ साध्यान्‌ साधयेद्धिषगुत्तमः। |
अनेन विधियुलतेन कम्मण यत्कीत्तितम्‌''॥ इति॥

अगन्तुरुन्मादो यथा |

“यस्तु दोषनिमि तेभ्य उन्मादेभ्यः समु्थान-
पुन्बरूपलिङ्विश्ेवसमन्वितो भवन्चन्मादस्तमा-
गन्तुमा चच्तते ॥

केचित्‌ एनः पुन्बञ्तं कम्म प्रशस्तमिच्छन्ति ।
तस्य निभित्तं प्रज्ञापराध श्वेति भगवान्‌ एनन्वै-
सुराय उवाच।॥

परद्धापराधा्ययं देवभि-पिटट-गन्धन्यै-यन्त-रा-
चस-पिश्राच-ग र-ढ इ-सिद्धाचाग्य-पूज्यानवमग्था-
ह्ितान्दाचर्ति अन्यदा किड्धित्‌ कम्म प्रशस्त.
मार्भते,

२४८
उन्मा

तमात्मनो इत मुपत्नन्तो देवादयः कुव्बन््यन्मत्तम्‌'” ॥ |

अगन्तुन्मादस्य पुव्बेरूपाणि यथा|
“तच देवादिप्रकोपनिमित्तेनागन्तुनमादेन एर-
सुतस्येमानि पुन्बैरूपाणि। तद्यथा--देव-गे-
ब्राद्मण-त पखिनां हिंसारुचित्वं केपनत्वं श
साभिप्रायता अरतिरोजो-वणच्छाया-बल-वएषा-
श्चोपतप्निः खप्रे च देवादिभिरभिभल्सैनं पवनत्त-
नघ्धेति ततेाऽन्तर मुन्मादाभिनिरत्तिः॥
तच्रायमुन्मादकराणां श्ूतानामुन्मादयिष्यता-
मारम्भविगनेषो मवति । तद्यथा। अवलोकयन्ती
देवा जनयन्त्युन्मादं गुरुडदसि्धषयोऽभिश्रपन्तः
पितरो धर्षयन्तः स्पुशन्तो गन्धव्वोः समाविशन्तो
यच्तराच्तसास्लामगन्धमान्नापयन्तः पिशाचाः एन-
रारुह्य वादयन्तः ॥
तस्येमानि रूपाणि भवन्ति। तद्यथा । अमच्यैवल-
वीय्य-पौरुष-पराकम- ग्रह ग-धार ग-समर ण-वचन-
ज्ञान-विन्ञानान्यनियतश्वोन्मादकालः।
उन्मादयिष्यतामपि खलु देव्धि-पिदट-गन्धन्वै-
यत्त-राच्तस-पिशाचानां गुरुडद्धसिद्धानां वा णष्व-
न्तरेव्वभिगमनीयाः एरुषा भवन्ति| तद्यथा-
पापस्य कम्मण: समारम्भे पुन्रुतस्य वा कम्मेः
पररिणामकाले ख्कम्य वा ग्रून्यग्टइवासे चतु-
व्पथाधिद्छाने वा सन्थावेलायामप्रयतभावे वा
पन्वैसन्धिष वा भिथनौभावे रजखलाभिगमने
वा विगुणे वाऽध्ययन-बलि-मङ्ल-होम-प्रयोगे
नियमत्रतब्रद्यच्येः वा महाहवे वा देव-कुल-एुर-
विनाशे वा महाग्रहोपगमने वा स्तिया प्रत्रनन-
काले विविधभूतादूुचिसंस्यशने वा वमनरुधिर-
खावासुचेरुपरयतस्य चेत्ध-देवायतनाभिगमने वा
मांस-मधु-तिल-गुड़-मद्योच्छिष्टे वा दिग्वासस
वा निशि नगर-निगम-चतुष्यये पवनश्सशानाभिः
गमने वा दिज-गुरु-घुर-यति-पज्याभिधषे वा
धर्म्माख्यातव्यतिक्रमे बा न्यस्यकम्मंणोऽपरश स्तस्या-
स्म्मेवा इत्याघातकालाः व्याख्याता भवन्ति ॥
चिविधन्तु खलृन्मादकरागां भूतानामुन्मादने
प्रधोजनम्भवति। तद्यथा । हिंसारतिरभ्य्चन-
श्वेति । तेषां तत्मयोजन विशेषमुन्मत्ताचार विशेष-
लच्तगो विद्यात्‌। तत्र दिंसार्धमुन्माद्मानोऽभिं
पविश्रव्यपपर वा निमव्नति स्थलात्‌ खभ्बे निपतति
शस्त्र-कवा-का-लोदट-मुद्टिभि हंन्यात्मानमन्यच
प्राणबधाथंमारभते । तमसाध्यं विद्यात्‌ । साध्यौ
एनदावितसौ ! तयोः साधनानि। मन््ौष धि-मणि-
मङ्ल-बल्युप हार-होम-नियम-प्रायश्चित्तोपवास-
खस्तययन-प्रणिपात-गमनादीन्येवमेते पञ्चोन्मादाः
व्याख्याता भवन्ति" ॥
“नेव देवा न गन्धन्य न पिशाचा न राच्तसाः।
न चन्ये खयमक्जिमुपक्जिश्यन्ति मानवम्‌ ॥
ये त्वेनममुवत्तन्ते क्लिश्यमानं खकर्मणा ।
न तत्निमिन्तः ेश्ोऽसौ ग दस्ति छतरत्यता?” |
इति चरके निदानस्थाने सप्तमोऽध्यायः ॥ # ॥
चिकित्फाविषेष खागन्तेमादकारणलच्तय वि रेष
“समूड्चता न खन दुःख

उन्मा

नाचारधम्भः कुतण्व शान्तिम्‌ ।

विन्दत्यपास्तरूतिबुदधिसंन्नो

भ्नमव्य यश्चेत इतस्ततश्च ॥

समुद्म्म बुदिमनःरूतीना-

मुन्मादमागन्तुनिजोत्थमाडः'”॥

“देवर्भि-गन्धव्यै-पिशाच-यच्त-

रच्तःपिदटणामभिध्षंणानि।

अागन्तुहेतुनियमव्रतादि

मि्याृतं कम्मे च पुव्वंदेहे"” ॥

“द्‌ बयन्तः एरषस्य दें

देवादयः खेत्तु गुगप्रभावैः ।

विशन््यदश्या्तरसा यथैव

च्छायातपौ दपगंख्यकान्तौ ॥

अघातकालास्त सयन्रूपाः

परोक्ता निदानेऽथ सुरासराद्यः ।

उन्मादरूपामि एथक्‌ निबोध

कालञ्च गभ्यान्‌ पुरुषाश्च तेषाम्‌” ॥
तद्यथा,--सौभ्यदृष्टिं गम्भीरमप्टव्यमकोपन-
मखप्रमभोजनाभिलाधिगमल्पखेदमूच ए रौववा चं

शमगन्धं फंल्ञपद्मवदनमिति देवोन्मत्तं विद्यात्‌ ॥

गुरुड दसिडर्षोणामभिशापाभिचाराभिष्याना-
नुरूपचे्ा हारव्याहार तैरन्मत्तं वियत्‌ ॥

अपरसन्नदृ दिमपश्यन्तं निद्राल प्रतिइतवाच-
मनेन्नाभिलाषारो चकाविपाकपरीवं पिदढटभिरन्मत्त
विद्यात्‌ ॥

चण्डे साहसिकं तीच्छं गम्भीरमप्रटव्यं मुख-

वाद्च-ख्य-गौल्नपान-खान-माल्य-भुप-गन्ध-रक्त-
-व लिक क कथायोगपिपं

वस्त्र-ब लिकम्म-हास्य- शुभगन्ध
भिति गन्धन्बौन्मत्तं विद्यात्‌ ॥

सत्‌ खप्ररोदनषास्यं त्य-गीत-वाद्य
कथान्नपान-खान-माल्य-धप-गन्धरतिं रक्तविक्चः
तात्तं दिजातिकरैद्यमरि वादिनं रइस्यभाषिणमिति
यच्तोन्मत्तं विद्यात्‌ ॥

नद्टनिद्रमन्नपानदेषिणमनादहारमप्रतिषलिनं
शस्त्रो ितमांसरक्तमाल्याभिलानियं सन्तच्नं-
कमिति राच्तसोन्मत्तं विद्यात्‌ ॥

पडासन्टदयप्रधानं देवविपकैद्यदेषावच्नाभिः
सततिवेदमन््शास््रोदाहरेः काादिभिरात्म-
पीडनेन च ब्रद्मराच्तसोन्मत्तं विद्यात्‌ ॥ ५

अखस्ध चित्तस्थानमनभिमानं व गौतष्ासिनं
बद्धाबद्धप्रभाषिणं
ष्वारोहणरति भिन्नरूच्तवशंखरं नम्रं विधावन्तं
नकत तिदन्तं दुःखान्यावेदयन्तं नखद्धतिं पि-
शा चोन्मत्तं विद्यात्‌ ॥

भूतादीनामावेशकालो यथया ।

“तत्र श्ौचाचारः तपःखाध्यायकोविंदं गर
प्रायः श्ुज्ञप्रतिपदि चयोदश्याञ्च देवाः, पानशुचि-
विविक्लेविनं धम्भशास्रश्तिकाथकुलं पावः
षष्ोनवम्योकषयः, माट-पिट-गर-द-सिद्धाचा-
स्ौपसेविनं प्रायो दश्रम्याममावस्यायाश्च पि-
तरः, गन्धव्वास्तु स्ततिगौतवादिचरति परदार-

गन्ध-माल्य-भिय-श्रौ चाचारः इादश्याश्तुदष्या

उन्मा
सतत्व-बल-रूप-गव्ये- प्रत्य -यक्तं माल्या नुक्ञेषनं हा-
स्यप्रियमतिवाककरण प्रायः गुक्ञकादश्यां सप्त-
म्याद्‌ यत्ताः,खाध्याय-त पो निवमो पवासव्रतचर्ग्या
देव-यति-गुरूगूनारतिं भौ चं द्य ब्रां
वा ब्रद्यवादिनं श्ररमानिनं देवतामार-सलिल- |
क्रीडनरतिं प्रायः क्यच्चम्यां पण चन््रदराने च
ब्रह्मराच्तसाः, र च्तःपिशाचास्त हौनसत्त्व-पिशूएन- |
स्तेन-लुब्धं प्रायो दितीयद्टतीयाद्धमीव एरुषं छि- |
अमवेच्छाभिधषयन्तोव्यपरिसंख्येयानां ग्रहागा-
माविष्खुततमा छद्धावेते व्याख्याताः”? ॥
श्चच्च ये असाध्यास्तेषां लच्तणानि यया।
“स््ैष्वपि तु खल्वेव यो इस्तावुदम्य रोष-स-

रम्भो निःसंज्नमन्ेव्वात्मनि वा पातयेत्‌ सद्यसाध्यो
जयस्तथा साभ्ुनेचो मेुप्रदत्तरक्तः च्ततजिङ्‌
प्रखुतनासिकश्किद्यमानमनम्भा परति दन्धमानपाणि
सततं विकरूजन्‌ दुव्वणस्तृषात्तः पूतिगन्धिश्च हिं
साधी उन्मत्तो श्वस्तं परिवजयेत्‌ । रव्यच्वना-
कामोन्मादिनौ तु भिषगभिप्राथाचाराभ्यां बुद्धा
तदङ्गोपद्ारबलिश्चमेण मन्लभेषज्यविधिनोप
कमेत्‌"” ॥

अस्य चिकित्सा यथा ।
“लशुनानां शतं विंशदभयाव्युषणात्यलम्‌ ।
गवां चम्भमसी प्रस्थो द्याएवं च्तीरमूतयो
एराणसरपिषः परख्यमेभिः सिद्धं पयोजयेत्‌ ।
हिचे पल श्रीते दत्त्वा च मधुमालिकाम्‌ ॥
तदोषागन्तुसम्भृतानुन्मादान्‌ विषमज्वरान्‌ ।
श्परस्मारां ख दन्त्या पानाभ्यञ्च ननावनः”' ॥

लख्ुनाद्य छतम्‌ ॥*॥
“विशेषतः एराणश्च तं तं पाययेद्धिवक्‌ ।
चिदोषष्नं पविच्रत्वादिशेषादुग्र इमो च्तणम्‌ ॥
गण्कम्भाधिकं स्थानादाखादात्‌ कदुतिक्तकम्‌ ।
उगगन्धं एराणं स्यादशवषंस्थितं टतम्‌ ॥
लाच्तारसनिभं शौतं तदि सन्व॑ग्रहापहम्‌ ।
मेध्यं विरेचेव्वग्रो पएराणमतः परम्‌ ॥
नासाध्यं नाम तस्याति यत्ात्‌ वषे श्रतं ्ितम्‌।
दृष स्पुरटमथाब्रातं तद्धि सन्वग्रहापहम्‌ ॥
अपस्मारयहोन्मादवतां शस्तं वि शेषतः" ॥
“रतेरौषधरवन्वां विधेयत्वं स गच्छति ।
अञ्चनोन्मादनाले पान्नावनादींच योनयेत्‌ ॥
शिरोषो मधुकं दिङ्‌ लखुनं तगर वचाम्‌ ।
कुद्च वस्तमूतरेय पिद स्यान्नावनाञ्ननम्‌”' ॥

इति नस्याञ्जनम्‌ ॥ *॥
“श्रसेकके पीनसे गन्धेधमवत्ति छताभ्पिवेत्‌ ।
वैरेचनिकधुमोकतेः शेतादेर्व्वासदिङ्गभिः”

इति धुमधानम्‌ ॥*॥ [शिराम्‌।
^ दुक्ञे शान्तसन्धौ वा मोच्तयेजन्नो भिषक्‌
उन्मादे विषमे चेव ज्वरेऽपस्मारण्व च” ॥
^कामश्रोकमयक्रो धदर्र््यालो मसम्भवान्‌ ।
परस्पर परतिद्वन्देरेभिरेव शमं नयेत्‌ ॥
“देवभिपिद्गनधर्वर्म त्तस्य तु बुद्धिमान्‌ ।
वल्नं येदञ्ननादौनि तीच्तणानि करगकम्मं च ॥

सपिःपानादि तस्ये ग्टदुमेषन्यमाचरेत्‌ ।

२४९
उन्मा

पूजां बल्युपङारांख मन्त्ाञ्जन विधं स्तथा ॥
शान्तिकम्मे छि होमा श जपखस्त्ययनानि च ।
वैदो क्तन्‌ निवा श्वापि प्रायचित्तानि चाचरेत्‌ ॥ |
भरूतानामधिपं देवमीखरं जगतः प्रस्म्‌ । ।
पूजयन्‌ प्रयतो नियं जयद्यन्मादजं मयम्‌ ॥ |
रुदस्य प्रमथा नाम गणा लोकगे चरन्ति ये।
तेषां पूजाच्च कुव्वोण उन्मादेभ्यो विमुच्यते”
इति च चरके चिकित्सा स्थाने चतुद शोऽध्यायः।
चस्य विश्िद्पुन्बेरूप यथा ।

“मोदोदेगौ खनः रोते गा्राणामपकषणम्‌ ।
अ्यत्सा हेऽरुचिच्ान्ने खभ्रे कलुषभोजनम्‌॥
वायनेन्मयनञ्चापि ममञ्च कऋमतस्तथा |
यस्य स्यादचिरेणे वमुन्मादं सोऽधिगच्छति"

वातजादिभेदेन रूप्रायि यथा॥
“रूच्तच्छविःपरषवाक्‌ धमनीततो वा |
श्वासातुरः छशतनुः स्फुरिताङ्गसन्धिः ।
च्मास्फोटयन्‌ पठति गायति खन्यशौलो
विक्रोशति श्नमति चाप्यनिलपकोपात्‌॥१॥ |
टखेददादइबड्लो बड्धसेग्विनिद्-
श्कायाहिमानिकलजलान्त विद्ारसेवी ।
तीच्छणो हिमाम्बुनिचयेऽपि स बह्टिशङ्
पित्ताददिवा नभसि प्रश्यति तारकाश्च॥२॥
कभिसादसदनारचिकासयुक्तो
योषिदिविक्तरतिरल्यमतिप्रकारः।
निदापसोऽल्यकथनोऽल्पसगुष्यसेवौ
राजौ भ्रं भवति चापि कफप्रकोपात्‌ । ३।
सव्वैत्मके चिभिरपि बयतिभिधितानि
रूप्रायि वातकफपित्तक्लतानि विद्यात्‌ ।
सम्प्रणलच्तयामसाध्यमुदाहइरन्ति
सव्वात्मकं क्रचिंदमि प्रवदन्ति साध्यम्‌" ॥8॥
खपरयोलच्तणानि प्रथमतोऽस्योक्तानिः।

अस्य चिक्ित्घा वथा।
“च्लिग्धं खिन्नन्तु भनुजमुन्मादात्तं विशोधयेत्‌
तीच्तणैरभयतो भागैः शिरस विरेचनः॥
विविधेर्वपौड्ख्च सषेपसखनेदहसंयतः।
योजयित्वा च त्वग ब्राे नस्यन्तु योजयेत्‌ ॥
सततं धूपयेच्वनं खगोमांसेः सपूतिभिः।
सर्व॑पाणाञ्च तिलेन नस्याभ्यक्तो हितौ सदा।॥
दभ्येददुमु तान्यस्य वदेन्नाशं प्रियस्य च ।
भीमाकारेनंरेर्नागेदीन्तेवयालेख नि्विंषेः॥
भीषयेत्‌ सततं पाशः कशाभिर्वाथ ताडयेत्‌ ।
यन्लयित्वा सघप्रं वा चासयेत्तं ढणाभिना ॥
प्तुदेर्दारयेवेनं मर्म्मा घातं विवन्नंयेत्‌ ।
सापिधाने जरत्कपे सततं वा निवासयेत्‌"”॥
““वद्िरकुरूमन्निषाकदुकलानिश्राङृयेः ।
तेनेदं चिफलादिङ्ुवाजिगन्धामरडमः॥
वचाजमोदाकाकोलीमेदामधकपद्मकेः।
सश्रवारः दितं सपिः पक्वं च्षीरचतुगैणम्‌ ॥
बालानां ग्रदज्ु्ानां एसां दु ाल्यमेधसाम्‌ ।
ख्यातं फलष्टतं स्रीणां बन्धयानाचाखु गभेदम्‌”” ॥
इति पफल्टतम्‌ ॥ # ॥

“उसोऽपाङ्कललाटेषु शिरसास्य विमोच्तयेत्‌।

उन्मा
अपस्मार त्रियाच्चापि ग्रहोदिषटाच्च कारयेत्‌
शान्तदों विशुडश्च खेहवस्तिभिराचरेत्‌॥
ष्योकश्ल्यं अपनये दुन्मादे पञ्चमे भिषक्‌ |
उन्मादेषु च सर्वषु कुर््याचित्तप्सादनम्‌ ॥
गददुप्वे मदेऽप्यवं क्रियां विद्वान्‌ प्रयोजयेत्‌ ।
विषजे ग्टदुपव्बोञ्च विषन्नीं कारयेत्‌ क्रियाम्‌"
इति सुश्चते उत्तरतन्ल्े दिषटितमोऽध्यावः ॥ *॥
“^ तर्पासि तीव्राणि तथेव दानं
त्रतानि धम्मा नियमच् स्यम्‌ ।
गुणास्तथाद्ावपि तेषु निद्याः
व्यस्ताः समन्ताच्च यथाप्रभावम्‌॥
नते मनुष्टेः सइ संविशन्ति
नवा मनुष्यान्‌ कचिदाविश्नन्ति।
ये वा विशन्तीति वदन्ति मोहात्‌
ते शूतविद्यादिषयादपोद्याः।
तेषां यदाणां परिचारकाय
कोटीसहखायुत पद्मसड्याः।
अद्टग्वसामां समुजः सुभीमा
निश्ाविहाराच्च तमाविशन्ति"
«निशाचराणां तेषां हि ये देवगणसंखटताः।
ते तु तत्सत्वसंसर्गादिज्ञेयाल्त तदज्जनाः ॥
देवय्र दा इति एनः प्रोच्यन्ते एू[चयच् ये ।
देववच्च नमस्यन्ते प्रथ्यन्ते च देववत्‌ ॥
खाभिशौोलक्रियाचाराः कमरव घुरादिष।
नेकटैतेया दुहितरस्तासां स प्रसवः खतः।॥
स्त्वादपडत्तेष टकत्तिस्तषां गणः छताः।
हिंसाविद्ारा ये केचिदिव्यं भावमुपाञ्चिताः।॥
भूतानीति कता संज्ञा तेषां संज्ञापवक्तभिः।
यरहसंक्नाभिभूतानि यस्मादेत्यनया भिषक्‌|
विद्यया भूतविद्याल्लमतख्व निरुच्यते ।
तेषां शान््यर्थ॑मन्िच्छन्‌ वै दस्त सुसमादितः।
जप्येः सनिवमेङहामे रारभेत चिकित्सितम्‌ ।
रक्तानि गन्धमाल्यानि वीजानि मधुसपिषाम्‌।॥
भच्याच सर्वँ सरनवेषां सामान्यो विधिरुयते ।
वस्त्राणि मद्यमांसानि चीराणि रुधिराणि च।॥
यानि तेषां यथेद्धानि तानि तेभ्यः प्रदापयेत्‌।
हिनस्ति मनुजान्‌ येष प्रायशो दिवसेष च॥
दिनेष तेष देयानि तद्‌ग्तविनिडत्तये ।
देवग्रहे देवग्टहे डत्वाभिं प्राशयेद्धलिम्‌ ॥
कुशखस्तिकपुपान्यच्छचपायससम्भ तम्‌ ।
असुराय यथाकालं विदश्याच्त्वसादिषु ॥
चतुष्पथे राच्तसस्य भोमेषु गहनेषु वा ।
भन्धागारे पिशाचस्य तीरं बलिमु पाइरेत्‌॥
पुवबेमाचरितेमन्लेूत विद्यादिदश्रिते ।
न्‌ श्रक्धा बलिभिर्जेतुं योगेस्तान्‌ समुपाचरेत्‌” ॥
“नक्तमालफलं व्योषं मूलं श्योनाकविल्वयोः।
हरिते च क्तावत्तिः पृब्बेवत्नयनान्ननम्‌” ॥
«न्‌ चायक्त प्रयञ्जीत प्रयोगं देवताग्रहे।
ऋते पिश्राचादन्ेषु प्रतिकूलं न चाचरेत्‌ ॥
्ातुसौ नियते भुवं कुद्धा मदौ नसः।
ह्िताडितविधानञ्च निव्यमेव समाचरेत्‌ ॥
ततः प्रापयति सिश्च यश्ख विपुलं भिषक्‌" ॥

उन्मा

इति च घ॒शरुते उत्तरतन्ते षद्धितिमोऽध्यायः॥*#॥ |

“दूतावस्तारमभनञ्च सुक्ता चापि समं समम्‌।
खतपादो त्तमं वचं तालं गन्धं मनःशिला ॥
बुल्यं रसाञ्जनं खुदमन्धिफेनं शििलाञ्ननम्‌।
पञ्चानां लवणानाञ्च प्रतिभागं वसोन्मितम्‌ ॥
ग्ङ्गराजचिचवच्यीदुग्धेनापि विमदयेत्‌ ।
दिनान्ते पिण्डितं कृत्वा रुद्धा गजपुटे पचेत्‌ ॥
भूताङ्कश्णे रसो नाम निदं गुञ्चादयं लिहन्‌ ।
खडकस्य रसेनापि शतोन्मादसवात जित्‌ ॥
पिप्यल्याक्तं पिवेचानु द शमूलकषायकम्‌।
खेदयेत्‌ कटुतुम्बाा च तीच्छणमुष्णद्च वच्नंयेत्‌ ॥
माहिषश्च एतं त्तीर गव्वेत्रमपि भच्तयेत्‌।
अभ्यङ्गं क दुतेरेन हितो थूताङ्श्तो रसः” ॥
इति भूताङ्शयो रसः।*। उन्मादभञ्चिनी वटी यथा।
“शुद्धं मनःशिलाचूयं सेन्धवं कटुरोहिणी ।
वचा शिरौषवौजच्च दिङ्‌ शेतसषपम्‌॥
करञ्जवीजं चिकदु मलं पारावतस्य च ।
रतानि समभागानि गोमू तरैवटिकां कुरु ॥
गिरिमन्लौवोजसमां रायाखुष्काच्च कारयेत्‌ ।
प्रातःसन्ध्यानिश्ाकाले चच्तषोरञ्जनं हितम्‌ ।
मधना दिवसे चाज्यं रात्रौ चैव जलेन च ।
वटिकषा समाख्याता नान्न चोन्मादभञ्चिनौ ।
चातुधंकापस्मार डा स््वौन्माद विनाशिनी" ॥
इति वै्कर सेन््रसार संग्रहे उन्माद्ाधिकारे॥
अच पानि यथा।
“्े्ो विरेको वमन प्ये
कमान्मरत्‌ पित्तकफोद्धवेष ।
ततः परं वल्तिविधिख नस्यम्‌
सन्तव्जन ताडनमञ्ननन्च ॥१॥
अाश्रासनचासनबन्धनानि
भयानि दानानि च इषंणानि ।
धूपो दमो विस्मर यं पदेः
शरिरायधः संशमनञ्च सेकः। २।
आखग्यकम्भोयि च धुमपानं
धीचैयसत्त्वात्मनिवेदनानि।
अभ्यञ्जनं खापनमासनख्च
निद्राद्धश्नौीवान्यनुक्ञेपनानि ॥ द॥
गोधुममु द्रार्यशालयच्छ
धारोष्दुगधं ्रतधौतसर्भिः।
एतं नवोनञ्च एरातनश्च
कूम्मोमिषं धन्वरसा रसालम्‌! 9
एराणकुग्राखफलं पटोलं
ब्रद्मीदलं वास्त॒कतरडुलीयम्‌
खराखमू चं गगनाम्बपथ्या
छवणचूणानि च नारिकेलम्‌ ॥ ५॥
जात्ताकपिव्थं पनसष्चु' वै
विधेवमुन्मादगदेष पश्यम्‌””॥ ६ ॥
“पुनाबच्यपदहार श्ान्तिविधयो हेमे ष्टिमन्न कियाः
दानं खख्यनं ब्रलानि नियमः स्यज्ञपो मङ्गलम्‌ ॥

शरतानामनुरूपमिख्वरणं गौरौपतेरचनम्‌ ७ ॥
ये च स्यञ्चंवि शुद्धकाञ प्रमधात्ेषां समाराधनं

२५०
उन्मी

देवब्राद्मणपुजनच्च श्रामयेदुन्मादमागन्तुकम्‌”*॥८॥
अपथ्यानि यचा
“मद्यं विरुद्धाशनमुष्णभो जनं
निब्राच्तधाढट्‌ कृतवेगधारणम्‌ ।
व्यवायमाषाएफलं कटिन्नकं
प्राकानि पचप्रभवानि सव्वेशः ॥
तिक्तानि विम्ब च भिषक्‌ समादिशे-
दुन्माद रोगोपद्तेषु गदितम्‌"
इति वेद्यकपथ्यापथविधौ उन्मादाधिकारः ॥*॥)
वयौत्क्यसन्तापादिकारितमनो विपर््याससमुत्य

परियाशितदवाव्यापारः | इति रसमञ्जरी ॥ |

रिभावभेद क
(व्यभिचारिभावभेदः। वथा, सादिद्यदप्णे
२। २१३६ ।

“ओत्‌ स॒कयोन्मादशरङ्गाः खतिमतिसदिता य्या-
धिसं्रासलब्नाः" । इति ॥ अस्य लच्तणं सोदा-
इरणमादह तैव २। १५५ ।

““चित्तसम्मो ह उन्मादः कामशोकभयादिभिः

` च्यस्थानहासरदितगीतप्रलपनादिछछत्‌”” ॥

उदार णम्‌ ।

“मातददिरेफ ! भवता रमता समन्तात्‌

प्राणाधिका प्रियतमा मम वीच्िता क्जिम्‌ ?

ग्ङ्गभाङ्गारमनुमृय सानन्दम्‌--

^ब्रृषे किमोमिति सखे ! कथयाशु तन्मे

किंकिं वस्यति कूतोऽत्ति च कीदृश्रौयम्‌”' ॥)
उन्मादः, चि, (उत्‌ + मद्‌ + घज्‌ ।) उन्मादरोग-

युक्तः । तिप्त: । उन्मत्तः । इत्यमरटीकायां नील

करटः ॥ पागल इति भाषा ॥

उन्मादनः, ए, (उन्मादयव्यनेन इति । उत्‌ + मद्‌ +
णिच +्यु ) कामदेवस्य पञ्चवाणान्तगैतवाणवि-
शेषः । इति चिकाणड शेषः ॥

उन्मादवान्‌, चि, (उन्मादो विद्यते अस्य । उन्माद
+मतुप्‌ । मस्य वः।) उन्मादरोगविशिष्टः।
उन्मत्तः । इत्यमरः ॥

उन्मानः, ठै, (उत्‌ + मा + ल्यट्‌ ।) ब्ोणषरिमाणम्‌ ।
इति वैद्यकपरिभाषा
(“उन्मान घृटो राशिरगौ गपर्यायसंक्ितः” ।
इति पु्ेखद्े प्रथमेऽध्याये शाङ़धरेणोक्तम्‌ ॥
“स रव कलशः ख्यातो घटस्तन्मानमेव च”
इति कल्पस्थाने दाद शेऽध्याये चरकेणोक्तम्‌ ॥)

उन्भिथितः, चि, (उत्‌ + निष+क्त|) पफ़ल्लः।
विकसितः। इति हेमचन्द्रः ॥ यथा कुमारे ।
'वयलोकयत्र मि षितस्तडिन्मये-
महातपःसाच्छव स्थिताः च्तपाः । ५।२५॥

उन्मीलनं, ज्ञो, ( उत्‌ + मीन + ल्युट्‌ । ) उन्मेषः।
इति हेमचन््रः॥ चच्मेला इति भाषा । विकाशः ॥
(“अन्नानतिभिरान्धस्य लोकस्य तु विचेटकः ।
च्ानाञ्ननशलाकाभिनेत्रोन्मीलनकार कः") ।
इति महाभारते । १।१। ५४ ॥)

उन्मोलितः, चि, (उत्‌ + मील्‌ + क्तं ।) विकसितः।
प्र्फटितः। इति हलायुधः ॥ (“उन्मीलितं
तूलिकयेव चिरम्‌" । इति कुमारे । ९ । ३२ ॥
न्ते प्रौणः कदम्बा-

|

|

उप

निलाः” । इति साददत्यद्पणे १म परिच्छेदे ।)
उन्मुखः, चि, (उदृद्ं सुखं यस्य ।) ऊद्ध सुखः । तत्‌
पर्य्यायः । उत्पश्यः २। इति हेमचन्द्रः ॥
(“मनोभिरामाः श्रदर्वन्तौ र नेभिखनोन्मुखेः” ।
इति र घः ।१।३९।) उत्सुकः । यथा कुमारे ।६।३४॥
“तस्मिन्‌ संयभिनामाद्ये जाते परिणयोग्मुखे'” ।
“पतिः प्रतीतः प्रसवोन्मुखीं भिथाम्‌'”? । इति
रघः। ३।१२॥
“यन्नः प्रटङ् इरति पवनः किं खिदिव्यन्मखीभिः'।
इति मेघदूते । पू्वैभेषे १४ ।
^इत्याख्याते पवनतनयं मेधिलोवोन्मुखी सा"
इति च मेघदूते उत्तरमेघे ३९ श्लोकः ॥)
उन्मुद्र, चि, (उद्रता सुद्रा यस्मात्‌ |) धफ़ुल्लः ।
विकसितः । इति चिकारडषेषः ॥
उन्मूलितं, चि, (उत्‌ + मूल्‌ + क्त |) उत्ाटितम्‌ ।
इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रामाये । ५।६।
“लङ्कगसुन्मूलितां छत्वा कदा बच्छति मां पतिः"?॥)
उन्मेषं, क्ती, (उत्‌ + मिष + घन्‌ ।) चच्तरग्मीलनम्‌।
इति हेमचन्रः ॥ चचु मेला इति भाषा ।
(“खद्योतालोविलसित निभां वियुदुग्मेषटद्िम्‌””।
इति मेघदूते उत्तरमेघे २० । स्फुरणम्‌ ॥ यथा,
“खकिरण परिवे शोन्मेषश्रन्याः प्रदीपाः” ॥
इति रघुः। ५ । ७8 ॥ विकाशः २। पर्फोटनम्‌ ।
यथा,--
“दौधिकाकमलोग्मेषो यावम्माचेण साध्यते?" !
इति कुमारे । २। २३२ ॥)
उप व्य प्रादिविंश््यपसर्गान्तगेलउपसगविष्ेषः।
स्याः । अनुगतिः । पश्वाद्धावः । अनुकम्पा ।
धधिक्यम्‌ । (यथा पाणिनिः २।३।६। “उप पराध
इरेगुणाः। पराडधादधिका द्धेः |) हौनः। (यथा
मुग्धबोधे कारके 9 “विष्णमन्व्वपते भगेः शक
दय उपादयुतम्‌” ।) सामीप्यम्‌ । (यथा, सुग्धबोधे
समासप्रकरणे ६७ । “उपसमिधं उपसमित्‌ ।
उपनदं । उपनदि" ॥) प्राथम्यम्‌ । इति दुर्गा-
दासः ॥ दात्तिरम्‌ । सामथ्येम्‌ । खव्ययः। `
भूषणम्‌ । दौषाख्यानम्‌ । निदश्रंनम्‌ । अाखय्धं
करम्‌ । दानम्‌ । मारणम्‌ । व्या्तिः। लिपसा।
उपालम्भनम्‌ । पुजा । उद्योगः । इति शब्द्‌
रावली ॥
उपकण्ठं, ज्ञी, (उपगतः कण्ठम्‌ । अव्यादय इति
समासः। उपगतः करः सामोप्यमस्येति वा ॥)
ध्रामान्तम्‌ । तत्पर््थायः। उपशल्यम्‌ २। इति चि-
कारदेषः॥ अस्कन्दितिम्‌ । अश्पञ्चमगेतिः।
इति हेमचन्द्रः ॥ करठसमीपम्‌ ॥ (बधा, माघे ।
“प्रभ्नोपकणटं मुडरङ्गभाजो
रलावलीरम्बधिराबबन्ध)' |)
उपकण्हः, चि, (उपगतः कण्ठः सामौप्यमस्य ।)
निकटः । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे । 9 । ५९ ॥
“तस्योपकण्ठे धघननौखश्गण्ठः
कुतू नादुन्बुखपौ र दृटः” ॥)
उपकरणं, क्ली, (उप + छ + स्युट्‌ । ) प्रधानाङगी-

भूतोपकास्कनम्‌ । पादीनां कंचचामरादि ।

उप

तत्पर्यायः । परिच्छदः ₹ परिवष्टः ३ तन्तम्‌ ७ ।
दति हेमचन््रः ॥ भोजनादौ यज्जनादि ॥ यथा ।
“तस्मादन्नं परधानं -पुपादिकन्तु उपकरगत्वेन
शक्तानामावश्यकम्‌” । इति खाडतत्वम्‌ ॥ पृजादौ
तैवेद्यादि । म्टगबन्धनादौ जालादि ॥
उपकारः, पं, (उप + छ + घन्‌ | ) उप्तिः
(“उपकारापकारौ हि लच्छः लच्तगमेतयोः” ।
इति माघः । २।३७॥ “छृतोपकारोव रतिर्बभूव"
इति कुमारे । ३।७३॥) विकौणपव्यादिः। इति
हेमचन्द्रो मेदिनौ च॥
उपकारिका, स्त्रो, ( उपकरोतीति । उप~+छ-+
+ टाप्‌ + शत्वम्‌ । ) उपकारकर्च। पिष
भेदः। इति मेदिनी ॥ राजग्यम्‌ । इत्यमरः
कुश्रलः। मरायि इति भाषा। इति केचिदाड-
रिति भरतः॥
उपकारौ, स्त्री, (उपकारयतौति । उप + छ +णिच्‌
+ ण्‌ + ठौष्‌ |) राजग्टदहम्‌ । इति भरतष्टत-
दिरूपकोषः॥
उपकारौ, [ न्‌ ] चि, (उपकशोतौति [ उप + छ +
शिनि।) उपकारविशिः। उपकार कर्ता (“उपः
कारिणि विश््ध शुद्धमतौ यः समाचरति पापम्‌”
इति हितोपदेशे भिच्लाभे।)
तच्च दानादानविधिवंधा। हारौतः। अथासद्‌-
बब्यदानमखग्ये यच्च दत्तवा परितप्यते तद्धदान-
मफलं यच्चोपकारिणे ददाति ॥ उपकारिगे यस-
नोपकारिणे। तदितरोपकारिगे तु दच्तः।
“मातापिको्रौ भित विनीते चोपकारिे ।
दीनानाथविशिि्ेभ्यो दत्तन्तु सफलं भवेत्‌” ॥
इति खुद्धितत्वम्‌ ॥ किच्च ।
“उपकारिषु यः साधुः स साधः सद्भिरुच्यते ।
समदृटिभिवाु त्वं सव्वभूतेष केशव? ॥
इति जेमिनीये अशमेधिके पन्बेगि ११९अध्यायः॥
उपकाय्थेः, चि, (उप + छ + णयत्‌ |) उपकारो चितः।
इति मेदिनौ ॥
उपकार्या, स्त्री, (उपक्रियते इति । उप+छ+
र्त्‌ + टाप्‌ । ) राजग्टहम्‌। इत्यमरः ॥ (पट-
भवनम्‌ । यथा, रघो ५।.४१।
“^तस्योपकार्य्यारचितोपचारा
वन्धेतरा जानपदो पदाभिः” ॥
“्रचुप्नपरति विडितोपकाय्ेमाय्े,
सकेतापवनमुदारमध्युवास” । इति च १३।७९ |)
कुश्रूलः। मरायि इति भाषा। इति केचिदाङ्-
रिति भरतः॥
उपकुञ्चिः, सती, (उप + कुच + कि |) खष्यरष्णजी-
रकः इति रलमाला ॥ (छष्णजीरक शब्दस्य
गुणादयो बोध्याः॥)
उपकुचिका, स्त्री, ( उप + कुञ्च + रवल्‌ + टाप्‌ |)
छष्णजीरकः । च्छला । इत्यमरः ॥
(“कारवी करवी तददिक्ञेया सोपकुिका ।
भच्छव्यञ्जनभोज्येष विविधेव्ववचारि ता” ॥
डति इचस्थाने ४६ अध्याये सश्चतेनोक्तम्‌ ।)
उषङ्ममं, क्ली, (कुम्भस्य समौपे ।) कुम्भसमीपम्‌ ।

२५९१
उप

इति व्याकरणम्‌ ॥

उपकुर्वाणः, प, (उप + छ + शानच्‌ |) |
नन्तरं यो रहख्थो भवति सः | इति एराणम्‌ ॥
(छतेापकारः। यथा हितेपदेशे खदद्धेदे,-

“यतेाऽलुपकुव्वाणो न कस्यापि उपायनं रीयात्‌”॥)

उपकरुल्या, स्त्री, (उपकोलति । कुल संख्याने बन्धेषु
च । अघन्यादिः ।) पिप्पली । इत्यमरः । पिएुल
इति भाषा । (“जञष्णो पकुल्या मगधी" इति वैयक-
रनमाला । ““उपकुल्यो षणा श्रौगडी"" इति भाव-
प्रकाशे पुन्बेखग्डे प्रथमभागे ॥ गुणादिकमस्य
पिप्पली शब्दे ज्ातव्यम्‌ ॥) (उपगता कुल्याभिति
वाक्ये वा्यलिङ्कः। छचरिमसरःसमौपम्‌ ॥ )

उपकूपजलाशयः, पै, (उपकूषं कूपसमौपे यो जला-
श्यः ।) कूपसमीपे शलादिनिबद्धपशपानाधै-
छतक्रूपोडतान्बस्थानम्‌ । इय मरः ॥

उपक्रन्ता, [ ऋ ] चि, (उप +कम +द्च्‌ |) उपः
कमकत्ता | आरम्भकर्ता । इति व्याकरणम्‌ ॥

उपक्रमः, ए, (उप + कम + घञ्‌ |. नोदात्तोपदेशस्य
इति न ढद्धिः।) न्नात्वारम्भः। अयमस्योपाय
खनेनेतत्‌ सिथ्यतौति ज्ञात्वा प्रथमारम्भः॥ उपधा।
राच्च धम्मेकामाथभयेः अमाव्यादेयत्‌ परीच्तणं
भावतत्वनिरूपणम्‌ ॥ प्रक्रमः । पथमारम्भः ।
इद्मरः॥ विक्रमः । चिकित्सा| इति मेदिनी ।
पलायनम्‌ । इति हेमचन्द्रः ॥ (उपायः । यथा,--
“सामादिभिरुपकरमैः'?। इति मनुः। ७। १०७।
ष्यारम्भः। यथा,-“रामोपक्रममराचस्यौ रच्तः-
परिभवं नवम्‌” ॥ १२।४२। इति .रघुः। “उप-
कम्यते इत्यपक्रमः कम्भणि घञ्‌ | रामस्य कतु रुपः
कमः रामोपक्रम रामेणादौ उपकरान्तमिगयर्धः ।
उपन्चोपकमं तदाचिख्यासायामिति जौवत्वम्‌” ।
इति तद्धीका ॥)

उपक्रोश, ठै, (उप + कुश्‌ + घन्‌।) निन्दा । इ~
मरः ॥ (यथया, रघुः । २।५द।

“राज्येन किं तद्दिपरौतङन्ते
प्ाशरुपक्रोश्मलीमसेन्धा" )

उपक्रोष्टा [ऋ] ध, स्त्री, (उप +कश+टच |)
गदभः । इति श्रीभागवतम्‌ ॥ निन्दकः ॥

उपक्कणः, प, (उप + क्ण + खच्‌ ।) पक्रणः। वौणा-
श्रब्दः | इत्यमरटीकायां रायमुकुटः ॥

उपच्तेपणधम्भः, ए, (उपच्तेपयरूपो घम्मेः।) शरूब-
खामिकाब्रस्य पाकाथे त्राद्यणग्टहे समर्पणम्‌ ।
इति शुदितत्त्वे कल्यत रः ॥

उप्रगतः, चि, (उप +गम्‌ + क्त ।) अङ्गोल्लतः। खी-
क्तः ॥ इत्यमरः ॥ (यथा रघौ ९।११५।
“उपरगतोऽपि च मण्डलनाभिता-
मनुदितान्यसितातप्वारणः'” |) छतमंथनः॥

उप
इति भागवते १।५।१९ ॥ तथा च साहि.
दर्भे € परिच्छेदे ।
“ज्ञतिः प्रमाद खानन्दः समयोऽप्युपगडनम्‌ ॥)
पयः, प, (उपरद्यते इति। उप + ग्रह + अप्‌।)
बन्दी । इत्यमरः॥ वंदुयान्‌ इति भाषा । उप-
योगः। अनुकूलः। इति भेदिनी ।॥ (ग्रइसद्शो
व्योतिःपदाथभेदः। यथा महाभारते ३। खान्द
शचरसमागमे २२९ ।१॥
“ग्रहाः सोपयरहाद्धेव ऋषयो मातरस्तथा ।
ङताश्नमुखाखैव दीप्नाः परिषदां गणाः”? |)
उपग्रहं, ज्ञी, (उप + ग्रह + ल्युट्‌ ।) उपाकरणम्‌ ।
संस्कारपव्बेकश्रतियदणम्‌ । इव्मरटीकायां
रायमुकुटः ॥ (खकारः । यथा, रामाये १।४।४।
“वेदोपयदइणार्याय तावय्राइयत पसः” ।
वेदोपटंहणाथोय इति पाठान्तरम्‌ ।)

उपयराद्यः, ए, (उपर्रद्यते इति। उप + ग्रह +
त्‌ ।) उपएौकनम्‌। इत्यमरः॥ मेटौ डालि
इद्यादि भाषा॥

उपघातः, पै, ( उपहन्यते अनेन । उप + इन +
करणे घन्‌ |) रोागः। इति साजनिषेरटः॥ (भावे
घञ्‌ । विनाशः। यथा,--
“त चात्व्वेदिद्ियाणासुपघाते कथं सूतिः" ।
इति भावापरिच्छदे। ४८ । अपकारः ।
“स्ीगाच् पेच्चणालम्भसुप घातं परस्य च” ॥
इति मनुः । २।१७६ ॥)

उपघ्नः, ए, (उप + इन + क ।) निकटाश्रयः। इत्य
मरः॥ (यथा, रपुः | १५।९१।

“छ्ेदादिवो पघ्नतरोत्रतव्यौ ” ॥)

उपचकः,प, (चक्रेण चकनाभ्ना तुल्यः।) चक्रवाकपच्ति-
'विेषः। अस्य मांसगुणाः। लघुत्वम्‌ । इद्यतवम्‌ ।
उष्णवीग्यतवम्‌ । कटु पाकित्वम्‌ । बलाभिडदिकौ-
रित्वच्च। इति राजवल्लभः
(“चकोरेरुपचक्रेख पच्तिभिर्जीविजौवकैः”' ॥
इति महाभारते ₹ भीमस्याजगर गहे १७८।७॥)

उपच्ुः, [स्‌) क्ली, (उपगतं च्तषोदं शनाथम्‌ ।)
दिव्यचत्ुः। चश्मा इति पारस्यमावा। इति
लोकप्रसिदधम्‌ ॥

उपचयः, पे, (उप + चि + खच्‌ ।) टां: । उच्नतिः।
(“ख शक्युपचये केचित्‌ परस्य व्यसने परे" ।
इति माघः। २।५७। “तदेतेषामस्नत्यच्चाणां
=न्ञानोपचये भवन्तः प्रमाणम्‌” । इति हितोप-
देशे कथामुखम्‌ |) लस्मात ढतीयबटद शमैका-
दश्स्थानानि । इति च्योतिषम्‌ ॥

उपच्ररितं, वि, (उपचयते स्म । उप + चर + क्त)
उपासितम्‌ । सेवितम्‌ । इत्यमरः॥

| उपचर्या, स्त्री, (उप+चर +क्यप्‌ +टाप्‌।) चि-
उपगमः, ए, (उप + गम्‌ +च्यप्‌ |) अङ्गीकारः । |

कित्सा | इति इलायधः।

निकटगमनम्‌ । इति मेदिनी ॥ (यथा रघौ ६।९९ । उपचाय्यः ए, (उपचीयतेऽभिरस्मिन्‌ इति । ^खप्नौ

“तं प्राप्य सर्व्वावयवानवद्यं
{वत्तेतान्योपगमात्‌ कुमारौ" ।)
उपगहनं, क्ती, (उप + गह + ल्यट्‌ ।) अालिङ्नम्‌।

परि चायग्योपचाग्यसमू द्याः” ३।१।१६३१ । इतिर्य-
दायादेश्ौ निपाते । उप + चि + णत्‌ ।) यक्ञा-

भिः इत्यमरः॥

इत्यमरः॥ (“सरन्मकुन्दा इध्यापगहनं पनः" ॥ | उपचार, प, (उप + चर + घन्‌ ।) सोगप्रतिक्षारः।

२५२

उप उप
तत्पर्य्थायः। उपचर्या २ चिकित्ा ३ रुकपति- | प्रकश्यतेऽसावुपजिङ्िकेति'" |
क्रिया ¢ निग्रहः ५ वेदनानिष्टाद क्रियाऽउप- इति निदानस्थाने बोडगेऽध्याये सुश्ुतेनोक्तम्‌ ॥

क्रमः श्रमः€ । इति राजनिधैरटः॥ सेवा । ¦ श्वस्य चिकित्सा यथा ।
(“समे चिरायास्बलितोपचाराम्‌” । इति रघौ, “उपजिङ्न्तु संलिख्य च्तारेण प्रतिसारयेत्‌ । ।
५। २०) अवहारः । (“्रयक्तपाणिग्रहणोप- शिराविरेकगग्डवधमंश्चनमुपाचरेत्‌।
चासौ" इति कुमारे ७। ८६ ।) उन्कोचः। एति , जिङ्वागतानां कम्मं तालव्यानां परवच्छते", ॥ ।
हेमचन्द्रः ॥ परस्य रञ्जनाथं खसत्यभाषगंम्‌ | यथा, इति सुञ्चते चिकित्सितस्थाने २२ अध्यायः।)
कुमारे ४। €। “उपचारपदं नचेदिदं त्वमनङ्गः उपजीविका, ( उपजोव्यते$नया । उप + जीव
कथमच्चता रतिः" ॥ “उपचार वा दाच्छं, इति + गुयोखेयः। संज्ञायां कन्‌ कान्‌ वा |) उप-
चरके खचस्याने नवमेऽध्याये ॥) जीव्यम्‌ । जीवनोपावः॥

उपचाय्य, पै, (उप + चर + रत्‌ ।) चिकित्छा । इति उपजोषम्‌, वय, (उपजोषणम्‌। उप + जुष + अम्‌ |)
हेमचन्द्रः ॥ खानन्दः | इत्यमरः ॥ (यथा, महाभारते १९। |

उपचितः, चि, (उपचोयते स्म। उप +चि~+क्त।) “यथोपजोषं स्वे जनख्िक्रीड़ भारत ।
दिग्धः। सग्टद्धः । इति विश्वमेदिन्यौ ॥ (यथा रघौ सुखं । यथा, रामाये २। <€ । २२ ।

€ मस्मे, । “श्टगवयोगवयोपचितं वनम्‌” |) “असयता च चमू' मदात्मा
समाडितः। इति विः हेमचन्द्रश्च ॥ निदिग्धः। निवेशयित्वा च यथोापयाषम्‌" |) |
जेपादिना वितः । इत्यमरः ॥ (“यथाह उपक्ञा, स्त्री, (उपज्ञायते ज्ञा अवबेाधने। अआत- |
षारीतः। खोपसगे इति कम्भेणि दः |) खादयज्ञानम्‌ | ।
“प्रयतत्वादोपचितमखभं नाशयतीति” ।) | इव्यमरः ॥ तत्त्‌ विनोपदे शेन प्रयमन्ञानम्‌ | वथा |
उपचित्रा, (उपगता चिच्राम्‌ ।) मूषिकपर्णी । बाल्मोकेः ओकनिम्भोगे जानम्‌ ॥
इत्यमरः | इदुरकानि इति माषा। दन्तीरच्तः। ("खथ प्राचेतसोपज्ञं रामायगमिवस्ततः'› ॥
इति राजनिषघेणटः ॥ (दन्यथ यथा, | इतिरघः १५ । ६३॥ “लो केऽभद्यद्‌ पज्ञमेव |
“चित्रा दन्तौ निकुम्भः स्यादुपचिचा मुकूलकः'", विदुषां सौ जन्यजन्धं यशः” इति मल्षिनायटौका- |
इति तै्करलमाला ।) सुखम्‌ ॥)
उपजापः, पै, (उप + जप्‌ + घञ्‌ ।) भेदः । विच्छेदः। उपपठौ कनं, ज्ञी, (उप + एौक + ल्यट।) पारितो. |
इत्यमरः ॥ ` षिकदब्यम्‌ । भेट. डाला इव्यादि नाषा। तत्य- |
(“तेषु तेषु चाछतेषु प्रासरन्‌ परोपजापाः”। | रायः | पाभ्टतम्‌ ९ प्दश्रनम्‌ २ उपायनम्‌ इ उप- |
इति दशकुमारे विश्चृतचरिते। तथा च माधे । यायः ® उपहारः ५ उपदा ६। इत्यमरः ॥ |
२।९€ । उपतपता, [ऋ] ए, (उप + तप्‌ + च्‌ ।) उपतापक-
«उपजापः छतस्तेन तानाकोपवतस्लयि'" |) । माचम्‌। तत्पर्य्यायः स्पशः २ स्प्टा३। इत्य

उपजिका, ््ी, (उपगता जिङ्का यस्याः)) कौट- मरः ॥ स्पशः स्पद ५। इति तद्ीका ॥ रोग- |
विश्चेषः। तत्पर्ग्यायः। उपदेहिका २ वभ्योदे इत्यन्ये। इति भरुतः। |
उददौका ४। इति हेमचन््रः॥ श्यालजिङ्णा इति उपतापः, पु, (उप + तप + घज ।) त्वरा । उत्तापः।
ख्याता च ॥ (“उपजिङा स्फिचौ वद्ध” रोगः। इति मेदिनी॥ अशुभम्‌ । पौड़ा। इति
इति याक्चवर्कयः । ` श्ब्द्रलावली ॥ (यथः, शाकुन्तले ।
“तादृगेवोपजिह्ा तु जिह्वाया उपरि श्धिता॥ | “विवच्तितं छयनुक्त उपतापं जनयति|
ति वाभटेनोत्तरस्ाने खकविं ऽध्याये उक्तम्‌ ॥ | पौडादायक्े वाच्यलिङ्कः। यथा, कौ शिकत ।

चिकित्घा यथा। । १३१५ । “धते वनस्पतीनामुपतापो बभूव" ॥)

“उपजिङं परिखाव्य यवच्तारेण घर्षयेत्‌"' । उपत्धका,स्त्री, (उप समीपे असन्ना भूमिः । उप +
इति च वाभटेनोत्तरस्थाने दाविंशे ऽध्याये उक्तम्‌॥)| “उपाधिभ्यां त्यकन्नासन्नारूएयोः' । ५ । २२४ ।

उपजिङिका, स्रौ, (उपजिङा+खार्थकन्‌ |) घ-| इति त्यकन्‌ । “कनच्च निभेधः” इति इत्वा-
ष्टिका। अलजिव इति भाषा। तत्पर््यायः।| भावः|) पर्व्वतनिकषटभूमिः । इत्यमरः ॥ (यथा,
प्रतिजिङ्ार्‌। इति राजनिषेश्टः॥ (ऋग्वेदे ¦ रघः। ४।४६।
8 । <१।२९। “यद्यु पजिङ्किका यदमो अति- | “मारीचोद्म्नान्तहारौता मलयाव्ेशपत्यकाः'१ })
संति" ।) कोटभेदः। तत्पर््थायः। उत्पादिका २ | उपदं्ः, पै, (उपदश्यते इति। उप + दंश + कम्मण
बदिः द उेहिका 9 दिवी ५। इति हारावली ॥ | घञ्‌ ।) मद्यपानरोचकभच्छग्र्म्‌ । तत्पर्यायः ।

(“स्य देशमा प्रकुपितो जिङामूलेऽवतिईते। अवद शः २ चक्तणम्‌ द मद्यपासनम्‌ 8। इति
आ संजनयेत्‌ श्रोधं जायतेऽस्योपजिङिका'” । | हेमचन््रः। (यथा दशकृमारे विश्वचरिते--
शति चरके खचस्यातरे ९८ अध्यायः ॥ “दिवान्‌ उपदं शान्‌ उपपाद्य” ।'
“जिङायरूपः खयथुद्दिं जिका- “ततस्तस्य शाच्योदनस्य दर्वीदियं दत्त्वा सपि-
सुत्रम्य जातः कफर क्तयौनिः। मां दपम्‌ उपदशं च उपजद्ार” । इति च|)
्रसेककण्टूपरि दाया मेएुसेगविद्ेबः । वामो इति भाषा । अथोपदं-

उप

श्राधिकारः। तच्रोपदंशस्य विप्रकृष्टं निदान-
माह । । -

वहस्ताविघातान्नरखदन्तघाता-

दधारणाद्युपसेवनादा |

योनिप्रदोषाच भवन्ति शिब्र

पश्चो पदं शा विविधापचारः॥
इस्ताविघातात्‌ इम्तेन मैथनात्‌। नखदन्तघातात्‌
नखदन्तघातस्थानत्वेनानुक्तोऽपि मेने नखदन्त:
घातो बलवदनुरागोदयात्‌ । उक्तश्च कामशास्त्रे ।
^“ स्तरस्य. विषयस्तावद्याबन्मन्दतरो रसः ।
रतिचक्रे प्रत्तेतुन शरास्छंनापि च क्रमः" ॥
कलहे दुर्स्त्रीतो वा मेहने नखदन्तघातः।
उत्कवलादौ स्रियो सुखयोनयो भवन्ति। ताभिन्धा .
मेहने नखदन्तघातः। योनिप्रदोषात्‌ दीषैकक्घश-
यौनिलोमयो गात्‌ । योनिच्छदिस्याति इष्छत्वादया ।
वातादिङ्तादा योनिदोषात्‌। विविधापचारेः।
दु ्जलपच्तालनव्रद्यचारिगौगमनादिभिः पञ्चो-
पद्‌ शाः । वातिकः पैत्तिकः न्ैश्रिकः साद्विपातिकः
अआगन्तुजश्वेति ॥ * ॥ तत्र वातिकपेत्तिकस्य चोप.
द्रस्य लक्तणमाइ ।

“सतोदमेदस्फरगीस्त॒ छषो

स्फोटेवयंवस्येन्मरतो पद शरम्‌ ।

पोतेन्व॑डधल्ञोद यतेः सदाः

पित्तेन रक्तैः पिशितावभासैः"
व्यवस्येत्‌ जानीयात्‌ | पीतैः रक्तव्वति विकल्यः॥*
सद्धिं सात्निपातिकद्धाह।

“ सकगदरः शो फयुत म्मदद्धिः

शुक्ञेघंनेः खावयतेः कफेन ।

नानाविधखावरुनो पपन्न-

मसाध्यमाङच्तिमलो पदं शम्‌" ॥ # ॥
असाध्यमादह।

“विभ्रमा सं छमिभिः पजग्धं

मुव्काव शेषं परि वल्जंयेत्तम्‌'' ।
विशं मांसं गलितमांसम्‌ । प्रजग्धं खादितम्‌ ।
सुव्कावष्रोषं विश्रीणंसमस्ठमे इनमांसत्वेनावशि-
फलक्ोषमाचम्‌ । # । उत्यब्नमाच्रचिकित्ायाः
करगे दोषमाह |

“सन्नातमाचे ग करोति मूः

क्रियां नरो यो बिषये प्रसक्तः । ५

कालेन श्ोफक्रिमिदादइपाकैः

परग्रीगंशि श्रो भियते स तेन'?॥
विषये प्रसक्तः अतिस््रोरतः) # ॥ लिङ्काशंमा ।
“चखङ्करिरिव सं जातेरुपय्यैपरि सं स्थितेः ।
क्रमेण जायते वल्तिक्ताम्नूडशिखोपमा +
कोषस्याभ्यन्तरे सन्धौ पव्बेसन्धिगतापि च।
स्वेदना पिच्छिला च दुखिकिल्छा चिदोषजा॥
लिङ्कवन्तिरिति स्याता लिङा इति चापरे"” ॥
लिङ्वर्तैः स्थानमाइ । को षाभ्यन्तरे अग्डकोबा-
गवन्तरे । सनौ लिकरजधुखन्धौ । प्बेसन्धिमता
मणिपरन्बणोः सन्धिगता ॥#॥* |
अथोपदंशरस्य चिकित्छा ।
“उपदं शेषु सर््ैवु चिरं खिन्नस्य देशः ।

उप
मेएटमध्ये शिरां विध्येत्‌ पात येद्धा जलौकसः
सद्यो निदेतदोषस्य रुकशोधावपशाम्यतः ।
पाको निवाय यनेन शिच्र्तयकरः स यत्‌ ॥
वटप्ररोहाव्लुनजभ्बुलोध-
प्याह रिद्रारचितः पलेपः |
व्यथां तथा श्योधमपाकरोति
सुव्वौपदं रेव ततो हितोऽयम्‌ ॥
उपदं शेष पकेषु व्र पच्तालनं हितम्‌ ।
चिफलायाः कषायेया भ्टक्कराजरसेन वा ॥
नीलोत्यलं सकुमुद पदं सौगन्धिकं तथा ।
खषा चगो धृलनाथ प्रलेपखाच शस्यते ॥
बन्धुकदलचगेन रजसा दाड़मितचः।
शुख्ठनं तद्रे कुर््थाह्लेपं पुग फलेन वा ॥
ददेत्‌ कटाहे विफलां तन्मसौ मधुसंयुता ।
परलेपेनोपदं शस्य त्रं सद्यः प्ररोहयेत्‌ ॥
पटोलनिम्बिफलाकिरात-
कायं पिदा खदिरासनाभ्याम्‌ ।
सदुग्गलं वा चिफलायत वा
सब्वापदं शापडरः पयोगः”” | # ॥
^“भूनिम्बनिम्बिफलापटोल-
करञ्जधाच्रीखदिरासनानाम्‌ ।
कषायकच्वोः रटतमाखु चायं
सन्वापदंश्रापहर प्रदिष्टम्‌" ॥
भ्रूनिम्बादिष्टतम्‌ ॥ # ॥
“तानि यानि प्रोक्तानि कुं नाड़ीत्रगे व्रणे ।
उपदं शे प्रयोज्यानि सेकाभ्यञ्जनभोजने ॥
च्तारख्चेण संछिद्य लिङ्गवत्तिम शेषतः ।
देच तां ततस्ताभ्यां चिकित्सां ्रणवच्चरेत्‌” ॥
इव्युपद प्राधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥ * ॥
अपि च।
५“पटोलनिम्बतचिफलागरड चक्राथमावि रेत्‌ |
सगम्गलं सखदिरमुपदंएरो विनश्यति”
यन्थान्तरे प्रथमा “पटोलनिम्बगड़चीमरिच-
क्वायमापिनेत्‌”” | इति च पाठः॥
“दहेत्‌ कटाहे चरिफलां सा मसौ मधृसंयता ।
उपदे ्रजेपोऽयं सद्यो रोपयते व्रणम्‌” ॥ * ॥
“चिफलानिम्बभ्रनिम्बकरञ्जखदिरादिभिः।
कल्कैः क्षायेटतं पकामुपदं श्र हरः परम्‌” ॥
इति गास्डे १७५ ध्यायः ॥
(अन्यच्वास्य सनिदानसम्प्ा्भिकं लच्तगसमाइ। यथा,
“स््रीव्यवायनिङन्तस्य सहसा भजतोऽथवा ।
दोषाध्य॒भितसंकौणमलिनानुरजःप याम्‌ ॥
अन्ययो निमनिच्छन्तीमगम्यां नवदूतिकाम्‌ ।
दूषितं स्पुश्तस्तोयं रतान्तेव्वपि नेव वा
विवद्धयिषया तौच््छान्‌ प्रलेपादीन्‌ प्रयच्छतः ।
सुदटिदन्तनखोत्योड़ाविषवच्छुकपातनेः ॥
वेगनियददीर्घालिखरस्पशंविघटरनेः
दोषा दुद्धा गता गच्छं चयोविंश्तिमामयान्‌ ॥
जनयन्तुायद्‌ शादोन्‌ उपद श्ोऽतर पञ्चधा ।
एथक्दोषेः सरुधिरे: समस्ता मारतात्‌ ॥
भेप्रशोफे रजसिः स्तम्भत्वक्‌ परि पोटनम्‌ ॥९॥
पक्वोदुम्बर संकाश्रः पित्तेन शखयथज्चंर;॥ २॥

२५३
उप

शचे्रणा कठिनः लिग्धः कण्डमान्‌ ्रौतलो ुरः॥द॥
श्ोणितेनासितस्फोटसम्भवोऽखखतिज्वंरः ॥ ४ ॥
सन्वेजे सन्वेलिङ्त्वं खय यमुस्कयोरपि” ॥ ५॥
ऋअसाध्यलच्तण यथा ।
“तीव्रा रुगादूपचनं दरणं क्रिभमिसम्भवः |
याप्यो रक्तोद्धवन्तेषां द्वे सच्चिपातजः” | ।
इति वाभटे उत्तरस्थाने ३२ अध्याये |
स्य चिकित्सा च यथा ॥

'निषएठमध्ये शिरां विध्येदुषद रे नवोत्थिते।
श्रौतं कुर्य्यात्‌ क्रियां खुद्धिं विरेकेण वि ेषतः॥
तिलकल्कष्टत चौ द्रपः पक्वे तु पाटिते।
जग्ब्वाम्नसुमनोनौपग्वेतकाम्बो जिकाङ्करान्‌ ॥
श््लकीवदरीविल्वपलाशतिनिशोद्धवाः।
त्वचः च्तीरिद्धमाणाच्च चिफलाच्च जले पचेत्‌ ॥
सङ्घाः च्तालनं तेन पक्वतेलश्च रोपणम्‌ ।
तुत्थगैरिकलोघरैलामनो हालरसाञ्चनैः ॥
इरेगपष्यक्षाष्रीससौरा्रलवणोत्तमैः ।
लेपः च्तौदयतेः छषीरपदं शवराः
कपाले चरिफला दग्धा सष्टता रपं परम्‌ ।
सामान्यं साधनमिदं पतिदोषन्तु शोफवत्‌ ॥
न च याति यथा पाकं प्रयतेत तथाग्शम्‌।
पकः खायुशिरामांसैः पायो नश्ति हि ध्वजः”
इति वाभटे उत्तरख्थाने ३४ अध्यायः ॥

तच्रातिमैथनादतिन्रद्यचर््थादा लया ब्रद्मचा-
रिणी चिरोत्‌द्धां रनखलां दीधैरोमां ककंशरो-
मां सङ्गोशेरोमां निगृएसोमामल्यदारां महादा-
रामप्रियामकामामचौच्छसलिलपत्तालितयोनि-
मच्तालितयोनि योनिसोगोौपदृद्यां खभावतो वा
दुख्योनिं वियोनिं वा नारौमन्यथंसु पसेवमानस्य
तथा करन-द्रान-विष--गूक नि पातनाददनाङस्ता-
भिघाताचतुष्यदौगमनाद चौच्यसलिलपच्तालनाद-
वपीडनाच्छक्रमूचवेगविधारणान्‌मथनान्ते वाऽप-
च्तालनादिभिमएरमागम्य पकुपिता दोषाः त्तते-
ऽच्तते वा शखयथुमुपजनयन्ति तमुपदंशमित्या-
चच्तते ॥

=
~ स पञ्चविधस्तरिभिदीषेः एथक्‌ समत्तेरदटना
चेकः॥

तच्च वातिके पारुष्यं त्वक्‌ परिपुटनं स्तष्वमे८ठ-
ता परुषशोफता विविधाञ वातवेदनाः । १॥

पैत्तिके ज्वरः आयुः पको इम्बरसङ्गाशस्तीत्र-
दादः ल्िप्रपाकः पित्तवेदनाख् ॥ २॥

सशि खयथुः कग्डेमान्‌ कठिनः खिग्धः सेष्म-
वेदनाख्च ॥२॥

रक्तजे छष्णस्फोटप्रादुर्मावोऽदथंमखकपरत्तिः
पित्तलिङगान्यत्यथे ज्वरदाहो शोषश्च याप्यखेव
कदाचित्‌ ॥ ४॥

सर्व्यजे सर्व्यलिङ्कदशंनमवदरयं एेफसः छमि-
प्रादुर्भावो मरणेति ॥ ५॥
इति सुशुते निदानस्थाने १२ अध्यायः।

चिकित्साविष्ेषो यथा ।

“यदि वा दु्बलो जन्तुनं वा प्राप्तं विरोचनम्‌ ॥

निरूरेण दरत्‌ तस्य दोषान्धेसुच्छितान्‌ ।

उप
प्रपौग्डरौकयश्ताङवर्षाभू-कुखदारभिः
सरलागुरुराखाभिर्वात जं संप्रलेषयेत्‌ ।
निचुलेरण्डवीजानि यवगोधूम शक्तवः ॥
रते श वातजं खिग्धैः खखोष्ः सं प्रलेपयेत्‌ ।
पपौ डरी कपर यैः सेकः परशस्यते ।
गैरिकाञ्चनयश्छाहृसारि वो नौर पद्मकः ।
सचन्दनोत्यलेः खिग्धेः पेत्तिकं सं प्रले पयेत्‌ ॥
पद्मोत्पलम् णानेख ससर्व्नाच्छनवेतसेः
स्पिःखिग्पैः समधवीः पैत्तिकं सम््रले पयेत्‌ ॥
सेचयेच टतच्तौर शकरेच्तमधुदकः ।
अथय वापि सुशौतेन कषायेण वटादिना ॥
परालाशकर्णाजकगं धवत्वम्मिः कपो त्तम्‌ ।
सरापिष्टाभिरव्णाभिः सतलाभिः प्रेषयेत्‌
रजन्यति विषामुस्तसरलासुरदारुभिः।
सपच्रपाठापत्तरोरथ वा समप्रजेपयेत्‌ ॥
करवीरस्य पचाणि जाव्यार गवधयोस्तया |
पच्तालने प्रयोज्यानि वैजयन्त्यकयोरपि ॥
गोजिषिडक्यद्टोभिः सव्वेगन्धेख्च संयुतम्‌ ।
र्तत्‌ सर्व्यौपदंेष ओ रोपणमिष्यते ॥
सन्निकातुत्थका शीसं गीलेयश्च रसाञ्जनम्‌ ।
मनःशिलासमेश्ुगा त्रणवौस पनाश्रनम्‌ ॥
गुच््ान्दगध्वा छत भसन हरितालं मनःशिला ।
उपदंश विसर्पाणामे तच्छान्तिकरः परम्‌ ।
माकेवस्तिपलादन्तीताखचृशंमयो रजः ।
उपदशं निहन्त्येव छन्तमिन््राशनियेथा
उपदंश दयेऽप्येतां पत्याख्याया चरेत्‌ क्रियाम्‌ ।
तयोरेव च या योग्या वौच्छ दोषवलाबलम्‌.॥
उपदे विशेषेण श्टण भूयस्तिरोषने |
दुत्रगविधिं कुर््थात्‌ कुथितं मेहनं यजेत्‌ ॥
जाम्बौ छेनाभिवर्गेन पखाच्छेषं दहे द्विषक्‌ ।
सम्यग्‌ दग्धश्च विज्ञाय मधुसपिः प्रयोजयेत्‌ ॥
सुद्धे च रोपशं दद्यात्‌ कलं तैल हित्च यत्‌” ।
इति च सुश्चुते चिकिल्छितस्थाने १९ अध्याये ॥
“लवकः मरिचं खुरी विडङ्गञ्च वचान्तथा ।
गन्धकं खेतखदिरं जातीकोषपफले तथा ।
समभागल्लतं स्वे मधुना कारयेडटीम्‌ ॥
श्ाणमाचन्तु मतिमान्‌ योजयेदविकल्यितः ।
नु पानं दुगधसार"ततत्ताग्बृलभक्तणम्‌” ॥
इति उपदशारौ रसः ॥
इति कैदयकरसेन््रसारसंग्रहे उपदशाधिकारः।*
खच पथ्यानि यथा॥
कदि विरेको ध्वजमध्यनाडी-
वेधो जलौकःपरिपातनञ्च ।
सेकः प्रजेपो यव शालयश्च
धन्वाभिषं सुद्भरसो तानि ॥१॥
कटिल्लकं शियुफलं पटोलं
शालिञ्चशाकां नवमूलकञ्च ।
तिक्तं कषायं मधुकूपवारि
तेनख इन्यादु पद शरोगम्‌ ॥ २ ॥
अपथानि यथा
“दिवानिद्रा मू चवेगं गव्वत्रं मथनं गडम्‌ ।
्ायासमन्तं तक्रञ्च वच्नं येदुपदंशवान्‌ । ६।

उप
इति कैद्यकपथ्यापथविधिः।) समष्िलडचतः ¦
शियुडन्तः। इति राजनिर्रटः। (भवे घञ्‌ । )
दशनम्‌ ॥

उ पद शंकः, पु, (उपदगश्रयतौति। उप + दृष + णिच्‌
+ वल |) दारपालः । इ त्मरटीकासारसुन्दरौ।
(दश्यितरि, चि॥)

उपदा, स्त्री, (उपदीयते इति। उप + दा + अआत-
खोपसगे इत्यङ्‌ ।) उपपएठौकनम्‌ । इत्यमरः ।
(“उपदा विविखः शत्‌ नोत्सेकः को शलेश्चरम्‌”
इति रघः। ४।१०॥।)

“श्रद्यप्ये प॒जासुपदाच्छक्तेन'" । इति र घुः। ७।३०।)
उपदानकं. ज्ञी, (उपदान + खां कन्‌ |) उत्को चः।
इति चिकाण्डशचेषः ॥,

उपदिष्टः, चि, (उप+ दिश +क्त) उपदेशपाप्तः।
यथा । “ननु श्रूदस्यापि सगोत्रा कथं न निभिध्यते
इति चेदत्र उपदिद्धातिदि्गोचसैव निषेधो न
त्वतिदिद्धाति दिदश्रगगो चादेरिति" । इदा इ-
तत्त्वम्‌ ॥

उपदौ, स्त्री, (उपेत्य दीयते छिद्यते इति उप~+दो
+क + डीम्‌ |) वन्दाकः। इति राजनिधेयटटः ॥
परगाक्छा इति भाषा ॥

उपदेवता, स्त्र, (उपगत सादृश्येन देवताम्‌ ।) यत्त-
भ्रूतादिः।॥ (उपदेवताख दश ¦ यथाह अमरः।
“विद्याधरोऽरो यत्तो रत्तो गन्धरन्वकिन्नसौ ।
पिशाचो गुद्धयकः सिद्धे भूतोऽमी देवयोनयः,” ॥)

उपदेशः, प, (उप + दिश्‌ + घञ्‌ ।) मन्तकथनम्‌ ।
तत्पर्य्यायः । दीत्ता २। यथा ।

“चन्रखर्यहे तीर्थे सि दन्ते शिवालये ।

मन्तमात्रपकथनमुपदेशः स उच्यते'" ॥

दति रामानचन्दिका ॥ कलावत्यादिदीक्ताया-

मसामर्थे संत्तेमो यथा ।

“त चाप्यग्रक्तः कख्िचेद जमभ्यचय साच्ततम्‌ ।

तदम्बनाभिषिच्याद्धवारं मूलेन केकरम्‌ः॥

निधायाद्ौ जपेत्‌ कण उपदेशे त्वयं विधिः”?

इति विच्वसारतन्लम्‌ ॥ हितकथनम्‌ ।

(यथा, दितो पदेशे विग्रहे उक्तम्‌ ।

“उपदेशो हि मूर्व्णां प्रकोपाय न श्रान्तये" ॥)

शि्तम्‌ ॥ (यथा, मनुः ८ । २७२ ।

““धर््म(पदेश दपण विप्राणामस्य कुर्वतः” ।
“रव्मिव्यपदेशः। यथा । तथा न जाद्रयात

राजौ दिवाखश्रच्च वजेयेदनेन कार येनेत्यपदे शः ।

अथोपदिश्ते मधुरे ्ेद्माभिवद्धत इति?

इति सश्चते उत्तरतन्त्े ६५ अध्यायः॥ )

उपदेशो, [न्‌] चि, (उपदिशति यः। उप + दिश
+ णिनि ।) उपदेद्ध ॥ (वथा हितोपरे्े भित्र
लाभे।

“गतानुगतिको लोकः कुटरनीमुपदेशिनीम्‌ ।
पमाणयति नो धम्मं यथा गोन्नमपि दिनम्‌”, ॥ )

उषदेदा, [ऋ] वि, (उपदिशति यः। उप + दिश +
ढच ।) उपदेशकर्ता । यथा ।

“तथो पदे्ारमपि पुजयेच ततो गरम्‌ ।
न पुज्यते गुरयच्र नरैत्तचाफला क्रिया"

२४५४
उप
इति तिश्यादितत््षम्‌ ॥ रृद्स्पतिः।

“उपदेषटानुमन्ता च लोके तुल्यफलौ सतौ"
इत्याह्िकतत्वञ्च ॥

उषदेडिका, स्त्री, (उपदेहो. विदयते यस्याः । उप

देह + ठक्‌ |) कौटविष्रषः। तत्पर्यायः । उप-
जिङ्वा २ वग््री ३उपदीका 8। इति हेमचन्द्रः ॥

उपद्रवः, ए, (उप+बु+प्‌ |) उत्पातः! इति

इतायुधः॥ रो गारम्भकदोषप्रको पजन्योऽन्यो बि-
कारः । (तल्लच्तणसुक्तं वयक । वथा,-

"यो ्ाधिस्तस्य यो हेतुरदोषल्तस्य प्रकोपतः ।
योऽन्यो विकासो भवति स उपद्रव उच्यते” ॥
“्याघेरुपरि यो व्याधिः उपद्रव उदाहतः ।
सोपद्रवा न जोवन्ति जोवन्ति निरुपद्रवाः" ॥
इति हारीते चिकिल्छितस्थाने दितौयेऽध्याये ।
“वत्तौ पसणिको यः पनवत्यननं व्याधिं जघन्टकाल-
जातो व्याधिरुपदटजति स तन्मृलख्वोपद्व-
संज्ञः" । इति सश्ुते खचस्थाने ३५ अध्याये ॥)

उपद्रद्ा, [ऋ] चि, (उप + दृ श + बाडलकात्‌दट च्‌।)

उपदशंकः। उदासोनबोधरूपत्वेन शुणप्रचार-
दर्शो । इति गौताटौका ॥
(“उपद्रष्टानुमन्ता च भर्तां मोक्ता महेरः'? ।

इति गौतायां १३। २२. । सात्तो एरषः। यथा,

“ऋविगयजमानेषु यजनकम्मेवयाएटतेषु तत्‌स-
मौपस्योऽन्यः खयमव्याएतो यच्ञविद्याकुशलत्वात्‌
ऋलतििगयजमानव्यापार गणदोषा गां इं त्तिता तदत्‌-
काय्येकारणव्यापारेष खय मव्या टतो विलक्तगन्तेषां
काय्येकारणानां सब्यापाराणां समीपस्थो बद्धा
उपद्रष्टा सात्तौ एरुषः"” ॥)

उपधम्भः, पै, (उपहीनो धम्भः |) पाषण्डः । इति

श्रीभागवतम्‌ ॥ (यथा मनुः २। २३७।
“रघ धम्मे: परः सात्तात्‌ उपधम्मोऽन्य उचते)

उपधा, स्त्रो, (उपधीयते इुडिन्नानमच्र | उप+धा

+ खतञ्ो पसगं इत्यख+टाप्‌।) रातां धर््म-
कामायभयंरमात्यादयेत्‌ परीच्तणम्‌ । इत्यमरः।
धम्भाथकाममो्तदारा परीच्ता । यथा ।
“धम्मीचैकाममोक्तेख प्रसेकं परिोधनेः ।
उपेत्य धीयते यस्मादुपधा परिकीर्तिता ॥
अथकामोपधाभ्यान्तु भायाः पु्ं्त शोधयेत्‌ ।
धम्मोपधाभिव्विप्रांस्त सव्वाभिः सचिवान्‌ पुनः?
इति कालिकाएुराणे ८५ ध्यायः ॥ (“भूयोभूय-
आोपधाभिविशोध्य तं मे मतिसदहायमकरवम्‌”› |
इति दशकुमारचरिते विश्रतचरिते |) पदानामु-
पान्यवणंः । इति याकरणम्‌ ॥

उपधातुः, प, (उप सादृश्ये । धातुसदृशो धातुः |)

ऋट्प्रधानधातु सदृ ष्रधातुः। स तु सप्रधा यथा।
माच्िकम्‌ १ तुत्थकम्‌ र अभ्नम्‌ ₹ नौलाञ्चनम्‌
8 मनःशिला ५ हरितालम्‌ € रसाञ्जनम्‌ 9।
शरौरस्यधातुभवोपधातुः सप्तधा यथा। रसात्‌
स्तनदुगधम्‌ १ रक्तात्‌ स्त्रीरजः २ मांसात्‌ वसा
३ मेदसो घम्भ 9 ्वस्प्रो दन्तः ५ मच्ननः केशः
€ श्कात्‌ ओजः ७ । इति वैद्यकम्‌ ॥

(“त्यं रजश्च नारीणां काले भवति गच्छति ।

उप

श्ुदधमांसभवसखेहः सा धसा परिकोत्तिता ॥
खेदो दन्तास्तथा केश्ास्तयैवोजचख सप्तमम्‌।
इति धातुभवा चेवा रते सप्तोपधातवः” ॥
इति शाङ्धरेण प्व खण्डे पञ्चमेऽध्याये उक्तम्‌ ॥
“सप्तोपधातवः खणंमात्िकं तारमाच्िकम्‌।
तुत्थं कांस्यं च रीति सिन्दररख शिलाजतु” ॥
इति भावप्रकाशस्य पुन्वंखण्दे प्रथमभागे ।)

उपधानं, क्ली, (उपधीयते आरोप्यते मस्तकमच ।

उप+धा +अधिकरणे स्यट्‌ |) शिसोधानम्‌ ॥
वालि इति भाषा | तत्पर्य्यायः । उपवदः २।
इ्यमरः। गण्डः ३ । इति जटाधरः।

(“सोपधानां धियं धीराः स्थेयसीं खटयन्ति से” ।
इति माघः २।७७ । “पदो पधानाध्यासितश्ििणे-
भोगेन" । इति कादम्बरी |) विषम्‌। प्रणयः |
इति मेदिनी । व्रतम्‌ । इति हेमचन््रः॥

। उपधानीयं, क्ती, (उपधीयते थस्मिन्‌। उप + धा +

अनीयर्‌ |) उपधानम्‌ । इति शब्द्रन्नावली

उपधिः, ए, (उपधीयते असोप्यतेनेन । उप +धा

+ किः।) कपटः | इल्यमर ॥ (यया, मनुः ८।१६६५॥

“ध्योगाधमनविक्रोतं योगदानप्रतिग्र हम्‌ ।

यच वाप्यु पिं पश्येत्‌ तत्सव्वे विनिवत्तं येत्‌" ॥
“खरिषु दि विजयाधिंनः च्ितीष्णः
विदधति सोपधि सन्धिदूबणानि"?।

इति किराते॥१। ४५।) २ थचक्रम्‌। इति हेम चन्द्रः॥

उपधूपितः, चि, (उप + धुष्‌ +क्त |) अआसन्नमरणः ।

परिधूपितः। इति मेदिनी ॥

उपष्टतिः, स्त्री, (उप ++ क्तिन्‌) किरणः। इति

हेमचन्द्रः ॥

उपनतः, चि, (उप +नम्‌ + क्तं |) उपस्थितः। इति

हेमचन्द्रः॥ (“अचिरोपनतां स मेदिनो" । इति
रघः८।७॥ नमः। यथा, माघे । ९२।.३३ ।
“श्रः प्रतापो पनतैरितस्तत
समागतैः पश्रयनस्नम्‌ त्तिभिः” |)

उपनद, | ज्ञी, नद्याः समीपम्‌ । इति सुग्धबोध-
उपनदि,

व्याकरणम ॥ ( तथा पाणिनीये ।
“नदी पौममास्याय्हायगीभ्यः” | ५ । 8 । ११० ।
त्यनेन सिदधम्‌ ॥)

उपगयः, प, (उप समीपे नीयते येन कभ्मेणा। उप

+नी +अच्‌ |) उपनयनम्‌ । इति रेमचन्द्रः ॥
(“गद्योक्तकभ्म णा येन समीपं नोयते गराः
बाले वेदाय तद्योगात्‌ बालस्योपनयं विदुः” ॥
इति इतिः। भावे +अच्‌। प्रापणम्‌ । यथा,
महाभारते २।२।२४।

“मानमस्य परियाख्यानैः सम्भो गोपनयैन्टैणाम्‌'”
न्यायमते यो यो धृमवान्‌ स सवङहिमान्‌ खयमपि
त थे्यादिरूपः न्धायावयवभेदः ॥)

उपनयनं, की, (खध्ययनाथें अआचायस्य उप समौपं

नौयते येन कम्मेणा इति । उप +नी ल्यट्‌ ।)
ब्राद्यणच्तचियवेश्यानां यजच्चद्धच्रधारणादिरूपप्र-
धानसंस्कारः | अध्यापनार्थमाचाय्य॑समौपं नीयते
येन कम्मेणा तदु पनयनम्‌ । यथा स्तिः ।
“परद्योक्तकम्मैणा येन समौोपं नीयते गुरोः ।

उप
बालो वेदाय लद्योगाद्वालस्योष नयं विदुः” ॥*॥
तत्पयोयः । वटूकरणम्‌ २। इति तिकाग्डश्ेषः ।
उपनायः ३ उपनयः ४ आनयः ५। इति हेम-
चन्द्रः ॥ तस्य कालः ।
“गभौष्टमेऽदमे वान्दे ब्राद्यणस्यो पनायनम्‌ ।
राज्ञामेकाद शे सैके विश्रामेके यथाकुलम्‌ ।
ब्रह्य वचैसकामश्य काय्यं विषस्य पञ्चमे" ॥
ब्राद्यणस्य गभावधिषोड्ग्र वषेपय्यन्तम्‌ ॥ तच्च-
गभोद्धमदषेौ मुख्यः। च्तचियस्य दाविंशतिवषं-
पर्यन्तम्‌ । तैकाद रवप सुख्यः। वेश्यस्य चतु-
विशति पय्यन्तम्‌ । तच्च दादश्व्भो मुख्यः।
इति स्तिः । सेके दादर । तचाशक्तौ प्रायि
हत्वा तदुत्तरे का्थ॑म्‌ ।
““द्योक्तकम्भेणा येन समीपं नीयते गुसोः।
बालो वेदाय तद्योगद्रालस्यो पनयं विदुः ॥
रक्तखावे तथा शस्रच्तते पाठनिषेधनात्‌ ।
उपनयनं न तच्च स्थात्‌ इति मन्वादिसम्मतम्‌' ॥
छत्यचिन्तामगौ ।
“जन्भोदये जन्मसु तारका
मासेऽथवा जन्मनि जन्मभे वा ।
व्रतेन विप्रो न बह्कश्चतोऽपि
विद्याविश्ेवैः प्रथितः एथिदयां ।
अत्तं गते देयगुरौ गुरौ वा
ऋ चच्तेऽपि वा पापयुतेऽप्यनुक्ते ।
ब्रतोपनौतो दिवसे पणार
पयाति देवैरपि रचितो यः” ॥
उदये लम्ने । व्रतेन उपनयनेन। अजबलभीमल्लत्य-
चिन्तामण्योः ।
“खातीगश्रकधनाश्विमिचरकरमे पौव्येज्यचितचाहरि-
बिन्दौ तोयपतौ भगे दितिद्ते माद्रदये सागरे ।
केन््रस्ये ग्टगजेऽङ्कगिरःशरशिसुते चन्रं च तारो खुभे
कन्त ्रतकम्मं मङ्लति थौ वाराः सिताकेज्यकाः॥
तोयपतिः श्रतभिधा । अदितिखतउत्तरफल्णुनी ।
सागरः पुव्वाघाए़ा । दौपिकायाम्‌ ।
जीवाकेन्ुङ्खुडौ हरि शयनवद्िभीखरे चोत्तरे,
खाध्याये वेदवशधिपडदखभदे च्तौरिमे नादितौच।
शुकरारगेज्यच्तलमे रविमदनतिधिं परोदय ष्टारटमेग्दु,
नो जीवास्तातिचारेऽकंसितगुरुदिने कालखडौ
तरतं स्यात्‌” ॥
सविमदनतिधिं सप्रमीं चयोदश्ौम्‌ । #॥
छत्चिन्तामणौ
«माघे डविगशौलाच्छः फाद्गने च दृप्तः ।
चेषे भवति मेधावी रैश्राखे कोविदो भवेत्‌ ॥
व्ये गननीतिन् यषा कतुमाजनः
शषेष्वन्येष रातिः स्याचिषिडं निशि च त्रतम्‌""॥
राजमात्तष्डे ।
'धुनव्वैसौ क्तो विषः एनःसंस्कारमरंति"” ।
ङद्धगमः ।
“इु्भतियक्ताननध्यायान्‌ सप्तमीख्च चयोद शौम्‌ ।
प्रच्तयोर्माघमासस्य दितीयां परिवजयेत्‌" ॥
चंचगुक्गदतीया व्याश्ाएशुक्ञदगश्मी मन्वन्तसा-
दित्वेन निषिडा बेशखहक्गटतीया युगादित्वेन

२५५

उप

निषिदधेति । षष्यामश्चचिरभा््थो रिक्ता बङ्-
दोषभाक्‌ । शएक्लपत्त खव विहितः प्रागक्ता्-
लायनदचनात्‌ ॥ #॥ सामगानां कुजवारेऽप्युप-
नयनं श्रीपतिरननमालालग्यचिन्तामणिष्टतवाव्छ-
वचनात्‌ । यथा ।
“श्ाखाधिपे बलिनि केन््रगतेऽथ वासिन्‌
वारेऽस्य चोपनयनं कथितं दिजानाम्‌ ।
नीचस्थितेऽरिग्टदगेऽथ पराजिते वा
जीवे भ्टगाव्‌ पनयः सतिकम्भदही नः'” ॥
अस्य शाखाधिपस्य ॥ दीपिकायां ।
“कटग्वेदाधिपतिर्जोवे यजुववैदाधिपः सितः ।
सामवेदाधिपो भौमः शशिजोऽचव्ववेदराट्‌” ॥
वेदाधिपकथयनम्‌ ॥ # ।

ब्राह्मे शुकव्रागौ ग्नौ त्तचिये मौमभास्वरौ ।
चन्द्रो वेध्ये बधः दे पतिमैन्दोऽन्त्यजे जने”
वणाधिपकथनम्‌ ॥ # ॥ परराजयलच्तणं वच्छे
याचरायाम्‌ ।
अचापि विवाइवद्‌ शयोगभङ्गवच्जनम्‌ ।
विष्णुधरम्नैत्तरे ।
“षोडशाब्दो हि विप्रस्य राजन्यस्य दिविंशतिः।
विंशतिः सचतुर्थो च वैश्यस्य परिकीर्तिता ।
साविची नातिवर्तत खत ऊद निवर्तते" ॥
अचर षोङ्शवषेस्य उपनयनाङ्ता प्रतीयते ॥
“तिता यस्य साविचरी दशवषौाणि पञ्च च ।
ब्राह्यणस्य विशेषेण तथा राजन्यवैश्ययोः ॥
प्रायश्ित्तं भवेदेषां प्रोवाच वदतां वरः” ॥
इति यमवचने तदनङ्गता प्रतीयते । अनयेागंभ-
जन्मप्रम्टतिगयनाभ्यामविरुद्धाधंता। तथाच मा-
श्डव्यः । “त्रतबन्धविवाहे च वत्छ॒रपरिकल्पन-
माङ्राचार्य्याः । अआधानपुव्बेमेके प्रद्धतिपु्वे
सदान्ये तु” ॥ # ॥ यत्त दिजानुपक्रम्य पेठिनसि-
वचनं दादशषोडश्रविंशतिश्वेदतीता अवरडध-
काला भवन्ति इति दादश्वर्घाद्यपरि ब्राद्यणा-
दौनां महावाहतिहामप्रायच्ित्ताथम्‌ । षोडः
श्रोपरि तु त्रा्यहोामादिगुरुपायस्ित्ताथेमिति ।
इ्युपनयनम्‌ । इति ज्योतिस्तत्त्वम्‌ ॥

अथ उपनयनस्यानुष्टानक्रमः।

तच्र परथमं पातः क्तखानः छतटड्िश्राडः पिता
छतदृदिश्रादेन पिचान्यरवाचा्यौ डतस्तद-
सम्भवे माणवकडतेा वा समुद्धवनामानमभिं स-
स्थाप्य विरूपाच्तजपान्तां कुशणिडिकां समाप्य
माणवकं ` प्रातभौजधित्वा अग्न्यत्तरतो नौत्वा
शिखया सह मुण्डितं खापितं कुण्डलाद्यलङ्कतं
च्तौमवस््राढतं तदसम्भवे शएक्ताइतकार्पासेक
वस्त्राढतं माणवकं दच्िणे पूर्वाभिमुखं निधाय
प्रङतकन्भारम्भे प्रादेशपरमाणां एताक्तां समिधं
तूष्णीमभौ इत्वा तत्तनमन्तेवैरूसमस्तमदाव्या्‌-
तिद्धोमं कुग्यात्‌ । तत आाचाय्यः पञ्चभिम्मन्त्र
पश्चाङतीजं यात्‌ । तत अआचग्थेः उदगयेष्‌
कुष छताञ्जलिः प्रादय ख ऊद्धसि त्‌ । अग्ना
चाय्धेये)भ्भध्ये माणवकाऽपि छतान्नलिराचाग्या-
भिसुख उदगग्रेषु कुेव॒ ऊदस्ित्‌ । माणव-

उप

कस्य दच्तिणतः स्थिता मन्लवान्‌ ब्राद्यणो माण-
वकस्य अञ्नलिमुदकेन पूरयति यच्त्‌ खा
चाय्स्यापि। वता गरहोतजलाञ्जलिराचाय्धे
ग्टहोतजलाञ्लिं माणवकं पश्यन्‌ मन्त्र
जपति। तत आचाय माणवकं मन्नं पाठ-
यति। तते माणवकस्याभिवादनाधे देवता-
श्रयं नच्तचाश्रयं गच्राश्चयं वा माणवकनाम
कल्पयित्वा आचार्यौ मांणवक्ते कथयति । तत~
खाचा्यौ माणवकं मनेय नामधेयं एच्छति ।
माणवकः पुन्बाचाग्यकल्पितं नाम मन्त्रेण कथ-
यति। तत आचा्य॑माणवकौ पन्बैग्टहोतजला-
ञ्जली व्यनेताम्‌ । आाचाय्येस्त॒ दच्तिणेन ` पाणिना
माणवकस्य साङ््ं टच्तिण पाणिं मन्ल्ेय गरह्ाति ।
ततो ग्टद्धौतमायवकङस्तो मन्त्रं जपत्याचाय्यः।
ततो माणवक माचाय्यो मन्त्रेण प्रदच्तिणेन भनाम-
यित्वा प्रा्ुखं करोति । ततो माणवकस्य दच्ति-
खन्धं स्पृहा खवती्ेन दच्तिणपाणिना अव्यव-
हितं नाभिदेशं याचाग्थौ मन्लेण स्ृशति। ततो
माणवकस्य नाभमेरपरिदेशं मन्त्रेण आचायः
स्पृशति । ततो माणवक्दयदेशं मन््ेणाचाय्धः
सपृश्रति। ततो दच्िशे पाणिना आचा
माणवकस्य दच्िगस्वान्धं स्पृशन्‌ मन्त्रं जपति।
ततो वामेन पाणिना माणवकस्य वामस्वान्धं
स्पश्त्नाचा्यी मन्तं जपति । अथाचायी माण-
वकं मन्त्ेण सम्बोधयति। खथ सम्बोधितं माण-
वकं आचाया मन्ल्ेण परेषयति। ब्रह्मचारी तु
स्व॑ वाएमिति ब्रुयात्‌ । . ततोऽेरत्तरमागे
गत्वा अचाग्थं उदगयेषु कुशेषु प्राङ्युखं उप-
विश्रति । तत शआाचार्य्याभिसुखो माणवकः पाति-
तदच्तिणजानुः उदगगयेष कशष उपविश्रति।
ततः प्रवरसंख्यया पञ्च वा चयो वा मेखला-
यन्नोपवीतरूपम्र्थयः कत्तवयाः। अधनं माय-
वकमाचाय्थैख्िःप्रदच्िणं कारयित्वा जितां
मुन्नमेखलां परिधापयन्‌ मन्त्ंदयं वाचयति ।
ततो यज्ञोपवीतं छष्णसाराजिनान्वितं चाचा
माणवकं मन्त्रेण परिधापयेत्‌ । ततो मायवक-
खा चायस्य उपसन्नो मवति । ततस्तमुपसन्नमाय-
वकं खाचाय्यः प्रथमं पादं पादं ततोऽंमद्धे ततः
छत्‌खां साविचीं अध्यापयेत्‌। तत आचा््ौ
माणवकं महव्याहतीः एथक्‌ एथक्‌ त्वा
प्रणवपूब्निका अध्य पयेत्‌ । ततो वेत्वं पालाश
वा माणवकषपरिमाणदश्डं माणवकाय प्रयच्छन्‌
खाचाय्यी माणवकं मन्तं वाचयति। अथ रहत -
दण्डो ब्रह्मचारी प्रथमं मातरं भि्तां पा्यति ।
ततो माद्बन्धून्‌ ततः पितरः ततः पिबन्न्‌
सतोऽन्यां श प्राथयेत्‌ । ततः सव्वे लब्यभेच्तं खाचा
याय निवेदयेत्‌ । ततः पुब्बेवदाचाग्य। यस्तसमस्त-
महव्याहृतिहोमं छत्वा पादेशपमाणां एताक्तां
समिधं तृष्णीमम्नौ त्वा पतं कम्मं समाप्य
उदीच्यं श्राद्यायनहोमादिवामदेद्यगानान्तं कम्मं
निब्बै्तयेत्‌ । ततः यदि पितवाचाच्यत्तदा कम्मै-
कारयिद्धब्राद्मणाय दल्िणां दद्यात्‌। अथनन्य-

उप

वाचा्यी इतः तदा येन ङतः स तस्मे दक्तिशां
दद्यात्‌ | अऋ्फचारी तु तचरेव शाने दिनान्तं यावत्‌
बाग्धतन्तिेत्‌ । ततः प्राप्तायां सन्यायां सन्था- |
समुपास्य कुपणडिकोक्तविधानेन समुद्धवनामान- |
मभिं संस्थाप्य मन्तं जल्ला दत्िं जानु, भूमौ
निधाव दत्तिणपञ्िमोत्तरक्रमेय उदकाञ्जलि-
सेकमभिपय्ध्तणश्च कत्वा समिद्धोमं कुर्व्यात्‌।
ततः प्रादेश प्रमाणष्टताक्तसमिच्लयं गडोत्वा चाद्य
न्तयोल्लष्णीं मध्ये समन्तं अभ्रौ जुद्धयात्‌ । ततः |
कम्मररेषोक्कविधिना एनरपि अभरिपयीच्तणोष-
क्रमं दच्तिणपश्िमोत्तरक्रमेय उदकाञ्जलिसेकं
कर््यात्‌ । ततः ब्रह्मचारी अभ्निमभिवाद्य मन्ते
शामिं विद्टज्य अतीतायां सन्यायां भित्तालब्ध-
मन्नं च्तारलदयवजित सष्टतमुदकेनाभ्यच्य भच्तण- |
प्रकरणोक्तविधिना भञ्जीत। रशतचाभिकम्म
समावत्तगपरथन्तं पत्यं सायं प्रातः क्त्यम्‌ ॥ |
इत्यपनयनकम्मे समाप्तम्‌ ॥ इति भवदेवभटुः॥ |
(बराद्यण-च् च्िय-वैश्यानामन्टतम मन्वय-वयः शौल-
प्रतैययै-श्तै चाचार-विनय-शक्ति-बल-मेधा-ति
शति-मति-प्रतिपत्तियक्तं तनुजिह्ौख्दन्तायम्ट-
जुवक्ताच्िनासं प्रसन्नचित्त-वाकचेष्टं लेशसहच
भिषक्‌ शिव्यमुषनयेत्‌। तो विपरीतगुणं
नोपनयेत्‌।

उपनयनीयन्त ब्राद्यणः प्रशस्ते तिथिकरय-
सुह्ृततेनत्त चेष प्रश्तायां दिशि खुचौ समे देशे
चतुदेन्तं चतुरखं स्थण्डिलमु पलिप्य गोमयेन |
दर्भः संस्तीययं एष्पर्लाजभक्तंः रेख देवताः यज-
चित्वा विप्रान्‌ भिषजश्च तचोल्लिस्यभ्यच्य च |
दच्तिणतो ब्राद्यं ` स्यापवित्वाममिमु पसमाधाय |

खदिर-पलाश्र-देवदारु-विच्वानां रूमिद्धिशतुणां | उपनिषत्‌, [द्‌] स्री, (उपनिषद्यते प्राप्यते ब्रह्म-
. विद्या अनया इति। उप +जि+सद्‌ + क्किप्‌)

वा त्तीरडच्ताणां न्यमोधोडम्बराश्त्यमधृकानां
दधि-मध-एताक्ताभिरीर्ववीदौमिकेन विधिना-
खपेणाज्याङतोकंड्धयात्‌ । सप्रयवाभिमदहाव्या-
ृतिभिस्ततः प्रतिदेवतन्टर्षीश्च खाहाकारच्च|
कुर्यात्‌ शिष्यमपि कारयेत्‌ ॥ ब्राह्मगच््रयाणां
वर्शानामुषनयनं कुमति राजन्यो इयस्य वैश्यो
कैश्यस्यैवेति । शृडमपि कुलग यसम्पनचं मन्तरवल्ने-
मनुपनीतमध्यापयेदिदयेके ॥ ततोऽभि तिः परि

णीयाभिसात्तिकं शि व्यं रेयात्‌ ¦ काम-कोध-लोभ-

मोदह-मानादङ्कारेर्वयापारष्य--पेशुन्यातालस्याय- |
शस्यानि हित्वा नीच-नख-रोश्ना सुचिना कषाय-
वाससा सद्यत्रतब्रद्यचर्य्थाभिवादनतत्परेगावश्यं
भवितव्यं मदनुमतस्यान-गमन-शयनासन-मोज-
नाध्ययन-परेण भूत्वा मत्ियदहितेष वत्तितव्य-
मतोऽन्यध्ा ते वत्तमानस्याधम्मा भवत्यफला च
विद्या न च प्राकाश्यं पराग्नोति। अहंवात्वथि'
सम्यर्वत्तंमाने यद्यन्ययादर्शो स्यानेनोभाग्‌ भवेय-
मफलविद्यश्च ! दिज-गुर-दरिद्-मितच-प्व्रजितो

पनत-रूाध्वनाथाभ्यपगतानां चात्मबान्धवानाभिव

खभेषजेः प्रतिकन्तव्यमेवं साध भवति । व्याधशाकु

निक-पतित-पापकास्ां नच प्रतिकत्तवयभेवं वि-
द्या प्रकाशते मित्रयशो धर्म्माथैकामां ख प्राप्नोति । |

|
॥
|
1

९१९

उप
भवतश्वा्॥
“द्ष्येऽदधमी तच्निधनेहनो दे
छृष्णेतर ऽप्येवमदर्दिसन्यम्‌ ।
अकाल विद्युत्‌ -स्तनयिन्तघोषे
खतन््राषच्तितिपव्ययासु॥
इसशानयानाद्यतनाहवेषु
मदोत्‌सवौ त्‌ पातिकदश्नेषु ।
नाध्येयमन्धेव च येष विप्रा-
नाधीयते नाशुचिना च निम्‌”
इति सश्चते चस्थाने दितीयो $ध्यावः॥)

उपनायः, पै, (उपनयते आचाय्थसमीपमिति । उप

+ नी + घञ्‌ ।) उपनयनम्‌ । इति हेमचन्द्रः ॥

उपनायक्रः, ए, (उपभितो नायकेन |) नायकगुणो- '

त्वबंकथयकः। यथा,--

“नायकस्य गुणोत्कर्षकथका उपनायकाः" ।

इति सङ्गीतदामोदरः ॥ #॥ उपपतिश्च ॥ (उप-
नयतीति । उप +नी + रवुल्‌ । प्रापके, चि ॥)

उपनाहः, पै, (उपनद्यते ऽस्मिन्‌। उप + नइ + घञ्‌।)

वीणादितन्त्रवन्धनस्थानम्‌। तत्पर्य्थायः। निबन्धनम्‌
२। इत्धमरः॥ त्रगलेपपिण्डः। इति मेदिनी ।
प्रलेप इति भाषा । (यथाइ सुश्रतः

“चादौ विन्न पनं कुर्यात्‌ दितीयमवसे चनम्‌।
ढतीयसुषनाइच्च चतुर्थी पाटनक्रिवाम्‌”॥)

उपनिधिः, पु, (उपनिधीयते इति । उप+नि-+
धा + कि।) उपन्धस्तवस्त्‌। श्ाप्यदव्यम्‌ । तत्प- |

यायः न्धासः। २ । इत्यमरः ॥
(“वासनस्थमनाख्याय इन्ते न्यस्य यदपितम्‌ ।

बरव्यसुपनिधिः प्रोक्तः सखूतिष स तिवेदिभिः”। |
|

वाषदेवपुच्ः। इति विष्णपुरागम्‌ +)

घः । वेदान्तशासत्रम्‌। निजेनस्यानम्‌। ति
मेदिनी ॥ (वेदशिरोभागः। तच चतुणां वेदानां
अश्रोतिसददितश्रताधिकसहखसं स्का उपनि-
षदः। तथाहि! ऋच खुकविंशतिः। यजुषो
नवाधिकश्तम्‌ । सान्नः सहखम्‌ । पञ्चाशदुप-
जिषदोऽचवेणस्य ॥ ब्रद्यविद्या ) समौपसदनम्‌।

उप

# 1
| सर्व्व॑सार निरालम्बं र दसयं वच्स्चिकम्‌ । ३६।
न त,
तेजोएनाद-ध्यान-विद्या-योगतत्वात्म बो धकम्‌॥४२॥

अ कनि १४ ९५
परत्राट्‌-चिशिखो-सीता-चूडानिर््वाण-मणडलम्‌॥४९॥

१९ १५५
दकच्िणाशरमं स्कन्द्‌ महानारायणाऽदयम्‌ ॥५३॥

॥
।
।
| १८
| रहस्यं रामतपनं वासुदेवञ्च मुद्भलम्‌ ॥ ५७ ॥

४ १९९ , _ ९

श्राण्दिल्यं पौ ङ़ं भिच्त मत्‌ श्प रीरकं शिखा ॥९३॥
4 ९९

वुरीयातीत-सन्यास-परित्राजात्तमालिका ॥ ६७ ॥

अव्यततोकाच्तरः ब सूर््याच्छध्यात्म-कुण्डिक्षा।9४॥
साविन्यात्मा पाखुपतं परब्रद्यावधुतकम्‌ ॥ ७€ ॥

चिएरातापनं देवौ चिरा ५-५-११ ॥ =४ ॥
९४ ९५ १९ , ९७
हृद यं कुण्डली भस्म रुद्राच्तगण-द शनम्‌ ॥€०॥
।-
| वार्वारि ९9॥
गोपालतापनं छष्णं याज्ञक्ल्कं! व राह कम्‌ ॥६८ ॥
शाद्यायनी इयस्रीवं दत्तात्रेयं च गारुडम्‌ ।१०२॥

९८ ९० [९०८
कलि-जावालि-सौ भाग्य-र इस्य-ऋ च-मुक्तिकाः”,

खच स्थितानामेकदे्रवाचिशन्दानां वितिः।

१ दसः परमहसः। २ विन्दरग्टतविन्दुः ।
३ नादोऽग्टतनादः। 8 शिरोऽचव्वेशिरः। ५शिखा-
धन्वशरिखा। € तापनी सिंहतापनी । ७ रस्यं
खकर स्यम्‌ । ८ तेजः तेजोविन्द्‌ः। € नादो नाद-
विन्दुः । १० ध्यानं श्यानविन्दुः । १९ विद्या ब्रह्म
विद्या। १२ परस्त्राट्‌ नारदपरिव्राट्‌। १२ चिशि-
खी चिशिखीत्राद्यणः। १४च्‌ड़ योगचूडामभिः ।
१५ मण्डलं मण्डलब्रा द्यणः। १६ दच्तिणा दच्िणा-
मूर्तिः । १७ अदयं तारकः । १८ रहस्यं राम-
रहस्यम्‌ ।१< महत्‌ महोपनिषत्‌ । २० शिखा
योगशिखा । २९ परिव्राजः परमहंसपरित्राजकः। `
र पूर्णा पूर्णा । रद्‌ कटः कटः । २७ कु-

दरति चिकाण्डश्रेषः। तत््वम्‌। इत्यमरटीकायां
भरतः॥ (दिनातिकन्तंयो ब्रतमेदः। यथा, खा-
छलायनग्टदह्यकारिका।

“परधम स्यात्‌ महानान्नौ द्वितीयञ्च महाव्रतम्‌ ।
ढतीयं स्याद्‌ पनिषद्‌ गोदानञ्च ततः परम्‌\।)

( मुक्तिकोपनिषदि अद्ाधिकशतोपनिषद्धेदा
पदश्िताः | यया,
इश-केन-कट-परश्न-मुरड-माण्डक्य-तित्तिरिः ॥७॥

रेतरेवश्च छान्दोग्यं डइदारर्टकं तचा । १० ॥
ब्रह्य कवल्य-जावाल-शेतारा इस आरुणिः ॥९६॥ |

£ न
गभो नारायशो दरो चिन्दर्नाद -शिरः शिखा ॥२३। |

1
मच्रावनी केषितको इव्नावाल-तापनौ ॥ २७॥

ण्डली योगकुग्डलो । २५. भस्मः भस्मजावालः । २६
गगः गणपतिः । २७ दशनं जावालदश्रेनम्‌ । २८
अभिदहोचकं प्रागाभिहोचम्‌ ।२<। कलिः कणिं-
सन्तर यम्‌ । ३० रहस्यं खरखतीर हस्यम्‌ ॥
असां मध्ये या वदेदान्तगंतास्ता अपि तजैव
प्रदशिताः ¦ वथा,--
सामवेदान्तगेताः बोड्शरसं स्थका उपनिषदः ।
व्यक्ताम्‌ १ अरुणिः २ कुण्डिका ९ केनः ४
कान्द्योग्यम्‌ ५ (या)जावालदश्ंनम्‌ € जावाली 9
महत्‌ = मेचाययी € मैत्रेयी ९० योगचुडामणिः
१९ रद्ाच्तम्‌ १२ वच्द्धचिकम्‌ ९२ वास॒देव॑म्‌
१४ सन्धासम्‌ १५ सादिची १६॥*॥

| शुक्तयजुन्वेदान्तर्म॑ता ऊन विंश तिसंस्यकाः
नेवा | उपनिषदः यधा,
कालाभिरज- खवा्ञ-चतरि-मन्तिकाः ३२ |

व्यतीताध्यात्मम्‌ ९ ईशावास्यम्‌ २ (जा)यावाशम्‌ इ

उप
तारसार: 8 तुरोयम्‌५ चि श्िखीई निरालम्बम्‌ 9

परमहंसः ८ पङ़्लम्‌ € ब्राद्मणमण्डलम्‌ १० त्रा- | उपपतिः, ए, (उपमितः प्रत्या । अवादयः कष्टाद्ययं
ण दयतारकम्‌ १९ भिच्त॒ १२ मन्ता १३ ।

मुक्तिका १४ याज्ञवल्कयम्‌ १५ ट इ दारणखयकम्‌ १६
शाच्ायणौ १७ सुबालः १८ हंसः १६ ॥*॥
छब्णयजु्वेदान्तगे ता दाविंश त्‌-संख्यकाः
उपनिषदः यथा,

1

अचिर अम्टतनादः२ अम्टत विन्द्‌: द अवधृतम्‌ ,
खकाच्तरा५ कठरुद्रः कठबल्लौऽ कलिसन्तरणम्‌< |
कालाभिरद्रः< कं वल्यम्‌१० च्तुरिकार१ गभः १२ |

तेजो विन्दुः९३ तेत्तिरीयकम्‌९४ दच्िणामूत्तिः१५ |
ष्थानविन्द्‌ः९६ नारायणं७ पञ्चब्रह्म ८ प्राणाभि-

होचम्‌१९ ब्रह्म ° ब्रद्ध वि द्यार२९ योगकुण्डलिनौरर

योगतत््वम्‌रद्‌ योगशिखार४ वराइः२५ शारी
सरकम्‌र्‌ ओकर इस्यम्‌२७ श्वेताश्वतरः २८ सव्वै-
सारः २९ खन्दः ३० खरखतौर इस्यम्‌ ३९ हद-
यम्‌ ३२।*॥

ऋग्वेदान्तगेता दश्र संख्यका उपनिषदः यथा,-- |

खच्तमालिका९ अत्मप्रवोधःर रेतरेयः३ कोषि-
तको$ चिरा नादविन्दुः निर्वाणम्‌ मुदूलाऽ
बङ्कच्ः€. सौभाग्यम्‌ ० || #|॥

अथन्ववेदान्तगता रकचिंशत्संस्यका उपनिषदः,

अथधन्वशिखार अथव्वेशिरःर छष्णःरे गणपतिः
गाड्रम्‌ ५ गोपरालतापनम्‌ € जावालम्‌ 9 विषएु-
सातपमनम्‌ ८ दत्तात्रेयः < देवी१० नारदपरि
ब्राजकः११ उसिंइतापनी १२ परब्रद्ध ९३ परि-
तराजकान्नपूणोा १४ परमहंसः १५ वाङ्परतम्‌ १६
परन्रम्‌१९७ भस्म६८ भावना मद्ानारावम्‌२*
महावाक्यम्‌ २९ माणड्कयम्‌ रर्‌ मुण्डकम्‌ररे राम-
तापनौ २8 रामर स्यम्‌ २५ ट इन्नानालम्‌ रर
शरभम्‌२७ शरा णिइख्यम्‌ २८ सीत २९ दय्यात्३०
इयमग्रीवम्‌ २१॥।५॥)
उपनिष्कर, क्तो, (उपनिष्किरन्ति सेन्यान्यच । उप
+निस+क्‌+घ। ऋदोरप्‌ तुन । अपोवाध-
कस्य ल्युटोऽपि घस्थापवादत्वात्‌ ¦ यदा उप निष्क
ग्थते सन्धेन्यते इति । छ + कम्भणि अप्‌ । ददुः
दुपस्येति षः।) एरपथः । इव्यमरः॥ राजपथः ।
इति हेमचन््रः॥
उपनिब्कृमयं ज्ञी, (उपम्बुम्यतेऽनेन ऊप +निर्‌-
+ क्रम + ल्यट्‌ । ) राजषयः | इति हेमचन्द्रः॥
निव्कुमणनामसंस्कारः ॥
उपनीतः, पै, (उप +न + क्त |) कृतोपनयनः इति
खतिः॥ (“अथोपनौतं विधिवद्‌ विपश्ितः'”
। इति रघः।३। २९ |) निकटप्राप्ते चि ॥
उपन्यासः, पु, ( उप + नि + यस च्ेययो + घञ्‌। )
वाक्ोधक्रमः। तत्यर्व्यायः। वा्ुखम्‌ २। इल-
मरः॥ (“तस्मात्‌ ब्रद्मजिन्नासोपन्धासमु खिन?» ।
इति शारीरकभाव्ये॥ €४।७। विचारः। यथा,
ममुः <।३१ ।
“विश्जन्यमिमं एुरमु पन्धासं निबोधत" ॥
“वच्छमाणं सन्वेजनदितं विचारं श्ट ।
इति तट्ीका |

उपपत्तिः, सती, (उप + पद्‌ + क्तिन्‌ ।) सङ्तिः।

उपपातकं,

२५७

छप
धनादीनामपणम्‌ । गच्छित इति भाषा॥)

दतीयया इति समासः) जारः । इत्यमरः ॥ नां
इति भाषा । तस्य लच्तगम्‌। आचार हानिहेतुः
परतिः। स चतुत्विधः। सान्वैकालिकपराङ्गना-
पराङ्ञुखत्वे सति सब्वेकालमनुरक्तोऽनुकूलः १।
सकलनायिक्राविषयसमसहजानुरागो दल्तिणः२।
भूयो निःशङ्कः छतदोषोऽपि भूयो निवारितो. |
$पि रूयः प्रञ्चयपरावणो ट्टः ३। कामिनौ.
विषयकपटपदुः शठः 8 | इति रसमञ्जरी ।
(यथा, मनुः ३।९१५५।

“पौ नभेवख कागाश्च यस्य चोपप तिरः)

निडेतिः। समाधानम्‌ । सिङडान्तः | प्रकरणप्रति
प्राद्याथसाधने तच्र तच यमाणा यक्तिः। इति
वेदान्तसारः ॥ (“उपयपत्तिमदू व्निताश्रयम्‌'

इति भारविः। २।१॥) हेतुः । यथा,
“रोतब्यः श्रतिवाक्छेभ्यो मन्तव्यश्चोप पत्तिभिः” ।

इत्यत्र उपपत्तिभि्बङ्भि हेतुभिरिति पच्तता-
ग्रस्यमाथुरी + सक्तिः । यथा,-- |
“लच्तणा श्क्धसम्बन्धस्तात्पर््यानु पपत्तितः? ।
इति भाषापरिच्छेदः ।८२॥ (उपायः। यथा माचे। |
“ऋपेच्तितान्योन्यवलोपपत्तिभिः'" । सिद्धिः ।
प्रा्िः। “खाथोापपत्तिं प्रति दुन्बैलाश्ः। इति
रघुः ॥ ५।१२ ॥)

उपपदं, क्ती, (उपोच्चारितं पदम्‌|) लेशः) इति

चिकाण्डश्रेषः।॥ समीपोचारणीयपदम्‌ । (यथा,
रघौ १६।४०। “तस्याः स रानोपपदं निशान्तम्‌ ?॥) |
यथा वा नामोत्तरे शम्भवन्भादि । समभिवयाद-
तखाथंपोषकपदम्‌। यथा प्रहारादौ प्रादि। |
इति वाकरम्‌ ॥
क्तो,
उप + पत्‌ + शिच + णव ।

यद्वा उपमितं |

उप

वेतनग्रहयपुन्वमध्यापनम्‌ । ग्टताश्ययनम्‌ २५
तत्त॒ वेतनप्रदानपव्वकाध्ययनम्‌ । पण्यानां
विक्रयः रद्‌ सतु तिललाच्तागोरसादौनां त्राद्धय

गोन विक्रयः। सर्व्वाकरेव्वधीकारः२ऽ9 सतुसु-
वर्णा द्यत्पत्तिख्थानेष राजाक्लया अधिकारः । महा-
यन्त्र पवत्तन २८ तत्त महतां उदकप्रवाइप्रतिबन्ध-
हेतू नां सेतुबन्धादीनाञ्च प्रवर्तनं अथवा कलादि

यन्लस्य शस्त्रतेजनादियन्तस्य च। ओोषधिदिंसनं
२९ तत्त॒ धान्धादौनां ययाकथ्धिन्राशः । स्त्रा-
जोवः दे०सतु भा्यादिस्त्रीणां वेश्यात्वं कत्वा
तदुपजौवनम्‌ । खभिचारकम्मे ३९ तत्त श्येना-
दिना यद्केन अनपराद्वस्य मारम्‌ । मूलकम्मे
₹२ तत्त मन्तो षधादिना वश्टौकरणम्‌ । इन्धना

मश्एव्कदुमाशां छेदन इर खात्माथं क्रियारम्भः २8
सतु अनातुरस्य देवपिचाद्यदेशमन्तरेण पाका-
द्यनुद्छानम्‌। निन्दितान्नस्य भच्तगम्‌ ६५ तत्त ल

नादेः सक्लदनिच्छया अथवा ग कदेवलतस्करा-
द्त्रभक्तणम्‌ । अनाहिताभ्निता इई सातु सम-
स्य श्रौतस्मात्ताभरगपरिग्रहः। स्तेयं ३७ तन्त
छवगत्रव्यादन्यसारनवयापद्रणम्‌ । देवषिपितृणां
ऋणा शोधनं ३८ असच्छासतराभिगमनम्‌ इ< तत्त
शचतिरूतिविरुदडधशस्छशिच्तणम्‌ पाषरश्ास््रा-
भ्वासो दा । कौशौलब्यकरिया ४० सातु तौ
चिकंस्य सततानुखानम्‌ । धान्यस्तेयं १ पशुस्तेयम्‌
४२ कुप्यल्तेयम्‌ ४३ मद्य पस्तोनिघेवनम्‌४४ स्त्ोगधः
४५ श्रूदबधः ४ वैष्यवधः ४७ चचियबधः ४८
नान्तिकयम्‌ 8६ । तत्त्‌ अदृ टाथ कम्भाभावनबुदधिः ।
नालति परलोक इति वा। इति मनुः खूलपाणिश्च।॥
(अस्य पायञ्ित्तादिका प्रायञ्चित्तशब्दे ब्रदटयम्‌ ।)

उपपाप, ज्ञी, (उपमितं पापेन |) उपपातकम्‌।

इति सतिः।

( उपपातयति नरके यत्‌। | उपर, ज्ञी, ( उप समीपे एरम्‌ ।) शाखानगरम्‌ ।

इति हेमचन्दरः॥

पातक्घेन |) पापविशेषः। तत्त ऊनप्चाश- | उपएुराणं, ज्ञी, ( उपमितं एराणेः। ) व्यासहृता-

दिधंयया। गोबधः १ अयाज्ययाजनम्‌ २ पर-
दारगमनम्‌ द चआत्मविक्रयः ४ गुरुत्यागः ५।
माढद्यागः ९ पिटटव्यागः ७ रुषां खुशरुषाद्यकरणं |
व्यागः। खाध्यायत्यागः = स तु सन्वेदा ब्र्मयन्न्‌- |
त्यागः । अधीतवेदविस्ररणञ्च। अभ्रिद्यागः< स |
तु समार्ताभिहोच्यागः। सत्यागः १० स तु
तस्य सस्कारभरणाद्यकंरयम्‌ । परिवित्तिता १९१
सातु कनिष्ठेन आदौ विवाहे छते ज्येष्टस्य ।
परिवेदनं १२ तत्त अदत दार ज्येष्टसत्तवे कनि-
स्य | तयोः कन्यादानं १३ तयोर्थाजनं १४ वत्त
तयोरेव विवाद्वादौ पौ सोडियम्‌ । कन्याया दूषणं
१५ तत्त॒ मेधनवज मङ्गलो प्रच्तेपादिना रूषणम्‌ ।
अङ्ल्या यो निविदारणमिति यावत्‌ । बाडंव्ये ९६
तत्त निषिडधडद्धिजौवनम्‌ । त्रतलोपः ५७ स तु
ब्रह्मचारिणो मेधनम्‌। तड़ागविक्रयः१८ अराम-
विक्रयः १९ दारविक्रयः २० पत्यविक्रवः २९
व्राता २२ सा तु यथाकालमनुपनयनम्‌ । बान्ध-

त्यागः रद्‌ भ्टताध्यापनम्‌ २8 तत्तु प्रतिनिवत-

ष्टादश्एराणसद एनानामुन्यादिप्रणोताण्टादण्पुरा-
साणम्‌ । यथा,

“अन्यान्युपएराणानि मुनिभिः कथितान्यपि ।
आद्यं सनत्कुमारोक्तं ९ नारसिंं र्‌ ततः परम्‌ ।
ढतौयं वायवौवद्ध ३ कुमारेण च भाषितम्‌ ।
चतुथे शिवधभ्भाख्यं 9 साच्तान्नन्दीशभाधितम्‌ 1
दर्न्वाससोक्तमाश्चय्थे ५ नारदीयमतःपरम्‌ € ।
नन्दिकैश्वरयम्मञ्च तथेवो शनसेरितम्‌ ८ ॥

कापिल € वारु शं९० शाम्बं १९ कालिकाङ्यमेव च १२।
माद्र ९२३तथा कल्कौ ९४ दवं १५ सव्वोाधसिदधिदम्‌॥ `
पराशरोक्तमपरम्‌ १६ मारीचम्‌ १७माखराङवम्‌१८.

त्र देवं देवौएराणम्‌ । इति मलमासतत्वष्टेत-
कृूम्मधुरायम्‌ ॥ (रखषां विन्तृतिस्त तत्तच्छन्दे
द्व्या |)

उपपुष्पिक्रा, स्त्री, (उपगता एष्यभिव विकाश

त्वम्‌ । च्टम्भगसमये मुखब्यादानात्‌ तथात्वम्‌ । )
च्म्भा | हाद इति भाषा । तत्पर्य्यायः । इा-
फिकार। स्ति इारावली।॥

उप
उपप्रदानं, ज्ञी, (उप समोपे प्रदानम्‌ । ) उत्कोचः ।
इति हेमचन््रः ॥ घस इति भाषा । (यथा कथा-
सरित्सागरे २४ तरङके।
“उपधदानं लिनामेकं छयाकषयौ वधम्‌” ।)
उपञ्ञवः, पै, (उप +शु +अप्‌ | ) राङ्ग्रहः। वि-
क्लवः । उत्पातः । इति मेदिनो ।
(“उपश्ञवाय लोकानां धूमकेतुरिवोत्ितः” |)
इति कुमारे । २।३२।) ग्रहणम्‌ । यथा “उप-
क्षवे चन्द्रमसो रवेश्च” ¦ इति स्तिः । (उत्पात-
खचकोऽनिलादिः । यथा, “किन्न वाग्वादिरुप-
ञ्ञवो वः” | इति रघः। ५।६ | भीतिः | ““टपा-
इवो पञ्चविनः परेभ्यः” । इति'रषः । १३।७।
“उपञ्चविनो' भववन्तः'” । इति मलिनाः ॥)
उपभूषणं, क्ती, (उपमितं भषणेन |)
घरटाचामरादि । यथाः
^“घर्टाचामरकुम्भादि प्राचो पकरणादिकम्‌ ।
तद्श्रूषणान्तरे दद्याद्यस्मात्तदुपश्रूषणम्‌'॥ इति ।
(प्रावारः पानपाच्च गेणड़को गटदमेव च ।
पयङ्गादि यदन्यच्च सधे तदु पथूषणम्‌ ॥
श्ति च कालिकाएुराये ९८ ध्यायः ॥
उपभ्रत्‌, स्त्री, ( उप +भ्ट + किप्‌ । ) चक्राकारयन्न-
पाचं । इत्यमरः ॥ (यचा, ओौचद्धञे। १।१९०।९६॥
“पाणिभ्वां जुह्कं परि्टद्यो पभ्ट्ाधानम्‌।)
उपभोगः, ठै, (उप + खज + घञ्‌! ) मोजनाति-
रिक्तमोगः । तत्पर्य्यायः । निर्वेशः २ । इवथमरः ॥
(“प्रियोपभोगचिङेषु पौरोभाग्यमभिवाचर न्‌” ।
इति रघुः । १२।२२ । तथा च इढतिः।
५“ सआआगभेनोपभोगेन नदं माव्यमतोऽन्यधा'' ।
“नन जातु कामः कामानामुपमोगेन शाम्यति" ।
इति मनुः। २।९४॥)}
उपमा, स्त्री, ( उपमीयते इति । उप +मा+खय्‌
+ टप्‌ ।) उपमानम्‌ । सादृश्यम्‌ । इत्यमरः ॥
(“खछटोपमं ति सितेन शम्भृना”'। इति माघे १।४।
“चऋपि लङ्धितमध्वानं बुधे न बुधो पमः" ।
इति रघः। १।४७।) तस्य वेदिकपर््यायः।
इदभिव ९ इदः यथा २ अभिंये ३ चतुरञख्िदद-
मानात्‌ ४ ब्राद्यणात्रतचारिणः ५ इत्तस्यनुते-
एर हृतवयाः ई नारच्याभगं 9 मेषोभूतोऽमोषन्रपः
= लब्गुषः € लदशः ९० तदत्‌ १९ तथा १५२ ।
इति इादशोपमाः। इति वेदनिषैटौ ३ अ-
ध्यायः ॥ ( अर्थालङ्गारभेरः । विस्तृतिस्तु उपमा-
लङ्कार शब्दे जरया ॥ )
उपमाता, [ ऋ ] सनी, (उपमिता मात्रा | ) धात्री
इति जटाधरः ॥ मातुः सदृशौ । सा षड्विधा
यथयाइ सप्तिः ।
“मातुःष्वसा मातु लानौ पिटब्यस्त्नी पिदष्वसा |
ऋश्रुः पूव्वेजपलौ च मादतुल्याः प्रकीर्त्तिताः” ॥
उपमानकत्तेरि चि ।
उपमाने, क्ती, ( उपमीयते इति| उप+मा+
ल्यट्‌ ।) उपमा । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे ।४।५।
“"उपमानमभूद्‌विलासिनां
करर यत्तव कान्तिमत्तया ।

२५८

उप
साटृष्यन्ञानम्‌। उपमितिकरणम्‌। यथा गौ मंवय-
स्तयेतिवाव्ये । ““प्रसिडसाधम्मर्गात्‌ साध्यसाधन-
मुपमानम्‌" । इति न्धायद्त्रम्‌ । प्रसिद्धस्य
पु्प्रमितस्य गवादेः साधम्मर्पात्‌ सादृश्यात्‌ तज्‌-
ज्ञानात्‌ साध्यस्य गवयादिपदवा्त्वस्य साधनं
सिद्धिरुपमानसुपमितिर्यत इ्यध्याहारेण च
करणलच्तणम्‌। अच च वेधर््मपमितिमपि मन्यन्ते
टीकाक्लतः। यथा च खतिदीघंय्रोवत्वादिपश्च-
न्तरवेधम्मेप्ञ नत्‌ । उद्र करभपदवाच्यताग्रः।
खवमन्धोऽपि उमानस विषय दरति भाव्यं । तथा

सुद्गपर्णीसदृशौ आअबधौ विषं इन्तीत्यतिदेश- ,

वाक्यां ज्ञाते सुद्रपर्गींसादृश्यन्नाने जाते इय-
मोषधी विषहरयोद्यपमित्या विषवौक्रियते
इत्यादि ॥)

>
उपमालङ्कारः, एँ, ( उपमव अलङ्ारः | ) साम्या-

लङ्कारः । यथा । उपमामाइ ।
“साभ्ये वा्यमतेधम्म वाव्यैवये उपमा इयोः"? ।
तद्धेदाः। सा दिविधा । पर्णा लुप्ता च। तल्ल-
च्तणम्‌ । यथा, - ¢
“सा पूर्णा यदि सामान्यधस्म श्यो पम्यवाचि च" ।
इयं एनः आनौ यार्था च । तल्लच्तणन्तु ।
“श्रौती यथेववाशरन्द्‌। दवार्यौ वा वतियदि ।
आर्था तु स्यसमाना्यास्तल्यायौ यच्च वा वतिः” ॥
दे चिधा। तडिते समासेऽथ वाक्ये । उदादरणम्‌।
““सौरभमम्भो रइ वन्मु खस्य कुम्भाविव स्तनौ पीनौ ।
दयं मदयति वदनं तव शरदिन्दुयेधा बाले" ॥
अच क्रमेय त्रिविधा ओरती ।
“मधुरः सुधावदधरः
प्रह्नवतुल्योऽति पेलवः पाणिः ।
चकितम्टगलोचनाभ्यां
सदृशो चपले च लोचने तस्याः"॥
अचर क्रमेय चिविधा खार । पूर्णा षड़व तत्‌।
“लुप्रा सामान्यधम्मदिरेकस्य यदि. वा इयोः ॥
याणां वानुपादाने ओरौ याथो सापि पुव्वंवत्‌”"॥
स्यश्च तडिते ओन असम्भवात्‌ प्बौक्ञरीत्या
पञ्चप्रकाराः। उदाइरणम्‌।
“सुखमिन्दुयेया पाणिः पल्लवेन समः भिये ।
वाचः सधा इवौकत्ते विम्बतुल्यो मनोऽग्सवत्‌” ॥
“सा लुप्ता पश्चधा एनः।
आअधारकम्भविदिते दिषिधे च व्यचि क्यडि।
कम्भक्जामुलि च स्यादेवं पञ्चधा एनः" ॥
उदारम्‌ ।
“अन्तःएरौयसि रगेषु सुतीयसि त्व
पौरं जनं तव सदा रमणीयते ओोः।
दृष्टः पियाभिरग्टतयुतिद रंमिन््र-
सश्चारमच सवि सञ्चरसि त्तितीश"”।॥
तदेवं दशप्रकारा लुप्ना। सा एनददिंधा । वाक्य
गता समासगता च । यथा ।
“उपमानानुपादाने दिधा वाक्चसम(सयोः"? |
खौयार्थोत्वमेदेन चतुल्निधत्वसम्भवेऽपि प्राचीन-
री्या दिप्रकारत्वमेवोक्तम्‌। एन्दिंधा ।

|
|
|

|

उपयमः,

“खौ पम्यवाचिनो लोपे समासे करिपि च हिधा"?

उप

उदाइरणम्‌ ।

“वदनं ्टगशावाच्याः सुधाकरमनोहरम्‌* ।
“गदभति श्रतिपरमं शक्तं निनदन्महहात्मनां पुरतः”
एनर्धम्मोपमानयोर्लोपे दिधा। तद्या ।

“दधा समासे वाक्ये च लोपे धर्म्मौपमानयोः'
उदाहरणम्‌ ।

“तस्या सुखेन सदृ शं रम्यं नास्ते न वा नयनतुल्यम्‌"
एनदिधा ।

“क्रिप्चमासगत देधा धम्मे वादिविलो पने"? ।
उद्‌!इरणम्‌। विधवति मुखानलमस्या इव्यादि ।
“उपमेयस्य लोपे तु स्यादेका प्रयये क्यचि” ।
उदादइरणम्‌ | .
“अरातिविक्रमालोकविकश्वर विलो चनः ।
रपाणोदय्रदोर्दण्डः स सहखायुधीयति” ॥
धम्मापभेयलोपेऽन्या च । उदाहरणम्‌ । “यशसि
प्रसरति भवतः च्षीसोदौयन्ति सागराः सर््वै'” ।
चिलोपे च समासगा । यथा। राजते ग्टगलोच-
नेत्यादि ।

“तनो पमाया भेदाः स्युः सप्तविंश तिसंस्यकाः'”।
पूणां षड्विधा । लुप्ता चैकविंश्रतिषिधेति भि-
लित्वा सप्तविंश्रतिपक्नारो पमा" । इति सादहि्य-
दपंगस्य १० परिच्छेदात्‌ संष्डीतः ॥

उपमितिः, स्त्री, (उप +मि+ क्तिन्‌ ।) उपमा । इति

शब्द्रनावली। न्यायमते सादृश्यच्ञानजन्यन्ञानम्‌।
यथा “गोसदृशो गवयपदवाच्य इत्थाकारशक्ति-
ज्ञानम्‌ । अस्य करणं गवादिसादृ श्ववत्‌ पिखप्र-
अत्तम्‌। अस्य व्यापारः अतिदिष्टवाका्ंसरर-
णम्‌” । इव्यपमानखण्डम्‌ । अपि च । भाषा-
परिच्छेदे ॥ ७€-८०॥

“यामीयस् प्रथमतः पश्यतो गवया दिकम्‌ ।
सादृश्वधीगेवादीनां या स्यात्‌ सो पमिति सूता १
वाक्धाथ॑स्यातिदे शस्य सुएतिब्योपार उच्यते ।
गवयादिषदानान्तु शक्तिधोरपमाफलम्‌ ।
पदच्चानन्तु करणं श्रक्तिधीरुपमाफलम्‌”” ॥

उषमेतः, ए, (उपमां इतः प्राप्तः |) शालदच्तः।

इति शब्दचन्द्रिका ॥ (शालटच्तो हि सर्ी्रतत्वात्‌
उन्नतानामुपमाख्थानम्‌ । इत्ययः |)

उपयन्ता, [ ऋ ] ए, ( उप + यम +ढच्‌ |) पतिः।

इति जटाधरः। (“खयोपयन्तारमलं समा-
धिना” । इति कुमारे ५।९५। “अयो पूयन्त्रा
सदृ ष्टेन युक्ताम्‌”? । इति रघुः॥७।९॥)

ए, (उप + यम्‌ + खप्‌ |) विवाहः ।
इत्यमरः॥

उपयाचकः, चि, (उपर समीपे याचते इति । उप +

याच + वुल्‌ |) समीपे या च्‌नाकर््ता ॥

उपयाचिवं, चि, {उप + याच्‌ +क्त |) खेदटसिद्धये

देवाय देयं वस्त॒ । तत्पग्योयः । दिव्यदोहदम्‌ र्‌ ।
इति चिकाणश्टेषः॥ (प्रा्ितम्‌। यथया, कथा-
सरित्छागरे १३ तरद ।

“तस्यो पयाचितान्येव्य तचत्याः कुब्पेते जनाः ।
तत्ततृबाज्कित सं सिदिहेतो ल्तेरपायनेः?, ॥)

उपयाचितकं, चि, (उपयाचित + कन्‌ |) उपयाचि-

उप

तम्‌ । खेटलब्धये देवदेवम्‌ । इति जटाधरः ॥
(यथा, कादम्बरी । ““सिद्धायतनानि छत विंविध-
देवतोपयाचितकानि"? ॥)

उपयामः, ए, (उप + यम्‌ + घञ्‌ |) विवाहः । श्य-
मरः। (यच्ञाङ्पाचविश्रेषः । यथा यजुर््वदे ७।8 ।
१९१ । ““उपयामग्हौतोऽसि" । उपयाम्यतेऽनेन ।
उप+ यम + णिच्‌ +अच्‌ । इति ब्युत्यच्यः सि- |
डम्‌॥)

उपयक्तः, चरि, (उप + युज्‌ + क्त।) योग्यः। उच्ितः।

उपयोगः, ए, (उपयुज्यते इति । उप + युज्‌ + घज्‌)
चरणम्‌ । इति विजयरच्तितः,। इटसिद्या्थ-
चापारः। इति विष्णुमिश्रः॥ (“खनङ्लेखक्रिय-
योपयोगम्‌” । इति कुमारे । १। ७! भोजनम्‌ ।

“खौ वधात्नविाराणासुपयोगं सखावहम्‌'। इति

निदानस्थाने प्रथमेऽध्याये वाभटेनोक्तम्‌ ।)

उपयोगिता, खी (उपथोगिन्‌ + तल्‌ ।) उपयोगिनो
भावः । फलसाधनत । धयोजनम्‌ । खानुक् ल्यम्‌ ।

उपयोगी, [न्‌ ] चि, (उप्योगोऽस्यास्तीति। उप-
योग + इनि ।) उपयुक्ञन्व्थादिः। कियासा धनम्‌ ।
नुकूलः ॥ ( ^तदुपयोगीनि शारीरकसचरा-
दौनि” । इति वेदान्तसारे । ₹। उपभोगग्रवयम्‌।
यथा कथासरित्छागरे। ११५ तरङ्गे ।
“अस्ति कन्धारलं मे र्ह्यतामुपयोगि चेत्‌” ।)

उपयोषं, य, 'उपजोषम्‌। ओआनन्द्‌ः। श्यमरटीकायां
भरतः॥

उपरक्त, ए, (उप +रञ्ज+क्त।) राङग्रस्तः सुय
न्त्र । इयमरः॥ राडः। इति हेमचन्द्रः ॥

उपरक्तः, चि, (उप + रन्न + क्त ।) सनातः । रैव-
मानुषान्यतर पौडायुक्ताः । इत्यमरः ॥

` उपर तयं, क्ली (उपगतं रच्तणं यच।) रत्तणा थं सैन्य-
खापनम्‌। चौकी इति स्यातम्‌ । तत्प्ौयः ।
सच्जनम्‌ २। इत्यमरः ॥

उपरतः, चि, (उप+रम+क्त |) म्टलः | इति
खतिः। (यथाह नारदः ।
“वितुच्ंषरते एच्ला विभजेयुधंनं पितुः” ॥)
िरतः॥

उपरलस्युः, चि, (उपरला ना स्पुदा धना्याकाङ्का
यश्य |} सत्यपि सत्वे खग त धनेच्छार हितः, |
मानाधिकरयखत्वसमानकालोनेच्छा प्रागमावा-
सखमानकालोनेच्छाध्वंसवान्‌ । इति द(यतत्वम्‌
शच्छार डितः । ( ^“ पितुखुपर समुहे” । इति
याज्नवस्केयः ॥)

उपरतिः, खरी, (उम +रम्‌ + क्तिन्‌ ।) बिरतिः।
इति हेमचन्द्रः ॥ (यया, माकगडेये <१।८। |

“कि्स्योपरतौ शक्तो नारायणि ! नमोऽ ते" ॥}
“निग्टहौतेन्दरियाां विषयेभ्य उपरमणम्‌ ।
अथवा विदितकम्भणां विधिना परित्यागः” ||
इति वेदान्तः॥
उपरमः, ध, (उप +रम + घन्‌ । निपातनात्‌ ने
छडिः।) उपरतिः। इति रेमचन्द्रः। (““फेनोपरमे
कस्वत्रवयं नियोजयेत्‌” । इति वै यके ।)
उपरखः, पु, (ऊ पिरव रसेन |) उषधावुः। तद्यथा । |

\- व?

खप
देघरम्‌। अजञ्चनम्‌। कङ्‌ । गन्धार । गरिकम्‌
च्ितिनागः। शैलेयं । इति राजनिधंण्टः॥
“गन्धो हिङ्गलमभरतालकशिलाः खोतोऽञ्जनरट-
णम्‌, राजावत्तंकचुम्बकौ स्फटिकया शद्धः लटो
गैरिकम्‌ । कासीसं रसकङ्कपदं सिकता वोलाख
कङ्कम्‌, सौराष्री च मताञखमी उपरसा दलस्य
किचिङ्गणैः"" । इति भावप्रकाशरस्य परव्ैखणे
प्रथमभागे ॥)

उपरागः, ए, (उप + रञ्च + घन्‌ |) राङ्गस्तखन््रः।

ख्यं । इत्यमरः ॥ (“उपरागान्ते शशिनः समु-
पगता रोडहिणीयो गम्‌" । इति शाकुन्तले । निकट -
स्थितित्वात्‌ निजगुणादेरन्यचारोपणम्‌ ।-यथा
स्फटिकस्तम्भे रक्तएव्माणां रक्तिमारोपः ।) राङ्कः।
विगानम्‌ । परीवादः । इति ₹ेमचन््रः॥ दुनेयः।
गहकल्लोलः। व्यसनम्‌। इति मेदिनौ ॥ (यथा
रघौ १९। 9 । ^विभभिं चाकारमनिरेतानां
म्टणालिनौ हेमभिवोपरागम्‌"" ॥)

उपरामः, ए, (उप + रम्‌ + घञ्‌ |) निडक्तिः।

स्थायः। आआरतिः २ अवरतिः ३ विरतिः इत्य-
मरः॥ विरामः ५ उपरमः € इति भरतः।॥ चा-
रामः ७ उपरतिः < इति हेमचन््रः ॥

उपरि, य, (उद्भ ऊरदधायां ऊर्दात्‌ ऊर्द्धायाः ऊ

ऊधो वा वस्यागतो रमगीयं वा । “उपर्युपरि
खात्‌" । ५।३।३१। इति ऊद्ध॑स्योपादेश्ो रिक्‌
प्र्ययञ्च॥) ऊद्धंम्‌ । इति व्याकरणम्‌ |` उपर
इति भाषा।
(“त्वग्थासन्ने नयनसुपरि स्यन्दि शङ्के ग्टगाच्छाः ।
मीनच्तोभ।चलकुवलयश्री तुलामेष्यती ति?” ॥
इति मेघदूते उत्तरमेषे ३९ श्रोकः ।
“खवाद्छुखस्योपरि एष्यड्धिः
पपात विद्याधर दत्तमुक्ता'' |
श्ति रघः।२।९०॥)

उपरि त्‌, अ, (ऊद्धं ऊ्धाया ऊर्द्ात्‌ ऊद्धांयाः

ऊषः उद्धा वा बसति आगतो रमशीयं बा।
“उपरि उपरि्धात्‌” ।५। द । ३९। इृद्धंस्य

, पादेशो रि तिल प्र्ययख्च ।) उपरि । ऊम्‌ ।

इति देम चन्रः । (यथा रामायणे $ काद्डे ।
“नाधन्तान्नो परिष्धाचच गतिर्न न चाम्बरे,” ।)

उपरीतकः, ए, श्दङ्गारबन्धवि शेषः । चासन ब्रौधन

इत्यादि भाषा । तस्य लच्तशं यया |
“रकपादसुरौ छत्वा दितीयं स्वन्धसं स्थितम्‌ ।
नारं कामयते कामी बन्धः स्यादुपरीतकः" ॥
इति रतिमञ्जरी खच विपरीतकोऽपि पाठः॥

उपरूपकं, गी, (उपमित रूपकेण ।) नाटकविशेषः ।

सतु खद्ादश्रविधः। यथा|

“नाटिका चोटकं गोष्टौ सट्क नाद्यरासकम्‌ ।
प्रस्धानोल्ञाप्यकाव्यानि पोङ्कणं रासकन्तथा ॥
संलापकं श्रीगदितं शिस्पकञ्च विलासिका ।
दुम्मेल्लिक्ा प्रकरणी दह्लीशो भाणिकेति च।
अदाद प्राङरुपरूपकाणि मनौषिशः।

विना विरेषं सर्व्वेषां लष्छा नाटकवन्मतम्‌'* ।
इति साहि्यदपेे ई परिच्छेदः।

उप
उपरोधः, प, (उप +रुष्‌ + घन्‌) अनुरोधः॥
(पतिवन्धः। “अन्येषामपि मैच्तोपनौविनां टयप-
रोधं करोषि"? इति महाभारते खादिपन्ब॑ि।
३। ९ । ^तपोध्ननिवालिनासुपरोधो माभरत्‌”\।
इति शाकुन्तले पथमाङ्के ॥)

उपरोधकं, क्गी, (उष + रध्‌ + रल्‌ |) गरमौगारम्‌;

वासग्य्हम्‌ । इति शब्द्रन्नावलौ ॥

उपर्ुपरि, य, ऊद्धौदधै। उपर उपरि इति भाषा।

सामौष्यम्‌। यथा “उषग्यैपरि यामम्‌” । इति
व्याकरणम्‌ ॥

उपलः, पु, (उपलाति। उपर +ला-+क। यदा, ऊं

शम्भु पलति यः । उ + पल + अच्‌ |) पादायः।
(यचा,+--

“रेवां जच्छस्युपलविवमे विन्धपादे विशीर्णाम्‌", ।
इति मेघदूते पुनवेमेषे १९ स्लोकः) रनम्‌। इति
भेदिन ॥ (यथा मनुः । १९।१९६७।
“मणिसुक्तापरवालानां तालस्य रजतस्य च ।
अयःकास्योपलानाच्च दादशाहं कणाच्नता"” ॥
बालुका । यथा,“भिषगुपलाप्रचिगो नना'” । इति
ऋग्वेदे । € । १९१२।३। “उपलेव बालुकासु"”
इति भाव्यम्‌ ॥)

उपलच्तयं, जौ, (उप + लच्त्‌+ ख्युट्‌।) खजहत्‌-

खा्ंलच्तःणा ।

(“खलिधये पराच्तेषः परार्थे खसम्ंणम्‌।
उपादानं लच्यचचे्ुक्ता खुदेव सा दिधा ॥

यथा कुन्ताः प्रविश्न्ति। इव्युपादानम्‌ | गङ्गायां
घोषः। इयुपलच्तणम्‌” । इति का्पकाश्ः |)
रकपदेन तदरथान्धपदाथंकथनम्‌ । यथा,खदितश्वम्‌।
“देशान्तरे रटत पत्यौ साध्वी तत्पादु कादयम्‌ ।
निधायोरसि संडा पवि ेच्नातवेदसम्‌" ॥

चच परादुकादयमिव्युपलच्तणं बबान्तरमपि॥

उपलच्छः, ए, (उप + लच्त + एत्‌ ।) खयः । अव-

लम्बनम्‌ ॥

उपलधिप्रियः, पए, (उपलधिः पिये यस्य ।) चमर-

नामवनजन्तुः। इति राजनिधंण्टः |

उप्रलन्धार्था, स्री, (उपलब्धः खौ यस्याः) खास्या-

विका ।.इत्यमरः। हिंतोषदेशादिकथा॥

उपलब्धिः, स्त्री, (उप + लभ + क्तिन्‌ |) मतिः।

परा्षिः। (वथा,. रः ५।५९ | “डया हिमे स्यात्‌
खयदोपलब्धिः” |) ज्ञानम्‌ ¦ इति मेदिनी ॥ (यथा
महाभारते ९४। अनुगौतापव्बंि | ९९] २९ ।

“कामन्तु गः खेषु एणेष सङ्गः

कामश्च नान्योन्यगुणो पलब्धिः ।

खस्नान्‌ विना नान्ति तवोपलनि-

स्तावदृते त्वां न भजेत्‌ पः?” ॥)

उपलमेदी, ए, (उपलं भिनत्तीति । उपल + भिद्‌ +

णिनि।) पाषायमेदी डच्तः। शति राजनिषयटः॥
(अष्समेदशष्देऽस्य गुणादयो ज्ञातव्याः॥)

उपलम्भः, ध, (उप + लम + घञ्‌। उपसर्गात्‌ खल-

घशोरिति' नुम्‌ ') खनुभवः। इत्यमरः ॥
(यचा रघुः १४।२।
“विस्यष्टसखान्धतया न ददौ

उप
ज्नातौ सतसाशसखो पलम्भात्‌” |)
उपलम्भः, चि, (उप + लभ + रत्‌ । “उपात्‌ प्रशं
सायाम्‌” । ७।२।९९ | इत्यनेन सिद्धम्‌ ।) स्तव्यः ।

सूवोपयक्तः। यथा उपलम्भः साधुः । इति मुगध- |

गोधव्याकरणम्‌ ॥
उपला, स्री, (उप+ला+क~+ टाप्‌) शक्घोरा।
इति मेदिनी। ( “सितोपला तु गोत्तौरी"।
इति वैद्यकचक्रपाणिसं यहे यष्याधिकारे।)
उपलिङ्क, क्ती, (उपमितं लिङ्गेन |) उपद्ववः। अरि-
ष्टम्‌] इति हेमचन््रः। (“केनचित्‌ उपलिङ्कानि
गायता” इति इषंचरिते पच्छमोच्छखे 1)
उपक्ञेषनं, ज्ञो, (उप + लिए + ल्युट्‌ ।) गोमयादि-
लेपनम्‌) इति विकारडशेषः॥ (यथा पञ्चतन्ते।
“त्रैव देवायतने संमाजैनोपकेपनमग्डनादिकं
कम्मे समाच्चापयति""।)
उपवटः, पै, (उपमितो बटन |) प्रियाल्च्तः । इति
राजनिर्घण्टः } (प्रियालश्रब्देऽस्य गुणादयो यां -
स्थेयाः)
उपवनं, ज्ञी, (उपमितं वनेन |) छचिमवनम्‌। वा-
गान इति भाषौ । तत्पर्य्थायः। आरामः २। इत्य-
मरः॥ (यथा, मेघदूते पुत्बेमेघे २४ श्लोकः।
“पाखच्छायोपवनढतयः केतकः डचिभित्न” ।
“सा केतुमालोपवना डदद्धि-
विहारशैलानुगतेव नागैः") ।
इति रघः। १९६।२६॥)
उपवर्तने, ज्ञो, (उपागत्य वतन्ते खचर । उप+इत्‌
+ ख्यट्‌ |) जनपदः। जनपदसमुदायः। जनपदेक-
देशः। सजलनिजंलस्थानमाच्रम्‌। इति भस्तः॥
तत्पर्य्यायः । देशः २ विषयः ३। इत्यमरः ॥ (यथया
काश्ौखष्े । -
“तस्योपवततनेऽप्येको न श्रुतो गो भित्‌ कचित्‌”)
उपवषेः, पै, सुनिविरेषः । तत्यर्य्थायः। इलभ्टतिः २
कृतकोटिः ३ अयाचितः 8 । इति चिकारडशरेषः॥
उपवष्ेः, पै, (उप +ड + घज्‌ ।) उपधानम्‌ ।
इत्यमरः ॥ वालिग्र इति भाषा ॥
उपवल्तिका, स्री, अम्टतखवालता | इति राजनि-
धंशटः ॥
उपवसथः,धु,(उपागत्य वसन्ति चर । उप + वस्‌ +
उपसगे वसेः इति अथप्रद्ययः |)
यामः । इति हेमचन्द्रः । ( यथा,-शतपथ-
ब्राद्यणे । १ १।९।७। “तेऽस्य विश्वे देवा एए हाना-
गन्ति तेऽस्य ग्टहेषृपदसन्ति स उपवसथः''।
यागयुब्बेदिनम्‌ ॥)
उपदस्तं, क्ती, (उप + वंस + क्त !) उपवासः इत्य-
मरः।
उपवासः, धै, (उप + वस + घञ्‌ |) खगन्धाधानम्‌ ।
इति मलमासतत्लम्‌। अषोराचभोजनाभावः।
तत्प्थायः। उपवस्तम्‌ २ । दइव्यमरः॥ पोधितम्‌३े
उपोषणम्‌ 8 खौ पवन्तम्‌ ५। इति तदोका॥
खस्य प्रमागम्‌।
“उपाढन्तस्य पापेभ्यो यस्तु बासो गुरः स |
उपवासः स विज्ञेयः सव्वंभोगविबर्््ितः, |

₹६०
खप
४
अस्याथेः । उपाडन्तस्य निङत्तस्य । पापेभ्यः पाप-
कम्भेभ्यः। गुणाः । सव्वेभूतेषु दया च्तान्तिः खग-
दधया शनै चं अनायासः मङ्गलं काणं अस्पृहा
ह

च | सव्वेभोगविवव्नितः शास्त्राननुमतन्धत्यगौ-
तादिसुखरद्ितः । वधो पवासे भोजन चतुदटय-
जिरङत्तिमाह महाभारते ।
“सायमाद्यन्तयोरङ्नोः सायं प्रातख् मध्यमे ।
उपवासफलं पे ोवव्ये भक्तचतु यम्‌" ॥

प ।
उपवा सदिने दच्जनीयानि । अञ्ननम्‌। रोचनम्‌ ।
गन्धः । पुष्म्‌ । माल्यम्‌ । अलङ्कगरः। दन्तधाव .
नम्‌ । गाचाभ्यङ्ः। शिरोभ्वङ्गः। ताम्बलम्‌ । यचा -
न्यत्‌ बलरागछ्लत्‌। दिवाखाएः। अन्तक्रौडा ।

मैथुनम्‌ । स्तीणं सरागसम्मे्तण स्य प्र बरतादिष |

एच्लोत्यततिपय्न्तं ऋतौ सछलत्‌ स्त्रीगमने न दोषः ॥
तत्वा परदिने वच्लनौीयानि। कांस्यपात्रे भोज-
नम्‌ । मूांसभोजनम्‌। स॒रापानम्‌। मधुपानम्‌ |
लोभः। वितथभाषणम्‌ । वथायामः। व्यवायः
दिवाखापः। अञ्जनम्‌। शिलापिद्भच्तणम्‌ । म-
दधरभच्तणम्‌। एनम जनम्‌ | अध्वगमनम्‌ । यानम्‌ ।
श्चायासः। दयुतक्रीडा । सभ्यः ! परान्नम्‌ । केलम्‌ ।
चकम्‌ । कोरदूषकम्‌ । शाकम्‌ । खधिकष्टतम्‌।
ग्यम्बु पानम्‌। इति रकाद शौतत््वम्‌ ॥ उपवासा-
साम्ये प्रतिनिधिः ¦ खन्दपुरागम्‌ ॥
“पच वा विनयोपेतं भगिनीं श्वातरं तथा ।
खषामभाव ण्वान्ं ्राद्यगं विगियोजयेत्‌”। इति ।
“भार्या भद ब्रतं कुयात्‌ भाखोयाञ्च पतिस्तथा |
सामये दयोत्ताभ्यां व्रतभङ्गो न जायते” ॥
इति गरुडपुराणम्‌ ॥ तदनुकल्यः।
“नक्तं इविष्याच्नमनोदनञ्च
फलं "तिलाः च्तौरमथाग्बु चाज्यम्‌ ।
यल्यश्चगव्यं यदि वाध वायुः
परशस्तम चोत्तर मुत्तर च" ॥
इति वायुपुराणम्‌ ॥
“उपवासासमथश्वेदेक विषन्तुं भोजयेत्‌ ।
तावद्धनानि वा दद्यादयद्धक्ताद्िगुगं भवेत्‌|
सहखसम्मितां देवीं जपेदा प्राणसंयमान्‌ ।
कुर्याद्दश संख्याकान्‌ यथाशक्ति व्रते नरः" ॥
शति ब्रद्यवरवत्तएुराणम्‌ ॥
“खट तान्यत्रतन्नानि आपो मूलफलं पयः|
इविर््राह्मणकाम्या च गुरोवंचनमौबधम्‌ |
इति बौधायनः॥
उपवासी, [न्‌] चि, (उपवासोऽस्यास्तीति । उप-
वास + इनि ।) उपवासयुक्तः । अहोराचभोजना-
भावविशिष्टः।
(“विमाने शेखसंय्र्यान्ति मासो पवासिनः'' ।
इति महाभारते ई३। माकण्डेयसमस्यापव्वंणि
दागकथने । १९९ ।५९॥
“दिवोपवासीौ तु निशामिषाशी
जटाधारः सन्‌ कुलटाभिलाघौ।
अयं कथायारुशचार्दगडः
शटाग्रणीः सपति -विखभण्डः'” ॥
दति इास्याणंवः।)

उप
उपवाह्यः, पै, (उत्‌रृष्टो वाद्यः |) राजवाइकहन्तौ । ,
तत्र्ययाथः । राजवाहयः २। इति हेमचश्ः॥
(गजारोदणादिसम्मानयेग्यः । यथा, रामायणे ।
२।४५।१६।
^धम्भतः स विश्ुदात्मा वौरः शुभद एत्रतः।
उपवाद्य्तु वो भर्ता नापवाह्यः एरादनम्‌'”॥)
उपविषं, कती, (उपमितं विषेण !) छचिमविषम्‌ ।
तत्य्थौयः। चारं २। गरः ३। इति हेमचन््रः॥
(पै, पारिभाषिक्रविषः। यथा,-
“अकंच्तीरः खृ्च्तीरः तयेव कलिहारिका ।
करदौरोऽथ धुच्तरः पञ्च चोपविषाः ताः”॥
केषाञ्चिन्मते सप्त उपविषाः। यथा,-
“शक सेडगदधुल्त्रा लाङ्गल करवीरकः ।
ग॒ञ्चाहिफेनमियेताः सप्तो पविषजातयः””॥
इति शराङ्धरे मध्यखण्डे दद्श्राध्याये ॥)
उपविषा, स्त्री, ( विषमुपगता।) अतिविषा | इय
मरः॥ आतव इति भाषा । (अतिविष) श्दे ऽस्या
गुणादयोऽव गन्तव्याः!)
उपविष्टः, चि, (उप + पिष +-क्तं।) असीनः। इति
हेमचन्द्रः वसा इति भाषा । (यथा, माकंण्डेये
देवीमाहाल्ये। ५१। २८ । “उपविष्टौ कथाः
काश्चित्‌ चक्रतर्े्यपार्थिवौ""॥) (
उपवीतं, क्ती, (उप+वि +ड + क्त।) वामस्कन्धा-
पितं यक्ञदचम्‌ । यज्नखचमात्रम्‌ । इयमरः । `
चतर इति भाषा (यदुक्तासुपनिषदि ।
“ऊद्धंन्तु तरितं काय्य तन्तु्रयमधोटतम्‌ ।
चिढ्तश्चोपवीतं स्यात्‌ तस्येको ्रभ्थिरिग्यते” ॥
देवला इ |
“यन्ञोपवीतकं कुर्यात्‌ खत्राणि नवतन्तवः” ।
तद्रयमेव सर्व्वदा धारणीयं उत्तरीयवस््राभावेतु `
तच्ितयं धारणोयम्‌ । यदुक्तम्‌ ।
'्यन्ञोपवीते दे धार्ये श्रौते स्मात्ते च कणि ।
दतीयसुत्तरीयायें वस्त्रालाभेऽतिदिश्यते" ॥
तत्सुवभेद ख मनुना वशंमेदेन उक्तः।२।४७। यथा, `
“कार्पासमुपवीतं स्यात्‌ विप्रस्यो डढतं चित्‌ |
ष्रगद्धचमयं राज्ञो वैश्यस्याविकसो चिकम्‌'” ॥
यथा, माघे । १। ७।

“क्तो पवीतं हिमशुभ्नमुच्चकीः'।
“मुक्तायन्ञो पवीतानि विभ्नतो हेमवल्कलाः५ ।
इति कुमारे । ६।६॥)

उपवेदः, पै, (उपमित वेदेन |) पधानवेदातिरिक्त-
वेदः। स चतुर्बिधः। चआयुव्वदः ९ धनुर्वेदः २
गान्धव्येषेदः इ स्थापत्यवेदः ४ । इति श्रीभागवतम्‌॥
उपवेशनं, क्ती, (उप + वि +च्यट्‌ ।) श्ितिः।
वसन इति भाषा । खस्य गुणाः। मेदोदीतिन्नेश्र- `
सौकुमायय॑सखकारित्वम्‌ । इति राजवल्लभः॥
उपव्यात्रः, प, (उपनतो श्यात्रेण |) चिचकः। इति
राजनिर्घण्टः ॥ चितावाघ इति भाषा। (घी,
व्याघ्रस्य समीपे इति । शादंलसमीपम्‌ ।)}
उपश्रमः, ध,*(उप + शम्‌ + घन्‌ ।) शमता । तत्प
ययायः। शमः २ श्रान्तिः ३ शमथः 8 दष्णाच्तवेः |

५} इति हेमचन््रः । (यथा, महाभारुते। |

उप

पौष्योपाख्याने । ३।१२०। न ष्िमे
उपशमं गच्छति" । तथा पवो धचन्द्रोदये । ५।
१५। “तथायमपि छतकत्त्यः संप्रति परमा-
मुपश्रमनिद्छां पप्तः”)

उधश्रायः, पै, (उप + शौ + अच्‌ |) निदानपञ्चकान्त-
मंतसोगज्ञानजनकः । तस्य लच्तणम्‌।
““हेतुव्याधिपिपय्येस्तबिपय्य स्तायकारिणाम्‌ ।
वखौवधात्रविदाराणामुपयोगं सुखावहम्‌ ॥
विद्यादुपशयं याधेः स हि साढ्यमिति स्तः" ।
इति निदानम्‌ ॥ (“अस्मिन्नये उपरश््यः एनरेतु-
खाधिविषरीतानां विपररोतार्थकारिगाश्चौषधा-
इारविद्ाराणां उपयोगः छखानुबन्धः*। इति
चरके निदानस्थाने प्रथमोऽध्यायः!)

उषश्र्खं, क्री, (उपगतं शल्यम्‌ ।) याम परान्तमागः ।
तच्र््यायः । ग्रामान्तम्‌ २। इत्यमरः॥
(वचा. रघौ १५ । ६०।
“उपश्ल्यनिविदेत्तेखतुर्दारमुखी बभौ" ॥
“स्मच विश्रालो पशल्ये कमप्याक्रीड़मासाद्य ” ।
इति दश्रकुमारे॥)

उपशायः, पु, (उप + श्र + घन्‌ ।) पर्याय शयना धंकः।
प्रहरिकादीनां करमेण शयनम्‌ । तत्पर्य्यायः। वि-
शायः २। इत्यमरः॥

उपश्रुतं, तरि, (उप~+स्रु+क्त।) प्रतिश्चतम्‌। अङ्गो-
छतम्‌ । इत्यमरः ॥

उपश्रुतिः, स्त्री, (उप्यते । उप+श + क्तिन्‌ |)
दैवपश्रः। यथाह हरावली।
“नक्तं निगन् यत्‌ किचिच्छभाखुभकरः वचः।
शूयते तदिदुर्धीरा देवपन्नमुपश्रुतिम्‌'” ॥
(डप खमौपे श्रुतिः अवगम्‌ । समौयश्चवणम्‌ ।
उपमिता श्रुद्या। वेदसटृशौ शतिसदृश्त्वात्‌
तथात्वम्‌ |)

उप्टम्भकः, ए, (उप + स्तन्‌भ + रल्‌) आधि
क्वम्‌ । यथा। उच्ैःश्रवादीन्‌ तेजोभागोपद्धम्भः
कतया प्रच्तयोग्यत्वात्‌। इति बौ दाधिकारचि-
न्तामणिः॥

उपसंग्रहः, ए, (उपसंरट ह्यते इति । उप + सम्‌ +
ग्रह्‌ +ऋखप्‌ ।) पादस्पश्पव्बकनमस्कारः | तत्प-
गथायः। पादग्रहणम्‌ २ अभिवादनम्‌ ३। इति
हेमचन्द्रः॥ (उपकरयम्‌ । यथा, महाभारते 8।
कीचकवधपव्बेगि । १६।१५।
“डपातिद्धम इाबाड्ः पय्येङ्ग सोपसं यहे" |)

उपखं राद्यं, ति, (उपसंद्यते इति । उप + सम्‌ +
ग्रह्‌ + ण्यत्‌ ।) उपसंग्रह णीयम्‌ । अभिवाद्यम्‌।
पादे ग्रहौतवयम्‌ । इति इलायुधः।
(यथा मनुः। २।१३२।
“भातुरमर्योपसं माद्या सवर्णाऽदन्यहन्यपि'” ॥)

उपसंानं, को, (उपखंवौय तेऽनेन । उप +सम्‌ +
वये + श्यल्युट्‌ इति ल्युट्‌ । ) परिधानवस्त्नम्‌ ।
इत्यमरः ॥ (यथा मुग्धबोध शब्दसंज्ञायाम्‌ ।

“वद्यो गोपसंव्याने"? })}

उप्रसं हारः, ध, (उपसं हरणम्‌ । उप + सम्‌ + ह +

घम्‌ ।) न्तः । शेवः । यया।

रश

उप
“उपक्रमो पसं हारयोः शएक्तात्वक्षौ तेना ।
इति सप्तमोप्रकरणे तिश्या दितत््वलिखनम्‌ ॥
(रकचौकरगम्‌। सम्यगाहरणम्‌ ॥}
उयसत्तिः, स्त्री, (उप + सद्‌ + क्तिन्‌ ।) सङ्गमाचम्‌ |
प्रतिपादनम्‌। सेवा । इति हेमचन््रः।
उपसद्‌, पै, (उप>+ सद्‌ + किप्‌ |) खभिविश्टेषः।
यथा । वङ्किएराे गणमेदनामाध्यायः॥
“गाद पत्यो द च्तिणाभिन्तयेवाइ वनोयकः ।
रते$प्रयस््रयो मुख्या शेषाखो पसदस्त्रयः" ॥
(ख््री,यच्रमेदः । अआशलायने ४।८।१.अयोपसद्धि
प्रचरति” । इति । समी पस्थिते व्थाचलिङः |)
उपसदनं, ज्ञी, (सदनस्य रदस्य समीपे । यद्वा, उपं
+ सद +च्युट्‌ ।) ग्टहइसमीपम्‌। (यथा रामायणे
१।५०।९६।
“धन्यो ख्नुग हतोऽस्मि यस्य मे सुनिषङ्कव।
यन्ञोपसदनं ब्रह्मन्‌ प्राप्तोऽसि मुनिभिः सह” ॥
उपसेवनम्‌ | प्रा्िः।यथा,मद्ाभारते वनपर्वणि ।
^“ तच्रो पसदनं चक्रे बो स्येष्वस्तनक्म्भणि" ॥)
उषसन्नः, ति, (उपर + सद्‌ + क्तं ।) उपनतः ।
स्थितः । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मद्ाभारते १२
मो च्तधग्भपन्बेि । २८७।११ ।

“ब्रवीतु भगवांस्तन्मे उपसन्नोऽस्मधीदहि भोः) `

उपसम्पन्नः, त्रि, (उप + सम्‌+ पद्‌ + क्त |) यज्ञाधे-
इत पदः । तत्पर्यायः । पमीतः ₹ प्रोच्ितः ३ ।
पाकेन रूपरसादिसम्पन्नयञ्जनादिः। तत्वर्य्यायः।
प्रणीतः २। इत्यमरः। पय्थाप्तः | संखवतः | प्राप्तः।
ग्टतः। इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मनुः ।५। ५१ ।
“श्रोतिये तूपसम्पन्ने चिराचमश्चिभवेत्‌”' |)

उपसरः, ए, (उप + रट + प्‌ |) स्रीगव्यादिष पुङ्क-
वादीनां प्रथमगर्माधानाव मेधनाभियोगः। तत्प-
य्थायः। पजनः२। इत्यमरः ॥ (यथः, पाणिनि
इ।३।७९। “प्रजननं प्रथम गभग्रहणम गवासुष-
सरः” | निरवच्छंदगमनम्‌ । यथा, भट्टिः! वीः
नासुपसर दृषा" । खचर जयमङ्कलस्वाङइ । “दीनां
उपसरः नैरन्तर्येण निगं मनम्‌" ॥)

उपसर्गः, पै, (उप + टज्‌ + घञ्‌ ।) रोगभेदः। (यथा,
सश्चते । “च्तीणं इन्युश्वो पसर्गाः पथरूताः” |) उप-
ज्ञवः । इति मेदिनी ॥ (वथा, माकंश्ेये €२। ७ ।
“उपसर्गान शषा स्त मदामारीसमुद्धवान्‌"› ।)
धातोः पव्मैव्तिविं शति संख्यकप्राद्यव्यम्‌। यथा ।
प्। परा। अप। सम्‌। नि। अव। अनु । निर्‌ ।
दुर्‌ । वि) अधि।ु। उत्‌ । परि। षति।
खमि । अति । खपि। उप। आङ्‌। अस्य
प्रमाणम्‌ ।
“निपौताश्वादयो ्ेयाः उपसर्गास्ति प्रादयः
द्योतकत्वात्‌ कियायोगे लोकादवगता इमे"?
स चिधा। “श्वात्वथं बाधते कच्चित्‌" यथा
अदत्ते । “कश्ित्तमनुवत्तते”। यथा प्रद्धते।
“तमेव तरिशिनच्छन्यः"? । वचा प्रणमति । ““डप-
सगंगतिख्िधा"?। अपि च।
“उपसगे धात्वर्थो वलादन्धच नीयते।
नीहासाच्ारसंहारप्रतोहारप्रहारवत्‌””॥

उप

इति मुग्धबोधटौकायां दुर्गादासः

उपसव्जन, ज्ञौ, (उप + टन + ल्युट्‌ ।) पधानभिच्रम्‌।
तत्पर्यायः । खपधानम्‌ २ अपायम्‌ ३ | इत्यमरः
(यथा, मनुः € । २१९९१।
“उपस््लनं प्रधानस्य धम्मेवो नोपपद्यते",
(विशेषणम्‌ । त्यागः । उपद्रवः। यथा खनध्याय-
पकरे मनु.,
“निषोाते भूमिचलने ल्योतिषामुपसर्ज्जने? |)

उपसपकः, चि, (उप-~+ष्टप्‌ +रवल्‌ |) उपसर्पण-
कर्ता । उपासकः |

उपस्थो, स्त्री, (उप + रट + उपसग्धा काल्या प्रजने
इति साधः।) प्राप्तगभंय्रहणकाला गौः। ऋतु-
मतौ गौः] तल्पर््यायः। काल्या २। इत्यमरः ॥
कालपाप्तारे उषरता४। इति शब्दरुन्नावली ॥

उपसाय्यैः, चि, (उप + रट + णत्‌ |} समीपगमनीयः।
(वथा, पाणिनिः ३।१।६०४। “पजने काद्येति किम्‌
उपासार्य्था काशौप्राप्तव्या इतर्थः” |)

उपद्य्यकं, ज्ञी, खग्येसुपगतं उपद्य्ये खार्यं कन्‌ ।
चन््रपच्ते उपद््धमिव उपसग्येकं इवायं कन्‌ ॥
चन्र खग्यमरडलम्‌ । इत्यमरः ॥

उपद्ट्ु, करी, (उपष्टज्यतं सम इति । उप + खज्‌ +
क्ष ।) मेधनम्‌। इति चिकाण्ड शेषः । उपसग यस्ते
ि। वथा च याज्ञवल्क्रः ।
^तेगो पदो लभते न राज्यं राजनन्दनः” |
(ग्रहोषग्रस्त्न््रादिः । यथा मनुः,
“नेत्ेतोद्यन्तमादिव्यं नास्तं यान्तं कदाचन ।
नोपदे न वारिस्थं न मध्यं नमसोगतम्‌'” ॥
व्याप्तम्‌ । यथा, रघुः ““रोगोपदटतनुदुवंसतिं
स॒त्तः” ॥)

उपस्कारः, ए, (उप + छ + अप्‌ समवाये चेति सुट्‌ |)
व्ञ्चनादि सस्काराथधन्याकसषपपिष्टादिः। वेसार
वाटना दइ्वादि भाषा । तत्पय्थायः | वेसवारः २ ।
इत्यमरः ॥ (बथा रामायणे । २ । ६५। € ।
“मङ्गलालम्भनीयानि प्राश्नौयान्दुपस्रान्‌ ।
उपानिन्य्तथा पराः कुमारीबडलाः स्तिः?” |)
गदवासो पकरणम्‌ । तच्च दषदुपलद्ूादि ।
कनककुण्डलङारादि। इति ओौरष्णातक्ञालङ्कारः॥
तथा च याज्ञवस्क्वः |
“र हो पस्वार वाद्यानां दोह्याभर णकम्मिंणाम्‌।
मूल्यं लब्धन्तु यत्किखित्‌ सुख्वं तत्परि कौत्तितम्‌”१
(तथा च मनुः । ₹।६८।

पञ्चदूना ग्टइस्थस्य चू्लीपेषरपस्कारः””

“सज्जो पस्वारभेषजः' । इति सुखते दबस्थाने
चतुचिंशयोऽध्यायः॥)

उपस््री,खी,(उपमिता स्तिया ।) उपपत्री । ठेभिनी
इति भाषा ।॥

उपस्थः, ए, (उप +ख्या +क |) लिङ्गम्‌ । भगः,
क्रोडः इति भेदिनौ (“रयो पस्थउपाविश त्‌
इति गतायां १।४६।) गुद्यदारम्‌ । इति हेम-
चन्द्रः ॥ (यथा, मनुः। <= । १६२५ ।
“उपस्धसुदरः जा इस्तौ पादौ च पञ्चकम्‌”,।)
निक्रटे चि। इति णन्दरलावली ॥

उप

उपश्थाता, [ऋ ] चि, (उप समीपे तिष्ठतीति । उष
+स्था+टच्‌ |) ग्त्यः। “प्रेष्यो श्य उपस्थाता
सेवको$भिसरोाऽनुगः"। इति शब्दमाला ॥ (ऋ
तिगभेदे, ४॥
“भिषग ्व्याखपस्थाता रोगौ पादचतुख्यन्र्‌ ।
एखवत्‌ कारणं छेयं विकार स्यो पश्चान्तये ” ॥
इति चरके सूचस्थाने नवमोऽध्यायः 1)

उपस्थितः, ति, (उष समीपे तिषति स । उप-+
ख्या +क्त !) समीपस्ितः। तत्प््यायः। उपनतः र्‌
उपसन्नः३। इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, रघुवंशे ९।८७।
“उषस्धितेयं कल्याणो नाभि कौत्तित ख्व यत्‌” ।
“हेयङ्कवीनमादाय घोषडद्धानुपस्थितान्‌”” ।
इति च रघः१। ४५ ।) ग्ट: | शोधितः । इति
जटाधरः। (खनाेः। यथा पाणिनिः । ६ ।९।१२९।
“खअज्ञतवदुपस्थिते" अचर सिदान्तकनैसुदी । उप-
स्थितोऽनाषेः"” । इति ॥)

उषस्यं, ए, (उप + स्पृश्‌ + चन्‌ । स्पशंमाचम्‌ !
ख्छानम्‌ । आचमनम्‌ । इति मेदिनी ॥

उपस्यशंनं, क्ती, (उप्र + स्प श + च्यट्‌ ।) उपस्पश्राः।
इति धरणिः ॥ (यथा शमाये २।२५।.२४
“उपस्पश्चंनकाले तु त्वां रचन्तु रघत्तम ! ॥)

उथखत्व, जी, (ॐपगतं शत्वम्‌ ।) उत्पन्नभ्‌ । लभ्यम्‌ ।
खत्वास्यदीभूतभूम्यादि लन्पधनादि ॥

उपदतः, चि, (उप +इन्‌ +क्त |) नः । उत्पा |

तम्र्तः । अश्डबरवयम्‌ ॥ (“कर त्यवच्चो पहतं एथक्‌-
जनम्‌?? ।. इति किराते ¦ “किमेभिराशोपहता-
त्मरत्तिभिः”। इति कृमारे । ५। ७६॥)
उषसि, ज्ञी,(उप + इस्‌ + क्त !) दा स्यभेदः इति।
जटाधर ः॥ (र्यथा साहित्यदपंये ३य-परि च्छेदे २२८
“व्येष्टानां स्मितहसिते मध्यानां विदहसिताव-
इसिते च । नोचानामपहइसितं तथाति सितं च
षड्भेदाः॥ मधुरखरः विसितं सांसशिरःकम्प-
मवदसितं । अपद सितं साखाच्तं विच्िप्ताङ्ः
मवत्यतिहसितम्‌' 1) अपह सितम उपदसितम्‌
इत्षि पाठटः॥
उपहारः, पे, (उप + इ + घन्‌ |) उपप्तौकनवयम्‌।
तत्पर्य्यायः । ' प्राभ्टतम्‌ २ प्देश्रनम्‌ र उपायनम्‌
४ उपम्राद्यः ५ उपदा ई। इव्यमरः॥ (वथा,-
स्घौ ४।९४।
“'रलनषव्धोपदहारेगर च्छायामानव् पादयोः" ।
“बन्धुप्रीत्या मवनश्रिखिभिदंततदट यो पारः? ।
इति मेषदूते पव्वेभेधे ३९ श्रोकः। यथा,--
कुमारे । ६। ४२।
“क्योतिषां प्रतिषिभ्बानि परा्रुवन्त्य पहारताम्‌'› ॥
उपगतो हार इति वाच्ये इारनिकटस्थदय्यम्‌ ।
यथा,-- नैषधे । १।४८ ॥
“उसेखवा कुम्भयगेन च्टभ्भितं
नवोपष्ारेश वगस्कुतेन किम्‌”? )
उषङालकः, प, कुन्तलदेशः । इति हेमचन्द्रः ॥
उथद्धासः, पै, (उप + इस + घम्‌ |) परौहासः।
निन्दाथवाक्धादिः। विदुष ठा इव्यादि माषा।
“उपड्ासाय किं न स्यात असत्सकको मनीविखाम्‌'।

२६२
उपा

इति मलमासतत््वभ्‌ ॥ (तथा, रघः। १२ । २७।
““फलमस्यो पहासस्य सद्यः पाष्वसि पशय माम्‌”)

उप्र, जो, (उपडृरन्यच। उप +ङ+घ।) नि

जनस्थानम्‌ । (यथा टगवेदे < ।६। २८ । “उड्र
गिरीणाम्‌” ।) निक्षटम्‌ ! इत्यमरः
(““ऊर्मोपिवा डे ज॑ङव्याः समानीतंसुपहृरम्‌"”
इति महामारते।३] कुण्डला इर ण प्नैशि २०८।४॥
“सर्व्वानाहय उधह्ृरे वैद्यान्‌” । इति शर्व चरिते
पञचमोच्छासे ॥)

उपङ्करः, पै, (उप +ङ+घ।) रथः। इव्यणादि-

कोषः॥ (प्रान्तमागः। यथा ऋम्वेदे । ९ । ८७।२ ।
“उपंङ्ृरेष॒ यदचिध्वं ययिं वय इव मरुतः केन-
चित्पथा" ॥)

उपांशुः, पै, (उपगता अखंश्रवो यच ।) जपमेदः। इति

मेदिनी ॥

“जिङ्नौषटौ चालयेत्‌ किचिदेवतागतमानसः ।
निजश्वणयोग्यः स्यादुपांशुः स जपः स्तः” ।
इत्यागमः॥ (निगृषटे बाच्यलिङ्गः। यथा, महा-
भारते। ९।३।१९ । “अस्य ' ववेकसु पां व्रतं यदेनं
कच्चित्‌ त्राद्यणः . कच्विदथं भियाचेत्तं तस्तौ
दद्यादयम्‌”” |)

उर्षाश्, व्य, विजनम्‌ । रहः इत्यमरो मेदिनी च।॥

(यथा, र घः ८।१९८। “परि चेतुसुपांख धारणां कुश-
पुतं प्रवयास्तु विद्धरम्‌"' ।)

उपाकरगं, की, (उपाकियतेऽनेन । उप+च्ा+क्

ल्युट्‌ |) संस्वार पव्वैकश्रतिग्र हम्‌ । इत्यमरः)
पनां संस्वार गृन्येकदटननम्‌। इति स्तिः॥
(वथा, च्ाश्चलायने १९०।४ । “उपाकरणकाकतेऽश्-
समानीय” ॥)

उपाकम्मे, [न्‌] (की,उपाक्रियते ऽनेन । उप + आ +

छ +मनिन्‌।) उपाकरणम्‌। इत्यमरटीकायां
रायसुकुटः॥ (यया मनुः । ४ । १९९ ।
“ङपराकम्मेणि चोत्सगे चिराचं त्तेपं सुतम्‌ '१॥)

उपारतं, चरि, (उप +अा + रा + क्तं ।) उपद्रतम्‌ ।

इति मेदिनी

उपातः, प, (उ + +छं~+ क्त) यक्ते अभि-

मन्ता इतः"पसखुः । इत्यमरः ॥
(““नुपाछ्छतमां सानि देवान्नानि इर्वंषि च” ।
इति मनुः) उपद्रवः । इति हेमचन्द्रः ॥

उपाख्यानं, ज्ञी, (उण +चखा+ ख्या + ल्यट्‌ |) पब्ब

इन्तान्तकथनम्‌ । आस्थानम्‌ । वणनम्‌ । विशेष-
कथनम्‌ । यथा,

“सर्व्वाख्यानं खलं ब्रद्यन्‌ अतीवपरमाद्ञतम्‌।
व्पधुना ओओतुभिच्छामि दुगापाख्यानसुत्तमम्‌”” ॥
इति ब्रद्यतव्ते परछति खण्डे 9४ खध्यायः ॥
“टश नारद वच्छामि खधोपास्यानमुत्तमम्‌” }
इति च तच्रेव २८ अध्यायः॥

(“चतुरश तिसाइरलौ चक्रो भारतसंहिताम्‌ ।
उपाख्यान विना वावत्‌ भारतं प्रोच्यते बुः,”
इति महाभारते १।१।१०९ १)

उपागमः, ४, (उप + खा + गम्‌ + प्‌ ।) खौकारः।

निकटममृनम्‌ । इव्जयः

उपा

उपायहणं, की, (उप + खा + यह + ल्यट्‌ |) उपा-

करयाम्‌। संस्कार पुनयेकवेदयरहगम्‌। इत्यमर
टीकायां रायसरुकुटः ॥

उपाङ्ः, ए, (उपमितं खङ्गेन ।) तिलकम्‌ । तत्य-

ययोयः। पचावलौ २ पचतेखा द पाङ्ुलिः

एणः ५ तमालपचकम्‌ ई चिचकम्‌ 9! इति जटा
धरः॥ (एराग-न्याय-मौम सा-धम्मश्रास्ाणि वेदस्य
उपाङ्ानि॥)

उपात्त, चि, (उप + + दा + क्तं) प्राप्तम्‌ । वथा,

“तयं केचिदु पात्तस्य दुरितस्य प्रचच्चते।
अनुत्पत्तिं तथा चान्ये प्र्वायस्य मन्यते ॥
नित्यक्रियां तथा चान्ये छानुषङ्फलां श्ुतिम्‌”॥
इति प्रायचित्ततत्वीयजावालभविच्यपुराणव चनम्‌ ॥ `

उपात्तः, पै, (उप समीपे यान्तः ।) निम्मेदशश्ती ।

इति इलायुधः ॥

| उपायः, पै, (उप + अति + इ + च्‌ । उपगतस्य

अत्ययः अतिकम्थ गमनं वा |) शास्त्रतो लोक-
व्यवहारा व्यतिक्रमः। अतिक्रमः कमोल्ल्-
नम्‌। इयोः पयायः । पय्यीयः २ अतिपातः इ ।
इत्यमरः ॥ (यथा पाणिनिः ३।३। ३८ । ^“परा-
वनुपात्यय इशः" |)

उपादानं, की, (उप +ड + दा + ल्युट्‌ |) खख-

विषयेभ्य इन्दरियौकवंगम्‌ | :। प्याहारः
२। इत्यमरः॥ (यणम्‌ । “स्यादात्मगोष्ययादा-
नात्‌ ख्षोपादानलच्तणा""। इति साहित्यदर्पणे
१० परिच्छेद) हेतुः। इति चिकागड देषः ॥ न्यायः
मते॥ समवायिकारणम्‌ । प्रडत्तिजनक ज्ञान ॥

उपादेयः, चि, (उप + खा + दा +यत्‌।) ग्राह्यः ।

उत्तमः। उत्वुदटः । इति वेदान्तः ॥

(५ मवे सौरं शित्वा शमसखसुपादेयमनघम्‌”१।
इति शान्तिशतक्ते । १।२९ ।) विधेयकम्मै । इति
तिथितत्वम्‌।॥

उपाधिः, ए, (उप + खा + धा + कि |) धम्मैचिन्ता।

कृटम्बव्धाटतः । इत्यमरः ॥ कलम्‌ । (यथा रामा-
यथे २।११९।२९।

“उपाधिने मया कार्यौ वनवासे जुगु श्चितः"” |)
विशेषणम्‌ । इति मेदिनौ | (“पदाथंविभानको-
पाधिमत्तम्‌' इति मुक्तावलौ | < |) नामचिजकम्‌।
इति शब्दरलावली ॥ न्यायमते साध्यदथापकष्व
सति हेतोरव्यापकः। यथा धमवान्‌ वङ्किरित्यच
च्यादरकादं उपाधिः। खस्य प्रयोजनम्‌ । यभि-
चारस्यानुमानम्‌ । अलङ्ारमते ातिगखक्भिया-
यदृच्छाखरूपः ॥

उपाध्यायः, पै, (उपेय अधीयतेऽस्मात्‌। उप +

अधि + इ + घज्‌) अध्यापकः । इत्यमरः ॥ वेरेक
देशाध्यापकः। यथा,

“र्कदेशन्तु वेदस्य वेदाङ्ान्यपि वा एनः ।
ओऽध्यापयति उच्छयसुपाध्यायः शं उच्यते”

इति भविष्ये र खअध्थायः॥ मानवे २।१४५
श्लोके च।॥

उपाध्याया, शी, (उपेव्वाधोयतेऽस्याः। इर्खेति-

खे अपादाने स्िथासुपलं ख्यां तदन्ताश्च वा

उप्रान्तः,

उपा

ङौषिति घन्‌। टाप्‌ }) खध्यापिका | विद्योष-
देभ्रिनौ। इत्यमरः।
उप्राश्यायानी,स्री, (उपाध्यायस्य पत्नी ॥ “मातुलोपा-
ध्याययोरानुक्‌ वा” ईत्धानुक्‌ ।) उपाध्याययलौ ।
इत्यमरः ॥ (यथा महाभारते १९ ३।९६। “स रखव-
सुक्त उपाध्यायेनोपाध्यायानीमच्छत्‌”' ॥}
उषाध्यायी, खली, (उपाध्यायस्य पली । खनुगभाव-
प्ते सिम्‌ |) खध्यापकभार्ययां | इत्यमरः।
उपानत्‌, [द] स्री, (उपनद्येते पादावबया। उप +
नद + किप्‌! “निति षीति" । ७ ३।१६९९ ।
प्वैषदस्य दीषेः।) चर्म्मादिनिभ्नितप।दकोषः।
ज्ुता इति भाषा । तत्पर्यथाय!। पादुकार्‌ पादुः
द। इत्यमरः॥ पादव्यतिरेकेणात्मोपानददइन-
निषेधो यथा,-
“नाक्षैः क्रीडेत्‌ कदाचित्त खयं नोपानहौ वहेत्‌।
शयनसख्यो न सन्जौत न पाणि्धं न चासने” 1
इति मानवे ४ । ७४ ॥ ““म्लद्ं विना कदाचिदपि
परिदासेनापि नात्तादिभिः कौडेत्‌। खयभि-
व्भिधानात्‌ आओत्मोपान्ौ यादब्यतिरिक्तेन
इस्तादिना देश्रान्तरं न नयेत्‌ । शय्थावस्थितच्
ग ॒शन्नीत इस्ते च प्र्टूतमन्नं छत्वा करमेण न
खादेत्‌ । असने भो जनपाचं निधाय न चन्जीत।
इति तद्ौकायां कुल्लृकमट्रः॥ (यथा नेषधे ।१।१९२३।

“कतावदहोरस्य यादु पानौ” ।
“अनारोग्यमनायुव्यं चच्तषोरपघातरात्‌।
पादाभ्यामनुपानद्भां सदा चंक्रमणं णाम्‌" ।
इति सश्चते चिकित्धितस्धाने २8 अध्यायः ।)
(उषगतोऽन्तात्‌ |) निकटम्‌ । इति
हेमचन्रः॥ (““दि शासुपान्तेव ससज दृष्धिम्‌'”
इति कुमारे ३।६९ । “उपान्तवानीरण्हाणि
दृष्टा” । इति रघः१९ । २९ । “शय्योपान्तनिविद्धः
सस्मितसुखी”। इति सादित्दपरणे देय परि
च्छेदे।)
उपायः, ए, (उपाग्यतेऽनेन। उप + अय + घञ्‌ |)
राजादौनां शचवश्रौकरणहेतुचतुटयम्‌ । यथा |
साम दानम्‌ २ भेदः दशण्डः। दइव्मरः॥ उष-
मतिः। इति मेदिनी ।॥ खाथंसम्प्रादकः। साध-
नम्‌ । यथा;
“उपायतः समारम्भाः सर्व्वे सिद्यन्यपक्रमाः।
उपायं पश्य येन त्वं धारयेथाः प्रजा प"
इति व्किएुराणे एथुपाख्याननामाध्यायः॥
(“उपायेन हि यच्छक्यं न तच्छक्यं पराक्रमैः? ।
इति डिवोपदेशे। तथा, माघः २।५8।
“चतु्ौपायसाष्ये तु रिपौ सान्वमपक्रिया? |
“सर््वौषायैस्तया वुर्यात्‌ नीतिश्चः एथिवीपतिः"।
इति मभुः 9।९७७। चेदा । यलः।
^व्वैशपायैरथे खं पा्रुयादुत्तमथिंकः,।
इति मनुः ८।४८।
“खध्ययनमध्यापनं तदिधाशस्भाषेत्यपायाः।
५उपायः एनः कारथादीनां सौ वमभिधानं च
यामभिनिवं त्तकः इततोऽभ्यपायः रतेन पायौ -

उपासकः, ए, स्री,

२६३

उपा
ऽत्ति न च विद्यते तदात्वे छताचोत्तरकालं फलं
फलश्चानुबन्ध इति जातं दश विधम्‌"” |
इति चरके विमानस्थाने < अध्यायः |)

उपायनं ज्ञी, (उपेयते उपाख्ते वा। उप+दइणवा

अय + ल्युट्‌ |) उपदहारः। उपएौकनदव्यम्‌ । इ
मरः॥ (यथा, कुमारे । २। ३७।

“तस्यो पायनयोग्यानि रलानि सरितां पतिः" |)
ब्रतादिप्रतिशा। इति खतिः। समीपरगमनम्‌।
(यश्चा ऋशवेदे २।२८।२।

“उपायन उषसां गोमतीनाम्‌'” ॥)

उपाच्ननं, जी, (उप + अञ्न + ल्यट्‌ |) अरव्जनम्‌ ।

धनाद्यादहर्णम्‌ । (यथा, रामायणे। ५ काण्े।
शस्त्राणां सरथाना्चु छत्वा सभग्यगपाजनम्‌''])
“सत्वहेतुभूतव्यापारः"" । इति सतिः।

उपालम्भः, पै,(उप + ख + लम्‌ + घज । “उपसर्गात्‌

खलघजोः'' इति नुम्‌ ।) दुर्व्वाक्छम्‌ । इति इला
युधः॥ स च गुणाविव्करणेन स्तृतिपून्वेकः। यथा,
महकुलस्य भवतः किमिदमुचितमिति । निन्दा-
पून्वेक्च । यथा बन्धकी सुस भवतस्तदिदमुवित-
मिति भागुरिः इ्यमरुटीकासार सुन्दरी ॥
(उपालम्भो नाम हेतोर्दषवचनं यथापन्ब॑महे
तको हेत्वामासा व्याख्याताः | इति चरके वि
मानस्ाने < अध्यायः |)

उपात्तः, चि, (उप +खा +उत्‌ +क्त |) अमशा-

न्ययं एनम्पनभ्रँमौ लुटिताश्रः । इत्यमरः। नि-
छत्तः । तथाचंकादणशीतत््वे।

““उपाङत्तस्य पापेग्धो यस्त वासो गगः सह |
उपवासः स विधेयः सव्वभो गविवचव्निंतः'”
(उपासते सेवते यः। उप +
आस्‌ + रल्‌ । दिजातिसेवकत्वादस्य तथात्वम्‌ ।)
श्रूनः। इति राजनिषेरटः ॥

उपासकः, चि, ( उपासते इति । उप + खास +

वल्‌ । ) उपासन कर्तां । (यथा, वेदान्ते ।
“चिन्मयस्यादितीयस्य निव्कलस्याशरीरिणः |
उपासकानां सिद्धये ब्रह्मणो रूपकल्यना” |)

स च पश्चविधः। वेष्णवः९ श्ाक्तः र रवः ३
सौरः 8 गाणपत्यः ५ । चिविधख्च यथा । दिव्यः १
वीरः र पशः ३। इ्यागमः॥ पि च।
साल्िकः १ राजसिकः २ तामसिकञच ३॥

उपासङ्गः, पै, (उपासज्यन्ते शरा अत्र । उप + आख

सञ्च +घञ्‌ । ) तूगीरः। इत्यमरः ॥ (यथा,
महाभारते 9 । उत्तरस्य स्त्रदश्ंने ४० । ६।
“द्मे च कस्य नाराचा रुदखं लोमवादिनः ¦
समन्त।त्‌ कलधौताय्रा उपासक हिरण्मये” ॥)

उपासनं, ज्ञो, (उपासन्ते त्तिष्यन्ते शरा अत्र । उप

+सु तेपे + अधिकरणे युट्‌ । सुशरूषादिपदे
चमस भावे + च्युट्‌ । ) शराभ्यासः । (यचा
रामाये । २। ६७ । २९१।
“श्रूयते तलनि्धौष इखस््रागासुपासने? । )
। इत्यमरः ॥ (““जित्यनेमित्तिकप्रायश्ित्तो
*» | (उपासनानि शएएण्डिल्यविद्यादीनिः
इति च वेदान्तसारे |) विदिसनम्‌ । इति विश्वः।

डपा
आसनम्‌ । इति मेदिनी ।
(“मङ्गल्यो पासनं श्तं टदिदं यसनापद्म्‌", ।
इति चक्रपाणिकलतव्र्गुणे गुणानां कियाभि-
धानांदिवगे ॥)

उपासन, स्री, (उपासनमिति । उप + आस +

युच्‌ + टाप्‌ |) सेवा । तत्पर्थ्यायः। वरिवस्या ₹ `
शुश्चषा ३ परिचर्यां 8 उथासनम्‌ ५ | इव्यमरः॥
(“न विश्युपासना निया वेदेनोक्ता तु कुच्रचित्‌।
न विष्णदीत्ता नित्याल्ति शिवस्यापि तथैव च॥
गायन्युपासना नित्या सव्वेषेदेः समीरिता ।
यया विना त्वधःपातो ब्राह्मणस्यास्ति सन्या ॥
तावता छतज्लत्यत्वं नान्यापेच्ता दिजस्य हि ।
गायकौमा्निष्णातो दिजो मोच्तमवाभ्रयात्‌ ॥
कुर्यादन्यत्र वा करर्ग्यात्‌ इति पाह मनुः खयम्‌ ।
विद्ाय तान्तु गायकं रिष्णूपात्तिपरायणः॥
शिवोपात्िरतो विप्रो नरकं याति सर्व्वया |
तस्मादाद्ययुगे राजन्‌ गायत्रौजपतत्यराः ॥
देवौपादान्बुनरता आसन्‌ सव्व दिजोत्तमाः'१ ॥
इति श्रीदेवीभागवतम्‌ ।

सत्यपि ईरे न हि" तस्य सर््वय॑वत्त्वात्‌
सब्बेतः पुणकामत्वाचच उपासनयालमिति वाम्‌ ।
यतः सर्नवैषामपि भूतजातानामविदितात्मत्वा-
नामपि खलोत्पत्यादिकारणे अलच्तितत्वेनापि
पतिरिति नैसगिकौ उत्तिरेव । परः यदिच
रनस्तमोभ्यामन्धीग्धतानां सुतरामात्मानात्म विवेक-
विद्धौनानामज्ञमनुव्याणामविद्याकामकम्मंकलषी-
छते चित्ते नियमुक्तखडबद्सखभावः पशरान्तविमल
ज्योतिःखरूपः स सव्वैभूतान्तरात्मा न सम्यक्‌
प्रतिभाति तथा च अत्मखरूपमजानन्नपि
सन्नपि जनः खभावगलैव परमपी्यात्मानं
भजते नोचेत्‌ कथमात्मच्ञानविमू ए़ोऽपि अनेनैव
मे श्रेयो भविता अस्मिन्‌ छतेऽहं सुखी भवेयम्‌
इत्याकारेण सब्बथा आत्मसुखोत्पादनाय प्रयतते?
तस्य॒सर््वान्तरात्मत्वात्‌ सर्वैरपि जीवैः सद

. नित्यसम्बन्धवत््वाच्च । यद्यपि तस्मिन्‌ नित्यानन्द्‌-

खरूपे भगवति परमेश्वरे रकान्तप्रीतिकरणमेव
तदुपासनं तथापि सव्वलोकमोहप्रदाधिन्यां ज्ञा-
नावर्ण्ञारिण्थामविद्यायां सयां कुतः सा सव्व.
सखखप्रदा तापच्यच्छेवी परमा पोतिरनुभवनीया)
अतस्तस्या खात्मज्ञान विलोपिन्या मलिनसत्व-
गुणाया रजक्तमःपधानाया अविद्यायाः प्रणाश-
नाथमेवावश्यमुपासना करणोयेति सर्ववैषामपि
शास्त्राणां सारमतभिति बोध्यम्‌ । परन्तु सबल-
दु्बेला यधिकारिभेदेनं उपासनाया खपि परमेद-
उपदिष्ट्तत्वदशिभिः। यदि च मनुष्याणां निः
यसा बदवः पन्थानः खमत्रानुसारेण शा-
स््रह्द्धिरुपदि टास्तच्ापि आात्मच्ञानमेवाविद्या-
नाशनायालमिति वेदान्त-भगवद्गोता-पातञ्जल-
साह्यादि्ञानशास््रो पेषणं परशस्तमतमिग्येव
दृश्यते । वस्ततत्त तजज्ञानमेव मुक्तः साच्ता
त्कारणनित्यतच्र नेव केषाञ्धिदपि संशयावसरः |
किन्तु नेव योगभ्यासादते प्रायेश तत्वक्ञान-

उपा

स्योत्पत्तिः। वि ्रेषतः श्रोकमो हनिमम्रायाच्छनाथ
सयं भगवता वासुदेवेनाप्युपदिष्म्‌ । यचा, भग-
वदरीतायाम्‌ । ई । ४५-४७,
“प्रयलाद्‌वतमानस्त योगौ संशुद्धकिज्विषः ।
अनेकजन्भस सि द्धन्ततो याति परां गतिम्‌ ॥
तपखिभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः
कन्मिनभ्य्चाधिको योगो तस्माद्यो गी भदान ! ।
चोगिनामपि स्वेषां मदरतेनान्तरात्मना |
खअरद्धावान्‌ भजतेयोमां समे युक्ततमो मतः" ॥
तथा-च श्रीमद्भागवते । ३। २५ । १३ ।
“खमातर देवभरूतिं पति कपिलोक्तिः। यथा,
५योग ्याध्यान्मिकः पैसां मतो निभशेयसाव मे ।
अत्यन्तोपरतिये्र दुःखस्य च सुखस्य च”

योगाखपि क्रियाभक्तिज्ञानादिभेदेन ब्धा
सन्ति तच प्रथमतः क्रिवायोग खव तत्वक्नानप्रेयु-
नाप्यविदुषा लंसारासक्तमनसा समाचरणीयः ॥
ननु ““ज्ञानाट्ते मुक्तिर्नाभ्ति"? । “° तमेव विदित्वाति
ग्टद्यमेति नान्यः पयस्या विद्यतेऽयनाय । “विद्य-
याग्टतमच्रते । इत्यादौ सति कथं क्रियायोग-
ख्वारम्भीय इलुपदिश्यते ? इति चेत्‌ सत्यम्‌ ।
किन्तु लोक दि खद्धाभक्तितपस्यादिष्‌ सात्िक-
राजस तामसादिपरृतिभेदात्‌ तेबामविद्याविमो-
हितानां खखगुणानुसारिणीं प्रदत्तं विचायं
शोच्यां स्तान्‌ प्र्यनुकम्प्ाविद्योव्याभिमानमोहरा-

च ध = = न £, | ,
गद्ेषादिपरिदस्यनभरनः एनः सत्वणोधनाय

महात्मभिः शास्रक्ृद्धिसादां क्िियायोमणव वि-
दितः। कीदटृश्यस्तेषां गुणनुसारि ग्यः पडत्तय-
स्ताटृफ्रीभिः प्रडत्तिभिः समन्वितानां कष्य वा
किमिति चेत्‌ अदधाय्येताम्‌ । वथा, भगवद्गीता-
याम्‌ । २७ । ३१३ ॥

“सत्त्वानुरूपा सव्यस्य अद्धा भवति भारत ! ।
शद्धामयोऽयं एरुषो यो वच्छड्धः स ख सः ॥
यजन्ते सात्विका देवान्‌ वच्तरच्तांसि राजसाः ।
परेतान्‌ भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥
अश्रास््रदिदितं घोर तप्यन्ते ये तपो जनाः।
द्म्भादङ्ारस्यक्ताः कामरागवलाज्विताः॥
कषयन्तः शरीरस्थं ूलग्राममचेतस्रः |
माद्धेवान्तःशरीरख्धं तान्‌ विद्धासुरनिख्चयान्‌ ॥
अहारः क्लपि सव्यस्य चिविधो मवति प्रियः।
यज्ञस्तपस्तया दानं तेषां मेदभिमं ष्टम्‌ ॥
च्यायुःसत्त्ववलारोग्यसुखप्रौ ति विवद्धेनाः । [परिवाः॥
रस्याः लिग्धाः स्थिरा दद्या खाह्ाराः साल्िक-
कद्रस्ललवया र्यतो च्छ रूच्तविदाडिनः ।
च्याहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥
वातयामं गतरसं पुतिषय्ुसितञ्च दत्‌ ।
उच्छद्टमपि चामेध्यं भोननं तामसप्रियम्‌ ॥
अफलाकाङ्किभियंच्चो विधिदिष्धो य इज्यते ।
यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्िकः॥
चऋभिसन्धप्य तु फलं दृम्माघमपि चव यत्‌।
इज्यते भरतश्च ! तं वचनं विद्धि राजसम्‌ ॥
वरिधिद्दीनमण्द्ान्गं मन्द्धौनमरच्तियम्‌ ।
श्वद्धाविरद्धितं धनं तामसं प्ररिचन्चते -" ॥

प्रस्योल्छादनाथं वा तत्तामसमुदातम्‌' ॥

२६४

उपा

“कड ज्ञलषणाव्यव्यतोच्णरूद् विदाहिनः । |
इग्यच““अतिशब्दः कडादिष सप्तखपि सम्बध्यते।
तेन अतिकु निंम्बादिः अग्यन्नोऽतिलवयोऽवय- |
ष्ण प्रसिडधः अतितीच््णो मरिचादिः अतिरू्तः
कङ्कोदवादिः अति विदाही सषेपादिः”॥ इति
खामी । अमेध्यम्‌ अपविचम्‌ ॥ वष्ट्यं यजनौय
मचनोयमिति यावत्‌ । फलमनिसन्धाय उदिश्च |
इज्यते यज्ञः क्रियते इत्यथः । ब्राद्यणादिभ्यो न |
ख्ष्टं दत्तमन्नं यद्वा न निष्पादितमन्रं मच्यभोज्या-
दिकं यस्मिन्‌ यच्ञे तम्‌ । विधिहीनं ्पस््नोक्ञवि-
धिश्रन्धम्‌ । अदच्तिं दच्ठिफाविरडितमिति।
नन्वेवं चेत्‌ तहिं कौटशो$वयमविदुषानुरेय
क्रियायोगत्तस्य सत््वशणोधनाथ इति जिच्धासार्यां
रमः ॥ यथा, पातज्ञवे ।
“त पःखाध्यायेखरप्रयिधानानि क्ियावोमः'' ॥

तपः शास्रान्तसोपदिद्टं चन््राययादि, खा-
ध्यायः प्रणवयपुव्वाणां मन्लाणां जयः | इचखस्पणि
शानं सन्व॑क्रियाणां तस्जिन्‌ परमगुखौ फलनिरपे-
च्तया समपणम्‌ । खतानि क्रियायोग उच्यते | |
इति राजमात्तण्डडतिः ।

यंदयप्यत्न चान्भयणादीति तपसोऽघ व्याख्यातः |
किन्तु शाच््रान्तरे मतान्तरमपि दृश्यते तच्च
काधिकादिभेदेन विदिधम्‌। यथा, नगवद्रौता-
याम्‌ । १७ ।१४--१६ ।
“देवद जगुरुपराज्ञप जनं शौ चमाव्जवम्‌।
रद्य चथ्थमदिसा च शारीर तप उच्यते ॥
अनुद्वेगकरः वाक्य स्यं परियहितञ्च यत्‌ ।
खाध्यायाभ्वासनद्धेव वायं तप॒ उच्यते ॥
मनःप्रसादः सौग्यत्वं मौनमात्मविनिग्रदहः।
भावसंशुद्धिरि्येतत्तमो मानसमुच्यते" ॥
ख्तेषां तपसामपि चिगुणानुसारिप्र््यादिभदेन
तपःकम्मारयपि विविधानि परिकौल्तितानि।
तच्रेव । १७ । १७--१९ ॥

“श्रद्धया परया तप्तं तपस्तचिविधं नरः
अफलाकाङ्िभियुक्तेः सात्विकं पररि चच्तते ॥
सत्कारमानपजायं तपो दम्भेन चेव यत्‌ ।
क्रियते तदि इ प्रोक्घं जसं चलमन्नुवम्‌ ॥
मूए्राहे णात्मनो यत्‌ पीडया क्रियते तपः

अपिच अदरेषतः कम्मगां त्यागः कत्तेव्यः नि्ा-
दिकं कन्तयं वेति जातसं श्रयमच्जनं प्रति भगवत- |
उपदेशः । यथा, तचव । १८ । २.२० ॥
“त्याज्यं दोषवदिव्येके कम्मं प्राकमनीषिणः
यज्ञदानतपःकमम न त्याज्यमिति चापरे।
जिखयं श्ट मे तत्र त्यागे भरतसत्तम !
त्यागो हि एरुषव्यात्र ! चिविधः सं प्रकी त्तितः ॥
यज्ञदानतपःकम्मे न त्याज्यं काःच्छेमेव तत्‌ ।

यज्ञो दानं तपञ्चैव पावनानि मनीषिणाम्‌ 1
र्तान्यपि तु कर्म्माणि सङ त्यक्ता फलानि च।
कत्तद्यानीति मे पायै ! निशितं मतसुत्तमम्‌ ॥
नियतस्य तु सच्रयासः कम्मणो नोपद्यते |

मोहा तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥

उपा

:खमियेवं यत्वम्म काय्तेशनयात्यजेत्‌ ।
स छत्वा राजसं व्यागं नेव त्यागफलं लभेत्‌ ॥
काग्॑मिग्येव यत्कम्मे नियतं कियतेऽच्जैन ! ।
सङ क्का फलद्धेव स व्यागः साल्वको मतः
न देथ्यकुशलं कम्म कुशले नानुषज्जते ।
त्यागी सत्वसमाविष्टो मेधावी छिस श्यः" 1
कार्यमिति । काय्यं कत्तं नियतं निद्मित्यथः ॥
फलतः न हि देहधारिणामद्धेषतः कम्मंणस्त्यागः
सम्भवेत्‌ यथा, तजरैव। १८।१९. ॥

“न हि देदभ्टता शक्यं क्तु, कम्भारयशेषतः ।

यस्त॒ कम्भफलव्यागी स व्यागौल्यभिधीयते" ॥
पर अनिद्ादिफलमव्यागिनामेव न दि सन्या-
सिनां कदाचित्‌ फलसम्बन्धः। तच्चैव । १८।१२॥
“खनिदटमिरं मिश्रञ्च चितिधं कम्मणः फलम्‌ ।
भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु सन्यासिनां कंचित्‌”? ॥
अतः काम्यानां कम्मणां परिव्यागस्तथा सर्व्वतः
फलाभिसन्धानत्यागपन्वेस्य इश्रापरयपरस्य वा
निग्यादेः कम्मेणः करणमेव सत्वश्ोधनाथ प्रश्‌
स्थते। यतः सब्वेच साल्िकन्नानस्येव ससार
बन्धनच्छेततृत्वं €जसतामसयोऽन्त भदचन्ञानत्वात्‌
संकी गं ज्ञानत्वा्च बन्धमो इकारित्वमेव टदृग्यते
यथा, तत्रव । १८ । २०-२२॥ ।
“सर्न्वभूतेघ्न येनेकं भावमव्ययमीच्यते । `
अतिभं विभक्तेषु तज्‌ ज्ञानं विद्धि सात्विकम्‌ ॥
एथकत्वेन तु यज्ञानं नानाभावान्‌ एथग्विघान्‌ ।
वेत्ति सन्वष॒भूतेघु तज्‌ ्रानं विड राजसम्‌ ॥
यत्‌ तु छत्‌ खवदेकस्मिन्‌ काय्य सक्तमदहतुकम्‌ ।
ऋअतत््वाथवदन्पद्ध तत्तामसमुदाहृतम्‌” ॥
तरां तेषां गुणभेदेन कम्भाण्छमि एथकत्वेनो-
क्तानि । यथा, तचरेव । १८ । २३.२५ ॥
“नियतं सङ्रदितमरागदेषतः छतम्‌ ।
अफलपश्यना कम्म यत्तत्साल्िकमुच्यते ॥
यत्त कामेष्यना कम्मे सादङ्गारेण वा पुनः
क्रियते बलायासं तद्ाजसमु दातम्‌ ॥
अनुबन्धं चयं दिं सामनयेच्छ च पौरुषम्‌ ।
मो दहादाड्भ्यते कम्मं वत्तत्‌ तामसमुखते' ॥
कर््तासोऽपि चिविधाः। तच्रेव । १८ । २६-२८॥
“मुक्तसङ्गोऽनददादी यत्छादसमन्वितः।
लिद्यसिडोनिंन्विकारः कत्ता सात्विकं उच्यते ॥
रागी कम्भफलप्र्यर्लन्धो दिसात्मकोऽखुचिः।
इ्व॑ष्रोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीत्तितः॥
अकत पराृतस्तन्धः शठो नेब्कुतिकोऽलसः ।
विषादी दीर्धदधची च कर्तां तामस उच्यते” ॥

वं सति सर्वच दि विखुडसत्वगुणसेव ब्रह्म
सिद्धये कारणत्वं बोध्यते । विडसत्त्वाश्चयी
साधको हि शतैः शनैः भक्तयात्मकस्य किवात्म-
कादेर्वा योगारेनिरन्तराभ्यासबलात्‌ आादिपदे-
नाच केवलं विद्याबलाद्‌ वेति इश्यते । निष्कामः
सन्‌ सन्नो रेणान्तःकर स्थानि सर्व्वाणि पापानि

सन्दह्य तत्वज्ञानं प्राप्रयात्‌ । ततस्तञ्ज्ानेनात्म

सा्ात्वारं लबृध्वा जौवन्मक्लो मवेत्‌ । तवः क वसं
प्राप्य निल्यानन्दमयो भवेत्‌ | `

उपा

तरव स््वेमङ्गलोपायीभूतस्य सत्त्वगुणस्यो-
दकाय दुव्लाधिकारिभिः प्रथमं निष्कामेणान्तः-

करेन क्रियायोगादिरूपेखरोपासना कारयेति
लच्छते न हि सत्त्वभावेन परमेखरसोपासनाग्टते
रजस्तमोभावाः केनापि विलापयितुं शक्लेरन्‌ ।
तदभावे नितरां विश्ुदधसत््वगुणोेकाश्रा सुदूर-
परादतिव । प्रवलरजस्तमोभ्यामम्याभिभूतत्वात्‌ ।
रवं सति सव्वतः सात्तिकाद्ारः सात्विकानुद्छान
सात्विका चरगमिव्यादिसत््वभावाश्येण करमशः
रजस्तमो भावं विलापयन्‌ कैवस्याकाङ्ी परामात्म.
सात्तात्‌काराभिलाषौ वा साधकः कालिन परमः

सिदिं भुवमाभ्रुयादेव। परन्तु दुब्बैलाधिकारिणा |

प्रथमतच्ित्तस्य स्थिरत्वापादनाय काचित्‌ खा
भीद्धां भागवतीं मूत्तिम!लम्बोवोपासना क्ता

अन्यथा तेवां सव्वेरूपाद्यपाधिपरिवजिंते निनि- ,
कारे निरञ्जने शुणातौतेऽवाद्चनसगोचरे पर- |
बरह्मणि चित्तधारण विडम्बनैव | परन्त्वि्यच्र न

हि दंश्वरोपासनामुपलच्तीरन्ब कथं पौ त्तलिका-
डम्बर प्रतिपादयितु प्रयते इति वाच्यम्‌

महात्मभित्र॑द्यविद्धिः पर्व्वाचंददि कलुधित- |

चित्तानां दुब्बेलाधिकारिणाम्‌ चित्तशद्यं प्रथ
मतश्छित्तस्थव्येसम्पादनाय धारणाध्यानावलम्बन-

रूपाया प्रतिमायामुपासनायाः कत्त्यतयोपदिष- |
ल्वात्‌। अयमथः यावत्‌ न सत््नोदेकेण चित्तश्ुदि- |

भवेत्‌ यावन्न ख्दये निरुंणपरमात्मधारणया
समाधिशक्तिभवेत्‌ यावन्न तत्कथादिष टए्ाभक्ति
रति भवेत्‌ तावदर्बादौ च्यादिषदेनाच सर्े
वक्लौ जके अभीषटमूत्ती वा उपासना कर्त्ये
व्यर्थः । परभवं मा मन्यध्वं यत्‌ केवलं म्टच्छिलादि
निन्मितप्रतिमूत्तिमाञ्रिनयेव यावच्लीवं स्ूलो-
पासना कत्तव्येति | “चअासत्व शोधनात्‌ करमेण
खद्दये दृएतरधारणाध्यानप्रभावेन आचित्त-

समाधानाच्च? | इति कालनिद्‌शात्‌। फलतः,

श्वादौ नित्याद्यवश्यकम्म करणीय मेव । एरा कम्मं
शव हि बद्वः सिद्धिं गताः तथा हि मगवद्‌-
गौतायाम्‌ । ३ । १९-२० ॥
“तस्मादसक्तः सततं काग्धं कम्मं समाचर ।
अस्तौ दयाचरन्‌ कम्मे परमाप्नोति पूरुषः ॥
करम्मेव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः" |
यदातु रजल्तमोभावानां निरत्तौ स्थां बड्-
रौ भाग्यवशात्‌ तस्िग्रेव रेकान्तिकौ

रतिर्त्यद्यते वाट शस्यात्मरतेरात्मदप्तस्य यो-
गिनः न्‌ तदा किश्िदपि कम्म॑णा प्रयोजनमस्ति
यथा तत्रेव | ३।१०-१५८॥
“बच्वात्मरतिरेव स्यादात्मटट प्र मानवः ।
श्चात्मन्धेव च सन्तु रस्तस्य काय्यं न विद्यते ।
जैव तस्य छतेनायौ नाछतेनेड कश्चन ।
न चास्य सर्व्व॑भूतेष कि येव्यधाशयः'' |

णवं प्रा्विद्योऽपि साधारगणवत्‌ कर्म्माचरेतं
चेत्‌ तत्तु केवलं लोकशििच्ताथमेव न तु तस्य खा-
भौटटसिद्धये अविद्याकामकम्भाद्यमावात्‌ चुखदु

खादिडन्दरनिम्भक्ततवाच |

२६५
डपा

यथा तज्रैव ३।२१,२५ श्नोके ।
“वद्‌ यदाचरति श्ेष्स्तत्तरेवेतरो जनः ।
सयत्‌ प्रमाणं कुरुते लोक्तदनुव तेते ॥
सक्ताः कम्माग्छ विदांसो यथा कुव्व॑न्ति मारत ! ।
कुर्याद्‌ विदां स्तथाऽसक्तश्चिकौयं ला कसं हम्‌ '” ।
किन्तु यावदस्मिन्‌ चिधातुक्े शोगितगूएकप-
रिणामपिण्डे ्ररीरे कत्तत्वाद्यभिमानवान्‌ तावत्‌
(ब्रद्यज्ञोऽस्मि अलं मे कम्मणा" इव्येव मोष्ात्‌
संसारासक्तोऽतत्वन्नएरुषः कत्तेव्यं कम्मे परि-
व्यजति चेत्‌ उभयतो र्यत ख । तथाहि योग-
वाशि मोत्तप्रकरणे 9४ । ४१ ।
“सं सारविषयासक्तौ ब्रद्मन्ञोऽस्मीति वादिनः।
कम्भब्रद्योभयम्बष्टत्तं यजेदन्त्यजं यथा"? ॥
अतणखव कम्मे्यागे प्रायशो दौषण्व नतु
कचित्‌ विधिरलच्छते यतो विद्योदये तत्वक्छानी
विधिनिषेधसापेत्तो भवितुं नाति सन्मैवासना-
कामकम्मेमयविद्याभावात्‌ न दि विधिनिषेधाभ्यां
सह विदुषः कोऽपि सम्बन्धः । किन्तु खदूरद-
्शिनो मन्दस्य तत््वन्ञानोपदटेशरेन कम्मानुखानाद्‌
बुद्धिभेदो न कर्तव्य इत्यादि ति भगवान्‌ वासुदेवः ।
यथा भगवद्गौतायां ३।२९, २९ ॥
५न बुद्धिभेदं जनयेदच्ञानां कम्म॑सङ्गिनाम्‌ |
योजयेत्‌ सव्वेकर्म्माणि विद्वान्‌ यक्तः समाचरन्‌"!
“प्रह्तेगुणसं मूएाः सच्जन्ते गुणकम्भस ।
तानक्त्खविदो मन्दान्‌ छत्खविन्न विचालयेत्‌” ॥
भवतु अलं बङ्धना वाग्‌ जालेन ¦ योऽस्य विश्ण्य
काशवत्‌ सव्वैदा स्वै खओोतप्रोतरूपेण अन्त-
वंहिविंराजते तस्य सव्वैयापिनः सव्मीन्तर्याभिनः
परमपुरुषस्य खरूपभावे यावन्न साधकस्य खद्-
दये धारणाध्यानादिभिः स्यैयैमापद्यते तावद.
ादावेवोपासना कार्य्या दुव्बेलाधिकारिणेतयेव
निव्कषेः॥ तथा हि कुलागवतन्त्े ६ उक्ला ।
“चिन्मयस्या प्रमेयस्य निुणस्या शरीरिणः ।
साधकानां हितार्थाय ब्रह्मणो रूपकल्यना |
व्यरूपं रूपिं छत्वा कम्मेकाण्डरता नराः ।
ब्रह्मज्ञानाग्टतानन्दपराः सुक्लतिनो नराः” ॥
किञ्च त्रैव < उन्लासे ।
“निविवि्ेषं परं ब्रह्म सात्तात्‌ कत्तुमनीश्राः
ये मन्दास्तेऽनुकल्यन्ते सविष्रोषनिरूप्रणः'” ॥
च्धिकारिभेदेनालम्बनोयोपास्यदेवस्यापि मेद
प्रदभ्रिंतः। यथा | तचेव €म उल्ञासे।
“प्रौ तिति विप्राणां दि देवो मनौषिणाम्‌।
प्रतिमाखल्यबुद्धीनां सव्वेच विदितात्मनाम्‌"?
अपिच कति दिनानि यावत्‌ कर्म्माणि कत्त
व्यानि अर्चाद्यधिष्ानेऽखनं वा कत्तव्यमिति विवि
त्छायां मूए़ान्‌ प्र्यनुकम्प्य तदयप्येपदिदिष्ः पृन्बा- |
चार्य्यः । यथा भागवते ११।२०। € ॥
“तावत्कर्माणि कुर्व्वीत न निविद्येत यावता ।
मत्कवथाश्चवणादौ वा श्रद्धा यावन्न नायते" ॥
तथा, तत्रैव ३।२९।२१५॥
“शर््चादाव चयेत्तावदी रः मां खकम्मेछात्‌ ।
यावन्न वेद खद्टदि सब्बश्तेष्ववस्थितम्‌'" ॥

+ +
ननु निःश्ेयसार्थिनां साधक्तानां यदि पथमतः
करियायोगरव कर्तव्यः तदि अलं प्रमाणशत-
विश्तारेण तच्च परम्पराकनत्तव्यमेव विधीयतामिति
चेत्‌ ्चवधेंद्ि यत्यथावलम्बनेन सत्वे शोधिते
सति दुज्बैलाधिकाय्येपि सत्वर सबलाधिकारितवं
याति | यया, भागवते ३।२८। १-५।
श्रौभगवानुवाच। (कपिलदेवः |)
“योगस्य लच्तरं वच्छे सदी जस्य छपात्मजे ।
मनो येनैव विधिना प्रसन्नं याति सत्पयम॥
खधर्म्माचरणं पत्रय विधर्मं निवत्तनम ।
दे वाज्ञन्धेन सन्तोष खात्मविचर गानम्‌ ॥
्राम्यधम्मनिडत्ति्च मोत्तधम्मरतिस्तथा ।
मितमेध्यादनं शश्वद्‌ विविक्घच्तेमसेवनम्‌ 1
हिंसा स्यमंस्तेयं यावदयपरिग्रहः |
ब्रद्म द्यं तपः श्यै चं खाध्यायः पुरुषार्चनम्‌ ।
मौनं सदासनजयः स्मै पाणयः शनैः ।
प्रत्याहारश्चेन्रियाणां विषयान्मनसा इदि", ॥
सवीजस्य सकारयस्य योगस्य इ ्चैः। विधर्म्मा-
ल्लोकानिषटकारित्वादिविरुडधम्भौत्‌॥ देवाष्लब्धेन
परारव्यलब्धेन | आत्मविदिति | आत्मतत्वन्ञानिनां
चरणसेवनम्‌ ॥ ग्रान्यधम्मेति मोक्तपधं विषाय
धर्म्माधकामादयः ग्राग्यधर्म्मतवेनोच्यन्ते ्यतरव
ग्रा्यधर्म्म॑सतेवर्गिंकधम्म्तस्मातिरत्तिः ॥ नमित-
मिति मितं खलं मेध्यादनं पविचद्र्यभोजनम्‌
विविक्ते निजने च्तेमस्य मङ्गलस्य सेवनम्‌ । अन्तेथ-
मचौर॑म्‌ । यावदथंपरिग्रह इति । यावतार्देन
जीवेत तवन्माचस्य परिग्रहः ॥ त्रद्यचय्यं योषित्‌-
सङ्करादित्यम्‌ | खाध्याय इति खाध्यायः जयपा-
ध्ययनादिः॥ एरुषानं परमपुरुषस्य उपासनम ॥
मौनमिति मौनं मुनेत्रताचर गं मननीलत्वं वाचां
संयमत्वं वा ॥ खासनानां खल्तिकादोनां विजयः ॥
येये दीधेकालमवय्धातुः शक्तिः। प्राणजयः प्राणा-
यामेः प्राणनिरोधकरसामर्थम्‌ ॥ पर्या दारेति॥
मनसा सदह इन्दियाणां शब्दस्प शादि दिषयात्‌
हदि हदये प्रत्याहारः प्र्याकवेणम्‌॥
तत्रव । ३ ।२८। ६ -€॥
““खाधिद्छानामेकदे शे मनसा प्राणधारणम्‌ ।
वैकुरठलीलाभिध्यानं समा धानं तथात्मनः ॥
रतैरन्येश्च पथिभिमनो दु टमसत्यथम्‌।

बुद्धा यज्जीत शनक जितप्राणो ह्यतन्द्रितः

शुचौ देशे प्रतिष्ाप्य विजितासन असनम्‌ ।
तस्मिन्‌ खल्तिसमासौनः ऋजुकायः समभ्यसेत्‌ ॥
प्राणस्य शोधयेन्नागे पुरकुम्भकरेचकः
प्रतिकूलेन वा चित्त यधास्थिरमचञ्चलम्‌''॥
खाधिष्टानामिति मूलाधारादिचक्राणौमे
कस्मिन्‌ स्थाने मनसा सह प्राणानां धारणम्‌।
कुण्ठति । वरकुर्टस्याकुरिठितस्य स॒खदुःखादिः
भिर्पराग्टद्स्य परमपएरुषस्य लोलाभिध्यानं
रटथ्यादिव्यापारसमालो चनम्‌। आत्मनो मनसः
समाधानमैकाय्रगसाधनम्‌॥ जितप्राणो निरड-
प्राणडत्तिः। अतद्दितः निरलसः॥ विजितासनः
वश्रीरतकर चर गादिसंस्यानविगरषः । प्राणस्येति।

उपा

प्रतिकूलेन विपर्यैयक्रमेण वा चित्तं यथा येन
प्रकारेण स्थिरमचद्चलं चा्ल्यर दतं स्यात्‌ तथा
प्रायमागे शोधयेदिग्य्ः॥ तेन किं स्यादित्यत
श्याह । तथेव ३।२।१९०॥
“मनोऽचिरात्‌ स्यादिरजं जितश्वासस्य योगिनः।
वाव्वभमिभ्यां यथा लोहं श्रातं यजति वै मलम्‌” ॥

निरुडपाणडत्तेय गिनः मनो ऽचिरात्‌ बह्धिता-
पितलो हवत्‌ अविद्याकामकम्मेजनितमलं दिषय-
सङ्जनितपापनिचयमित्यधः विहाय विग्जं नि
म्मलं स्यात्‌ । इदानों पृब्बापदिद्पाणायामादिना
केन का्येग किं फलं स्यात्‌ तत्सन्वं कमेण सुव्यक्तं
बोध्वयति । तत्रेव ३।२८।१९-१२॥
^प्राणायामैदरेदोषान्‌ धारणाभिश्च किन्विषान्‌।
प्याहारेण संसर्गान्‌ ध्यानेनानीश्चरान्‌ गुणान्‌ ॥
यदा मनः खं विरजं योगेन सुसमाहितम्‌
कां भगवतो ध्यायेत्‌ खनासाग्रावलोकनः॥

प्राणायामदारा वातपित्तन्चेश्रादिदोषान्‌ धार-
या पापानि प्र्याहारेण इद्धियाकषंणेन विषय-
संसर्गान्‌ ध्यानेन अनौखरान्‌ शोकमोहाभि-
मानदभ्भक्रोधमात्सर्य्यादि दोषान्‌ हेदित्यन्वयः।
आनेन विधिना यदा मनः स्थिरतां यातितदायुः
ज्ञानो योगौ प्रथमे धारणालम्बनसखरूपां भगवत
काद्धित्‌ खाभीष्ां मृत्ति ध्यायेदिव्यपदिदेश भग-
बान्‌ कपिलदेवः। इदानीं ध्येयमृत्तिं विदणोति।
यथा, तज्रेव ३।२८। १६३--१९ ॥
“प्रसन्नवदनाम्भोजं पद्मगभर्णिच्तणम्‌।
मौलोत्यलदलश्यामं शङ चक्रगदाधरम्‌॥
लसत्यङ्नकिञ्चल्कपीत कौ ेयवाससम्‌ ।
आअवत्सवच्तसं भाजत्वौ स्तुभासुक्तकन्धर म्‌ ॥
मन्तददिरेफकलया परीतं वनमालया ।
परा्यंहारबलयकिरोटाकृदनूएरम्‌ ॥
काश्चोगुणोल्सछरोणिं हदयाम्भोजविष्धरम्‌।
दश्रनीयतम्‌ं शान्तम्‌ मनोनयनव द्धनम्‌ ॥
अपीव्यद ्रानं शत्‌ सव्वेलोकनमस्वतम्‌ ।
सन्तं वयसि कंशोरे भ्टत्यानुग्रहकातरम्‌ ।
कौतन्धतीथवश्रसं पण्यश्चोकय शस्करम्‌ ।
ध्यायेदेवं समग्राङ्कं यावन्न चवते मनः॥
शितं ब्रजन्तमासीनं शयानं वा गु हाशयम्‌ ।
प्र्चणौये हि तं ध्यायेत्‌ शुद्धभावेन चेतसा”? ॥

प्येयमूरत्तेः सकाशात्‌ मगो यावत्‌ विषयान्तरं
न याति तावद्यायेदितिभावः। गुहाशयं बुडधितच््व
विराजमानं णवं निरन्तरध्यानेन साधकस्य
यदा भगवद्ुपे लब्धपदं भवेत्‌ तदा चित्तस्य शने
शनैः सौष्धाकरणाय मूर्ति" हापयित्वा मगवतसख-
रणारविन्दादीन्यकेकाङ्ानि ततः साभरणान्ध-
श््नाणि ततो विलासदहइासादीनि च क्रमेय यथा-
विधि च्यातुमुपदिद्धवान्‌ कपिलः॥ ततः किमि-
ताइ । र्वं चिर ध्यात्वा योगी बजन्मःजिंत-
सौ भाग्यवश्रात्‌ यदि दसो पराप्नभावे भक्धा बव-
दय आनन्दागवे भासमाने भवेत्‌ तदं तस्िन्‌
स्थूले भगवद्रपे बडशवत्‌ संलप्रं चित्तं निर्गगस्य

परतब्रद्धयः खरूपलाभाय तद्मादङ्ादिस्यूलरूपाद्‌

२६६
उपी

वियोज्य निरालम्बनं निन्विषयं छत्वा उपरत-
गणपरवाहः सन्‌ धाटध्येयादिच्वानाभावात्‌ सन्वेा-
पाधिपरिवव्निंतमेकमेवादितौयमात्मानं पश्यत्येव)
यथा तैव ३। २८।३४.३५॥

“रदं इरौ भगवति प्रतिलब्धभावो

भक्तया गवड्‌दय उत्पुलकः प्रमोदात्‌ ।

'खौत्वगटःवाव्यकलया मधर यमान-

स्तदपि चित्तवङश्रां शनक वियद ॥

मुक्ताश्रयं यदि हि निन्विषयं विरक्तं

निर्न्वाणग्टच्छति भनः सहसा यथाचिः,

खत्मानमच पुरुषोऽव्यवधानमेक-

मग्वीत्तते पतिनिङत्तगुणपरवा इः" ॥

ननु सुचिर साधनेन लब्धेऽप्यात्मनि किमायातं ।
किन्तु अरम वेति चेत्‌ न यतोऽनेकजन्मसाधन-
बलात्‌ यदाऽखग्डमात्मानं रंच्तते स योगी सुख-
दुःखादिकं सव्वेमदङ्खारनिष्ं पश्यति तदा देडा-
दय॒पाधिनिम्म क्तो जोवन्मक्तो भवेत्‌ ।
यथा ततेव ३। २८। ३९--३७॥

“सोऽप्येतया चरमया मनसो निदश्या

तस्मिन्‌ मदिस्नावसितः सुखदुःखवाद्े।

हेतुत्वमसति कत्तेरि दुःखयोर्यत्‌

ख्वान्मन्‌ विधत्त उपलबन्धपरात्मकाद्ः |

देदच्च तं न चरमः स्थितमुत्थितं वा

सिद्धो विपश्यति यतोऽध्यगमत्‌ खरूपम्‌ ।

द्वादुपेतमथ दववशादपेतं

वासो यथा परिदछछतं मदिरामदान्धः? ॥
जवन्मक्लस्य दे हादयुपाधिवमेस्य नित्तौ तच मनः-
संयोगाभावात्‌ कथं देदादर्वत्तेनभिति शङ्खयन्‌
खारम्भकं प्रारन्धवोजमेवेत्रथः देहादेः स्थिति-
कारणमित्याह । तचरव इ । २८।३८॥

“देहोऽपि देववश्रगः खलु कुम्भ

खारम्भकं परतिसमीौच्तत खव सासुः।

तं सप्रपश्चमधिरूएसमाधियोगः

खभ्रं एनम भजते प्रतिबुद्धवस्तः” ॥

ननु यदि परत्रह्यलामायान्मकात्तात्वारात्तमेव
चरमं देहं मन्यसे तहं विदैव सगमोपायः श्रुयते
तस्मिन्‌ सति कथं ङ्य करम्माड़म्बरे प्रवत्तयसे
इतिचेत्‌ न कम्मंविद्ययोरधिकारिभेदात्‌ श्वादा-
बीख्रापिंतकम्मेणा निव्कामकरम्मणा वा चित्त

शुदि विना कुतो विद्यायामधिकारः । इव्चाश्ि|

कारिभेदमुदिश्य ज्ानकम्मगोः एयक प्रद्यौपि
तत््वन्नानमुयदिशन्तं भगवन्तं वासुदेवं एष्टवान्‌
जातसंग्रयोऽ जैनः । यथा गौतायां ९।१-९।
“ज्यायसी चेत्‌ कम्मैगत्ते मता बुद्धिजंनांन ।
तत्कि कम्मैणि घोरे मां नियोजयसि केशव ।
व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निख्ित्य येन मरेयोऽहमाश्नयाम्‌”।

हे जनादन ¡ चेद्यदि ते कममणः सकाशात
बुदधिनौधः ज्ञानमिति यावत्‌ ज्यायसी गरीयसौ
मता तिं कथंमां घोरे कम्मणि नियोजयसी
व्यन्वयः। व्यामिखेय च्ञानकम्मणोमिंखौभूतेन
वाक्येन कथंमे बुद्धिं मोहयसोव। इयेवं विवि

उपा
त्छोरव्लौनस्य संशयं निराकुत्वब्नाह भगवान्‌ वासु-
देवः। तचेव ३।३-४॥
“लं के ऽस्छिन्‌ दिदिधा निखा एरा प्रोक्ता मयानघ।।
ज्ञानयोगेन साष्यानां कम्मेयोगेन योगिनाम्‌ ॥
न कम्मयामनारम्भात्रेष्कम्मेः एरवोऽस्ते ।
नच सद्यसनादेव सिधि समधिगच्छति" ।
“चतः सम्यक्चित्तसुद्यथं ज्ञानोत्यत्तिषय्धनतं
वर्गाश्रमोचितानि कर्म्माणि कर्तव्यानि न्यथा
चित्तखुद्यभावेन ज्ञानानुत्यत्तेरित्याद म कम्मण.
भिति। कम्मणं अनारम्भात्‌ खननुष्ानात्‌ न~
व्कम्म। ज्ञानं नाशते न प्राप्नोति। ननु ^चेतमेव
पत्राजिनो लोकमिच्छन्तः प्रव्रजन्ति” इति शव्या
संन्यासम्य मोत्ताङ्त्वं तद्दि संन्यासादेव मोक्तो
भविष्यति किं कम्मेभिरिव्याश्खयोक्तं ग चेति । मच
चित्तद्िं विना छतात्‌ संन्यसनादेव ज्ानश्रून्धात्‌
सििं मोकत्तं समधिगच्छति प्राप्नोति इति तद्धी
कात्‌ पूज्यपादश्रौधरसामी ।
ननु कामं रार्पितेन निव्कामकम्मणा चित्त.
खडः प्रजायते ततो ज्ञानं शन्‌ब्धा मो ्तमाक्रयात्‌
किन्तु भक्तिबलेनापि सत्त्वं संशोध्याचिरादेवा-
विद्याबन्धनात्‌ मुक्तो भवेदित्यपि बह्ष शास्त्रेष
दश्यते । सव्वेभ्यो हि भक्तिमा इाम्यस्याधिक्यं पद -
शितं महात्मभिरतो बह्प्रयाससाध्यं अर्म्माडम्बरः
विद्धाय भक्तिपथाश्रयरव गरीयानिओेयसाथेः
भिति चेन्न तदप्यधिकारिभेदेनोक्घत्वात्‌ अवा
दावच्चनादिक्रियायो गसाध्यत्वाच । किञ्च पुरषाणां
निश्रेयसु (य शास्त्नविहितमागचयं मुक्ता गद्यपरः
पन्थाः कापि दृश्यते श्रुयते वा । तथाहि ओमद्धा-
गवते १९।२०।६-८। तत्वजिन्नाश्मुद्धवं प्रति.
यथोक्तवान्‌ भगवान्‌ वाश्रदेवः।
“योगास्त्रयो मया प्रोक्ता णां खेयो पिधित्छया।
ञानं कम्म च भक्ति नो पायोऽन्योऽस्ति कुचचित्‌ ॥
निव्विखानां ज्ञानयोगो न्धासिनामिह कम्भ ।
तेष्वनिब्विख चित्तानां कम्मेयोगस्त कामिनाम्‌ ॥
यदृच्छया मत्कवथादौ जातश्रडन्त दरः एमान्‌ ।
न निव्विसो नातिसक्तो भक्तियो गोऽस्य सिडिदः'।
यदृच्छया रेवगन्या । न निव्विंसो न प्राप्ननि्वेदः
अतः सर्व्यच्ैव भिन्रभिन्नाधिकारमपेच्य चान
कम्मेभक्तियोगादयो विषिताः । यथा तजैव १९ ,.
२० अध्याये २९ ॥
“खे खेऽधिकारे या निषा सगुणः परिकील्तित ।
कम्मयां जात्वशुद्धानां खनेन नियमः छतः",
यथा तत््वन्ानार्थ निदसात्तविककर्ता प्रथ-
मतःकेवलं अविद्याकम्मनिरहारादीनुदिष्य निष्का-
मकर्म्मानुद्धानमाचरति न जातृद्धिक्तविशुदसनतत्वो-
ऽधिरूए्रयोगो यो गौव सहसा भेदबुद्धा दिकं परि-
हातुमहंति तचा प्रथमं सगुणमक्ियोगाखचयिणो
$पि न हि यगपत्‌ भगवत्छरूपतत्वज्च। निर्गुण
भक्ता इव भगवत्मतिमाद्यचैनादिक्रियायोगं परि
त्यक्त समर्थां भवेयुः किन्तु तादृ शेन सगुखभक्ति
योगावलम्बिना दुब्बेलाधिकारिणा भगवत्रतिम।-
पूभादिकम्मयोगण्व क्यः इेतद्विहितं

उपा
शास्त्रछद्धिः।
अथ यथाशास्त्रं निछद्टसात्विककत्तेभदबुदधिं
प्रदश्य दुब्बलाधिकारिणो भक्तियोगावलम्बिन
कत्तद्मपि प्रदग्रयामः। यथा मागवते ३।२९।१०।
““कम्मनिहास्मुदिश्य परस्मिन्‌ वा तदर्पणम्‌ ।
यजेद्यष्टव्यमिति वा एधग्भावः स सात्त्विकः" ॥
दुन्बल्भक्तियोगाधिकारिकनतव्यता च तत्रैव ।
११ ।१६.। २४-४२ ।
““मल्लिङ्गमद्धक्त जनद प्रोन स्प शंना्चनम्‌ ।
परिचर्या स्ततिः प्रह गुणकर्म्मानुकी त्तनम्‌॥
मत्कथाञ्जवये ख्द्धा मदनुध्यानसुडधव ।
सब्वैलोभोपहरुं दाम्येनात्मनिवेदनम्‌॥
मज्जन्मकम्मकथनं मम पन्बोनुमोदनम्‌ ।
गीत-ताण्डव-वादि च-गो ष भिम॑र्‌र हो त्सवः ॥
यात्रा बलि्विंधानश्चं सन्वैवाधिंकपर्व॑सु |
कैदिको तान्तिक्तौ दीच्ता मदीयत्रतधार णम्‌ ॥
ममार्बास्थापने खडा खतः संहत्य चोद्यमः।
उद्यानो पवनाक्रोडपएर मन्दिर कम्मणि ॥
संमाच्जंनो पक्लेपाभ्यां सेकमण्डलवत्तनेः ।
ग्टदश्एश्चुबणं मह्य दासवद्यदमायया ॥
चमानित्वमदम्भित्वं छतस्यापरिकौ तेन्‌ ।
खमि दीपावलोकं मे नोपयञ्ज्यान्निवेदितम्‌॥
यदुयदिदतमं लोके यद्वातिपियमात्मनः
तत्तन्चिवेदितं महं तदानन्त्याय कल्पते ॥
दर््ोऽभिनराद्यणो गावो वैष्णवः खं मरुच्नलम्‌ ।
भूरात्मा सन्बेभूतानि भद्र पूजापदानि च"|
हे भद्र! रतानि मम पुजास्थानानि। अधुना
कस्मिन्‌ स्थने केन यजेत इत्याह तचरव १९ ।१९।
४३-४५ ।
“दे तु विद्यया च्या इ उषाञ्नौ यजेत माम्‌ ।
अतिशयेन तु विप्राग्र गोष्वङ्ग ववसादिना॥
वैष्णमे बन्धसत्वत्या हदि खे ध्याननिषया ।
वायौ मुख्यधिया तोये बव्यन्तोयपर स्कतिः
स्थण्डिले मन््ह्द यभागरात्मानमान्मनि |
च्तचच्ञ सन्वभरूतेषु समत्वेन यजेत माम्‌” ॥ |
हदि खे इदयाकाशे । मुख्यधिया प्राणटश्छा ॥
जके जलाञ्चलिप्रदानरूपतपेणपृन्नेकनवयैः॥ स्थ
ण्डिले भूमौ मन््न्यासेः ॥ भोगैरिति । देहे मोगै-
रात्मानं रुतर्न्नादिभिददस्थपरमान्मानं यजेऽ$द्ं
नत्ववि द्याकम्मननितं दें बिभर्म्मोति चिन्तयेत्‌ ॥
च्तेचज्ञमिति। सव्वभूतेष च्तेचन्ञरूपेणाव स्थितं
कूटस्थव्रद्यचतन्यखरूपं मां समत्वेन यजेत ॥ * ॥
रुतेष स्थानेषु तव कीटग्रपं ध्येयमियपेच्तयाह
तत्रेव ११।११ । 8६-8७।
““धिष्णेष्वेख्िति मद्रप शङ्ुचक्रगदाम्बनेः
क्तं चतुयुजं शान्तं थ्यायन्नचत्‌ समादितः।
इद्ापत्तन मामेवं यो यजेत समाहितः
लभत मयि सद्भक्तिं मत्रूतिः साधसेवया'" ॥
यदा ““मल्िङ्गमद्ू क्त जनद नस्य प्रानाचनम्‌› इत्या-
` रभ्य “लभते मयि सद्भक्तिम्‌ '" इ यन्तर तञ्तुडं श -
द्लोकर्धाराध्यानायनभूतप्रतिमाद्याखयिरया भक्ति

योगोपयोगिक्रिययेव सद्धक्तिलाभः प्दर्ण्थामास
2७

२६७

उपा
खयं भगवान्‌ । सुतरां तदा दुव्वलाधिक्ारिणा
भक्तियोगाश्चयिणापि प्रथमे क्रियायोगरव क्तव्यः
इति बोध्यतेऽन्यथा चिनत्तश्ुद्यभावात्‌ ज्ञानं न लमेत
इति तात्प््या्ः॥

ननु मा भूत्तत्वज्ञानं किन्त्‌ |

योगश्न्यया भक्तया करमेण निगुणाया भक्तेरदयेनेव
चरितार्थतेति चेन्न तयोन्तलन्ञाननिगंणभक्तियो
गयोलच्तशे नेक्यदशनात्‌ उभयोरेवात्मसात्तात्का-
ररूपचरमफलत्वेनोक्तत्वा चच । यथा श्रीमद्भागवते
३।२९।१९-१२ ।
““मद्गुखश्चतिमाचरेण मयि सव्वेगुहाषशये ।
मनोगतिरविच्छितरा यथा गङ्ाम्भसोऽम्बधौ ॥
लच्तं भक्तियोगस्य निगु गम्य छदा हतम्‌ ।
अदेतुक्यव्यवद्िता या भक्तिः एरुषोत्तमे"" ॥
दटग्भक्तियेदि बडजन्माजिंत सुछतिवश्रात्‌ कस्या-
पि क्चिदुत्पद्येत तदहि सालोक्धयादिमुक्तिं साध-
कान्तरैः पाथंनीयां भगवता खयं दीयमानामपि

तादटग्‌भक्तो नेच्छतीति तच्निस्य हतां द शयन्नाह ।

तचरेव ३।२९। १३ ।

सालोक्यसा श्टिसामोप्यसारूपमेक्तवमप्येल ।
दीयमानं न ग्ट्ृन्ति विना मत्सेवनं जनाः” ॥
अपि च तत््वज्ञानिनो निगणभक्तस्य च तयोः
शब्दतखव भेदः न तु ल्तगतः यत उभावेव
लच्तणादिना सव्वं खकाचारो रकनिावेक-
भावापन्नौ लच्छेते। यथा भागवते १९।११ ।
२९-३३ । भगवदटक्तत मस्य लच्तणसुपदि टवानुडधवं
प्रति भगवान्‌ ।
““छ्वषालुरछत दोह स्तितिच्दः सन्वेदेडिनाम्‌ ।
सव्यसारो$नवद्यात्मा समः सव्वापकारकः॥
कामेरहतधीर्दन्तो म्टदुः इएचिर किञ्चनः।
च्पनीद्ो मितसक शान्तः स्थिरो मच्छरणो मुनिः॥
अपमत्तो गभीरात्मा ति मान्‌ जितषड्गुणः ।
अमानी मानदः कल्पो मेचः कारणिकः कविः” ॥
कविः कान्तद श सर्व्वन्न इव्यथः ।

“आज्ञायैवं गुणान्‌ दोषान्‌ मया दिद्धानपि खकान्‌।
धर्म्मान्‌ सन्त्यज्य य. स्यान्‌ मां भजेत स सत्तमः।॥
्लात्वा ज्ञात्वाथ ये वै मां यावान्‌ यच्ास्मि यादृश्षः।
मजन्त्यनन्धमावेन ते मे भक्ततमा मताः," ॥
तथा, ज्ञानिनोऽपि लच्तणं प्रदश्रंयामास । यथा,
तवैव ११।११। १२-१७।

«न तथा बध्यते विद्दांस्तच्च तचादयन्‌ गुणान्‌ ।
प्रकतिख्थोऽप्यसं सक्ता यथा ख सविता$निलः॥
वैशारदेच्वया$सं गणितया क्िज्नसंश्यः ।
प्रातबद्ध इव खभ्रान्‌ नानात्वाद्‌ विनिवत्त॑ते॥
स्य स्यर्वीतसङ्कल्याः प्राणे न्दियमनो धियाम्‌ ।
ठनत्तयः स विनिमुक्तो देस्थोऽपि डि तद्गुणेः।
यस्यात्मा हिस्यते दिखयेन किञ्चिद्‌ यदृच्छया ।
पच्वीते वा क्रचित्तच न व्यतिक्रियते बुधः।
न स्तुवीत न निन्देत कृव्वंतः साध्वसाधु वा।
वदतो गुणदोषाभ्यां वच्जितः समदृङसुनिः।
न कुर्ग्थात्र वदेत्‌ किन्न ध्यायेत्‌ साध्वसाधु वा।
च्छात्मारामोऽनया ठन््या विचरेच्जडवन्मनिः''

उपा
ननु भक्तिक्ञानयोश्वर म पफलेकत्वेपि भक्तः समधिक.
प्रसं्रादश्रंनात्‌ भक्तिरेव गरीयसीति चेत्‌ न भक्ति-
वत्‌ ज्ञानस्यापि प्रसं शाद शनात्‌ अत्मसात्तात्‌-
छतौ साच्तात्कार गत्वा । यथा आओीमद्धागवते
१९१।९९ ) १--५ ॥
श्रीभगवानुवाच ।

“यो विद्याश्चुतसम्यन्न व्यात्मवानानुमानिकः।
मायामात्रमिदं ज्ञात्वा ज्ञानं च मयि संन्यसेत्‌ ॥
च्ञानिनस्वहमेवेः खाय हेतु सम्मतः ।
सगं खेवा पवग ख नान्धाऽयौ मदृते परियः ॥
ज्ञानविन्ञानससिद्धाः पद ओष्ट विदुमेम ।
ज्ञानी पियतमोऽतो मे ज्ञानेनासौ विभक्ति माम्‌॥
तपस्तीथे जो दानं पविच्रानीतराणि च ।
नालं कु्वेन्ति तां सिद्धिं या ज्ञानकलया छता ॥
तस्माजन्ञानेन सहितं ज्ञात्वा खात्मानसुड्धव ।
ज्ञानविन्ञानसम्पन्नो भज भां भक्तिभावितः" ॥
किञ्च भगवदरीतायां ४। ९३-३९ ।
“श्रेयान्‌ डव्यमयाद्‌ यज्नाज्‌च्ानयन्ञः परन्तप !।
सव्व कर्म्माखिलं पाथं ! ज्ञाने परिसमाप्यते ॥
तदिडधि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया
उपदेच्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वदिंनः॥
यज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव ! ।
येन श्तान्शेषेग द्रच्छस्यात्मन्धधो मयि ॥
अपिचेदसि सरन्ेभ्यः पापिभ्यः पकृत्तमः ।
सन्ध जञानक्ञवेगेव जिनं सन्तरिव्यसि॥
यथेशधांसि समिज्ञोऽभिर्भस्मसात्‌ कुरुतेऽल्लुन ! ।
ज्ानाभिः सन्बेकर्म्माणि भससात्‌ कुरुते तथा ॥
न हि ज्ञानेन सदृ पविचमिइ विद्यते ।
तत्‌ खयं योगसंसिधः कालेनात्मनि विन्दति ॥
आरद्धावान्‌ लभते ज्ञ्‌ःनं तत्परः सयतेन्नियः
ज्ञानं लबध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति,\

तरव निर्मणभक्तिज्ञानयोन कियदप्यन्तर
मन्यन्ते तत्वदृ शः खरूपतन्तयो रेकात्मत्वात्‌ खत.
त्वदरिनोऽज्ञा रखवाविद्यामोदितत्वात्‌ भिब्रदृश्णो
भवन्ति ॥ वरं भक्तियोगमुपदि श्रु पसं हारे ज्ञान-
विक्ञानसम्पन्ना भक्तिरेव ब्रह्मलन्धये सम्यक्‌ हित-
साधनीति प्रदशिंतवानुद्धवाय भगवान्‌ । यथा
भागवते १९९।१८। ४५-९६ ।
“भक्तयो वानपायिन्या सब्वेलो कम हे-खरम्‌ ।
सर्वौ त्यत्यब्ययं ब्रह्य कारणं मोपयाति सः।
इति खधम्भ निणिक्तसत््नो निर््ञातमद्रतिः 1
ज्ञान विन्ञानसम्पन्नो न चिरात्‌ समुपेति मां"

जिव्कामेनानुखितभक्तिरेव एनेः एने; सान्द्रत्वेन
निओैखुतां रच्छन्तौ सती परमप्रमानन्दरूपेण
परिणमते सुतरां तदा खय सान््रानन्द्मयं तज्‌-
ज्ञानं प्रकाश्रते। तयोडिं तत्खरूपत्वात्‌ ग क्ञापि
निम णभक्तिज्ञानयोगयोभेदः शरूयते। यथा का-
नदोग्ये “सव्यं ज्ञानमनन्त ब्रह्म ¦ आनन्द्रूफमग्टतः
यद्‌ विभाति शान्तं श्रिवमदेतम',। इति क्ाना-
नन्दयो््द्यखरूपत्वात्‌ अत्व कचित्‌ केनापि न
पणानन्दत्वेन परिणताया निगुखखरूपाया भक्त
नेन सह कियानपि भेदो दश्यितुं शक्ते

उपा
सखरूपतस्तयोरेकात्मत्वात्‌ ¦ परन्तु तत्वन्नानो- |
त्यादगक्तमा भक्तिरेवानुषधेया न तु संसारबन्धन-
कारिणी नश्रफलदात्री अन्धभक्तिवत्‌ सकामा
भक्तिरेवानुमोदनीया तत्वदश्िभिरिति बोध्यम्‌ ॥
यथा भागवते १।२। ७ .
“वासुदेवे भगवति भक्तियोगः प्रयोजितः^।
जनयव्यागु वैराग्यं ज्ञानञ्च यदेत कम्‌"
वि्ेषतः प्रकादध्रुवयोरिव नित्यानित्यवस्लवाि-
दशनात्‌ । असुर कुलजातोऽपि प्रकादः निब्काम- |
भक्तियोगमाचरन्‌ तत््रभावेन एतश्रः पिद प्रयुक्तां
बाधामतिक्रम्यात्मप्रसादलन्धं विमलानन्दस्वरूपं
जोवन्मक्घात्वं ततो निव्बोगमप्यवाप्तवान्‌ । शेवः
एनः खायम्भवमनुवं श जातोऽपि विमाढवचना
दीष्यापरवशः सन्‌ परमतत्वज्ञादेवर्धिनारदादप्य-
पदेशं लबन्धा अन्तःकामवोजं परि पएष्णन्‌ कठोर
तपसापि सकामभक्तियोगमनु्छाय कल्यस्थायिनं
भ्रवाख्यलोकं लब्धवान्‌ ततः ग्यप्रत्यागमनकाले
सहसा जातनिव्वेद अत्मधिक्तारेग मुङरन्वशो
चत्‌ । इदानीं प्रदशरंयामो यथाक्रमं तथोः राज
एचरयोः सक्तामनिव्कामभक्तियोगानुाननित्या-
नित्यफलम्‌ ॥
यथा, श्रीमद्भागवते । ४ । € । २७-३५ ॥
“सोऽपि सङ्कल्यजं विष्णोः पादसेवोपसादितम्‌ ।
प्राप्य सङ्कल्यनिव्वेगं नाति प्रोतो ऽभ्यगात्‌ एरम्‌ ॥
विदुर उवाच ।
खदुक्लभं यः परमं पदं हरेः
मायाविनक्तश्वरणाचनाच्ितम्‌ ।
लबध्वाऽप्यसिद्धाथैमिवैकजन्मना
कथं खमात्मानममन्ताथंवित्‌ ।
मैचेय उवाच।
मातुः सपला वाग्बाणेद्धेदि विद्धस्त तान्‌ स्मरन्‌ ।
मेच्छन्‌ मुक्तिपते्मक्तिं तस्मात्‌ तापमुपेविवान्‌॥
भ्रव उवाच ।
समाधिना नैकभवेन यत्‌ षदं
विदुः सनन्दादय ऊद्धंरेतसः |
मासैरहं षड्भिरमुष्य पादयो-
श्कायामुपेत्य!पगतः एथद्यतिः ।
अषोवत ममानाढ्य' मन्दभाग्यस्य पश्यत ।

खकान्तित्वाद्‌ मगवति नेच्छत्तानसुरोत्तमः''

भवच्छिदः पादमूलं गत्वा याचे यदन्तवत्‌ ॥
मति्विदृषिता देकः पतद्धिरसदिष्णभिः ।

यो नारदवचस्तथ्यं नाग्राहौवमसत्तमः॥

दवीं मायासुषाशि्य प्रसुप्तदव भिन्नदृक ।

तप्ये दितीयेऽप्यसति श्नाटभ्नाटवय हद्रजा ॥
मयैतत्‌ प्रार्थितं व्यथ चिकित्सेव गतायथि।
प्रसाद्य जगर्‌ात्मान तपसा दुष्पसाद्नन्‌ ॥
भवच्छिदमयाचेऽहं भवं भाग्यविवजितः।

खारान्यं यच्छतो मोष्यान्मानो मे भक्तितो वत } ।
दै्वरात च्तीणपुण्येयः फलीकारानिवाधनः" |
भगवता सिं देवेन प्रलोभ्यमानोऽपि प्रदः |
न्नव्काममक्तिन्ञानपरभावेन किमपि नेच्छदिति
चम्भनन्दनमजातशुं यधिष्ठिरं श्रावयामास दे. |
वर्भिर्नारदः । यथा, भागवते | ७ । € । ५१-५५॥

रई

उपा
“रताव द्व संल गुणो भक्तया भक्तेन निगणः ।
ङ्द प्रणतं प्रीतो यतमन्युरभाषत ॥

श्रीभगवानुवाच ।

प्रङाद भद्र भद्रं ते प्रीतोऽहं तेऽसुरोत्तम ¡
वर ठंौष्वाभिमतं कामपुरोऽस्म्यहं णाम्‌ ॥
मामप्रौणत अयद्मन्‌ दशरनं दुलभ दिमे।
दृषा मां न एनजन्तुरातमानं वप्ुमहेति ॥
प्रीणन्ति च्य मां धीराः सन्यैभावेन साश्चवः
श्रेयस्कामा महाभागाः सन्बौसामाशिषां पतिम्‌ ॥
णवं प्रलोभ्यमानोऽपि वरैर्लोकप्रलोभनेः।

ततैव ७।१०। १--५।
नारद उवाच॥

“भक्तियोगस्य तत्‌ सव्वेमन्तरायतयार्भकः।
मन्यमानो इषीकेशं स्मयमान उवाच इ ॥

५ => €
मा मां प्रलोभयोत्यत्या सक्तं कामेषु तवरः ।
तत्संगभौतो निव्विखो मुमुचुस्लासु पाचितः +
भ्टव्यलच्तयाजिन्ना सुभक्तं कामेष्वचोदयत्‌ `
भगवन्‌ संसारवीजेषु हदयय्रथिष्‌ प्रभो ¦ ।

५

नान्यथा तेऽखिलगुरो ! घटेत करुणात्मनः ॥
यस्त आअशरिष अश्रान्त न सभ्ट्यः स वरौ बणिक्‌
ऋश्रासानो नवेभ्ट्यः खामिन्धाश्रिष ात्सनः॥
हं त्वकामस्तद्ध तस्तं च स्वाम्यन घा ञ्यः ।

नान्यद हावयोर्या राजसेवकयोरिव" ॥
अस्त तस्य निस्युहत्वादि किन्तु तत्त्वज्ञानं मालौ
दिति चेत्‌ न यतः उपरिष्टादेव तत्वज्ञानमूलाया
निगणाया भक्तोलंच्तगं प्रदश्रिंतं । यथा, भागवते
७।५।१३॥ दिरग्यकशिप पति प्रकादोक्तिः।
“सर्व कात्ना खपरेद्य बद्धिभि-
दुरुत्ययानुकमणो निरूप्यते ।
मुद्यन्ति यद्त्मेनि वेदवादिनो
ब्रद्यादयो छेष भिनत्ति मे मतिम्‌" ॥
किञ्च तवैव ३९ ।
“नते विदुः खाथेगतिं हि विष्णु ।
दुराश्रयाये बद्हिरथंमानिनः।
अन्धा यथान्यैरपनीयमाना
वागोशतन्त्यामुरुदान्नि बद्धाः" ॥
खाथेगतिभिति। खस्मिन्‌ खवा येषां ते खा-
याश्तत्वज्ञानिनत्तेषां ग तिर्ञानखरूपन्तं ¡ वदि
स्थमानिनः इति । बदिर्वाह्यवस्तष अथा येषां
तान्‌ गुरून्‌ इति मन्धन्तेये इति॥ ननु कचि
दचचदिनिन्दापि लच्यते यदा तदा तदुपासनं
निष्याक्षमिति चेन्न । यतः सर्व्वतः साधसङ्लाम
स्योत्‌कषः इति पदश्रायन्‌ विद्धेषतः सव्वाभ्य |
उपासाभ्यः ट्‌ टे अ त्मध्यानमेव गरीय इत्धेवोप
दिदिश्ुः मद्ान्तः श्रास््र्लतः। अन्यथा “"मदर्चा-
स्थापने अद्धा” “अर्खायाम देयेत्तावत्‌” ““यावन्न
मे कथारतिः” ्द्यादि वचनानां निष्फलत्वं
स्थात्‌ । द शितश्च यथासम्मवमु पासनायां दु व्वला-
धिकारियां यत्‌ यत्‌ कत्तव्यं इदानीं सबलाधि-
कारिणां करगीयं यत्कृत पथं तदेव दर्शयामः
समासेनेति । यथा, द ददारण्यकज्रतौ ॥

उपा

“त्सा वा अरे ब्व्य ओ्रोतव्यो मन्तव्यो निदि
ध्यासिल्यच्च'' । अर्थात्‌ आत्मेव साच्तात्‌ क्त्यः
सात्तात्कारे उपायमाङइ वणं मननं निदिष्या-
सन्ध किन्तत्‌ घवणादि इति जिन्नासायां त्र मः।
यथा। “श्रवणं नाम षड्विधलिङ्धेरशषवेदान्ता-
नामदितीये वस्तनि तात्पर्यावधारणम्‌ । लिङ्गानि
तु। उपक्रमोपसंहाराभ्यासाऽपुब्बताफलावा
दोपत््ाख्ानि। तच परकरणप्रति पाद्यस्याेस्य
तदादन्तयोरुषादानं उयक्रमोयसंहारौै । यथा,
कान्दोग्ये षष्टप्रपाठके परकरगप्रतिपाद्यस्यादिती-
यवम्नः रकमेवादितीयमि्यादौ “रेतदाम्यमिदं
सन्वम्‌'* । इव्यन्ते च प्रतिपादनम्‌ ॥

प्रकरगप्रतिपादयस्य वस्तनः तन्मध्ये पौनःुन्येन

प्रतिपादनं अभ्यासः । यथा, ततैवादितीयवस्त-
नो मध्ये “तत्त्वमसीति” नवत्वः पतिपादनम्‌ ॥
पकर्गाप्रतिधाद्यस्य वस्तनः प्रमाणान्तरेण
विषयौकरगं अपन्बत्वम्‌ । यथा तचेवादितीय-
वस्त॒नः लन्त्वौ पनिषदं एरुषं एच्छामीत्यादिना
उपनिषन्माचवेद्यत्वप्रतिपादनात्‌ ; मानान्तरा-
विषयीकरणं फलन्तु प्रकरगप्रतिपाद्यस्यात्म
ज्ञानस्य तदनु्धानस्य वा तच्र तच अूयमाणं प्रथो
जनं यथा तचेव ““श्चाचार््वान्‌ एरुषो वेद तस्य
तावदेव चिरं यावन्न विमोच्छे अथ सम्प्र्छे”
इत्यदितीयवर्हच्ञानस्य ततप्रापिपयोजनं श्रयते ।
प्रकरणप्रतिपाद्यस्य तच तच प्र्टसनं अखथयवादः
यथा, तचेव उततमादेश्रमप्रात्तो येनाश्रुतं श्रतं
भवत्यमतं मतमविज्ञातं विज्ञातभित्यदितीयवन्त्‌
प्रशंसनम्‌ ।

प्रकरणप्रति पाद्याथसाधने तत्र तत्र श्रयमाणा
यक्तिः उपपत्तिः" । यथा, वच “सौन्येकेन ग्टत्‌
पिण्डेन सन्वे ग्टण्मयं विज्ञातं स्यात्‌ वाचारम्भश-
विकारो नामध्येयं म्टक्तिकेगयेव सत्यम्‌”” । इत्यादा-
वददितीयवस्तसां धने विकारस्य वाचा[रम्भगमाचत्वे
युक्तिः श्रयते" मननन्तु । ““शरुतस्ादितीवस्तनो
बेदान्तार्थालुशुणयक्तिभिरनवरतमनु चिन्तनम्‌” ।
““विजातीयरेहादिप्रद्यर हिताऽदितौयवस्तसजा
तीयप्रत्ययप्रवाहः निदिध्यासनम्‌” ॥ इति वेदा-
न्त शास््ेष ॥
समाधिस्त दिविधः। सविकल्पको निव्विकल्पक
खखेति । तच्च सविकल्यको नाम च्ञाटन्ञानादि-
विकल्पलयानपेच्तयाऽदितीयवस्तुनि तदाकारा-
कारितायाञ्ित्तडततेरवस्थानम्‌ । तदा म्टगमय-
गजादिमाने$पि खदध'गवत्‌ देतमानेऽप्यदैतं व्ल
भासते ॥
निच्विकल्यकन्त जाट जानादिमेदलयापेच्तयाऽदि
तीयवस्तनि तदाकाराकाप्तिाया बद्धिरन्तेरति
तरामेकौमावेनावस्थानम्‌ | तदा तु नलाकासा-
कारितलवशानवभाखेनादितौयवस्तमाचमेवावभा
सते इति वेदान्ते उपदिष्टं पुबवैषिंभिः ॥
अतो ज्ानलच्तणानि मगवङ्गीतायां | १३ । ७-११॥
“खलानित्वमदभ्मित्वमडिंसा च्तान्तिराजवम्‌ ।
ष्या चायोपासनं श्रौ चं सर्मात्सविनिग्रहः

उपा
इन्वियायष वैराग्यमनदङ्क(रुणव च।
जन्म रटव्य-जरा-व्याधि-दु*ख दोषानुद शनम्‌ ॥
शसक्तिरनभिषव्वङ्ः एच्तदारग्टहादिषु । ।
नित्यश्च समचित्तत्वमिद्धानिष्टो पपत्तिषु ॥ |
मयि चानन्धयोगेन भक्तिरव्यभिचारिणो। |
विविक्तदेशसेवित्वमरतिजंनसंसदि ॥
खध्यात्मज्ञाननिः्यत्वं तत््वन्नानाधेद््रनम्‌ । .
ख्तज्‌च्ञनमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा" ॥
तो जेयं वसत्‌ तजेवाध्याये ¦ ९२-१९७॥
“ञेयं यत्तत्‌ प्रवच्छा मि यजञ्क्ञात्वाऽम्टतममश्रुते। |
अनादिमत्‌ परं त्र्य न सत्तत्रासदु्त॥
सर्व्वतः पाणि पादन्तत्‌ सव्व॑तोऽचत्तिशिरोमुखम्‌ ।
सन्व॑तःशतिमल्लोके सन्वेमादद्य तिरति ।
सर््यन्द्रियगुखाभासं सर्वेन्दरियविवच्नितम्‌ ।
खसं सन्येव निरं रुगभोक्ु च ॥
वहिरन्तश्च श्तानामचरं चरमेव च।
खष्प्रतवात्तद विज्ञेय दृर स्थं चान्तिके च तत्‌ ॥
ऋअविभद्ाञ्च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम्‌ ।
भूतभटं च तज्जय ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥
ज्योतिषामपि तच्जोतिस्तमसः परमुच्यते |
श्चानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हदि सर्व्वस्य विदितम्‌” ॥
तथा च शेताशचतरश्रतौ आत्मन्नानेनेव मुक्ति
रिति फट दशधामास । यया,
५“ सब्बन्दरियग्गुणाभासं सन्वे द्ियविवन्नितम्‌ ।
सब्दस्य प्रभुमीशानं सव्वेस्य शरण टृदत्‌
“खात्ा गुहायां निहितोऽस्य जन्तो-
स्णोरगीवान्‌ महतो महौयान्‌ ।
तमकतुं पश्यति वीतशोको
धातुः प्रसादान्महिमानमोशम्‌'' ।
०महानिव्वायतन्ने च । ५।११ ६
“परे बद्यणि विश्चाते समत्तेनियमेरलम्‌ ।
तालदन्तेन किं काय्यं ल्पे मलयमारते'" ॥
जनु किमिदानीं वागभञ्च।इदिववादं संख्याप-
चितं प्रयतते इति चेत्‌ दश्रयामः)
तचा च श्रीविष्ुधम्म, ।
^परात्मनो मनुष्येन विभागो हि न कल्यितः।
चये तस्यात्मपरयोविंभो गाभावरव दि ॥
आत्मा च्ेचच्नसन्ञोऽयं संवक्तः प्राकतगुणः।
तेरेव विगतः श्रुदधः परमात्मा निगद्यते ॥
्नादिसम्बन्धवव्या चेचच्ञो ऽह मविद्यधा |
यक्तः पश्यति मेदेन ब्रद्यत्वात्मनि संश्थितम्‌'' ॥
तथाहि च्ेताच्चतरञ्रतिमाव्यष्टतवशिद्धवचन्‌
प्द्रधन्बेक्‌ दर्गितम्‌ । यथा, |
“यद्यात्मा निगणः खडः सद्‌नन्दोऽजगोऽमरः |
संति: कस्य तात! स्यात्‌ मो च्तो बाऽविद्यया विभो।
च्ेचनागे कथं तस्य दायते भगवान्‌ वतः ।
यथावत्‌ स्वमेतं मे वक्तुमदंसि साम्बरतम्‌ ॥ |
तम्येव नित्यशुद्धस्य सदानन्द्मयात्मनः ।
अवच्छिन्नस्य जोवस्य संतिः कोत्येते बधः ॥
स्करण्व ददि भूतात्मा भरते भूते व्यवसितः
रकधा बड्धधा चेव दृश्यते जलचन्द्रवत्‌ ॥
्नन्तयारूएः सर्वात्मा जीवसंन्नः सदा भवेत्‌ ॥''

२६९

डपा

तथा च शुकशिष्यो गौडपादाचार्यः॥
"यथक स्मिन्‌ घटाकाषरे रजोधमादिभियुत। |
न सव्व सम्मरयज्यन्ते त इच्नीवाः सुखादिभि ।
लस्माददितीये परमात्मन्युपाधितो जीवेश्वरयो
जीवानाञ्च परस्पर मेदव्यवस्यायाः सिडधत्वान्न
विश्रुदधसत्वोपाधेरीशखरस्या विधो पाधिजीवगताः
सछखदुःखमोद्ान्नानादयः॥ तथा च भगवान्‌
पराशरः ।

ज्ञानात्मकस्यामलसत्वराे-

रपेतदोषस्य सद्‌] स्फुटस्य ।

किंवा जगव्यत्ि समत्तएसा-

-मच्नातमस्त्ान्ति इदि स्थितस्य ॥
कथं त्मा पाधिकमेदेन बन्धमुक्यादिवयवस्या सोपा
धिकानां तेषां वा सापाधिकैश्वरस्य वा खरूप- '
स्येति इत्याश ङ्घ ट्टान्त पन्नं व्यवस्थां दषथति ॥
“कन्त ख्या बघा जलाधारेव्‌ दृ श्यते ।
खामाति परमात्मा च सन्वौपाधिषु संद्ितः"' ॥ |
“ब्रह्म सन्वेशरीरेषु वाद्ये चाभ्यन्तरे स्थितम्‌ ।
ऋकाशमिव भूतेषु बद्धावात्मा न चन्यथा” ॥
खवं सति यया नद्या देहोऽहमिति मन्यते ।
अनात्मन्यात्मता नान्त्या सा स्यात्स सारबन्धिनी' ॥
सर्ववदिंकव्ये्हनस्त ढो बुदडोऽजरोऽमरः ।
प्रशान्तो योमवद्यापौ चेतन्यात्मा सञछ्लत्मसरुः ॥
धुमभ्नधलिभिय्याम बथान मलिनीयते ।
प्रारृतेरपराम्टश्ो विकारः एरषस्तथा ॥
यथेकस्मिन्‌ घटाकाश जलंधूमादिभियुते।
नान्ये मलिनतां यान्ति दूरस्थाः कुचचित्‌ कचित्‌ ।
यथा इन्द्ररनेकस्त जीवे च मलिनीङ्घते।
ख्तस्मिन्नापरे जीवा मलिनाः सन्ति कुच्रचित्‌"'। |

परं नतु केवलं प्रह्ृतेः एय्‌ परचेतन्धन्ञान

माचेय तब्रद्मन्ञानं सम्भवितुमदहइति । यदि चैके
पण्डिताः एथग्क्ञानेनेव सिद्धिः स्यादिति मन्यन्ते
किन्त नेव श्रतय र्वे परिचच्छते। यथा, खेताश्व-
तसोपनिषदि “च्ञाज्ञो दावजाबीशनीशावजा
च्येका भोक्तभोग्याथयक्ता अनन्तश्वात्मा विश्वः
रूपो ह्यकत्ता चयं यदा विन्दते ब्रद्यमेतत्‌”॥
तरव ब्रह्म जिन्नासोयागिनः अव्पदिष्टत्रद्य
तत््तविच्लानेनेव सुक्तिः स्यात्‌ अन्यधा अमरव ॥ |
यथा, तच्रेव “च्रं प्रधानमग्टताच्तर इर
च्तरात्मानावौशते देवर्कंः । तस्याभिधानात्‌
योजनात्‌ तत््वभावात्‌ भूबद्धान्ते विच्माया- |
निडत्तिः । ज्ञात्वा रेवं सन्वैपाशापहानिः च्तीयेः
ज्ञ शेजन्मम्रप्रदहाणिः। तस्याभिध्यानात्ततीयं दे
मेदे विन्ैश्वय्य केवल खा प्तक्रामः' | पर योगा- |
भ्यासादृते नेव कदाचित्‌ तत्वन्ञानास्योत्प्ति- |
रिति खतिरू््ादीगं ज्ञानप्रतिषादकश्ास््ना- |
सामुपदेशरो दृश्यते यदि च प्बेपुव्बप्रकरये पएुराण-
प्रश्टति विडितयोगादिमतं प्रदशिंतं तच्चापि तत्‌-|
द्प़ैकरणाय व्रैदिक्मतभिदानीं प्रदश॑यामः। बया |
यजर्न्वदोक्घशचेताखतरीययो गप्रकर यम्‌ । ऊ '“य॒ज्ञा-
नः प्रथमम्‌ मनस्तत्वाय सविता धियः॥ अमन
व्योतिर्निंचाय्थ एथिव्या अध्याभरत्‌ ।९॥।

उपा

युक्तन मनसा वय देवस्य सवितुः सवे सवगेयाय
शक्तये ॥ २ ॥
यक्काय मनसा देवान्‌ सुवग्येलो धिया दिवं ।
डइञ्ज्योतिः करिष्यतः सविता प्रसुवाति तान्‌ ॥३/

युञ्जते मन उत युञ्जते धियो

विप्रा विधरस्य हतो विपश्चितः।

विदो दधे वय॒ना विदेक इन्‌ ।

मदो देवस्य सवितुः परिष्ुतिः॥ ४॥
युने बां ब्रह्म मृद्धं नमोभिः
विश्लोका यन्ति पथ्येव राः" ॥ ५॥
परन्त॒ च्यात्मक्ञाद विशदीकरणाय दच्तसं दितेव
श्रेयसो जोवानाभिति प्रदशंयितुं भरूयोऽप्यनुस-
रामः। यया,
“ऊरख्थोत्तानचरणः सव्ये नस्येतरं करम्‌ ।
उत्तानं किल्लिदुच्नाम्य मुखं विभ्य चोरसा
निमोलिताच्तः सत््श्यो दन्तेदन्तानसंसपु शन्‌ ।
तालस्था चलजिङ्ख संटतास्यः सुनिश्चलः ।
संनिरुष्येन्दरियग्रामं नातिनीचोच्छितासनः
दिगुं चिगुणं वापि प्राणायाममुपक्रमेत्‌” ॥
किन्तुरवं मा मन्यध्वं यत्‌ र्हाज्रिष्डय खररवा-
सादौ योगाभ्ासतन््वन्ञानादेः सगमो भवेत्‌
इत्यत्र यथाद दत्तः सप्तमाध्याये ।
“लोको वशीक्लतो येन येन चात्मा वशौङ्खतः।
इच्धिवार्यौ जितो येन तं योगं प्रनवीम्बहं ॥
प्राणायामास्तथा ध्यानं पद्याहारन्त धारणा |
तकंञ्चेव समाधिश्च षडङ्गो योग उच्यते ॥
नारण्यसेवनाद्यो'गो नानेकग्रन्थ न्निन्तनात्‌ ।
ब्रतेय्खेस्तपोभिश्च न योगः कस्यचित्‌ भ्वेत्‌ ॥
ने च प्श्याशनात्‌ योगो न नासाय्मनिरीच्चणात्‌।
न च शासतरातिरि क्तेन शौचेन स भवेत्‌ कचित्‌ ।
न मौनमन्कुहकेरनेकैः घते स्तथा ।
लोकयाचावियक्तस्य योगो भवति कस्यचित्‌ ॥
अभियोगात्‌ त याभ्यासात्‌ तस्मिन्नेव तु निख्चयात्‌।
एनः एनश्च निव्वं दाद्‌ योगः सिध्यति नान्यया” ॥
ऋअतरख्व निन्वदादृते केवलं तपःखाध्यायादिभिनं
योगसिद्धिः शास्रशद्धिस्मोदनीया ¦ किन्तु
चादरनेरन्तय्थश ऋत्मचिन्तादयर्व नद्यलन्धोः
सदुप्राया इति बोध्यम्‌ यथा तच्व।
“आत्मचिन्ताविनोदेन शौचक्रीड़नङरेन च ।
सन्यैभ्ूतसमत्वेन योगः सिथ्यति नान्यथा ॥
यच्चात्मनि रलो वित्य मात्मक्रोड्स्तयैव च ।
च्ात्मनिखच सतत मात्मन्येव खभावतः ॥
रतश्चेव खयं तुष्टः सन्त्रे नान्यमानसः ।
अात्मन्येव सुटप्नोऽसो यो गत्तस्य प्रसिध्यति ॥
खप्रोऽपि योगयुक्तः स्याव्नाय्रद्ापि विश्चेषतः।
दैदृकवेष्टः तः खेष्धो गरि दो ब्रह्मवादिनाम्‌"

परन्त्‌ विबयासक्तिवव्ननं विना ङ्घापि कस्य
चिदपि श्वात्मसिह्डिन प्रजायते । यथा त्रंव्‌,
“य आत्मव्यतिरेकेण दितौयं नव पश्चति।
ब्रद्मीग्रयस खवं हि दच्पत्त उदातः ॥
विषयासक्तचित्तो हि यतिरभीक्तं न बिन्दति।
यन्नेन विषवासक्तिं तस्र्‌ योगौ बिवर्णयेत्‌” ॥

उपा
यदि च केचित्‌ विषयेन्ियसंयोगेः सिद्धिभवेत्‌
इति वदन्ति तच तेषां भ्रान्तिरेव सा यथा तत्रव,
“विषयेन्दरियसंयोगं केचित्‌ यौगं वदन्ति हि ।

२७०
उपा

। उपोदक, सत्री, (उपगता उदकम्‌ । रसप्राधान्धात्‌ ।

॥
॥
|

च्यधम्म्ी धरम्मरूपेश र्ट होतच्तेर परिडितेः'” ॥ इति ॥ |
यदि चाद्वेततत्वज्ञानमेव सब्वतो निश्वयसकर |
जोवानाभिव्य शेवतः धदर्िंतम्‌ किन्तु दुज्बैलसब- |
लाद्यधिकारिभिदेन यथाक्रमं क्िवाभेक्तिन्नान- `
योगादयः सन्निवे शिता इत्य लमतिपह्नवितेन ॥*॥) ।

उपासितः, चि, (उप + आस्‌ + क्त) छतो पासनः। |

तत्पर्य्थायः। वर्विसितः २ वरिवख्यितः ३ उप-
चरितः 8! इव्यमरः॥

|

उपात्तिः, स्तनो, (उप + आस + क्तिन्‌ ।) सेवा। इति |

हेमचन्द्रः ॥ (यथा, सुग्धबोधे कारकप्रकैरयो ७।
“मुक्तिनंत्तेऽ्यतो पान्ति भूतं भूतमभि प्रः" ॥)

॥

उपाहितः, ए, (उप आसन्नं आहितं फलं यस्य |) |

अग्न्यत्प्रातः । स तु उल्कापातादिः। इत्यमरः ॥
उपादितः, चि, (उप+आआ+धा+्त।) संयो

लितः। इव्यमरः॥ अागोप्पितः । इति मेदिनी ॥
उप्तं, को, (उप + दं च्‌ + भावै सुट्‌ |) वच्लंनम्‌ ।

अजनम्‌ ॥ (यथा, महाभारते ई । इनृमद्धौमसं- ¦

वादे १५० | ४२।
“साना दानेन मेदेन दरडेनोपेच्तणेन च ।
साधनौयानि कर्म्माणि समासव्यासयोगतः” ।)

गौरादित्वात्‌ ीष्‌।) पूतिका । पँदशाक इति
भाषा। तत्पथ्य(यः। कलम्बो २ पिच्छिला रे पि-
्छिलच्छदा 8 मोहनो ५ मदशशाकः ६ बिश्राला
ॐ बलिपोदको ८। अस्या गुणाः । कषायत्वम्‌ ।
उष्त्वम्‌ । कटुत्वम्‌ । मधरत्वम्‌ । निद्रालस्यरुचि-
विद्टम्भद्धेश्रकारित्वद्च। इति राजनिधेरटः॥ (यथा,
रकादश्रोतत्त्वे दादशोनियमे कृूम्मपुराण्टत-
वचनम्‌।

“दादग्यां पारणं कुब्यात्‌ वजेयित्वाप्युपोदकीम्‌'।)

| उपोदिका, स्त्री, (उपाधिकमुदकमस्याम्‌ । उत्तर-

पदम्य चेचत्तरपदस्योदादेशः। कप्‌ । टाप्‌ |)
पतिका | इत्यमरः ॥ अस्या गणाः । सारकलत्वम्‌ ।
खिग्धत्वम्‌ । बलयेष्मकारित्वम्‌ । दिमत्वश्च । इति
राजवल्लभः ॥ (यथा, वैद्यके ।

““त्डुनेरानतव्याजे हसत्येषा उपोदिका” ।
“मदघ्नी चाप्युपोदिका"" ।

इति खचस्थाने ई ध्याये वाभटेनोक्तम्‌ ॥
“उपोदिकादधिभ्यान्तु सिद्धा मदविनाश्िनी' ।
इति चरके खचस्थाने २ अध्याये ॥
““खादुषाकरस्ा व्या वातपित्तमदापहा।
उपोदिका सरा क्िगधा बल्या श्े्रकरी दिम
स्ति सुशुते खचस्थाने ४६ अध्यायः ॥)

उपेच्ता, स्त्रो, (उप +रच्त + ख + टाप्‌ ) अखी- ¦ उपोदीका, सलौ, पूतिका । इति भरतः दिरूप-

कारः त्यागः। (ञ्रासीन्यम्‌ | यथा, रघ

कोष ॥

उम
भस्मन्‌ तं कुहकरादमिवोप्तमूष्याम्‌"' ॥

ईति श्रीभागवते ९ स्कन्धे १५।२९ ॥
श्रोजञव्शवियोग खाच हेवुः नान्य इ व्याह तदेति
यतो चेभ्व इन रिक्तं गन्धं सत्‌ कार््याच्तमं
सन्मन्तरविधानेरपि भस्मनि तमिव भस्मव्रिति
लुप्तसप्तम्यन्तं पदम्‌ । अतिप्रौतादपि कुदकान्माः
याविनः सकाग्राद्रादं लब्धं यथा। सम्यककषणा-
दिनापि उषरभूमौ उप्तं बीजमिव इति तद्रौ
कायां ओ्रोधरखामी ॥ * ॥ रतमुर्डनम्‌ । वथा--
““सश्रिखं वपन का््य॑माखानाद्रद्यचारिणा""।
इति कात्यायनङ्लतच्छन्दो ग परि शि टे ऽष्येवम्‌ । तदे
कश्चुतिमूलकत्वात्‌ ¦ त द्धतपारस्करीये। पययप्र-
शिरसमिति सूबेऽपि तयवाथः तद्धाष्यकता `
इरिश्म्भणापि परि सन्वेतोभावेनोप्तशिरसं
मुख्डितशिरसमिति याख्यातम्‌"”। इति प्राय-
चित्ततत्वम्‌ ॥

उप्ते, चि. ( आदौ उप्तं पश्चात्‌ छम्‌ । पन्नं
कान्तेति समासः ') वौीजवपनानन्तर कधितच्ेचरम्‌ ।
तत्यय्थायः । वौ जाक्छतन्‌ २ । इत्यमरः ॥

उब्न, श न्याच्जंवे । इति कविकन्यद्रमः॥ ( तुदां-प्रर-
अक-सेट |) खादः व्योष्टबकारोपधः।
तेन वयगचतयोति दौ्ौ न स्यात्‌ स्यादौ नवद
इति उन्िजिषति । ऊरगोन्नीर्दर्धपाठसामर्थ्यात्‌
खरादेनं दीर्ध डइति कैदित्‌। दन्यवकारत्वान्न
उनतीद्यच दीं इव्यप्येके । श उन्ती उज्न्ती ।

१४। ६५। “कुर्ग्थामुपेच्तां इत जीवितेऽस्मिन्‌” |)
यद्धविषये तु च्द्ो पायः। “मावोपेचतेन्रनालानि |
च्द्रो पाया इमे चयः” । इति हेमचन्द्रः ॥ |

उपोद्धातः, पै, (उप समौपे उद्धननम्‌ । उप + उत्‌
+ इन्‌ + घञ्‌ ।) उदाहरणम्‌ । इत्यमरः ॥ चा-
रम्भः । इति भरतः ॥ सङ््तिविषेषः । यथा,--

उयेनद्रः, प, (उन््रमुपगवः। कश्यधादृषेः अदितौ | “सप्रसङ्ग उपोद्घात हेतुतावसरस्तथा ।
वामनावतार इन््रस्यानन्तरः जातत्वात्‌ तथात्वम्‌ ।) | निर्वाहक कवाय्येतवे बोए़ा सङ्तिरिगव्यते'” ।
विष्णुः। इयमरः ॥ (उपेन््रस्यापरां ययत्यत्तिमाइ | तल्ञच्तं यथा,
इरि वं ७५। ४६ । | “चिन्तां परह्लतसिार्थामुपो ह्वातं विदुन्बंधाः"› ।
“ममोपरि यथेन्द्रं स्थापितो गोभिसीचखरः। - इ्यनुभितौ जगदीशत्कालङ्कारः ॥

उपेन्द्र इति छृष्ण त्वा गास्यन्ति दिवि देवताः ॥ उपोषकं,कती, (उप + उष्‌ दि + युट्‌ ।) उपवासः ।

तथा च भागवते ८।२२ । २१, २२, २३। । इति चिकारडशेषः। (यथा, तिथितच्े।

“कश्यपस्यादितेः पीय सर्भूतभवाय च । “उपो षणं नवम्याञ्च दश्म्बाद्ैव पारणम्‌” ।

लोकानां लोकपालानामकरोत्‌ वामनं पतिम्‌॥ विस्ततिस्त उपवास शब्दे ब्र्च्छा |)

वेदानां सन्वेदेवानां धर्म्मस्य यश्रसलः धियः। उषो षितं, ज्ञी, (उप + वस्‌ +भावे क्तं |) उपवासः।

मङ्लानां व्रतानां च कल्पं खर्म पवगंयोः॥ इच्मर्टौकायां भरतः | (यथा, मनुः। ५।१९५५

उपेन्द्रं कल्पयाश्चक्रे पतिं सन्यविभूतये ।

तदा सर्व्वाणि भूतानि भ्टशं मुमुदिरे द्टष!”॥)
उपो, चि, (उप समीपे उद्यते स्न । उप + वह +

उपोभितः, चि, (उपाष्यते स । उप + वस + कत्तरि
+ क्त |) छतोपवासः। यथा.--

क्त!) निकटः। (यथा.किराते १३।२३.तद्पे़्च । “उ पोधितो दितौयेऽहि पृजयेत्‌ एनरेव ताम्‌" ।

नभश्चरः एषल्कः'” |) विवाहितः। इति मेदिनी । | इति दुगाव्छवप्रकर णे तिश्यादिवकत्चम्‌ ॥

(शतः । विहितः। यथा श्ाकुन्तने ७म अङ्के,-- | (यथा रघौ २१९। ।
“'उपेएशन्दा न रथाङ्गनेमयः “प्रषौ निमेषालसयच्वपद्धि-

.पवत्तमानं न च दश्यते रजः” 1)
उषोः, ठै, (उप + वड + क्त |) बयुचः। इति धरणो ॥ |
उपोती.स््, (उयत स. या । उप +वे + क्त + खौष्‌। |
पत्रादिष वयनसादश्वादस्व तथात्वम्‌ |) पतिका | |
इति श्रब्दरल्नावलौ॥ ('“दादश्वामुपोतीं अक्ता
पारकं कुब्धात्‌'?। इति सतिः।) |

रुपोसिताभ्यामिव ज्ञा चनाभ्याम्‌'” ।)
उपः, चि, ( उप्यते स यः च्तेनादिबु । वप्‌ +क्त)
छतवपनः । वोना इति भाषा । वथा,-
“तदवे धनुस्त इषवः स रथो यास्त
सोह रचौ पतयो यत आनमन्ति ।
सव्ये छ्णेन तदभूदसदीशरिलञं

“नाचि स्रों एयक च्चः न व्रतं नाप्युषोधितम्‌॥ |

श्वाज्जवमवक्रीभावः । उति साधुरवक्रः स्यादि-
त्यथः । डति दुर्गादासः ॥ (यथा, ऋग्वेदे । ६।५
२।१९॥ ““उजन्त्‌ तं सुभ्वः पव्वेतासो निदियता
मलतियाजम्य यद्ध ॥)

उभ, श पृक्त । इति कविकल्यदुमः ॥ ( तुदां-पर-

सकं-सेट्‌ | )क्खादिः। श्र उभति कुम्भं जलेन
लोकः.। उदोभ । इति दुर्गादासः ॥

उभयः, चि, ( उभौ अवथवौ अस्य । उभ + तयप्‌।

उमादुदात्ता नित्यमिति । ५।२। 8४ । तयपो-
ऽयजादेशः। कथमुभये देवमनुष्या इति यतो
बह्वनामुभावयवौ न घटतः । नेष दोषः। अत्र हि
दौ राशौ समुदायस्यावयवौ। सको देवानां अप्ररो .
मनुब्याणाभिति । उभादुदात्तो नि्यभिति नित्घ-
ग्रहणभ्येदं प्रयोजनं ठत्तिविषये उभ॑शब्दप्रयोगा

` माभूत्‌ उभय शब्दस्येव वथा स्यादिति ।) युगलम्‌।

इति शब्दचन्द्रिका ॥ दुदर इति भावा। (यथा, `
नुः । २।५५ ॥

^“पर जितं छयश्रनं नित्यं बलम्‌ जश्च यच्छति ।

अषुजितन्तु तद्धक्घमुभयं नाश्रयेदिदम्‌”' ॥ )

उभयतः, [ स्‌ ] व ( उभयस्मात्‌ । उभय + तसिल्‌ । )

पादय | उभयपाश्चं |
(यथा, मनुः । < । ३९५
““शरा्तिश्चोभयतस्तोच्तणामायसं दग्डमेव ब।" ॥ )

ति. ब्योक्ररणम्‌ ॥

उभयद्युः, [स्‌ | ख, (उभयोरकोः। दुच्ोभया-

दक्तव्य इति साधुः|) उभयदिनम्‌ । दिनद्यम्‌ ।
इत्यमरः । (यथा, अथन्यवेदे | १।२५। ४ ।
“यो जयेदयुरुभयद्युरभ्येति"" । )

ऊम्ब
उभयेद्युः, [ स्‌ ] ख ( उभयोर होः । सद्यःथरदिति
उभयादेद्युस्‌ निपातितः।) उभयदिनम्‌ | इय-
मरः ॥ (यथा, रेतरेयत्राद्मणे । ५ २९ +
“व्भिहोचमुभये युर हयत'” । )
उम्‌, च, {उछ शब्दे + डम्‌ । ) योधः ¦ च्ङ्गोकारः।
प्रश्रः इति मेदिनो ॥ कोधव्जिंतः। इति ्रव्ट्‌-
गन्नावलो ॥
उमा, (उभोमा तपस्यां कुचति । यथा,
“उमेति मात्रा तपसा निषिद्धा पञ्चाद्‌माव्यां
सुमुखी जगाम” । इति कुमारोक्तोः । यदा ओह
रस्य मा लच्छोरिव। उं शिवं माति मिमीते वा।
खातोऽनु पसरगेति कः। अजादित्वात्‌ टाप्‌। अवति
ऊयते वाडख शब्दे “विभाषा तिलमाषो मेति"
५।२।४। निपातनात्‌ मक्‌॥ ) दुर्गा । (यथा,
कुमारे । ३ । ६७ ।
^“उमामुखे विम्बफलाधरोक्
व्यापारथामासं विलोचनानि!" |)
अतसी । कौत्तिः। दरिद्रा कान्तिः। दति
मेदिनी ॥ शान्तिः इति शब्द्रजावती॥ तत्ाम-
च्त्पत्तियया ।
“यतो हि तपस्चे एचि वनम्‌ गन्तु च्च मनका ।
उमेति तेन सोमेति नाम पाप तदा सती" ॥
इति कालिकापुराणे ४२ ध्यायः ॥
` उमाकटः, षै,
लोमाभङ्गाभ्यो गजम्यपसंख्यानम्‌" इति कटच ।)
उमाधुलिः | इति व्याकरणम्‌ ॥ मसिनार घला
इति भाषा।
उमागुरः, पै, ( उमाया गुरः पिता । सती दत्त-
ये शिवनिन्दाश्चरवणात्‌ योगविमुक्तेहा हिमा
लयात्‌ मेनकागमे सम्भृतेति पौराणिको कथातानु-
सन्धेया ।) हिमालय पव्बेतः । इति चिकागटपोषः ॥
उमाचतुर्यो, सी, (उमायाञ्चतुर्थो। उमाजन्मतिधि-
त्वादम्याः तथात्वम्‌ । व्येष्टगुक्चतुर्था । यथा,
“व्येखखुक्तचतुर्थ्यान्तु जाता पन्बंम्‌मा सतो ।
तस्मात्‌ सा तच्च सृज्यः स्वीभिः सौभाग्य ये" ॥
इति संबत्यरकतौ मु दी.टतब्रद्म एरागाव चनम्‌ ॥
खमापरतिः, प, (उमायाः मतिः) शिवः। इत्यमरः ॥

(यथा, मदाभारते १४। संवर्तमरु्तोये | ८।१ |`

` “लप्यते तच्च भगवान्‌ तयो नि्यसुमापतिः” 1)
उमावनं, ज्ञी, (उमायाः प्रीतये वनमिव |) एर
विशरेषः। तत्यग्यीयः । देवीकोटः ₹कोटीवर्षम्‌ ३
बागपुर 8 श्रोणितपुरं ५। इति हेमचन्द्रः ॥
-खमासुतः, पै, (उमायाः सुतः पुच्लः।) कात्तिकेयः ।
इति देमचचः ॥ .
उमेशः, प, (उमाया श्रः पतिः |) महादेवः | इति
, ` हेमचन्द्रः ॥
उम्बरः, पै, ( उम्‌ इत्यब्यक्तश्रव्दं ठणातौति । उम्‌
+ +अच्‌) दारोद्धंकाष्म्‌ । तत्य्यायः।
ग्टद्ावग्रहृगी २ देहली ३ अम्बरः 8 उदुम्बरः ५।

दति हेमचन्द्रः । (गन्धव्वे विप्रोषः । यथा, इरि.

वशरै पारिणातहर्ण । १२६ ।१४ ।
“उम्बर स्तम्बर्खेव जग्मुरन्ये च षड्गगान्‌'' |}

( उमाया रजः! उमा “अलावति- |

२७९१
खर्‌

म्बी, स्ती, (उम्‌ कौ धवच्जितं खभावं वाति प्राप्नो
तीति।उम +वा+क। एषोदरादित्वात्‌ वस्य बः।)
अडपक्दटगानलसंग्टद्यवगोधममञ्जरी। अस्या
शणाः । कपप्रदत्वम्‌ । बनंकारित्वम्‌ । लघे त्वम्‌ ।
पित्ताजिलापहत्वश्च। इति भावप्रकाशः ॥

उम्भ. प्रापु द्रति करिकन्यदमः। ( तुदां-पर-
सक-सेट्‌ । ) उन्‌भ इति च पाठः॥

उभ्ब, क्ती, (उमाया अतस्या इरिदाया वा नसेच्रम्‌ |
उमा + “विभाषा तिलमाषोमाभङ्गाणभ्यः""
१।२।४। इति यत्‌ ।) चौ मीनम्‌ । अत सीक्तेरम्‌ ।
इरिद्राच्तेचश्च | इति मरतो दिरूपक्तोषख ॥

उर, गतौ । सौचधातुरयम्‌। इति कविकल्यदपः ।
(पर-सकं-सट्‌ }) पञ्चमखरादिः। उर्सः इति
दुर्गादासः

उरः, [स] क्ती, (दयर्तिं। ऋ गतौ । “र्ते
।४।९९8 इति उगादिदेकेग असुन्‌ उरादेशः
किच ।) वच्तःस्थलम्‌ । रयमरः॥
(यथा, रघुः १०।९० ।
“कौन्तमाख्यमधां सार विभ्राणं ्तोगमा ।
तथा, माघे ७।२२।

“उरसि सरसपादलेषवा
प्रतिमतयानुययावसंशयानः'” )

तत्पर्यायः । वत्तः २ वत्सम्‌ ३ कोडम्‌ 8 हत्‌ ५
खजान्तरम्‌ € । इति राजनिधंरटः ॥

उरः [स्‌] चि, (ऋ + असुन्‌ +उरादेशः किच ।)
उत्तमः। च्रष्टः। इति मेदिनो ।

उरःखूचिका, स्तनी, (उरसः खचमिव। इते पति-
छताविति कन्‌ ।) मुक्तार चितदह्धारः | इन्यमरः॥

उरगः, पै, । (उरसा गच्छतीति! उरमो लोपसखेति
डप्र्ययः सकारलोपख |) सपः इत्यसरः॥
(खङ्लीवेार गच्तता' । इति रंघः १। २८।)
सौसक्म्‌ । इति राजनिधेटः ॥

उरगस्थानं, ज्ञी, (उरगाणां सपाणां स्थानम्‌ ।)
पातालम्‌ । इति श्रब्द्र तावल ॥

उरगाश्रनः, पै, (उस्गान्‌ सर्पान्‌ अन्रातौति | उरग

+ऋश्र्‌ + च्य ।) गरुडपुत्ती। इति जटाधरः !

(“खावासभागमुरागाशनकेतुयश्छा'' ।

इति माघः। ५।१३॥)

उरः, प, (उरसा गच्छतीति । उरस + गम्‌ + ड । |

निपातनात्‌ सिद्धम्‌ |) उरङ़मः। इत्यमरटीकायां
सयसुकुटः ॥ ..

उर्ङ्मः, प, सी, (उरसा गच्छतीति । उरस्‌ +गम
+ खच्‌ |) सपः । इति व्याकरगाम्‌ ॥

उरणः, घै स्त्री, (+ “अत्तः क्वज॒च्'" ।५।१७।

इति उणादिदतरेण कयच्‌ उत्वं रपरत्वद्च।) मेषः|

इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे २।१९४।४। “यः
उरगं जघान नवचखांसं नवतिच्च बाद्न्‌”
तथा रिवंग्रो २६।२९ ।
“उव्षद्धावरगौ दृष्टा राजा णद्यागतो गदम्‌ !)
मेधः। इति उणादिकेाषः॥

उरणाच्तः, पै, (उरणस्य मेषस्यात्तीवात्ति यस्य ।
तत्तल्यपुष्यत्वात्‌ तथात्वम्‌ । अच्ठणोद नादि च्‌॥)

11
दक्तविष्ेषः। रुडोंचि इति भाषा | चाकन्दाद्ति
केचित्‌! तत्पर्य्यायः । प्पुक्ठाङ़ः २८ स्ढगजः ३
दद्धक्न ४ चमक ५ पद्माटःह। इन्यमरः ॥ उर-
गाख्यः ७ प्रपहडः ८ प्रपुनाडइः € ! इति तद्रीका
(खस्य गुयादव र्ड्गजपरष्टे जाताः \)
उरगाद्धकः.प. (उर्णात्त + सार्थे कन्‌ |) उग्गाज्-
ङच्तः | इति शव्टर्त्नावलो ॥
उरणाख्यः, प, (उरगस्य मेषस्य आख्या इव ग्या
यम्य ।) ददघ्ररच्तः। इन्यमर्टीकायां खामी ॥
उरणास्यक', पु, (उरगाय + खार्यं कन्‌ ;} टदश्र
खच्तः। इति शब्द्ग्न्नाव्रलो ॥

.उर्भ्नः, पु, स्ती, (उर कठोर श्रमति। भ्नर्‌ चलम ,

अन्येभ्यो ऽपीति डः । एषोदरटिचात्‌ साधः
मेषः। इत्यमरः॥ (भेषश्दे ऽद्य गुणादिकं यम्‌),

उररौ,यख. (खे + बाड्लकान्‌ ररीक्‌। सख्सारणञ्‌)
स्वीकारः । विस्तारः। इन्यमरः | (यथ), माङि
दर्पणे रय परिच्छेदे। “रति काल्यनिकं मेद्‌.
मुररील्य' |)

उररीकारः, पै, (उम्रीकगगम्‌। उररो ++
घञ्‌ |) अङ्गीकारः | दरति जटाधगः॥ `

उररीकछलतः, चि, (उग्री+क् +क्त) यङ्ीलतः।
विस्तृतः । इध्मरः॥

उरभ्कदः प, (उरो वत्त स्थतं काद्यतेऽनेनेति | उरम
+कद +घ।) कवचः। इयमरः ॥ (राम्‌र्रे

३ काणे, "“काञ्चनोरश्ठराशेमे पिशाचञ्दनाः
प्राः |)
उरसिजः, पै, (उरसि वच्तःस्थते जायते । उरस्‌ +

जन्‌ +ड । सपम्या अलक | ) स्तरोक्तनः। इति
इहलायधः ॥ (यथा, रामायणे ।)
““परिपर्यशिरे चनं पोनेररसिजंम्‌ डः" |)

उरसिलः, चि, (प्रण्रस्त अतिशयित वा उसो वत्तौ
यस्य । उरस्‌ + इलच्‌ ¦) पशस्तव्तो युक्तः । इवय
मरः ॥

उरस्कटः, प, (उरः कड्यते$नेन। उरस +कट + क)
नालयन्ञोपवीतकम्‌ । वकवाकाड़ इति ख्यातम्‌ ।
पञ्चवटश्च तत्पर्यायः । इति चिक्षागटप्रोषः ॥

उर्स््राश, क्ती, (उरसस्त्रागं भवत्यस्मात्‌ !) बक्त-
स्तरागाकवचम्‌ । तत्पय्यायः। नागोदर्म्‌ २। डति
हारावली ॥

उरस्यः, चि, (उरसा निभ्नितः। उरस +यत्‌ )
अौरसजातः। इत्यमरः ॥

उर्स्वान्‌, [त्‌] चि, ( प्रश्स्तमतिश्यितं वा उरो
वच्तःस्यलं यस्य । उरस्‌ +मतुप्‌ +मम्य वः।)
परशत्तवच्तो य॒क्तः । तत्पर्यायः । उरतिलः २।
इत्यमरः ॥

उरी, व्य, (वयतेरीक्‌ बाड्लकात्‌ सम्प्रसारगाञ्च ¦}
खौकारः। वित्तारः | इत्यमरः
(यचा रघौ १५ ॥ ७ ° ।
“उरोक्यात्मनो देदं राज्यमस्ते न्यवेदयत्‌” })

उरील्लतः, चि, (उरी +ल +क्त |) अङ्ोजतः। ति-
स्ततः। इत्यमरः ॥

[५ + =
उरः, चि, (उणाति। ऊर्णु +^मदति स्तः"

उल्का

यो नोऽनुप्रविेन्मो हात्‌ स वै दादशवािंक्षम्‌ ।

बने चरेत्‌ ब्रद्धचय्यैभिति वः समयः छतः ।

तदिढं डौ पदीहेतोरन्योग्यस्य प्रवासनम्‌ ॥

ज्ञतवां तच धम्भाथंमच धम्मा न दुव्यति ।

परिचाणद्च कत्तयमारत्तानां एथलो चन ¦ ॥

छत्व मम परित्राणं तव धम्म न लुप्यते ।

यटि दाप्य धम्मेस्य छष्मोऽपि स्यात्‌ दतिक्रमः॥

सचते धर्भर्व म्यात्‌ दत्वा प्राणान्‌ ममःज्नुन।

भक्ताद्ध भज सां परार्धं! सतामेतन्नतं प्रभो !॥

न करिष्यसि चेदेवंम्टतां मामुपधास्य ।

प्राणदानान्मदाशाहो चर धम्ममनुत्तमम्‌ ॥

प्रारणद् प्रपन्नास्मि त्वामद्य परुषोत्तम, |

दोनागनाथान्‌ कौन्तेय ! परिरच्तसि नित्यश्रः ॥

सादं ्ररणमभ्यमि सोरवोनि च दुःखिता ¦

याचे लाञ्चाभिकामादइं तसात्कुरु मम प्रियम्‌ ॥

स त्वमत्मपदानेन सकामां कत्म इसि ॥

वैशन्पाबन उवाच ।

रवमुक्तस्त कौन्तेयः पन्नगे श्चर कन्यया ।

कछतवास्तत्तथा सव्व धम्ममुदिश्य कारणम्‌ ॥

स नागभवने साचि तामुषित्वा प्रतापवान्‌ ।

उदितेऽभयुत्थितः दरं कौरव्यस्य निवेशनात्‌ ॥

च्ागतस्त एनस्तच गङ्गादार तया सह ।

परिन्यज्य गता साधवो उन्तूपो निजमन्दिरम्‌ ।॥

दक्वा वरभजयत्वं जते सन्वैच भारत ! |

साध्या जलचराः स्वं भविष्यन्ति न सं$वः''॥*॥)
उल्का.स््,(ओोषतोति । उष दाहे “श्रुकवचल्को लका

३।४२ । इति उणादिद्धतेण क-प्र्ययात्‌ साधुः|)

तेजःुञ्चः। इत्यमरटीकायां मरतः ॥ अभिशिखा ।

ष्यभ्मिः । इत्यगादिक्ोषः । (वचा,

““तुलाराणिं गते भानां अमावस्यां नराधिपः ।

खात्वा देवान्‌ पितन्‌ भक्तया संपज्याथ प्रणम्ब च ॥

त्वा तु पाव्वेणश्राद्धं दधिक्तीरगुड़ादिभिः।

ततोऽपराहसमये घो षयेन्नगरे पः ॥

लच्छीः सपूज्यतां लोका उल्काभिश्ापि वेश्ताम्‌” ।

इति तिधितत््रे खमावस्याप्रकरये ।) खाकाश्ात्‌

प्रतिताभिः। इति रायमसुकुटादयः॥

(“तद्धेदायो सरति सरलस्वन्धसङ्ट जन्मा

बाधेतोल्काच्तपितचम रीबालभारो दवाभिः?।

इति मेघदूते पुन्बेमेषे ५७ श्लोकः ।

“उल्कानिर्घातकेतृंख ज्योती युच्च वचानि च”

इति मनुः । १।३८ ।) अस्या लच्तणम्‌ ।

“ह च्छला च च्छायां रक्तनौलशिखोऽज्चला |

पौरुषीयप्रमाणेन उल्का नानाविधा स्ता" ॥

इति काश्यपः ॥

(अस्याः कारणमा गगेसंडितायाम्‌ ।
““ऋतिलोभादसनद्यादा नास्तिक्यादाप्यधम्मेतः।
नरापचारात्‌ नियतमुपसमेः प्रवर्तते ॥
ततोऽपराधात्‌ नियतमपवजन्ति देवताः |
ताः जन्य तांस्ता्त्‌ दिव्यनाभसभूमिजान्‌ ॥

तण चिविधा लोके उत्पाता देवनिभ्भिताः।
विचरन्ति विनाशाय रूपेः संबोधयन्ति च'"॥ ।
श्यस्य लच्कादिकशोक्तं दत्संडितायां ३३ घ- ।

२७४

उल्का

ध्याये । तद्वयया,-
““दिषिसक्तभफलानां पततां रूपाणियानितान्यल्काः

धिष्णोल्काशनिविद्यत्ताराइति पद्धधा भिन्नाः ५९॥

उल्का पच्ेण फन तदद्धिष्णाश निस्िभिः पत्तेः ।

विद्युदद्धोभिः बड़्नित्तदत्तारा विपाचयति ॥२॥

तारा फलपादकरी फलाङंदान्नी पौ त्तिता धिग्णा।

तिः सम्परणफला विद्यद यो ल्क निश्वेति ॥३॥

अश्रानिःखनेनमडइतान्टगजाम्टगाभ्सवेष्सतरुपखुष।

निपतति बविदारवति धरातले चक्रसं स्थाना ॥ ४ ।
विद्युत्छत्व चासं जनयन्ती तटतटखना सइ ।
कुटिलविश्रालानिपततिजीवेन्धनराशिबुज्चलिता५.
धिष्णाछ्लशाल्प एच्छाधन्‌षिदशदश्यतऽन्तराभ्यधिकर।
ज्चलिताङ्गारनिकाशा इ हस्तो सा प्रमाणेन ॥६॥
तासा इस्थं दीर्घा खङ्गा ताजान्नतन्तुरूषा वा ।
तिख्यगधश्चोद्ध वा याति कियव्यद्यमानेव ॥ ७ ॥
उल्काशिरसिविप्रालानिपतन्तौ वद्धते प्रतनुपएुच्छा।
दीर्धा भवति च एरुषं भेदा बहवो भवन्त्यस्याः॥८॥
प्रेतप्रहरणखरकरभनक्रकपिदं द्विलाङ्लम्टगाभाः।
गोधादिधमरूपाः पामा या चोभयशिरस्काः॥€॥
ध्वजभषकरिगिरिकमलन्दतुरगसन्तप्तरजतहंसा-
भाः। ओओवत्सवच्शङ्भख स्तिक रूपाः शि वसुभिच्ताः

१२० ॥ |

ऋअम्बरमध्याद्र ङमो निपतन्त्यो सराजराद्रनाशाय ।

सम्भमतिगगनोपरिविश्रममाख्याति लोक्य ॥९१॥
संस्परशती चन्द्राका तदिष्टता वा सभूपकम्पा च ।
परचक्रागमन्टपबधद्‌ नित्ताङषश्टिभिय जननो ॥ १२ ॥
पौरेतरघ्नमुख्का पसव्यकरयं टिवाकरडिमाश्ोः।

उल्का शुभदा एरुतो दिवाकर विनिःखटता वातुः॥द]
शक्ता मक्ता पोता छष्णा चोल्का दविजादिवशन्नी। |

कमश खतान्‌ इन्यम्‌ द्धारःपाच्वएच्छस्थाः ॥ १४
उत्तरदिगादिपतिता विप्रादीनामनिष्टद्‌ा रू्ता |

ऋज्यौ चिग्धा खण्डा नीचो पगता च तदुदये ॥१५। |

श्यामा वारुणनीोलाद्टग्द दन सितभस्मनिभारूच्ता।
सन्ध्यादिनजा वक्रा दलिता च परागमभवाय।२६
नचतत्रग्रहघाते तद्भक्तीनां च्याव निरिं ।
उदये प्रतौ रवीन्दु षौरेतरग्टयवेऽस्ते वा ॥ ९७ ॥
भाग्धादिव्य्धनिद्धामूलेषल्कादतेष यवतीनाम्‌ ।
विप्र्तच्लिपौीडा एुष्मानिलविग्छदेवेष + २८ ॥
भवसोग्येष पाशां उग्रे सदारुयेषपै चराणां ।
च्िपरेष कलाविदुषां पीड़ा साधारणे च इते ॥१८॥
कुव्वन््येताः पतिता देवप्रतिमासु राजराद्रभयम्‌ ।
शक्रोपरि पतीनां गेव तत्‌ खाभिनां पौडाम्‌॥२.॥
ऋअशायहोपघाते तदेष्यानां खले छधिरतानाम्‌ ।
चतस सम्पतिता सत्कुतपोडां करोग्यल्का।२९॥
दारिपरस्यपुर्च्तयमयेन््रकोले जनच्तयोऽभिडितः
ब्रह्मायतने विप्रान्‌ विनिदन्धाङ्गोभिनोगो षे ॥२२।
चछेडास्फोटितवादितगीतो वृ रखना भवन्तियदा ।
उल्कानिपातसमये भयाय रस्य सन्टपस्य ।२३॥
यस्याश्चिरं तिति खऽनुषको दग्डाछ्लतिःसादप-
तेभेयाय । या चोद्यते तन्तुष्टतेव खख्या या वा
महेन्द्र्यजतुल्यरूपा । २४ ॥
खष्िनः प्रतीपगा तिव्येगा दपांङ्गनाः |

उलि

दन्यधोमुखो पान्‌ ब्राद्यणानयोद्धं गा ॥ २५॥
वदिपच्छ रूपिणी लोक सं च्तयावदा ।
संवत्‌ परसपिशी योषितामनिदधदा । २६ ॥
इत्ति मण्डलाषुर कचवत्पुरो हितम्‌ ।
वंशगुल्मवत्‌ श्धिता राद्रदोषकारिणौ ॥ २७॥
व्यालद्करोपमा विस्फलिङ्कमालिनी ।
खग्डशोऽथ वा गता सखना च पापदा ॥ २८॥
सस्पतिचापप्रतिमा राज्यं नभसि विलीना जल-
दान्‌ हन्ति । षदनविलोमा कुटिल याता न भवति
शस्ता विनिदत्ता वा ॥२९६॥
अभिभवति वतः एुरः बलं दा भवति भयं तत-
ख्व पाधिवस्व.। निपतति च यया दिशा प्रदीप्ता
जयति रसिमुनचिरात्‌ तया प्रयातः" ॥३०॥ )

उल्कामुखो, सनो, (उल्का अभरिशिखावत्‌ तेजः
सुखे यस्याः ।) जन्तुविश्ेषः । खकश्चालि इति
भाषा । तत्पर्य्यायः । षदगालिका २ लोमालिका द्‌
दीप्तजिङ्ा 8 किखिः ५। इति चिकाणष्येवः॥

उच्मक,क्ली, (खोवतीति । उष दाहे + उच्मकदर्वोति
निपातनात्‌ धातोः षस्य लः सुकम्रत्ययच् ।) ख -
ङ्ारः। इत्यमरः॥ (यथा, शतपयत्राद्यणे ६।२।७

| “अनवादगधेपचनादुचछुकमादाय'” । दग्छिवंशतोय-

राजा । वथा, महाभारते २। निमन्तितसाना-

गमने ३४।१६ ।

। “उल्मुको निश्ठचवेव वोरु्ाङ्गावहस्तथा ।
-इष्णयो निखिलाच्ान्ये समाजम्मुमेडार चाः” ॥)

उ्लश्गनं, को, (उत्‌ + लधि + ल्युट्‌) अतिक्रमणम्‌ ।
इति एखम्‌ ॥ डङ्गान इति भाषा | (यथा,
कुमारे ३ सगं २५ आओकम्य टीकायां मद्जिनाथः।
“समयोल्न हनन पराङ्गनासङ्गतिं प्रत्ते सति")

उज्ञलः, चि, (उत्‌ + लल्‌ +अच्‌ !) बडरोमयुक्तः ।
तत्पर्यायः । रोमशः २ । इति हारावली ॥

उल्ञलितः, चि, (उत्‌ + लन्‌ + क्तं ।) तरजितः।
आन्दोलितः। इति जटाधरः

उनल्नसनकं, क्ली, (उनल्लसन + खार्यं कन्‌ |) गोमाद्चः।
इति हेमचन्द्रः ॥ ५

उच्वाघः, चि, (उत्‌ +लाघ्‌ + गत्थेतिक्त। निषात- |
नात्‌ सिद्धम्‌ ।) गदान्निगतः। नौ सोगः।.इत्यमरः ॥
शूएचिः। दत्तः । छष्णम्‌। मरौ चनितियावत्‌ ।
दति विमेदिन्यो। छष्णमियच दमित
कस्याचिन्मेदिन्धां पाठः॥

उल्लापः, ए, (उत्‌ + लप्‌ + घञ्‌ ।) श्रोकरोगादिना
ध्वनिकारः । तत्पर्य्यायः । काकुवाक्‌ २। इति
हेमचन्द्रः ॥ (यथा, मदं हरिः । ३। ६ ।
“खलोल्लापाः सोः कथमपि तदाराधनपरैः")

उक्लासः, पै, (उत्‌ + लस्‌ + घञ्‌ ।) ग्रन्धपरिच्छदः।
इति भरूरिप्रयोगः॥ वथा काव्यप्रकाशे प्रथम-
उल्लास इति प्रयोगः। इडिः। इति ीभाग-
वतम्‌ ॥ खाङादः । प्रकाशः ॥
(“निपतन्ति कन्दलदलोल्लासाः पयोविन्दवः" ।

` इति अमरुशतके । ४८ ।)
उल्लिखितः, चि, (उत्‌ +लिख + क्त |) उत्कीगेः |

तनूद्धतः। इति मेदिनी ॥ चिच्चितः। इति श्द्‌-

उशा

रत्नावली ॥ ऊर्धं लिखितः। (यथा, रघुः ।€ इ२।)
“त्वद्व यन्त्रो ल्लिखितो विभाति” |}

उद्लेखः,पै,(उत्‌ + लिख्‌ + घञ्‌ ।) उद्धारणम्‌ | कथ-
नम्‌। इति स्मार्ताः॥ (अलङ्कारमेदः ॥ तछ्लच्तं
यथा, साहिदर्पगो १० परिच्छेदे ।
“क्विद्धेदाद्‌ हीत णां विषयाणां तथा कचित्‌ ।
रुकम्यानेकधोल्ञेखेा यः स उल्लेव उच्यत”
उदाहरणम्‌ । “पियइति गापबधभिः शिखुरिति
उद्धरधीष्राडति देवः। नारायणद्रति भततोतर्ये
व्य्राहि यागिभिद वः" ॥)

उल्लेखनं, क्ली, ( उत्‌ + लिख + ल्यट्‌ । ) वमनम्‌ ।
इति रल्नमाला ॥ खननम्‌ । यथा “भूमे रल्लेखनं
कुर्यत्‌””। उति स्तिः ॥ (यथा, मनुः ५।१२७।
““सन्माजनो पाञ्चनेन सेके नोपतेखनेन च” |)
उश्चारणम्‌ । यथा,--
“मासपक्ततिचीनाश्च निमित्तानाश्च सव्व॑शः ।
उल्लेखनमकुर््वाणो न तस्य फलभाग्भवेत्‌”
इति तिश्यादितक्त्वम्‌ ॥

उल्लोत्तः,पै,(ऊ्वं लो चति । उत्‌ + लो च्‌ + ञ्‌। यदा
ऊध लोच्यते। लो च्‌ + घञ्‌। कु्त्वन्तु न निषा-
यामनिट इति वचनात्‌ । स्य तु तत्न सेटत्वात्‌।)
चन्द्रातपः। चदोया इति भाषा । तत्पर्यायः ।

वितानम्‌ २। इत्मरः॥
उल्लोलः, पै, (उल्लोडयतीति । लोड उन्मादे + णिच |
+ पचाद्यच्‌ । डलयोरक्यात्‌ स्य लः |) महा
तरक्कः। वड छेड इति भाषा। तत्पर्य्यायः | क
ह्लोलः २। इत्यमरः॥
उच्चं, ज्ञी, ( उ्लीयते शति । उत्‌ +लीख्‌ द्वेषे
उस्वादयश्च ४।९५ । दति उणादिद्धतेण साधः ।)
रायः) इत्यमरः । (यथा, गीतायां ३। ३८।
“यथोल्वेनाढतो गभस्तथा तेनेदमाढतम्‌” ।
““जातमाचं वि शोध्योल्वाद्वालं सन्धवसपिंषा ।
प्रखतिज्ञशितच्चानु बलात्तेन सेचयेत्‌”
इति वाभटः उन्तरस्धाने १ अध्याये उक्तवान्‌ ॥
“धय जातस्योल्वं मुखच्च सेन्धवसरपिंषा विशोध्य
छताक्तं मृद्धं पिचुं दद्यात्‌ ततो नाभिनाडङीमदा
कुलमायम्ब तरेण बद्धा च्छेदयेत्तत्‌दनकदेशख्
कुमारस्य मीवायां सम्यग्‌ बभ्रीयात्‌ | इति सुश्चते
शारीर स्थाने ९० ध्याये |)
उल्वणं, चौ, (उत्‌ + वश + खच्‌ । ए षोदरादित्वात्‌
साधः ।) व्यक्तम्‌ । स्पद्म्‌ । इत्यमरः
(“ज्द्मोल्वशा महामूला घना मन्ददजः सिताः ॥
इति वाम्टे निदानस्थाने ७ अध्याये ॥
“हेतुशच्चशसं सर्गा दिद्यादन्द्रोल्वशानि च”? ।
दति रुग्विनिख्ययथे अधिकारे ॥
प्रकाशः । निर्बगाधः। यथा, रघः। ४।३९।
“तस्यासीदुल्वणो मागः पादपरिव दन्तिनः”? |)
उशती, चि, (वशर + श + डीप्‌। सम््रसारणम्‌ |)
अकल्यागवाक्‌ । इति श्ब्द्रलावलौ ॥ (यथा,
अघमषंगमन्ते । “खापो दिष्टा मयोसुवः खान
ऊर्ज दधातन महेरणाय चच्तसे। द यो वः

शिवतमोरसस्तस्य भाजयते नः। उश्रतीरिव-

२७५
उशौ

मातरः” | )

उश्रनाः, [स्‌] ए, (वगर कान्तौ + “वशैः कनसिःः'

४।२३८। इति उगादिद्धतेग कनसिः। ग्रह्यादि-
त्वात्‌ सम्प्रसारणम्‌ ।) शुक्रा चायः । इत्यमरः ॥
(यथा, कुमारे २।६ ।

““खध्यापितस्योशनसापि नतिं

परय्तराग पणिधिदिं षस्ते'' ॥
स च दैत्यगुरः। तथा च महाभारते ययाति-
संवादे १। ७६ ।६।
“पौ सोद्ियेन याज्यते कावयनतश्रनसं परे” })

[ज ] पै, (वदि उश्यते वा । वश्र कान्तौ +
“वशः कित्‌” ।२।७१। इति उणादिखचेण इ जिः
सम्सारणम्‌ |) अभिः । तं । इति सिद्धान्तकौै
मुद्यामुणादिरत्तिः ॥

उशिक, चि, (वश कान्तौ + इनि + सम््रसारणम्‌।)

कमनीयम्‌

“न यदचश्िचपद.इरेयंशो

जगत्पविचरं प्रगटणौत कद्दिंचित्‌ ।

तद्वायसं तो्थमुशन्ति मानसाः

न यत्र हंसा निरमन्त्युशिकच्तयाः'?॥
इति श्रीभागवते १ स्कन्धे ५ अध्यायः । “चिच पद-
मपि यदचो इरेयशो न प्रणीत तद्वायसं तथै
काकलुल्यानां कामिनां रतिख्थानं उशन्ति मन्यन्ते
कुतः मानसाः सत्त्वप्रधान मनसि वत्तमाना इसा
यतयो यत्र न निरमन्ति कद्दिंचिदपि नितरां न
रमन्ते। उशिकच्तयाः उशिक्‌ कमनीयं ब्रह्य
च्तयो निवासो येषां ते यथा. प्रसिद्धा इसाः
मानससरसि चरन्तः कमनीयपद्मषण्डनिवासा
स्यक्तविचिषात्नादियुक्ते उच्छिटगत्तं काकक्रोड़ा-
स्थाने न रमन्ते इति शोषः” । इति तद्धौकायां
आीधरखामी ॥ (कामयमानम्‌ । यथा ऋगवेद
१।१३९।५ “आदित्ते अस्य वीयेस्य चकिर-

देष ठधन्रश्िजो यदाविध सखीयतो यदा-

विथ" । “उशिजो धम्मं कामयमानाः जनाः'।
इति भाव्यम्‌ ॥)

ङ्न, स्त्री, (वश्र +द्रं। सम्मसारशम्‌ |) वाभ्छा।
इल्युणादिकोषः॥

उश्रौनरः, ए, (उशौपदो वाष्ाप्रदो नरो यच |)
देश मेदः ) तत्पर्यायः । गान्धारः २। इति जटा-
धरः ॥ चन्द्रवंशोद्धषराजविश्ेषः। स तु शिवि-
साजपिता । इति श्रीभागवतम्‌ ॥ (एरुवंशौयो
छपभेदः । यथा महाभारते । श्येनकपोतीये । इ ।
१३० । २९-२३ ।
“उशीनर तै थच वासवादत्यरिच्यत ॥
तां देवसमितिं तस्य वासवश्च वि शाम्यते ।
अभ्यगच्छत पवर जञातुमभिख भारत ॥
जिज्ञासमानौ वरदौ महात्मानसुश्रीनरं ।
इन्द्रः श्येनः कपोतोऽभिभरूत्वा यच्ञेऽभिजम्मतुः"” ॥
तस्य चारित्रं ततैव १३१ अध्याये ब्रखटयम्‌ |)

उशीर जी, (वश कान्तौ + “वशः कित्‌” ।४।९१
इति उणादिद्धचण इरन्‌ | सुम्मसारणम्‌ ।)}
वीरणमूलम्‌ । वेनार मूल्‌ खस्‌ इत्यादि भावा।

उषः
तत्पर्य्यायः । अभयम्‌ र नलदम्‌ ₹्‌ सेव्यम्‌ 8 श्ग्ट-
शालम्‌ ५ जलाश्रयम्‌ € लामच्नकम्‌ ७ लघलयम्‌ ८
अवदादम्‌ € इृरटकापथम्‌१०। इव्यमरः। उबौरम्‌
११ शृणालम्‌ १२ लघ १३ लयम्‌ १४ अवदानम्‌
१५ शम्‌ १९ कापथम्‌ १७ अवदाहेटकापथम्‌
१८ इन्रगुप्तम्‌ १९ । इति तद्रीकायां भरतादयः ॥
जलवासम्‌ २० हरिष्रियम्‌ २९ वीरम्‌ २२ बोरणम्‌
द समगन्धिकम्‌ २४ रणपियम्‌ २५ वीरतर २९

शिशिरम्‌ २७ शौतमूलकम्‌ २८ वितानमूलकम्‌
२९ जलमेदम्‌ ३० सुगन्धिकम्‌ ९९ सगन्धिमूलकाम्‌
३२ कम्भ ३३ । इति राजनिघेगटः ॥ अस्य गुणाः ।
वमभदौगेन्थदापित्तरज्ञरोगगाश्िलम्‌ ।
इति राजवश्लभः। अपिच । शरौतलत्वम्‌ । तिक्तात्वम्‌ ।
मो इभ्नमापहत्वम्‌ । ज्वरा त्तिपित्तशमनकारित्वम्‌।
जलसौ गन्थदायकल्वश्च । इति राजनिर्धटः
(यथा, शाकुन्तले ३ अङ्के । “प्रियंवदे ! कर्येद-
मुश्नौरानुक्लेपनं म्टणालवन्ति च नलिगौदलानि
नौयन्ते, । अस्य पर्यावगुणाः यथा,
“वीरणस्य तु मूलं स्यादु शौरं नलद तत्‌ ।
अम्टणालश्च सेव्यञ्च समगम्धिक्मित्यपि ॥
उश्रौरम्याचनं शौवं स्तम्भनं लघ॒ तिक्तकम्‌ ।
मधुर ज्वर दान्तिमदनुत्कफपित्तदत्‌ ।
ढष्णाखविषवौसपेदा इछच्छरत्रणाप हम्‌?”
इति भावप्रकाशस्य युब्रेखणडे प्रथमे भागे ॥)

उशौसक, ज्ञी, (उशौर +सखाथे कन्‌ ।) वीर णमूलं |
इति रलमाला ॥ (उद्र श्ब्देऽस्य विश्येषो सेयः।)

उशौरी,स्त्री, लघकाशः । कोट काश्या इति भाषा ।
तत्पय्थायः। भिषिः २ गुडा २ अश्वालः 8
नौरजनः५ श्रः ६। अस्य गुणाः । मधरत्वम्‌ ।
शौतत्वम्‌ । पित्तदाश्च्तयरोगनाशित्वश्च । इति
राजनिषेशटः ॥

उष डउबधे, दष्ि। इति कषिकल्पक्गमः । (भ्वादि
पर-सकं-सेट्‌ ।) ऋशादिः। उ ओषा उदा ।
च्ोषति । क्रावेट्तवा्रेमडोीव्ादिना इमो
निषेधे निष्टां उष्टः। दहि भस्मीकरणे ¦ इति
दुगीदासः ॥

उष बधे। दडि। इति कविकल्यदुमः १ (भ्वादि-पर-
सक-सेट्‌ ।) श्योषति । उषितः। दङ्दि भख्ी-
करणे । इति दुगोदासः ॥ (यथा, सजुः ।९।९७द्‌ ।
“यश्ापि धम्मसमयात्‌ प्रच्यतो शम्बेजो दभ ।
दद्डेनेव तमप्योषेत्‌ खकाडभ्भाधि विच्धतस्‌” ॥)

उष, ज्ञी, (उष +क |) पांशुजलवणम्‌ । इति रल-
माला॥

ऊधः, ए, (उष +क |) कामो। युनृलुः। राचि-
शेषः। दिनम्‌ । इति मेदिनो ॥ (दइनकधकसंरि,
चि ।) त्तारु्टत्तिका । इति श्दरलावजो ॥

उषः, [स्‌] ज्ञी, (ओषति नाश्यत्यकारम्‌ ।
उष + उषः किदिति” ४।२३१ । उणादिद्धरेश
असिः |) प्रद्युषः। इत्यमरः ।
(“असीदासन्ननिव्बाशः प्रदीपा्धिरिषोषखिः”
इति रघः । १२।१ । तथा, माधे । ११।१९७ |
““एनरषसि विविक्तं मात रिखावशरुख '” |)

उषी

उषं, ज्ञो, (उष्‌ + बाङलकात्‌ कयन्‌ । स्युट्‌ वा ।)
मरिचम्‌ । इत्यमरः । पिप्पलोमूलम्‌ । इति
राजनिधरटः ॥

उषणा, स्त्री, (उषण + टाप्‌ ।) पिप्पलो । इव्यमरः॥ |
शुरो । इति राजनि घरटः॥ चविकम्‌। इति
रनमाला ॥ (“उपकृल्योषणा श्रतौरशी" इति भाव- |
पकारस्य पव्बखण्डे प्रथमभागे पर्याय उक्तः!)

उषती, स्त्री, (उष + श्ट । आगमश्रासनस्यानिव्य
त्वात्‌ जुमभावः।) अकाल्यागवाक्‌ । इत्यमरः ।

(यथा, महाभारते ९।८७।(८।

“ययास्य वाचा पर उद्विजेत |

न तां वदेदुषतौँ पापलोक्याम्‌"? ।) |

उषपः, ए, ( खोषतीति। उष्‌+ “उषिकरुटिदलि- |

कचिखजिभ्यः कपन्‌'”। ३।१४२ । इति कपन्‌ |) |
खूगयः। अभिः । इव्यणादिकोषः॥

उवबुधः, पै, (उबसि प्रातबु ध्यते परकाशते । उषस्‌

+ बुध्‌ + क!) अभिः इत्यमरः।॥

रक्तचिचकः | रांचिता इति भाषा। |
उषसी, स्त्री, (उषं दिवस स्यति दूरौकरोतीति ।
उष+सो+क+षीप्‌।) सन्याकालः। इति मे- |
दिनी। |
उषा, स्त्री, (उष +क + टाप्‌ |) बागराजसुता। सा
तु खनिरुडभार्यथा । (यथा, हरिवंशे ९७४।
बाशयद्धे ९२। |
“बागस्य दुहिता कन्या तच्रोषा नाम भाविनो"? । |
वि्तृतिस्तु बायु शदे बरा ।) रातिः । इति |
मेदिनी स्त्रीगवी । इति हेमचन्द्रः ॥ उखा। स्था |
लोति यावत्‌। इत्यमरटीकायां रमानाथः ॥ |

(सलिश्रेषः। यथा ज्योतिषे ।
“उषां गोधलियोगं बा खोक्छत्य गमनं चरेत्‌” 1)

उषा, य, (खोषतीति । उष +क +टाप्‌।) राचि- |
शेषः । रान्यवसानम्‌ । इ्मरमेदिन्यो ॥ सा तु |
मच्तचतेजःपरि हानिमारभ्य भानोरद्वादयं यावत्‌
भवति । यचा,

“अर्धास्तमयात्‌ सन्ध्या वक्तीभूता न तारका या
वत्‌ । तेजपपरिहानिरुषा भानोरदधादयं यावत्‌” ॥
इति तिथितक्त्वे वराहव चनम्‌

उषाकलः, पै, (उषायां कलो यस्य |) कुक्कुटः । इति
चिकाणश्ेषः ॥

उधापतिः, ए, (उषायाः पति, |) अनिश्डः । स तु
कामदेवएक्चः । इत्यमरः ॥ (खुतत्कथा बाणयुद्धशब्दे
ब्व्ा ॥)

उषारमणः, पै, (उबषाया रमणः |) खनिर्डधः। इति
इलाय॒धः ॥

उधितः, चि, (उष वा वस +क्त |) बयुषितः। दग्धः।
इति भेदिनी ॥ त्वरितम्‌ । इति धरणिः स्थितः।
इति विकाण्डगेषः।

उधितक्कवीनः, चि, (उधिताः स्थिता गावो यच |)
्याशरितङ्कवीनः । यत्र एरा गावो मोनिताः।
श्व मरटौकायां रमानायः॥

उषोरः, पै को, (उष्‌ + कौरच्‌।) उशोरः। बौरण-
मूलम्‌ । इलमरटौकायां रायमुकुटः ॥

२७६
उद्र

उषे शः, प, (उषायाः बाणकन्धायाः इ शः |) अनिरुडधः।
इति हेमचन््रः॥ ।
उष्ट्रः, ए, (उष + ““उषिखनिभ्यां कित्‌" । ४।१६९१।
इत्य॒णादिद्धतरेण द्रन्‌ किच ।) वाह्यरथः । इति |
धरणी ॥ पुविग्रोषः। उट्‌ इति भाषा । तत्प-
ययायः। मेलकः २ मयः ३ मदाङ्गः ४। इत्य- |
मरः॥ दीषेगतिः ५ बली दं करभः ७ दासेरकः |
< भुसगः€ लम्बोष्ः १० रवः ११ महाजङ्कः१२ |
जवी शद्‌ जाङ्धिकः १8 दीपः ९५ इदद्चलकः १९ |
महान्‌ १७ महाग्रीवः १८ महानादः १९ महा- |
ध्वगः २० महाः २९ बलिष्टः २२ | इति राज- |
निधैरटः॥ दौषेजङ्कः २३ गरीवी २४ धूखकः २५ |
शरभः २६ । इति जटाधरः॥ क्रमेलः २७ करट- |
काशनः २८ भोल्तिः २६ बड्करः ३० अध्वगः ३१ |
मरुदिपः ३२ वक्रमीवः ३३ । इति शब्दरत्नावली ॥ |
वासन्तः ३७ कुलनाश ३५ । इति चिकाण्डश्ेषः॥ |
कुशनामा ३६ मरुपियः ३७ दिककुत्‌ ३९८ दुगे-
लङ्कनः ३६ भूतघ्नः ४० दासेरः ४२ दीधेग्रीवः ४२
केलिकौणः ४३ । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा मनु
8।१२०। |
“नाधीयिताश्वमारूए्ो न रथं न च इन्तिनम्‌ । |
न नावंन खरः नेष्टुः नैरिणस्थो न यानगः"? ॥
“उष्ट्रयानं समारुह्य खरयानं तु कामतः"? ।
इति च.मनुः। १९१।२९॥)
उष्टकाण्डी, स्त, ( उष्रदव काण्ड ऽस्य । जातित्वात्‌
खोष्‌ |) एष्यजातिभेदः । उंटाटी इति ख्याता ।
तत्यव्धायः। रक्तपुष्पो २ करभकाणिडिका ३ रक्ता ४
लोदितपुष्यी ५ कणंषुष्ी ६। स्या गुणाः ।
तिक्तात्वम्‌ । उघात्वम्‌ । रुचिकारित्वम्‌ । दोः
गहारित्वञ्च । अस्या वीजगुणाः । मधुरत्वम्‌ ।
श्रौतत्वम्‌ । ग्री्मत्वम्‌ । टष्यत्वम्‌ । सन्तपे गत्व ।
इति राजनिधैरटः ॥
उष्रधुसरपच्छिका, सती, ( उदरस्य धसरः पच्छदव
पच्छो मञ्जरी यस्याः |) टच्तविशेषः। इति रल-
माला ॥ विचिटीङति भाषा
उष्पादिका स्त्री, (उदरस्य पाद इव पादो यस्याः)
ङच्तविश्रेषः । मदनमालीति ख्याता । तत्पर््यायः।
श्रातभोरुः २ भद्रवल्ली द भूमिमत्ता ४। इति
रत्नमाला ॥
उष्रशिरोधर, जी, (उष्रस्य शिरोधरः ग्रीवा इव च्चा-
तियस्य |) भगन्दर रोगविशेषः। तस्य लच्तणम्‌ ।
“परकोपनेः पित्तमतिप्रकोपितं
करोति रक्तां पिड्काङ्कदागताम्‌ ।
तदाद्कुपाक्षा हिमपुतवाहिनी
भगन्दर न्तृष्रशिरोधरं वदेत्‌”” ॥
इति निदानम्‌ । (अस्य लच्तणं चिकित्साच्चोक्तवान्‌
वाभटे उत्तरस्थाने २८ अध्याये । अस्य नामान्तर-
सुष्रमीवः। यथा ।
““पित्तादुष्टमीवावदुच्छिता ॥
रागिणी तनुरु्राश्या ज्वरधमायनान्विता” ।
“उद्रीव धित्तजः ।

“वअभिना वृ भिषक्‌ साधक्तारेगेवो कन्धरम्‌" ।

उरष्रो

खश्चतेन निदानस्थाने 9 अध्याये यत्‌ सम्पाति
पृव्वेक लच्तगमस्योक्तं तद्यथा ॥ पित्तन्तु प्रकुपित-
मनिलेनाधः प्रेरितं पब्बेवदवस्थितं रक्तां तन्वी

मुच्छितामु द्रग्रीवाकारां पिडकां जनयति। सास्य
चोषादीन्‌ वेदनाविष्रोान्‌ जनयत्यपतिक्रियमाणा
च पाकमुपेति त्रगश्चाभिक्ताराभ्यामिव दह्यते
दुगेन्धमुषामाखावं खवन्युपेच्ितख्च वात्मूच-
एरीष-रेतांसि विदटजति तं भगन्दरमुष्ग्रीव-
मि्याचच्तते'”॥ इति ।*॥ सुश्रुते चिकित्सितस्थाने
ऽ अध्याये चिकित्सा यथा,--

“उष्ट्रग्रीते कयां ष्टण ।
अथो द्र्रीवमेषित्वा च्छित्वा च्तारं निपातयेत्‌ ।
पृतिमांसव्यपो हायमभिरच न पूजितः ।
अयेन तसद्टशेत्तिलैः पिष्टैः पलेपयेत्‌ ॥
बन्धं ततोऽनुकुर््वौत परिषेकन्तु सपिंवा ।
हतीये दिवसे सुकरा यथाखं शोधयेद्धिषक्‌ ॥
ततः शुद्धं विदित्वा च रोपयेत्त यथाक्रमं ।
उतक्लव्याखावमागन्त्‌ परिखाविणि बद्धिमान्‌ ॥
च्तारेय वा खावगतिं दहेद्धतवहेन वा।
स्ुखोष्णेनाणतेक्लेन सेचये द्ग दमण्डलम्‌ ॥
उपनाहाः. पदेदाच्च मू चच्तारसमन्विताः।
वामनीयौषधैः काय्ौः परिवेकाख मात्रया" ।)

उष्टरिका,स्त्री,(उद्रस्याज्कतिरिवावयवो यस्थाः । उद्र

स्त्री वा।) त्तिकाभार्डभेदः । (यथा माघे ५२।१६६
(“धुभेङकविन्तेपविदारितोद्िका'” ।) उष्मा
इति मेदिनी॥ ठञशिकालौटच्तः। इति राजः
निषेटः॥

उरौ, स्त्री, (उष +न्‌ + खीष्‌ ।) रत्तिकाभाण्डः

उष्रस््ी । इति हेमचन्द्रः । तस्याः क्षौरगुणाः
कुष्टश्ोो थपित्तारशक फाटोपानाहोदरस्थनन्तुगुल्म
खासोल्लासनाशित्वम्‌ । तदधिगुणाः । खशरःकुर्‌
छमिग्रलोदररोगनाशित्वम्‌ । कदुत्वम्‌ । खादु
त्वश्व । तन्नवनीतगुणाः । विपाके श्रौतलत्वम्‌
लघत्वम्‌ । ब्रगक्लमिक फाखवातविषनाशित्वञ्च ¦
तद्ष्टतगुणाः। मधुरत्वम्‌ । विपाके कुत्वम्‌
प्रीतलत्वम्‌ । कुणरृमिविषवातकषगुख्मोदरना
शित्वश्च। तन्मां सगुणाः ॥ शिशिरत्वम्‌ । चिदोष
श्मनत्वम्‌ । लघुत्वम्‌ । बलपुषटि प्रदत्वम्‌ । रुचि
कारित्वम्‌ । मधरत्वम्‌ । वौय्थेवद्धेन्वश्च 4 इति
राजनिघेटः॥ (खस्या दुग्धगणा यथा,
““ईबद्॒तोष्णलवणमौ कं दीपनं लघ ।
शस्तं वातकफानाहक्रिभिश्ये धोद राश साम्‌”
इति वेद्यकचक्र पाणिक्लतद्रव्यगुणे पानीयवग ।
“शौ रं दुग्धं लघ खादु लवणं दौपनन्तथा ।
किभिकुरकफानाइशोथोदर हरं सरम्‌” ॥
इति भावप्रकाश्स्य पुख्वेखगडे दितौये भागे ॥
“रूं तथोषं लवणं कफस्य .
निवारणं वातविकारहारि ।
लघ प्रशस्तं कटुकं छमौगां
शोफा्भिंनामौद्टपयो ऽनुकूलम्‌”॥
इति हारीते प्रयमख्थानेऽरमे ऽध्याये ॥

“रूत्तोष्णं च्ीरमुद्रौणामोषत्‌ सलवगं लघु ।

उष्णां
शस्तं वातकफानादक्रिमिश्योधोदराषंसाम्‌”
इति रके इचस्थाने सप्तविंशेऽध्याये ॥ |
रू्तोशं लवण' किचिदौष्रं खादुरसं लघ । |
श्ोपगल्मोदराश्ा्नं छमि-कुष-विषापहम्‌? ।
इति सश्चते खचस्थाने ४५ अध्यायः |) ।
उष्णः, ए, (उष दाहे + ““इणभिञ्धिदोखष्यविभ्योनक्‌
३।२। इति उशादिदचेण नक्‌ |) ग्रीश्रक्टतुः |

२७9७9

उष्णो

उष्णागमः, पै, (उश्शस्यागमो यस्मिन्‌ ।) ग्री ्रकालः।

इत्यमरः ॥

उव्णाभिगमः पै, (उष्णस्यातपस्याभिगमो यच ।) |

ग्रीश्रऋतुः । इति शब्दरत्नावली ॥

उष्णासद्ः ४, (उष्ण आतप आसह्यते यच । उष्ण + |

ऋ +सह +खच्‌ |) हेमन्तक्छतुः। इति राज-
नि्ेरटः॥ (उष्णासद्यकारिणि, चि ।॥)

तत्पर्यायः । ग्रीश्रः २ उश्रकः३ निदाघः 9 उष्णो- | उष्णिक्‌, [ह ] स्त्री, (उत्‌ + लिह + किन्‌ । निपा

पगमः ५ उव्णागमः ई तपः ७ । इत्यमरः॥ चा- |
तपः। इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा, सश्चते चिकित्‌- |
सितस्थाने २९ अध्यायः ।
“श्ये हेमे वसन्ते च कामं गीष तु श्रो तलम्‌ ।
कचित्‌ ज्ीवलिङ्गान्तोऽपि दृश्यते ।
यथा मद्यामारते संवत्तेमरुत्तीये ।१४।८।९।
“नेष्णं न शिशिरस्तच न वायने च भाखारः' ।
अभिः। सय्थः । यथा, मनुः ११। ११३ ।
“उष्णे वति श्रौते वा मारुते वाति वा ग्धश्रम्‌"' ।
(“ष्ये ्ादिवये मेषे च वर्षति” इति तद्रोकायां
कुल्लकभटः ॥) पलाण्डः । इति राजनिघंगटः |
उष्णवोयद्रचयगुणाः। पित्तवलकारितवम्‌। लघुः
त्वम्‌ । वातश्चे्नना शित्वच । इति राजवक्लभः ॥
उष्णः, चि, (उष्‌ + नक्‌ }) निरालस्यव्यक्तिः । तत्प.
य्थायः। दत्तः र चतुरः इ पेशलः 8 पदुः५ खत्थानः
६ । इत्यमरः। अशोतः। इति मेदिनी ॥ (यथा
मनुः। ३ । २३७ ।
4यावदुषणं भवव्यद्चं यावदश्राति वाग्यतः" |)
उष्णकः, प, (उष्णं करोतोति । उष्ण + प्रीतोगष्णाभ्यां
कारिणीति कन्‌ |) यीश्मकालः। चंक्रमादिः।
इति धरणी ॥ (ज्वरः । इति पाणिनिः ५।
२।५८९॥)
उष्णकः, चि, (उष्णं कार्यमस्य । उव्श + कन्‌ |)
त्िप्रकारी । आतुरः । इदि मेदिनो | परणतः।

इति धर्णो॥ कोधोदीप्तः इति पाणिनिः

५।२।७२ |)
उष्यनदौ, स्री, (उष्णा नदी ।) वैतरणी नदी ॥
उष्णरश्सिः, प, (उष्णा रष्सयो यस्य |) खग्येः । च्यका-
इच्तः । इत्यमरः ॥ (यथा, कुमारे ३। २५ ।
“कुवेरगप्ां दिशसुषारग्सौ
गन्तं प्रत्ते समयं विलखष्य'? ॥)
उष्णवारणः, प, क्ली, (उष्णमातपं वारयति । उश +
ठ +णिच्‌ +ल्युट्‌ ।) कचम्‌ । इति हारावली ॥
(यया, कुमारे ५।१५२]
“यद्थ॑मम्भोजमिवोष्णवारणं
छतं तप्रःसाधनमेतया वपुः? ।
छश्रशब्देऽस्य गुणादिकं जेयम्‌ ॥)
उष्यवोग्धैः प, (उव्णमुयं वीय्यं यस्य ।) शिष्ुमारः ।
इति हेमचन्द्रः ॥ तीच्छातेनोयुक्तदव्यादिः ॥ (प्रच-
गडवीय्यय्॒त, चि )
उष्णा, स्त्री, (उष्यते बध्यते यया । उष बधं + नक्‌ +
टाप्‌ |) च्तथव्याधिः। सन्तापः। पित्तम्‌। इति
साजनि्ेराटः ॥ [देमचन््रः |

उष्णाः, पै, (उष्णा शवो यस्य |) दखय्यः । इति

तनात्‌ उपसर्गान्तलोपः षत्वं च |) सपाच्तर-
च्छन्दः । (यथा कन्दोमञ्जथो,--
“उक्याद्युक्था तथा मध्या प्रतिष्ठान्धा सपून्विका।
गायन्यश्णिगनष्टुप च छदती पद्धिरेव च” |
उश्णिक्‌ सप्ताच्तरा ठत्तिः। सा च विधा मधमती-
कुमार ललिता-मदलेखाभेदात्‌ । उदाइरगाप॒न्वकं
तह्नच्तण यथा ततेव । “ननगि मधमतीौ"
^“र्विदुद्धिदट्टतटे षनकुसुमनतिः ।
अधित मधुमती मधुमथनमुदम्‌”॥ ९॥
“कुमारललिता जस गाः” ॥
“मुरारितनुवल्ली कुमारललिता सा |
ब्रनेगनयनानां ततान मुदमुचेः, ॥ २ ॥
“(सगौ स्यान्मदलेखा” ॥) ““रङके बाडविरम्रात्‌
कुम्भीन्रामदलेखा । लम्राश्वन्मरशचोः कर्तरी
रसचर््चा'”

उष्णिका, सती, (अल्यमन्रमस्याम्‌ । ब्राद्यणकोष्णिके

संक्नायामिति कन्‌ । निपातनादन्नश्ब्दस्योष्णा-
देशः |) यवागुः । इतमरः ॥ याउ इति भाषा ।

उष्णीषः,ु, ङी, (उष्णमीषते शिनस्तीति। ईष गति-

दिखादशंनेषु । इगुपधेति कः । शकन्ध्वादिः |)
शिरोवेष्टः । इत्यमरः॥ पाग इति भाषा । अस्य
गुणाः । केश चन्तरायुवं कत्वम्‌ । धुलिशोतोष्ण-
निवारकत्वच्च । इति राजवल्लभः ॥ यथा ।
“उव्णीषं कान्तिज्त्‌ केश्यं रजोवातकफापडहम्‌ ।
लघु चेच्छस्यते यस्मात्‌ गुरुपित्ताच्तिरोगछत्‌”” ॥
इति भाव॑प्रकाशः॥ किरीटः । (यथा, महाभारते
सौभबधोपाख्याने ३ । २९ ।२४।
^विश्रौगेमलिनोष्णीषः परकोर्णाम्बरमूडजः'” ॥
रजोविश्यायद्धयथों डि मानिलनिवारणं ।
प्रतिश्यायशिरःगूल-इर्चोष्णोषधार णम्‌ ।

इति वेद्यकचक्रपाणिछ्धवदरव्यगृणे ग णानां किया-
भिधानादिवग॥

“नायवार रजावर्ण तेजोबलविवद्धनम्‌ ।

पवि केश्यमुष्णीषं वातातपरजापहम्‌' ॥

दरति श्रुते चिकिल्वितस्थाने २४ अध्याये |)
चिङ्कान्तसम्‌ । ईति मेदिनी ॥

उष्णोदकं, क्ती, (उष्णश्च तत्‌ उदकष्ेति !) तप्नजलम्‌।

क्ञाणम]नपादावश्षाद्वविग्रोषपाददहीनं जलम्‌ ।
तददिधिवेधा।

“च्दमेनां श रोषेण चतुधेनाद्धकेन बा ।

अथवा क्षथनेनेव सिदधमुष्णोदकं बदेत्‌”' ॥

च्छस्य गणाः । सदा पथ्यत्वम्‌ । कासज्चरविबन्ध- |

कफवाताममेदोनाशित्वम्‌ । दीपनत्वम्‌ । वन्ति-
शोधनत्व च्च ।

उष्णो

“श्ेश्मामवातभेदोन्न वत्तिशो धनदीपनम्‌ ।
कासश्वासजञ्चरान्‌ इन्ति पौतमुष्णोदकं निशि” ॥
इति भावपरकाषर पथमखण्डम्‌। # ॥ अथोष्णो-
दकस्य लच्तणं गुणाख ।

““कवामानन्त्‌ निर्वेगं निष्प नं निभ्भलन्तथा ।
शरदधावशि ष यत्तोयं तदु ष्णोदकमु्यते ॥
ज्वर-कास-कफ-शासः वात-पित्ताम-मेदसाम्‌ ।
नाशनं वत्तिसं शोधि प्यमुष्णोदकं सदा ॥ # ॥
अथक्तमेदे जलस्थ पाकभेदः । यदा,
चिपादशेषं सलिलं ग्रीग्रे शरदि श्रस्यते ।
““हिमेऽदंशेषं शिशिरे तथा वर्षावसन्तयोः'* ॥
न्ये तु|

“निदाचे त्वडधपादोनं पादहौनन्तु शारदम्‌}
शिशिरे च वसन्ते च हिमे चार्धावशेषितम्‌ ॥
अष्टमां शावरोषन्तु वारि वर्षा शस्यते ।

इति केचिद्रधाः प्राजेच्नटागंमदद्नात्‌"” ॥
केचित्त ।

““वसुव्वङ्गेष बागोष वेदेष विष पक्तयोः।
रुकभागावश्षं स्यादम्ब वर्षादिषु क्रमात्‌” ॥
अत्र दोषाणां यथोल्वणता हौनता वा तथा
व्यवस्था कल्पनया ॥

““तत्याद हनं पित्तप्नमद्धहीनन्तु वावनत्‌ ।
विषाददीनं सप्र संग्राह्यभिपरदं लघु" ॥ # ॥
चिपादद्धीनस्य तन्त्ःन्तरे अारोग्यास्वसंज्ञा ।
तस्य लच्तगगुणाः।

“पाद शेषन्तु यत्तयमारोग्याम्ब तदुच्यते ।
खारोग्याम्ब्‌ सदा पथं कास-श्वास-कफापहम्‌ ॥
सद्यो ज्वरहर याहि दौपनं पाचनं लघु ।
खानाईपाणट््रलाशेगल्मशोथोदेरापहम्‌”
दरति भावप्रकाशे मध्यमखग्डम्‌॥ राच्रौ उष्णो-
दकपानगुणाः । शषेश्रसङ्खातमेदकल्वम्‌ । मारताप -
कित्वम्‌ । आश्र अजीगंजार कत्वश्च।

“तत्पाद हमं वातन्नं मध्यहोने तु पित्तनुत्‌ ।
कपघ्नं पादशेषस्थं पानौोयं लघ दी पनम"

इति राजनिघेगटः

(“श्रदीह तथा स्री क्ञाथे पाद्व शेषितम्‌ ।
शिशिरे च वसन्ते च कुय्याद डाव ्ेषितम्‌?” ।
विपरीतम्टतु दृष्टा प्राडषं वाद्धेभागिकम्‌ ।
बोश्यमानञ्च निर्वेगं निष्योनं निम्मेलश्च यत्‌ ॥
ऋअद्धावशिष्ट मवति तदुष्णोदकमसुच्यते ।

तत्‌पाद हनं वातन्नश्चा धं पित्तविकारजित्‌ ॥
कफघ्नं पाद ेषर्न्तुं पानौयं लघ पाचनम्‌”
“दिवसे कथितं तोयं रा शौ तद्गुरुां ब्रजेत्‌ ।
रात्रौ ्टतन्तु दिवसे गुरत्वमधिगच्छति'?

इति हारीते प्रथमस्थाने ७ अध्याये ।

“दौ पनं पाचनं कण्ठा लघृष्णं वस्तिशोधनम्‌ ॥
दिक्रा्ध्रानानिलङ्धे्र सद्यःशडे नवज्वरे ।
कासामपीनसन्चासपाशंरचुन्न रम्यते" ॥
“अनभिस्यन्दि लघ च तोयं कथित शौोतलम्‌ ।
पित्तयक्त हितं दषे व्युषितं तन्िदोषछत्‌ ॥
इति वाभटे छचस्थाने ५ अध्याये ॥
““कफमेदोऽनिलामन्न दीपनं वन्तिशोधनम्‌ ॥

उखा
ास-कास-ज्वर-इर पश्यसुष्णो रकं सदा ।
यत्‌ क्षा्यमानं निर्ग निःपेनं निम्मेलं लघु ॥
चतुभागाव शेषन्त्‌ तत्तोयं गुगबत्‌ सूतम्‌ ।
नच पर्ययंषितंदेयं कदाचिद्दारि जानता ॥
स्लोभूतं कफोतक्गेशि न दितं तत्‌ पिपासवे ।
मद्यपानात्‌ समुद्धते रोगे पित्तोल्िते तथा ॥
सन्निपातसमुर्थे च ्रटतशौतं प्रशस्यते" ।
इति सश्चते खचस्थाने ४५ अध्याये ॥)
तमुवाच भगवानाचरेयो ज्वरितस्य कायसमुल्यानः
देशर-कालानभिसमीच्छ पाचनाधे पानीयमुषां
प्रयच्छन्ति भिषजः। ज्वरो हयामाशयसमुत्थः प्रायो
भेषजानि चामाशयसरुत्थानां विकाराणां पाचन-
वमनापत्पणानि शमनानि भवन्ति पाचनाथेशच
पानीयमुष्णं तस्मादेतच््वरितेभ्यः प्रयच्छन्ति भि-
षजो भूधिष्म्‌ । तद्येषां .पोतं वातमनुलोमयति
अभिमुदयमुदौरयति । च्िपरं जरां गच्छति
शेषाश्च परिशोषयति खल्यमपि च पोतः टणशा-
प्रशमनायो पपद्यते तथा युक्तमपि तैलन्नायथीत्‌-
सच्नपित्ते ज्वरे सदाहभ्वमप्रलापातिसारे वा
प्रदेयमुष्णेन हि दाइ-श्रम-प्रलापातिसारा भूयो-
भिवङ्न्ते प्रोतेनोपशाम्यन्ती ति ।
इति चरके विमानस्थाने द अध्यायः ॥)
उष्णोपगमः, प, (उश्णः उपगमो यच |) गरो श्रकालः।
इत्यमरः॥
उष्मः, ए, (उष + मक्‌ । ) यीश्रकालः । वसन्तकाल; ।
इत्यादि कोषः ॥ उष्णः । कोधः॥
उश्मकः, ए, (उष्म +कन्‌।) ग्रोश्मतुः। इन्यमरः
उषा, [न्‌] ए, ( उष्‌ +मनिन्‌ ।) म्रोश्रकालः।
उत्तापः} इव्यमरटीकायां नौलकरटः ॥
( यचा कुमारे । ५।२द३ ॥
“तपा्चये वारिभिरुच्तिता नगरै-
भुवा सदहोश्राणमसुश्धद्‌ डेगम्‌"' ।

“उश्मा पित्तादृते नान्ति ज्वरो नास्लयष्मणा विना ।

तस्मात्पित्तविरद्धानि व्यजेत्पित्ताधिकेऽधिकम्‌'" ॥
इति वाभटे चिकित्छाख्धाने १म अध्याये ॥)
उष्रागमः, ए, (अओषतीति उश्रा । आगकतीति अा-
गमः । उषा आगमो यच । ) गरीश्कालः। इत्य-
मरटौकायां णयसुकुटः ॥
उखः, प, (वस + “स्फायितच्धिवल्िशकिच्िपीति"
२।१३। उणादिद्धचेय रक ।) ठषः। (वधा,
ऋग्वेदे । ६ ।१२। 8 । ““वन्वन्कत्वानारवेखः पि-
तेव” । “उखः ढषमभः'"। इति भाष्यम्‌ ॥) रुभ्सिः।
इति मेदिनी ॥ (यथा रघः | ४ । ६६।
^“ ररुखरि वोदौचानुद्धरिष्यन्‌ रसानिव'?
लताभेदः । खय्यः । यथा, ऋग्वेदे । २ । ५८ ।५।

उद इर्‌ अद्‌ । इति कविकल्यद्रमः॥ ( ादि-पर-

उहानः, पै, देशविरेषः। इति भूरिप्रयोगः ॥

दीर्घौ ह
ऊ, दीघाकारः | स च षष्खेरवणः । अस्य उचा-

रे
ऊद

सकं-सेट |) खादिः। इर अौहत्‌ ओ दहीत्‌ ।
अदं इह वधः । इति दु्गादासः।

ऊ

रणस्थान खोषः॥ (“उपृपश्मानोयानामोष्ौ ।

स च (दिमा्रत्वात्‌ ) दीधः ( चिमाच्तत्वात्‌ )
शतञ्च भदति । (पयेकं उदात्तानुदात्तसरितभेदात्‌
त्रिविधोऽपि अनुनासिकानुनासिकमेदात्‌ षड़-
विधोऽपि भवति॥

“सखराणामूष्यगादचैव विढतं करगं स्पृतम्‌ ।

इति शिच्तावचनात्‌ अस्यो्ारगे विचार च्यान-
न्तर प्रयत्ः। विढतं जिद्काय्ादेः स्पशंनाभावः।
यदुक्तं ततैव “ अचोऽस्पुषटायगस्वोषत्‌ नेम-
स्पष्टाः शलः ख्रताः'” । इति । )
श्रङ्कुन्दसमाकारः ऊकारः परमकुरटली ।
पञ्चप्राणमये वं पञ्चदेवमयं सदा ॥

पश्चप्राणयुतं वशं पीत विद्युल्लता तथा ।
धन्भाथंकाममोच्तश्च सदा सुख प्रदायकम्‌” ॥
इति कामधनुतन््म्‌ ॥ तम्य ( वङ्गोयभाषायाम्‌ )
लेखनप्रकारो यधा,

““तद्धपाधो गता रेखा कुलिता वामतः खमा"?
तद्रपा पब्ाक्तोकाररूपा।

^“तिष्न्ति वासु रेखासु यमाभिवरुणाः कम्रत्‌ ॥
अधोद्ध॑गामिनी माचा लच्छर्वाणी च सा स्ता "।
इति वशौद्धारतन्तम्‌ ॥*॥ तस्य नामानि यथा,-
“ऊः कण्ठको रतिः शान्तिः क्रोधनो मधद्धदनः।
कामराजः कुनेर महेष्रो वामकगकः ॥

अर्घीश्णि मेर्वः ख्ष्छो दीर्धघोणा सरखती।
विलासिनौ विघ्नकर्ता पणो रूपकर्थिणी ॥ `
महाविद्येश्चरी षष्छा षण्डोभू : कान्यकुलकः | |
दरति वन्त्रम्‌ ॥ ( माढटकान्धासेऽस्य वामकं |
न्धस्यतया तदाख्ययाप्यभिधानम्‌ । यथा, माटका- |
न्यासमन्त्रे “ङं नमो दच्तिणक्रग ऊंनमो वाम-
गे" | नुबन्धवि देषः । यथाह कविकल्यद्मे | ।
“डः क्तावेभरस्त वेटकंः। तेन सिध्‌ शास्त्र इत्यस्य |
लुडि छते असेधीत्‌ असेत्सीत्‌ इति स्यात्‌ ॥ )
(वेज + क्किप्‌ ।) वाक्यारम्भः। रक्ता । अनु- |

कम्पा । इति मेदिनी | (सम्बोधनम्‌ ॥ )

ऊः, पै, (खवति रच्ततीति । अव + क्किप्‌ । ज्वरत्वर -

व्यट्‌ । ६।४।२० |) महेश्वरः । इति पुरुषोत्तमः ॥ |
चन्द्रः । इति ए्राब्दरलावलो ॥ (रच्ताकत्तेरि, चि।॥)

“प्र मित्रासो न ददुरुखो अमरे" । ““वसति नभ- | ऊषः, चि, (उद्यते स । वह्‌ +क्त |) विवाडितः।

सीत्यखः स्यः"? । इति भाग्यम्‌ । अश्िनीपन्नौ ।

यथा तत्रेव । ४ । ४५।५॥

“ख ग्रय उखा जरन्ते प्रतिवस्तोर शिनौ" ॥ )
उखा, स्त्री, ( उख + टाप्‌ । ) अ््लनौ । गार डति

भाषा । उपचित्रा । उन्द्रकाशौति भाषा । इति

मेदिनी ॥ (सुरभी गौः। इव्य॒णादिकेषः॥)

इति सप्रति: ॥

(“मारौ तमवज्ञाय तस्ये सौ मित्ये सको" । |

इति भट्रिः। ४।१५ ॥ ) छंतवदनः ॥ |
|
|

ऊएकङ्कटः, चि, (उणो छतः कङ्कटो येन । ) कवच

धारी । तत्पर्य्यायः । सन्नद्धः २ वभ्भितः द सज्जः
दशितः ५ । इत्यमरः ॥ |

#

ऊन

ऊषा, स्त्रो, ( वह +क्त +टाप्‌ |) भार्य्या। इति
हेमचन्द्रः ( विवाहिता कन्या । यया,
““ऊपरानूएासमवायेऽनूच्रव परथमं धनहारिणी? ।
इति स्तिः॥ )

ऊतं, चि, (वे +क्त । ) वन्तुसन्ततम्‌ । तत्पर्यायः ।
स्यृतम्‌ ₹ उतम्‌ ३ । इन्यमरः ॥ कापड़ वोना इति
माषा ॥ (प्रथितम्‌ । व + क्त । ज्चरत्त्वरे्युट्‌ ९ ।
४ । २० । रचितम्‌ ॥ )

ऊतिः, स्त्री, (अव्‌ + क्तिन्‌ । ज्वर त्वरोत्यट्‌ । ई । ४ ।
२० |) रच्तगम्‌ । (वे + क्तिन्‌ ।) श्यतिः। इति
सेदिनौ ॥ वोना सेला इति भाषा । च्तारणम्‌ ।
इति श्रब्द्रलावली ॥ जवनम्‌ । इत्यमरटीकायां
सखामी। लीला। इति श्रीभागवतम्‌ ॥ (कत्तेरि
किचि । रत्तकर्च । यथा, ऋग्वेदे । ४ । ४।२॥
“उरुष्यन्तम्‌ माध्वी दसरा न ऊतीः" । कम्मणि
क्तिन्‌ । परागस्य दशविधलच्तणमष्ये कम्भवासना-
रूपो लच्तणभेदः । यथा, भागवते । २,२०--१४ ।

श्रीशुक उवाच ।

“अच्च सगौ विसगं ख स्थानं एोषग्श्रूतयः ।
मन्वन्तरेशानुकथा निरोधो मुक्तिराश्रयः ॥
दश्रामस्य विशल्य नवानामिह लच्तणम्‌ ।
वयन्ति महात्मानः आअरतेनायन चाञ्चसा ॥
भूतमाचेद्दियधियां जन्म सगं उदातः ।
ब्रह्मणो गुणवैधम्यात्‌ विषर्गः पौ रुषः रुपृतः॥
स्थितिवेकुणट विजयः पोषं तदनुग्रहः
मन्वन्तराणि सद्धम्भ ऊतयः कभ्मवासनाः'› ॥
“कम्भवासना ऊतयः" । इति चूणिकाटीका ॥)

ऊधः, [ स्‌ ] क्ली, (उन्द्‌ + असन्‌ । ऊधसो नङिति
निदेशात्‌ ऊधादे शः । ) पीनम्‌ । इव्यमरः ॥
गाड्र पालान्‌ इति भाषा। (यथा महाः
भारते । चेचरथपन्व॑णि । ९ १७६।१३ ॥
(“मण्डकनेचां खाकारां पीनोधसमनिन्दिताम्‌”१ ।
«यदेव च्न्ियं स्तनावाप्यायेते ऊधः पश्रूनाम्‌”
इति शतपथत्राद्यणे । २।५।९१९।१५॥)

ऊधस्य, की, (ऊ धसि भवम्‌। ऊधस्‌ + यत्‌।) दुग्धम्‌। `
इति हेमचन्द्रः॥

ऊन,त्‌ क परिदाने इति कविकल्पद मः॥ (अदन्त
चुरा-पर-सक-सेट ।) दीर्घादि्दन््योपधः। तथा
च। “च्तोभमागु हदय न यदूनां रागङ्ड्धिमकरोत्र
यदूनाम्‌" । इति माघयमकम्‌। परि दानं न्युनकरिया।
ऊनयति बणिक्‌ खयं प्रथमप्ररिमाणात्‌ । परि-
माणमाते$यमिति केचित्‌ । मा भवान्‌ ऊनिनत्‌।
ऊनधोनिंः खर्‌ दित्वे खस्थानमेव नात्ति खतो
नाग्लोपित्वमिति सन्दे्निरासा्॑माइ । च्ोने-
ऋदनुबन्धज्ञापकबलात्‌ दित्वात्‌ प्राक्‌ प्राप्तो
ङसो अग्लो पित्वान्न स्यात्‌ | इति दुर्गादासः

ऊनं, चि, (अवतीति । अव + “दणधिद्भिरीड्व्य-
विभ्यो नक्‌" | ३।२। इति उणादि त्रेण नक्‌ ।
““ज्वरत्वरेति", । ६।४। २० ऊट्‌। सव्वैखे तु ऊभ-
यतेरूनमिति साधितम्‌ |) हौनम्‌ । न्युनम्‌ ॥
(“ऊनं न सत्वेष्वधिको बबाधे" | इति रघः ¦ २।
१४ ॥ तज्ैव । १९।१।

ऊर

“किचि दूनमनूनर्डः शरदामयतं ययौ"
“ऊनदिवाभिकं परेतं निदध्यर्बान्धवा वदः" ।
इति मनुः। ५। ६८ ॥ )
ऊनविंशः, चि, ऊनविंश्तेः प्रणः। यथा,

५तिश्यङ्वेदेकद ए्ोनविंश-

भकादशादटदश्रविंशस सख्याः ।

श्छोडना ग्यंयतोड्ना च

योगादम्‌ शेदशयो गभ ङ्गः ॥
इति ज्योतिस्तन्चवम्‌ ॥
ऊनविंशतिः, स्त्री, (रकेन ऊना विंशतिः|) रकोन-
बिंश्रतिः। ऊनिश् इति भाषा । यथा | “ऊनवि-
्तिदास्यमानपिणस्यानानि” । इति तिश्यादि-
तत्त्वे खामावस्याप्रकरयो ॥
ऊम्‌, व्य (ऊय्यते। ऊय्‌+सुक्‌।) रोषोक्तिः।
च्छा । इति मेदिनो । निन्दा । स्पद्ां । इति
श्ब्दरन्नावली ॥
ऊमं, ज्ञी, (खवतीति। खव +““अविसिविमिद-
षिभ्यः कित्‌” । १।१४३। इति उनादिद्धत्रेण
मन्‌ । कित्‌ ऊद च।) देशरविेषः। इति
सिदान्तकौसुदी ॥
ऊय, इ छ सेवने। तन्तुसन्ताने इति यावत्‌ ।
इति कविकल्यदरुमः (ग्वादि-आा्म-सक-सेट्‌ |)
दीर्घादिः ।
रूपं इं ऊतः। ङ ऊयते पटं सो चिकः। इति
दुर्गादासः ॥
ऊररी, व्य (ऊय्‌ + बाङ्लकात्‌ ररीक्‌ ।) विस्तारः
ङ्कारः । इति भरतो दिरूपको ष ॥
ऊरव्यः, प, (ऊसोर्जातः । ऊरु + शरीरावयवात्‌
यदिति यत्‌। वैश्यस्य ब्रद्ययः ऊरोर्जातत्वात
तचात्वम्‌ ।) वेश्यः । इत्यमरः} (यदुक्तं यजवि

सेवनमिद भिब्युतन्तुतताविव्यस्य ¦

। २९ । ६९॥ ।
“ब्राह्मणोऽस्य मुखमासीत्‌ बाद्भराजन्यः छतः । |

ऊरूतदस्य यत्‌ वैश्यः पदां श्ुनोऽजायत?"॥ इति।)
ऊरौ, च (ऊर + बाङ्लकात्‌ रीक्‌ |) विस्तारः ।
च्यक्ोकारः | इत्यमरः ॥ (यया इडितोपदेषे वि-
ग्रहे । “ऊरी ह्त्य प्रस्थितः” |) |
ऊरील्लतः, चि, (ऊरी+छ+क्त।) अङ्गीकृतः |
विक्ततः । इत्यमरः ॥

ऊरूः, प, (ऊगयते अाच्छाद्यते इति । ऊं +
(ऊणातेर्ग॑लोपः । १। ३९ । इति उगादिद्धनेण
कम्भगि कुः नुलोपश्च ।) जानूपरिभागः। उरत्‌
इति भाषा । तत्पर्यायः । सक्थि २। इत्यमरः ।
(यथा, साहित्यदपणे।

“शवुवनक्रितये न विभक्तिं तुलामिदमूरुयुगं न
चमूरुट शः” ।

“शजमूद्धं रबाडल्यादेकोऽपि धनदानुजः" ।

इति रघुः । १२ । ८ । तया मनुः। १९।३१ ।
“लोकानान्तु विद्यं मुखबाद्वरपाद तः” ॥ )
ऊरुजः ए, ( ऊरोर्जायते इति । ऊर + जन्‌ + ड | )
वश्यः। सतु ब्रद्यण ऊरुभ्यां जातः। इद्यमरः॥
(यथा, बिष्ण॒एराये। १।६।४।

रजसा तमसा चेव समुनिक्तास्तथो रजाः?”

२७९

ऊर
ग्टगुवंशौय ऋषिभेदः। स च सौन्वं इति नान्ना
ख्यातः । तस्य जन्मकथा चोव्वशब्दे द्व्या |)
ऊरुपव्ब, [न्‌ ] धै, की, ( ऊरोः पन्बेव |) जानु ।
श्व्यमरः। हदु इति भाषा |
ऊरुरौ, व्य, (ऊर + रूरौक्‌ ।) विस्तारः । अङ्को-
कारः | इति भरतो दिरूपकोषश्च ॥
ऊरुक्तम्भः,पु, (ऊरू स्तश्नाति इति ऊरु + स्तन्‌भ +
अण्‌ |) ऊररोगविशेषः। यथा । अथोरुस्तम्भा |
धिकारः । तचोरत्तम्भस्य विपछृधसननिकद्टनिदान- |
सम्म्रात्पिप॒न्बकं लच्त यमाह ।
“शरौतोग्णव्रवसंशुव्कगु रखिग्य तरंभेदितिः ।
जीर्णाजीे तथायाससच्तोभखश्ननागरैः ॥ |
सक्े्ममेदः पवनः साममव्यथंसच्धितम्‌ ।
अभिभूयेतरः दोषमूरू चेत्‌ प्रतिपद्यते ॥
|
|
|
|
|

सकश्यस्थिनौ पयु््यान्तःशेशरणा ल्िमितेन सः ।
तदा सश्नाति तेनोरू स्तब्धौ शौतावचेतनौ ।
परकीयाविव गुरू स्यातामतिशयव्यथौ ।
ध्यानाङ्गम समित्यतन्दराच्छ द्‌ रुचिज्वरेः |
संयतौ पादसदनकच्लोदरुणसुप्निभिः । ।
तमू रस्तम्भमिग्याड्राष्यवातमथापरे'' |
जीर्गाजोशं किच्विव्नीणं किच्िदजौगं तस्मिन्‌ |
भोजनभित्यथः। अतण्व दएबलेन जीर्णाजीरे
समशन्नत इति पठितम्‌ । तच शौतादिभिनिंषे-
वितभक्गेः। संच्तोभेण सद्धलनेन । खग्रेन दिवा।
जागरणेन राचौ । अभिभूय दूषयित्वा | इतरं
दोषं पित्तम्‌। स्तिमितेन आद्रेण दुतेनेति यावत्‌ ।
नतु घनेन। रखवंविधेन श्ेश्रणा। सः पवनः |
तदा ऊरू स्तभ्नाति तेन स्तम्भेन । अचेतनौ मन्यौ |
परक्रीयाविव अक्रियावि्यथेः । ध्यानं संमूएता ।

पादसम्बन्धिनीभिः सदनकछलच्छोद्धरणसुपिभिश्च
संयक्तौ। ययं सुश्रुतेन महावातव्याधिषु पठितः ।*
पामूपमाह ।

“प्रामूपं तस्य निद्रातिध्यानं स्िमितता ज्वरः|
सोम दधीौऽरचिभ्कर्दिजंदकोर्ववोः सदनं तथा”॥४॥
तस्योपश्यमाइ ।

“वातश्रङ्किभिर ्ानात्तत् स्यात्‌ के्नात्‌ एनः । |
पादयोः सदनं सिः छच्छादुदधरणं तथा ॥
जङ्कोरुग्लानिर व्यथे श शवदादा इवेदना ।

पदश्च यथते न्यस्तं शरीतस्य न वेत्ति च।
संस्थाने पौडने गत्यां चालने चाप्यनीश्वरः |
अन्यनेयौ हि संम्रादृरू पादौ च मन्यते”
अन्यनेयौ अन्यएरुषचार्यौ भवत इयथः । चन्ना-
नात्‌ अखनिश्वयात्‌ स्तम्भ-स॒त्ति-कम्प्रादि-दशशनेन ।
वावश्ङ्किभिः वातव्याधिग्रङ्धिभिः। तच ऊरस्तम्भे।
खेहनात्‌ खेहादिना खेहन्या चिकित्सया । पाद-
सदनादय ऊरूभम्मोपमत्वात्‌ ते विकाराः स्यः
जद्धनेरुग्लानिः जङ्खगेव्वागं मनादावश्क्तिः । आदा
वेदना इषदाहेन सह वेदना | * ॥
ऊर््तम्भस्यारि टं लच्तगमाह ।.

“वदा दादात्तितोदात्त वेनः एरषो भवेत्‌ ।
ऊरुकतम्भक्तदा इन्यात्‌ साधयेदन्धया नवम्‌'” ॥

अन्यथा दाहायक्तो पवर दितं तमपि नवसुत्यन्न-

# 1

मातं साधयेत्‌ ॥ # ॥ #।
अथोरस्तम्भस्य चिकित्सा ।
“लाक खाववमनं वस्तिकम्भविरे चनम्‌!
वजयेदाच्यवाते तु यतत्ते्तस्य कोपनम्‌ ॥
तस्माद सदय कायं खेदनं घनरूच्तणम्‌ ।
अमभेदःकपा धिच्यान्मारुतं नयता समम्‌ ॥
यत्‌ स्थीत्‌ कफ्रश्रमनं न तु मारुतकोपनम्‌ ।
तत्सन्वे सन्वेदा काग्येमू रस्तम्भस्य मेषजम्‌ ।
स्वौ रू्तकमः कार्थस्तचादौ कफनाशनः
पञ्चाद्वातविनाशाय विधातबयाखिला करि।
भोज्याः एराणाः श्यामाककोद्रवोदालश्रालयः
जाङ्लेर ्तभ्भां सेः श1वोखालवगी दितेः, ॥
उद्दालो वनकोद्रवः|
“द द्यादाल्तुकश्ाकेन इनेन लवणेन तु ।
जौगश्ाल्योदनं रूत्तमूरु त्तम्भवते भिषक्‌
रूच्तणादातकोपश्वेतनिद्रानाशादिसम्भवः |
सतेहेखेदक्रमस्तच कायै वातामयापहः
पतारयेत्‌ प्रतिखोतः रुरितं शौतलोदकाम्‌ ।
सर विमलं श्रतं स्थिरतोयं एनः एनः ॥
मूले््वा वाजिगन्धायाः अथवास्य कारयेत्‌ ।
गाएसुत्छादनं वद्य ऊरुस्तम्मे सवेदने ॥
चिफलाग्रध्थिकयोषचूगे लिद्यात्‌ समाच्तिकम्‌ ।
ऊरुस्तम्भविनाशाय पुरं मूचेण वा पिनेत्‌ ॥
नागर पिष्यलोश्चापि गुग्गुलु बा शिलाजतु ।
ऊरुक्तम्भी पिवेग्चेदश्रमूलीरसेन वा?”
इयुरुस्तम्भाधिकारः । इति भावप्रकाशः ॥
अपिच ।
“चिफला चिचकं चित्रं तथा कटुकरोहिणी ।
ऊरु्तम्भदइरो हष उत्तमन्तु विरेचनम्‌ ॥
इरौतकों इदङ्गवेर देवदार च चन्दनम्‌ ।
काययेच्छागदुग्धेन खपामागेस्य मूलकम्‌ ।
जङ्परलमूरुत्तम्भं सप्तराचे तु नाशयेत्‌” ॥ # ॥
इति गाश्ङ़ ९८७ अध्यायः ॥
(“रक ऊरु्तम्भ इति अमचिदोषसमुत्थानः” ।
इति चरके खतरे ऊनविंशाऽध्यायः।
अस्य सवार यलच्तणसम््ाप्ति चिकित्सितानि वथा,
“सिया परमया ब्राद्धरा परया च तपःअिया।
अहनं चन्र र्वयाभ्यां सुमेरुमिव पव्वबतम्‌ ॥
धीठ॑तिरूढति विद्धानक्ञानकौत्तिच्तमालयम्‌ ।
खभ्रिवेशो गुरुं काले संशयं परिणटदधवान्‌ ।
भगवन्‌ ! पञ्च कभ्भाणि समस्तानि एथक्तथा |
निर्दि्टान्यामथानान्तु सन्व॑षामेव भेषजम्‌ ।
दोषजोऽस्यामयः कचिद्यस्येतानि भिषग्वर्‌ ! ।
न स्यः ष्रक्ता निशमने साध्यस्य क्रियया ततः॥
अस्त ररम्भ इद्यक्ते गरणा तस्य कारणम्‌ ।
सलिङ् भेषजं भूयः एषटस्तेनात्रवीद्‌गरुः' | *# |

निदानं सम्माप्निलच्तणे च यथा ॥
“च्िग्धोष्णलघश्रीतानि जीर्णाजों समश्रतः |
बर्ुष्कदधिच्तीराव्ययानूपौदकामिषैः ॥
पिद्धव्यापन्नमद्यातिदिवाखप्रपजागरः
लङ्खनाध्यशनायासभयवेगविधारशेः॥
सखेहाश्चामच्धितङ्खनेष्टे वातादीन्‌ मेदसा सह|

अर्‌
रुद्धा गौरवादुरू याव्यधोगैः शिरादिभिः॥
पस्यन्‌ सक्धिजडगेरुदीषो मेदो बलोत्कटः ।
च्धविधंयं परिस्पन्द जनयत्यल्पविक्रमम्‌ ॥
महासर सि गम्भोरे पुणडऽमब्‌ स्तिभितं बया ।
तिष्टति स्थिर मच्तोभ्यं तदददूरुगतः कफः॥
गौर उायाससङ्खो चदा द रुकसु धिकम्पनेः ।
भेदस्फरखतोदेश्च यक्तो दें निदन्त्य्धन्‌ ॥
गरुः श्चेश्रा समेदस्को वातपित्तेऽभिशभ्वय वु ।
स्तम्भयेत्‌ स्थग्धं एर ्याभ्यामू रुक्तम्भस्ततो मतः”
पव्वेरूपाणि यया॥
^प्रायमपं ध्याननिद्रातिर्तमिव्या नो चक्रज्वसाः ।
रोमद्षख कटिश्च जद्कगोव्वाः सदनन्तथा'” ॥
न्धदनैव प्रागक्तम्‌ ॥ #॥
विकित्छा-यथा॥
“तस्य न सेदनं काय्य न व्तिने विरेचनम्‌ ।
न चेव वमनं यस्मात्तद्धिबोधत कारणम्‌ ॥
द्ये श्ेष्रणो नियं सेनं वस्तिकम्म च ।
ततस्यस्योडर्ये चेव न समधे विशोधनम्‌ ॥
श्चेषएरस्यानगतः शेषम पित्तच्च वसनात्स खम्‌ ।
दसमामाग्रयस्थौ च खंसनात्तावभावपि॥
पक्घाशयस्थाः सर्ववेःपि वस्तिभिमू लनिजयात्‌ ।
शराक्या न त्वाममेदोभ्यां स्तब्धा जद्धने रसं स्थिताः ॥
वातस्धाने हितं शे त्यात्तयोस्तम्भाच तद्गताः ।
न श्रक्याः सुखमुध्तु जलं निश्चादिव स्थलात्‌ ॥
तस्य सं श्रमनं कुर्यात्‌ त्तपगं शो धनन्तेया ।
चछधाधिक्यादामकफयोरयक्यपे्तः सदा भिषक्‌॥
सदा रूच्तोप चाराव यवश्यामाककोद्रवान्‌ ।
पृएाकेरलवगद्‌ द्याञ्जलतलो पसा {धितः ॥
सुनिषसकनिम्बाकवेचारम्बधपच्छपरैः ।
वायसो वस्तकरन्यन्तिक्तंश्च कुलकादिभिः॥
च्तारारिद्धप्रयोगंच् इरोतक्यास्तयंव च ।
मधदकम्य पिप्पल्या ऊस्तम्भविनाग्रनाः॥
समङ्गा शाल्मली विल्वं मधना सह नापिवेत्‌ ।
तथा म्रीवेष्टको दीदे वदारुनतान्यपि ॥
चन्दनं धातकी कुष्टं तालोश्रं नलदन्तथा ।
मुस्तं हरीतकी लोध्रं पद्मकं तिक्तराहिणी।
देवदारु इसरि्रे दे वचा कदुकरोदिणी ।
पिपली पिप्पलीमूलं सरलं देवदारु च ॥
चं चिच्रकमूलानि देवदारु चरोतकी ।
भल्लातकं समूला च पिष्पलौ प्रच तान्‌ पिबेत्‌।
सच्तौदानर्जद्मोकोक्तान्‌ कल्कानूरयरदापद्ान्‌'" ॥
व्यीरतिविषां कुष्टं चिच्रकं कदु रोहिणीम्‌ ।
नवेवद्धः धिवेननाय राचिस्थितमयापिवा।
खग द्रमति विष सुरत तेजोवतीं वचाम्‌
मगा चित्रकं कुटु पाठां कडुकरोदिकीम्‌।
ले दयेन्मधनः चग सच्तोद्र वा जलक्ञतम्‌”॥
शपतपदजच् स्यादोषः सन्तपयेत्तु तम्‌ ।
र्धः जाङ्कलजमांसः एराखव शालिभिः!
रूप्तराादातकपञ्चद्चिद्रानाश्ात्ति पृन्बकः।
स्च॑द्स्तेदक्मस्त्च् काय्था वातामयापडः' ॥
कुश्च शो3ष्कोदीचं सरलं दारकेशरम्‌ ।
व्यजनगन्धाच्रगन्धा च तकखन्तः साषपं पचेत्‌ |

ऊरुक्तम्भा, सरी, ( ऊरुन्तम्भ्‌ इव आआरृतियंस्याः । ) |

२८०

ऊन्जः

सत्तं माचया तच्चाप्युरत्तम्भार्दिंतः पिबेत्‌” ॥ |

इति कुदं तेलम्‌ ॥ # ॥ |
“पलाभ्यां पिप्यलोमूलनागरादष्टकडुरः ।
तेलप्स्यः समो दशा रघरस्यरुग्र पदः” ॥

इति अटक रं तेलम्‌ ॥ # ॥
“द ्यभ्यन्तरमु दिष्टम्‌ रुत्तम्भस्य भेषजम्‌ । |
द्रः चत पणन््वन्यदादय ष्टण चिकिल्छितम्‌॥ |
वल्प्रीकमग्टत्तिकामूल करञ्जात्‌ सपफलत्वचम्‌ ।
इष्टकानां ततश्चृणेः कुच्धादुत्छादनं भ्टश्म्‌ ॥
मू लैर्वाप्य्वगन्धाया मूलेरकंस्य वा भिषक्‌ ।
पिच॒मदंस्य वा मूलेरथवा देवदारुणः
च्तौगरसषंपवल्मीकम्टत्तिकासं यते्भिघक्‌ ।
गाएमुत्छादनं कुर्याद्‌ रुस्तम्भे प्रलेपनम्‌" ॥
“श्योनाक खदिर विल्वं हव्यो सरलासनौ ।
ऋअभिमन्थाएकौ शि गुश्द ए्रासुर साज कान्‌ ॥
तर्कार नक्तमालश्च जज्लेनोत्ङ्घा्य सेचयेत्‌।
प्रलेपो मूचपिर्वाप्युरुस्तम्भनिवारणः॥
कफच्तयाथं ायामेब्वेनं शवयेष चोतजेत्‌ ।
स्थलान्याक्रामयेत्‌ कल्यं शकंराः सिकतास्तथा ]
प्रतारयेत्‌ प्रतिखोतो नदीं शौतजलां शिवाम्‌ ।
सरञ्च विमलं शीतं स्थिरतोयं एनः एनः ॥
तथा विखुष्केऽम्य कफ शान्तिमूरुग्रदो ब्रजेत्‌ ।
श्ेश्रणः च्त पयं यद्यान्न च मारुतको पनम्‌ ॥ |
तत्‌ सव्व सव्वदा काय्यमूरस्तम्भस्य भेषजम्‌ । |
शरीरः बलमभन्न काय्येषा रच्तता करिया" ।
इति चरके चिकित्सास्थाने २७ अध्यायः ॥ # |
“निन्कचयं खुदधद्धतं निष्कंदाद गन्धकम्‌ ।
गञ्जावीजञ्च षरिष्वं निम्बवीजं जया तया॥
पर्क निव्कम!चन्तु निष्कं ज पालवी जक्म्‌ ।
जया जग्बीरधस्तरकाकमाचीदमैदिनम्‌ ॥
भावयित्वा वटीं क्त्वा दद्याद्गञ्जाचतुष्टयम्‌ ।
गञ्ञाभदररसो नाम दिङ्गसेन्धवसंयतः॥
श्रमयत्यद्धगं दुःखम्‌ रुस्तम्भं सुदारुयाम्‌” ॥ |
इति गञ्चाभद्रो रसः ॥ इति वैदयकरसेन्गसार- |
संग्रहे ऊरुस्तम्भाधिकारः | # ।} |

कदलोढल्तः। इति राजनिघयटः॥ (कदलीशन्द- |
ऽस्या गुणदयो व्ाख्येयाः ॥)

(चुरां-पर-अक-सेट्‌ ') दीर्घादिः। क ऊजंयति
जनो जीवति बली स्यादवे्यथः । इति दुगदिासः॥ |

| ऊच्न, ज्ञी, (उजज्यंते जीव्यतेऽनेत। ऊव्नं + घञ्‌ |)

ऊर्णा

“शुजितं दय श्रानं नित्यं बलमूजच्च यच्छति"? ॥
“यसत्‌ प्रजितमन्रं सामथ्यं वों च ददाति?॥)
इति कुल्लकभदुः ॥) कान्तिकनामसं वत्सरः
(खारोचिषस्य मनोः एत्तमेदः । वथा इरिवंश्े
७।१४ ।

^प्रथितश्च नभस्यश्च नभ ऊन्नंस्तयेव च ।
स्वारोचिषस्य ए्लास्ते मनोस्तात महात्मनः" ॥
स्त्री, हिरणयगमंकन्या । यथा, हरिवंशे ७।१९७।
“हिरण्यगर्भस्य सुता ऊर्ना नामः सुतेजसः" ॥)

ऊच्ज॑खलः, चि, ( अतिश्रयितः ऊर्जा बलं अस्या-

स्तीति । ऊजस्‌ +ज्योखातमिखेति वलच्‌ । )
अतिश्रयबलवान्‌ | इत्यमरः॥ (““ऊजखलं इस्ति
तुरङ्मेतत्‌'” । इति भट्टिः । ३। ५५ । “भोक्तार-
मूजनेखलमात्मदेहम्‌? । इति रघुः । २।५०॥)

` उच्जंखि, [ न्‌ ] की, (ऊज॑स + विनि । ) अलङ्कार

विश्रेषः। तस्य लक्तणम्‌ । साइङ्कारवस्वभिधा-
नम्‌ । तथा चोक्तम्‌ । ऊजंखि रूएाङ्गारम्‌ ।
तस्योदाहरणं यथा । ““प्रचपलमगुरं भरास-
दिष्णुं जनमसमानमनू जिंतम्‌ विज्ये । छृतवस-
तिभिवाकेवोपकरठे स्थिरमतुलोच्रतिमूएतुङ्गमे-
धम्‌ '” ॥ इति भट्टिः।

| ऊच्नखी, [न्‌ | चि, (अतिशयित उजा बलमस्या

स्तीति +ऊजस + विनि।) अतिश्यबवान्‌ ।
इत्यमरः ॥ (यया, भारते । )
“अन्नम्‌ जस्कर लोके दत््वोजंखी भवेन्नरः” ।)

ऊणनाभः, पै, (ऊर्व न्तुर्गाभौ यस्य । यदा ददु-

त्वादूणव नाभियस्य। नाभेरुपसह्यानमिव्यच्‌ ।
ख्यापोरिति ६।३।६३ ¦ इखः। ) कौटविश्ेषः
माकड्सा इति भाषा। तत्पर्यायः लता
तन्तुवायः ३ मकेटकः ४ । इवमरः |

(यथादइ उज्चलदत्तः। ५।४७।

“नाचारेण भिना खद्धिरूगेनाभेर पीष्यते ।

नच निःसाधनः कर्तां कञ्चित्‌ रजति किष्वन""।
अच्च ऊणंनाभिरिति चिन्तयम्‌ ।) (खनामस्यातो
तराद्रएक्षभेदः। यथा, महाभारते | १।६७।९७।
“ऊणनाभः नाभख तथा नन्दो पनन्दकरे ” ।
स्यनामस्थातो रै्यमेदः । यथा, इरि वंशे ।३।८६।
“'ष्पाश्चेव निचन्द्रश्च ऊणनाभो महागिरिः" ॥)

ऊच्जं, क जीवने । बले | इति कविकल्पदुम: । ऊगनाभिः, पै, ( ऊर्णावत्‌ नाभौ यस्य ।) मकंटकः। .

डति शब्दरन्नावलौ |
(यथा, भागवते।२।५।५।

ह
“खत्मशक्तिमवदभ्य ऊणनाभिरसिवाक्तमः'॥)

जलम्‌ । दति शब्दरलावली । (यथा, भागवते । ऊर्णा,सत्री, (ऊणाति। ऊगी + “ऊति डः" ५।४७।

४। २४। ३८ ॥ ।
“नम ऊजं इषे र्ग्याः पतये यज्ञरेतसे ।
ढतिदाय च जीवानां नमः सव्वरसात्मने' ॥) |
› ए, (ऊच्जैयति उत्साहयति जिगौषुन्‌ इति । |
ऊच्ज + णिच्‌ + च्‌ | ) कात्तिकमासः। उत्‌
साः । बलम्‌ । ( यथा, ऋग्वेदे । ५।२६ ।१।
““'वसिक्छा दि मिहेध्य वस्त्रारनं पते" | “ऊजी

इति उशादिद्धचेय डः। डितवात्‌ टिलोपः)
मेषादिलोम। पसम्‌ इति भाषाभ्न्‌ । वोरन्तरावन्तः
इत्यमरः॥ स तु भृद्यमध्ये स्टणालतन्तुखष्याः
शभायत र्कः प्रशरत्तावत्ता महाएरुबशच्तणम्‌
चक्रवर्च्यादीनां महायो गिनाञ्च भवति। इति
भरतः ॥ (चिचरथपन्री । यथया, भागवते । ५।
१९५।१२ । “चिचरथादूर्णायां सम्राडजनिष” ॥ )

बलपराक्रमादीनाम्‌'”। इति भाव्यम्‌ ।) प्राणनम्‌ । ऊर्णायुः, ए, (ऊणा अस्यास्तीति । ऊर्णां य॒स्‌ । )

इति मेदिनी । (वीय्यम्‌ । यथा, मनुः । २।५१ ।

मेषलोमकम्बलः । मेषः । दव्मरः । ऊशेनामः ।

©

अदधुः
इति हेमचन्द्रः ॥ च्तणभङ्गः। इति मेदिनी
(गन्धन्वेवि शेषः । यथा, हरिवंशे ।
““ऊर्णायुख्िचसेनश्च दादा ऊडख भारत ' । )
ऊशै, ज ल आच्छादने । इति कविकन्यदमः।॥
(अदां-उभं-सकं-खट |) दीर्घादिरदन््योपधः | रेफ
योगान्मूडधन्यः। तेन ऊण॑नाव इत्यादौ निमित्ता-
भावान्मूलधातोगेत्व(भावः। लज ऊरगेति ऊति
ऊगुते दिशं मेषः| इति दुर्गादासः ॥
(यथा, भट्टिः! १४ । १०३ ।
““ऊगुनाव स शस्ौचैर्वानराणामनीकिनीम्‌'› ।)
ऊरः, ध, ( ऊजन बरलेच्र दृणाति विदारयति ।
ऊजं + द्‌ + “ऊजिदृणातेरलचौ पव्बेपदान्त्यलो
पञ्च” । ५। ९०। उणादिदचेण अल्‌ अत बा।
खरभदाथं प्र्यद्यम्‌ ।) श्रूरः । राच्तसः | इवय
यादिकोषः । (कुद्धलम्‌ । धान्याद्याधारः।
यथा, ऋग्वेदे । ३।१९४।१९१९ ॥ “ऊर्द॑रं एण्ता
यवेनेडम्‌”” । “ऊर कुद्धलम्‌'” इति भाष्यम्‌ ॥ )
ऊद्धः, चि, उपरि । उच्छितः। तुङ्गः। इति अन्यस्थ-
वकारान्तोद्धशन्दार्थे मेदिनी ॥
खच ऊंशन्दो निव्येकारः। तदुत्तं वरंदेश-
नायां । उचन्निहीते उद्गच्छति उदो दाडो इधर
त्ययः अदिवशंस्य ऊरादेशः | इति मधुमाधवा-
दयः॥ ` इति गटदङ्मेदोडंकशन्दस्य टीकायां
भरतः॥ ( वथा, महाभारते | सुद्लज्नानप्राौ |
द।२९०।२।

+=:
ऊद्ध

ऊद्धेकः, प, (उद्धः सन्‌ कायति शब्दायते डति

ऊद्धं + कै + क|) ग्टदङ्विशेषः। यथा,
““"ऊ्को गो एच्छवत्‌ स चरितालोऽद्धाङ्लो स्‌ खे ।
टत्वोष्धं वाद्यते तेषां वादनं दुल्ननं नना" ॥

इति भरतष्टतप्रान्दायांवः॥ खपिच। “हरीतक्या-
छतिस्तय इस्त थालिज्ो यवाछ्लतिः। ऊद्धंको दण्ड-
तुल्यः स्यन्मुरजा भेदतो मताः? ॥ अन्णटीका-
यान्तु । “यवमध्यस्तथो द्धं कः" । इव्यमरटीका-
सारसन्दरौ ॥

ऊद्धकगटो, सती, (ऊध करटः कटके यस्याः |)

मद्वातावरी | इति राजनिर्धशटः॥
(“महाश्रतावरौ चान्या शतमूल्य दक रिटका'”
इति भवप्रका णस्य पव्बेवण्डे प्रथमे भागे |)

ऊद्धजानुः, चि, (ऊद स्थले जानुनी यस्य ।) उपरि

भागे स्॒लजानुकः। तत्पर्यायः । ऊद्धन्ञः २।
दव्यमरः॥ (यथा, सांस्यायनश्रौ तखचम्‌ १।५।८।
“'उपविश्योष्धेजानुः"” । इति |)

ऊ्धज्ञः, चि, (ऊर जानुनी यद्य । एषोदरादित्वात्‌

साधुः|) ऊद्धंजानुः। इति भरतो दिरूपकोषच् ॥

ऊर्खज्ञः, चि, (ऊर्द्धं जानुनौ यस्य । “ऊद्धात्‌ विभा-

।५।४।१६३२०। इति पत्ते ज्ञः ।) ऊड्जानुः।
इत्यमरः ॥ (यथा, सां ख्यायनश्रौ तचम्‌ । “ऊद
ज्ञरनवानं यजतिः ॥
तथाच माघे १९ ।२९।

“च्तयमवमनुभूय खप्रमदं ज्ञरेव' |)

+.1

जन्मना लन्धजातिस्त वेद पत्थानमाितः।

एर्डान्तरः श्नमादापि ललाटैनव धारयेत्‌ ॥

ख्यातिकान्त्यादिसिद्युधं चापि विष्यवगमादिष।

स्थितं एण्डान्तर नेव धारयेत्‌ वंदिको नर

श्राद्धे ऊद्धपएरडादिविधिनिषेधव्यवस्था |

यथा, निग॑यसिन्धौ ेमादधिः।

“जपे होमे तथा दाने खाध्याये पिदटकर्म्मणि ।

तकछनवे नश्यति क्विप्‌ एणं विना छतम्‌" ॥

तथा च नारदः।

“यज्ञो दानं जयो होमः खाध्यायः पिटकम्म च।

खया भवति विप्रद्राः' ऊद्कएगड विना कतम्‌"

इत्यादिवचनात्‌ पचे कभ्भशि ऊद्धंएण्डधारणां

विहितम्‌ । केचित्त ।

ऊद्धएण्ठो दिजातौनामभिद्ोचसमो विधिः।

शाद्धकाले च सपापे कर्ता भोक्ता च वजयेत्‌"' |

तथा,

“वामहस्ते च ये दर्भा गरे रक़बलिन्तथा ।

ललाटे तिलकं दृष्टा निराशाः पितरो गताः" ॥

इति संग्रहोक्तवचनात्‌ तया,--

^"ऊद्धपएण्ड' चि एण्ड वा चन्द्राकारमयापि दा ।

श्राद्कत्तां न कुर्व्वीत यावत्‌ पिग्डान्र निवपेत्‌"

इति विश्प्रकाशवचनाच श्राद्धकान्े ऊद्धपुग्डा-
, दिकं न धा्यमित्याह्ः। तन्न, वतः कुलाचारा-

देव य्यंवस्था । यत्त,

“ललाटे पडकं दृषा न्धे माख्यं तथेव च ।

निराशाः पितरो यान्तिदट्रा च इडषलीपरतिम्‌"

ऊद्धदेवः, प, (ऊद्धः तुङ्गः शेष्टो देवः।} विष्णः। इति
श्राब्द्‌रलावली |
ऊद्धन्दमः, ति, (ऊर्वम्‌ + दम्‌ + च ।) ऊर्वस्थः॥

“^ऊद्धेगः सत्पथः शश्छदेवयानचरो मुने" । )

ष ~ € € [२१
ऊद्धकः, ए, (ऊधः सन्‌ कायतोति | ऊद्ध+क श्न्दे

+क |) ऊद्धकः | ग्टदङ्वि्ेषः। इत्यमरटीकायां

इति हेमाद्रिष्टतवचनम्‌ तत्‌ गन्धि एरडक-
विषयम्‌ । अतः आअराडकाले गन्धचिपुणदकणवन

भरतमुकुटौ । (यथा शब्दाणंवे ।

““ऊद्धंको गो एच्छवत्‌ सचितालोऽद्ङ्लो सुखे ।
त्वोद्धं वाद्यते तेषां वादनं दुजनं न वा? ॥
तथाच चिन्तामणौ ।
^“इरोतक्यारछृतिस्व यस्त धालिद्चो यवाञछ्चतिः।
ऊद्धंको दण्डतुल्यः स्यात्‌ मुरजा भेदतो मताः'”॥) |
ऊद्धः, दै, दण्डवत्द्धितः। यथम,
“आसीन ऊधः परो वा नियमो यच नेदृशः। |
तदासौनेन क्त्यं न प्रन न तिता" ॥ ।
इत्यादि छन्दो गपरि शात्‌ ॥ चासीनः उप्रविद्धः। |
“ऊद्धौ दण्डवत्‌ स्थितः प्रणो ऽवनतप्वकरायः'' । |
दति खातकम्‌ ॥ |
ऊद्धैः, चि, (उत + हा +ड । आदिवगंस्य ऊरा-
देशः|) उच्छितः। तुङ्कः। उपरिद्ात्‌। दति
मेदिनी॥ ऊधश्न्दो दीर्घादिः सवकारो निव्वे-
कारख् | तथाच उपरि ध्वन्यते इति छ्तनिरु्ति-
सद्धशब्दो वकारवानिति सुभ्ूत्यादयः॥
“कुव्बेतौ र परलेस्त्कं वनं नौ चमूद्धजः।

तस्या चलालोवान्वेति चिच्रानागचमू द्वज" ॥
इति कौचकबधयमकम्‌ ॥ (यथा, कुमारे १।१६।)

“पद्मानि यस्थाग्रससोरद्धायि
प्रनो धयग्य द्धसुखेमयुखेः” |
ऊद्धं शब्दो मकारान्तोऽव्ययो दीर्घादिवकारवान्‌

तथा अदन्तोऽनव्यवोऽपौति जयादिन्ादयः

इति विकाग्डशेषः॥ ऊदधङ्गम इति युक्तिसिड-
पाठः॥

ऊद्धपादः, ४, (ऊद्धाः पादा यस्य |) शरभः इति

श्रब्द्रलावली । (ऊद्धपदे, चि ।)

| ऊर्डपग्टः, पै, (ऊरः एग्दः इव ।) तिलकविशरेषः।

स तु त्राद्यणलल्लाटे पण्डेच्तवत्‌ चन्दनादिना
छंतोद्धरेखाचयः। यथा| “ऊद्धंपुग्डे विएणड
स्थात्‌ चिप ग्ड नोद्धपएुण्डकमिति” ।

पणं दिजः कुर््यादारि दध स चन्दनेः'"
दद्यादि च बदवः॥
^ऊद्धंएगड ग्टदा कुर्यात्‌ चिुरड भस्मना सदा ।
तिलकं वै दिजः कुर््याचन्दनेन यदृच्छया ॥
ऊद्धएणड दिजः कुर्यात्‌ च चियस्त्‌ चिएरढकम्‌ ।
दध चनद्रन्तु वैश्यश्च वत्तलं द्यो निजः”
दति खाङ्िकतत्वषटतब्रद्या णएराणम्‌ । (ऊध
एण्डधारि प्रशंसा यथा, ब्रद्यएराणे ।
“दूए चिर्वाप्यनाचारो मनसा पापमा चरेत्‌ ।
खुचिरेव मवेन्ि्यमूएडाङ्कितो नरः॥
ऊद्धएण्डधरो मन्या भियते यच कु्रचित्‌ ।
शपाकोट्मि विमानस्ो मम लोके महीयते"

ष्वस्य धारे वैदिकदिजभिन्न रवाधिकारी युङगं |

देवीभागवते नारायणेन |
“ऊद्ध॑एण्ड' तिःरलं च वर्तुलं चतुरखकम्‌ ।
अद्धचन्रादिकं लिङं वेदनिरो न धारयेत्‌ ॥

॥
॥
॥
4

चायः । अन्धरूपस्त धाय्ये खव । तधा च वयासः
"'वजयेत्तिलकं भाले ्राडकाले च सन्व॑दा ।
ऊद्धएण्ड चिपुण्ड' वा धारयेत्त प्रयत्नतः" |)

ऊद्धरेताः, [स्‌] पै, (ऊद्ध रेतो यस्य न पतति वीर्यं

यस्यत्यथः॥) मद्ादेवः। इति चिकाण्डप्रोघः |
(अद्टोत्तरसदखनामान्तर्गता मद्ादेवस्य नाम-
मेदः। यथा महाभारते १३।१७।४५।
“ऊ्वरेता ऊढंलिङ् ऊ्धंशायी नभस्थलः"।) `
भीश्चः । (कतसमावर्तनोऽपि भीमदेवः पितुः
काम्यतिवाहा् वीवाद्दिकधम्मे व्यक्तवान तस्तस्य
ऊद्धंरेतज्ं जातम्‌ । एत विवर गन्तु महाभारते१।
सव्यवतीलाभो पाख्याने १०० अध्याये बद्व्यम्‌ |)
मुनिविषटेषः। तद्यथा । सनक-सनन्द्‌-सनातन-
सनत्कृमारादयः! (वधा, महानारते २। ब्रद्य-
सभावशेने । १९}.४९॥
“अदटाशोतिसहखाि मुनीनामूडरेतसाम्‌?'॥
चि, विषयासङ्गरदितः। सन्यासी । यथाभा-
रते शकुन्तलेपाख्याने,--
“ऊद्धरेता महाभागो भगवान्‌ ज्तोकपजितः।
चलेद्धि छत्ताधम्माऽपि न चलेत्‌ संशि त्रत” |)
ऊद्धलिङ्ः, ए, (ऊद लिङ्ग यस्य |) मद्ादेवः। इति
हेमचन्धः ॥ (यथा, मदाभारते १३ । १७ । ४५।
“ऊद्धरेता उलिङ़ ऊद्धेश्ायी नभःस्थलः"? |)
ऊद्धलोकः, पै, (ऊब्धेः उपरि खो लोकः।) खगः। इति

अन्त
हेमचन्द्रः} ( यथा, सुग्धबोधे
५ खम्‌ । न
“र त्तांस्यखादयदनाययदूद्धलोक-
साकन्दयत्कपिभिराययदाशखु रामः" ॥)
ऊर्धस्थः, चि, (ऊध तिति यः। ऊ +स्था +क।)
उपरिस्थितः। तत्परव्थायः। ऊद्धन्दमः २। इति
चिकारडगरेषः# |
ऊधंस्थितिः, स्त्री, (उद्धा श्थितियं् !) ऊ्धावत्तः।
सतु ्यश्वस्य एष्टस्यानम्‌ । तत्पर्य्यायः ! एरषकम्‌
२। इति चिकारडशेषः । उपरि स्थितिः! उपरि-
खानम्‌ ॥
ऊद्धासितः, ध, ( ऊदे आसितः!) कारवेक्लः। इति
चिकारडरेषः ॥ करला इति भाषा ॥
ऊन्निः, सत्री, पे, ( ऋन्छेतीति । ऋ गतौ । “अत्त
रू") | ४ ¦ 88 ¦ इति उणादिख्तेण भिः। अत्त
रूरारेशख॥) तरङ्कः। (यथा, रघः।१२। स्थ
"तमाधतध्वजपटं वयोमगङ्गेभ्मिवायनिः'” ॥)
प्रकाश्रः ¦ वेगः। भङ्गः वस्त्रसङ्के चरेखवा | वे-
दना। पीडा। इति मेदिनी ॥ उत्कण्ठा इति
देमचन््ः॥ “शोकमोहौ जराग्टू चुत्पिपासे
घडम्भयः' इति सरीभागवतटीका ॥
(ब युच्तादयः षट, यथा
“बभुच्ता च पिपासा च प्राणस्य मनसः रतो ।
शोकमोहौ शरीरस्य जराग्टत्य षड्म्भय
(अश्चगतिमेदः । तल्लत्तशं यच। वैजयन्त्याम्‌ ।
^“परह्गोक्तानामश्वानां नमगोद्नमनाङ्तिः।
तिवेगसमायक्ता गतिरूभ्भिरुदादता”
तथा च माधे ५।४।
^“तूगं पयोधर इवोम्मिभिरापतन्तः'' ॥)
ऊम्मिका, स्तो, (ऊभ्भिरिव | इवे प्रतिक्ृताविति-
कन्‌ । ऊम्भिं प्रकाशं कायतीति वा। खातोनु-
पेति कः।) उत्कग्ठा | ग्ङ्कनादः | वस््रभङ्कः ।
खङुलीयकम्‌ । वीचिः । इति हेमचन्द्रः ॥
ऊभ्भिमान्‌, [त्‌] चि, (ऊभ्भिरस्यास्तोति । ऊन्मि +
मतुप्‌ |) वक्रः। इ्यमरः॥ एउखेलानिया इति
भाषा। तरक्य॒क्तः ॥ (यथा, महाभारते ₹।
ौपदीप्रश्रे ६३।२८।
“दीर्घेषु नीलेष्वथ चोम्भिमलछ
जग्राह केश्ेष नरेन्द्रपलीम्‌'' ॥)
ऊम्मिमालो, [न्‌] ए, (ऊर्म्मोणिां माला विद्यतेऽस्य ।
द्निः।) समुदः; इति चिकाग्डशचेषः॥ (““चन््
प्रर्डधोग्भिरिबोभ्मिमालो' । इति रुधः ५। ११।)
ऊन्वरा, स्त्री, उव्वेरा। सव्बशस्या्या शूमो | इति
शन्द्र रावली । (व्यत्यत्तिस्त ङखादौ उन्बैराशन्द
बश््व्या॥)
ऊन्येशौ, सत्री, ( ऊरुमश्ते खक्रारगत्वेन व्याभ्रोति
था। ऊरु+खश्र्‌ +अच्‌ +ढोप्‌ । नारायणोर-
सम्भ वत्वात्‌ तथात्वम्‌ ।) उन्व॑शरौ । खगंवेश्या
विशेषः, द्व्यमरटोकायां रायमुकुटः | (वितति
स्वादौ उब्व्॑रोशब्दे डर्व्या 1)
ऊर्वो, सी, (ऊम्पै उधिता इति। एषोदरादितवात्‌
साधः) उन्बश्नो | इन्यमरटीकासारमुन्दरी ¦

र
ऊषा

कारकप्रकरणे। | ऊर्क, की, (ऊव्योः एयिव्या अङ्गमिव ।) गोमयच्छ

चिका। तत्पर्यायः | दिलीरम्‌ २ शिलोन्धुकम्‌ ३

बशारोहम्‌ 9 गोलासम्‌ ५। इति इारावलो ॥
ऊर्षा, स्री, देवताङकटढ णम्‌ । इति शब्दचन्द्रिका ॥

ऊलुपौ, [न्‌] ठे, उलूपौ । शिख॒मारः। इव्यमरटीका-

सारसन्दरौ ॥ (जलजन्तुविेषः।)

ऊलूकः१ पु, (उलु रु शब्द्‌ऽस्य व्यत्पत्तिद्र व्या ।) उल्क
पेचकः । इत्यमरटीकायां रायम्‌ कुटः ॥
(यथा, पञ्चतन्त्रे ३। ७७ |

“ऊलूकं पतिं छत्वा का नः सिद्धिर्भविष्यति" ॥)
ऊष रोगे, इति कविकल्यदुमः॥ (म्वादि-परः सकं
सेट्‌ ।) दीर्घादिः। “ऊषति सन्तं खलः” । इति
[वली ॥
ऊवे, ङ्गी, (ऊष्‌ + क ।) प्रभातम्‌ । इति शब्द्रला-

दुर्गादारूः॥

ऊषः, पै, च्तारम्टत्तिका । इत्यमरः ॥
(यथा मनुः ५।१२०।
“कोयेयाविकयोरूेः कुतपानामरि्टकेः"
“ऊचेः च्तारग्डत्तिकाभिः? इति कुलम टः ।
कंशविलम्‌ । चन्दनाद्विः \)

ऊक), क्ञी, (ऊष + खाये कन्‌ |) प्रयुषम्‌ | इति

श्रब्दरलावली।

ऊषणं, क्ती, (ऊष्‌ + ल्यट्‌ |) मरिचम्‌ । इति हेम-

चन्द्रः॥ (मरिचायं पर्यायो यथा
मरिचं वेल्नजं छष्णमू षं धम्म पत्तनम्‌” ।

गुणाश्चास्य मरि चशब्द देयाः ॥ इए च । एत-

दर्थे पर्यायो वचा,--

““खुरठो विच्छा च विश्ञ्च नागर विश्वभेषजम्‌ ।
ऊषगं कटुमब्र्च टेर महो षधम्‌" ॥
गणाख गुण्डोश्ब्दे ज्ञातव्याः॥ पिप्पलोमूलख
खतदर्े पर्यायो यधा,--

“रिकं पिपलीमूलेमू षणं चटकाशिरः” |

अस्य गुगाख्च पिप्यलीमूलश्ब्दे बोडव्याः | इति

भावप्रकाशस्य पुन्बखग्डे प्रथमे भागे ॥)

ऊषणा, स्त्रो, उषा | पिप्पली। इति शब्दरन्ना-

वली ॥ (चविका। चस्याः पर्यायो यचा,-
“भवेचव्यन्तु चविका कथिता सा तथोषणा”।

गणखास्याख्चविकाशन्द्‌ बोध्याः। इति भाव-

प्रकाशस्य पून्बेख्डे प्रथमे भागे॥)

ऊषरः, चि, (ऊष्‌ +र ।) च्तारभूमौ। लोणा जायगा
इति भाषा । तत्पर्य्यायः | ऊषवान्‌ २ । इत्यमरः॥

(“तच विद्या न वप्रया शुभं वौजमिवोषरे)?

इति मनुः । २।१९२। ऊषरा रटत्पित्तं कोपयेत्‌ ।
प्रमाणं यथा ॥ ““पित्तमूषरा" इति वैदयकमाधव-

छतरोगनिखये पागङ्धिक्ारे ।)

ऊषरजं, ज्ञी (ऊषर + जन्‌ + ड ।) पांशवलवणम्‌।

रोमकनामायस्कान्तमेदः । इति राजनिध॑रटः॥

ऊषवान्‌, [त्‌] चि, (उषो विद्यतेऽस्य । उष्‌ + मतुप्‌ ।

मस्य बः।) ऊषरश्रूमी । इन्यमरः॥

ऊषा, स्त्री, (उष्‌ +क+टाप्‌ |) उषा । अनिरड-
मार्या । इति शब्दरलावली ॥ (तत्कथा च भाग-
वते ६० सकन्धे दर्‌ श्वध्याये तथौ इरिवगरे १७४

अध्याये बाययुडधे ग्रर्व्या |)

|
|

# 1

ऊह ख वितकं। सन्देहादिचारे। इति कविकल्प-

द्रमः॥ (ग्वादि-खात्म-सक-सेट्‌।) दीर्घादिः
सन्देदाददिचारस्तकः। उ ऊहते धम्मं धीरः ।
यश्रः समू हच्निव दिग्विकोगेमिति गर्व्वास्यो हठे
चेति परस्मेयदविधानाच्छवन्तम्‌ । “अनुक्तमप्य-
इति पण्डितो जनः" । इति गणक्लतानि्धत्वादिति
रमानाघयः। वस्ततस्त पचादित्वादनि ऊह इवा-
चरतीति करौ साध्यम्‌ | इति दुर्गादासः

ऊहः, चि, (ऊह + घन्‌ ।) पूर्वा प्रस्य उतृच्तेषगाम्‌।

तत्पथ्थायः। अध्याहारः २ तकंः३। इत्यमरः}
वितकः 8 । वदः ५ ब्युदः € वितकंणम्‌ 9 अध्या
इरणम्‌-८ ऊनम्‌ € प्रतक्गम्‌ १० । इति शब्दः
रनावली । खअपृन्वात्रच्तणम्‌ । इति जमिनिः
असमवेतायंकपद्यागपुव्बेकसमवेताथेकबदस-
मभिव्याहारकरगम्‌ । इति आङडतत््वटीका
साकाङ्वाक्यस्य पदान्तरेण आकाङ्कापुरयाम्‌ ॥
(ऊहनम्‌ । आरोपः यथा, महाभारते १३ ।
उमामहेरसं वादे १४५ । ४३२ ॥

“दमे मनुष्या दृश्यन्ते ऊहापोहविश्रारदाः।
ज्लानविच्ञानसम्पन्नाः प्रजावन्तोऽथ कोविदाः” ॥
परीच्तणम्‌ । सिडिमेदः ॥)

ऊनी, सी, (ऊ + ल्युट्‌ + दीप्‌ ।) सम्माजैनौ ।
इति शब्दरलञावलो ॥ भटा इति भाषा ॥

| ऋ, ऋकारः । सप्तमखरवगेः। अस्यो ार गस्थानं

मूरा । (ऋटरषागाम्मद्धा"” | इव्यक्तः । तथाच
श्ित्तायां ““स्यरमडणथा ऋटुरषा" । तथा च
मुग्धबोध । “ऋचयं टठडएकरषा मू डण्याः"" ।
इ्ति।) सतुङखो दीष क्तश्च भवति ॥ (णवं
चिधापि उदात्तानुदात्तसरितमेदात्‌ नवविधस्ततः
पयेकं नुनासिकानुनासिकमेदादद्ादशविध-
रख्व।)

“ऋकारः परमेशानि कुण्डलो मूत्तिमान्‌ खयम्‌ । `
अच ब्रह्मा च विष्ण शद्रश्वेव वरानने ॥
सदाशिवयुतं वयो सदा इ श्चरसंयुतम्‌ ।
पश्चवणमयं वगो चतुज्ञानमय तथा ॥
रक्तवियुक्लताकार ऋकारं प्रणमाम्यहम्‌” ॥
इति कामधेनुतन्तरम्‌ ॥ (वङ्गोयमाषायाम्‌) वस्य
लेखनप्रकारादि यथा ।

““ऊरद्धादच्तगता बक्रा त्रिकोणा वामतस्ततः ।
एनख्वधोदच्तगता माचा शक्तिः परा स्ता ॥
मारा ब्र्यमविष्रौशास्तिष्न्ति क्रमतः पराः'” ।
इति वशोद्धारतन््म्‌ ॥ # ॥ तस्य नामानि यधा।
“कः पुदधिमुखी शरो देवमाता चिविक्रमः।
भवभूतिः क्रिया करा रेचिका नाशिका तः
रकपरादशिरो माला मण्डला शान्तिनौ जलम्‌ ।
कणेः कामलता मेधो निदत्तिगैणनायकः ॥
रोहिणो शिवदूती च पुगगिरिख्च सप्तमी" ।
इति तन्ल्म्‌ ॥ (मा कान्यासेऽस्य दच्िगन्राेऽव-
ख्ितित्वात्तद ख्ययाप्यभिधानम्‌ । यथा, माढकाः

ऋः
न्धासष्टतमन्ते “टं नमो दच्तिगघ्राणे कहं नमो
बामन्राे”। इति । अनुबन्धविष्रेषः। यथा,
कविकल्यद्गमः। “उः क्रावेडस्त वेट्क ऋः |
चड्यङृखः'' । खतेन एद्‌ गत्यामित्यस्य लङि

खडप्नौकदिति सिडम्‌ ।)
ऋ, प्रापे । गत्याम्‌ । इति कविकल्यद्रमः ॥ (वादि
पर-सक-अनिट्‌ |) पापः पािः। “ऋच्छति धनं

कतौ" । इति दुर्गादासः ॥

ऋ, इर ल गन्याम्‌ । इति कविकल्पदुमः ॥ (खदां-

पर-सक-खनिट्‌ |)

ऋ, र॑ लि गत्याम्‌ | (जुहां-पर-सव-अनिट्‌ |) र |

कः। लि इयत्ति। शपो लक्घरणादस्य श
प्रानयोरेव ऋ च्छादेशः। इ यच्छत्‌ समियच्छानः
इति दुर्गादासः ॥

ऋ, र न हिंसने । इति कविकन्त्द्रमः। (खां -परः-
सक-खनिट्‌ ।) र वैदिकः | न ऋणोति । रेफादि
सततौयखरान्तोऽयमिति केचित्‌| इति दुर्गादासः

ऋ, व्य गाम्‌ । वाक्यम्‌ । देवमातरि स्त्री. इति|
मेदिनी। (सम्बोधनम्‌।) परि हासः । वाक्यविकारः! |

इति शब्दर न्नावलौ ॥ ( पु, खगः ।)
चटक, [ च ] सत्री, (ऋचन्ते स्तुयन्ते देवा खनया ।
ऋच्‌ + किप्‌ ।) वेदविश्रेषः। ऋग्वेदः । इव्मरः।
ष्घस्य रकविंशरतिश्राखाः। वेदमन्लविशेषः। तस्य
लच्तणम्‌। यघार्थव शेन पादव्यवस्थितिः। अस्याः ।
यथाथैवग्रेन रकान्वयित्वेनानुक्वादि पादस्धितिः।
इति जेमिनिः॥ (ऋग्‌ यजःसामाथन्वेवेदाभिदहिः
तेरपर चाशौविधानेरुपाध्याया भिषजख सन्ध्ययोः
र्ता कुब्ध : । इति स्रुते चस्थाने ऊनि
ध्याये!)
ऋक्यं, ली, ( ऋच्‌ स्ततो ऋच +- “पाटतुदिवत्वि
रिचिसिचिभ्यस्थक्‌"।२।७। इ णादि सूतरेय थक्‌ |)
धनम्‌ । इ्मरः॥ खणम्‌ । इत्यगादिकोषः |
यदुक्घं शब्द्‌ वे । “दिर ण्ट विशं युन्नं विक्म
ग्टक्यं धनं वसु" ॥) पंच होनस्य ऋ कथिनः” ।
इति याञ्चवस्कधः | “कट क्यमूलं दि वुटुम्बं ' |
इति दायभागे पिदधनविभागकालेऽभिहितम्‌ ॥)
ऋष, ग र बधे । इति कविकल्पद्रमः ॥ (खां-परः-
सका-खेट्‌ |) र वैदिकः। न ऋच्णोति | शति
दुर्गादासः ॥
ऋं, सी, ठ, ( ऋष्‌ + स । “खुत्रञ्िल्य विभ्य
कित्‌” । इ । ६९ । इव्यणादिदधचेण कित्‌ |)
मच्चजम्‌ । इति मेदिनो ॥ (यथा, मजुः ।२।९९१ ।
“पुब्ब सन्ध्यां जपल्तिरेत्‌ साविक्रौमाकंदभंनात्‌ ।
पञ्िमान्तु समासीनः सभ्यग्टच्त विभावगात्‌”' ॥
तश्च अश्धिन्यादिमेदेन सप्तविंशतिः।) राशिः।
इति च्योतिषम्‌ । ( राशयश्च मेषडवादिभेदेन
इादश्र | अङ्ित्र्े प्रमां यथा रघौ । १२ ।२१।
“प्रययाव्रातिधेयेमु वसन्ुधिकुलेष सः।
दक्छिणां दिशगटच्योष वार्षिकेष्विव भाख्वारः'” ॥
“ऋच्तेन नच्चचेव राशिष वा भाख्वार इव, ,
इति तद्धौकायां मद्िनायथः ॥ }
छच्ः, प, (ऋच +- खच ।) पम्बेतविधेषः । (अवं डि

र८डं

च्छ्‌
कुलाचलानामेकः। यथा, सिद्धान्तशिरोमणौ ॥
““मादेन््रशुक्तिमलयच्तकपारिपाचाः

सद्यः सविन्ध्य रह सप्त कुलाचलाख्याः"? ॥ )
भल्लुकः । (यथा मनुः । १२ । ६७ ।

“को म्टगेभं व्याघ्रोऽश्ं फलमूलन्तु मकंटः ।
स्त्रीग्ट च्तोककोवारि यानान्यृष्रः प्रूनजः'” ॥ }
शोणाकडत्तः। इति मेदिनो । श्योनाकप्रमेदः।
इति राजनि्ंणटः॥ (खन।मस्यातोऽनमौषएकः।
यथा, इरि वंशे एरुवंश्रानुकौत्तने । ३२ । ८७ ।
“श्वुमिन्या स तया देव्या त्वजमीएः समेयिवान्‌ ।
ऋच्तं स जनयामास धूमव्ें खुदशेनम्‌” ॥
खनामख्यातो विदूरथस्य एः ।

यथा, तच्ैव ३२।१०४।

“विदूरथस्य दायद ऋन्त खव महारथः" ॥

तथा खनामस्यातोऽरि हस्य पत्तः । यधा, महा-
भारते ९। एरुवंशानुकौ तेने । ९५। २७ ।
“खरि हः खल्वाङ्गेयीमुपयेमे खदेवां नाम तस्यां
पच्चमजौजनदृच्तम्‌"” ॥ रतेन पुरुवंे चयण्व
ऋच्तनामानो राजानः सम्भृता: ॥ )

ऋच्तगन्धा, स्त्री, ( ऋच्तस्येव गन्धो यस्याः । ) ङन्त-
विषः । वौरताड इति ख्यातः । तत्पर्ग्थायः।
छगलान्त्री २ अवेगौ ३ रड्धदारकः 8 जुङ्ुः ५ ।
इत्यमरः ॥ ऋषिजाङ्ल इति ख्यातो डच्तश्च |
तत्पर्य्यायः । ऋष्यगन्धा २ ऋषिजाङलिक्ञो इ
इति रलमाला । तीर विदारौडन्तः। तत्पर््थोयः।
मदाखेता २। च्तौरिका ३। ऋच्तगन्धिका ४ ।
इति शब्दरलावली॥ ( ङडदारकशब्देऽस्याः
गणादयो च्याः ॥ )

ऋत्तगन्धिका, स्त्री, (ऋच्तगन्धा + खाये कन्‌ । अत
इत्वम्‌ |) छष्णभूमिकुद्राणडः । तत्पर्यायः 1 त्तर -
विदारी २ महश्वेता ३। इत्यमरः ॥

ऋच्तरः जी, (ऋषी गतौ । ऋष्‌ + ^तन्यषिभ्यां कस
रन्‌" ।३।७५ । इत्यणादिद्धबण कसरन्‌ |) वारि
चारा | इति मेदिनी ॥

ऋ चतरः, पै, ( चट ष + “^तन्युषिभ्यां कस्‌रन्‌” | ३े।
७५ । इ्यणादिद्धचय कसरन्‌ । ) टत्विक ।
इति मेदिगौ ।

चऋच्तराजः, प, ( ऋच्ताशां भद्ुकानां राजा ।
राजाहःसखिभ्यद्च्‌ |) जाम्बवान्‌ । इति रामाः
यणम्‌ ॥ (यथा, हरिवंशे । इ८। ९१।

“नजञेभे गाम्बवर्तो कन्याम्टच्तराजस्य सम्मताम्‌” ॥}
ऋकेशः, प, (कलच्लाणां नच्तचाशामीशः ) चन्द्रः ।
इति इशायुधः ॥

ऋच, श नुत्याम्‌ । इति कविकल्यद्नुमः ॥ (तुदं -पर-
सका-सेट्‌ |) श ऋचति । खाने । इति दुग दासः।

ऋचो, ली, (ऋचतौति। ऋच्‌ + बाङलकात्‌ कौ
षन्‌ ।) पिङकभजंनपाचम्‌ । इति हेमचन्द्रः

ऋच्छ, श्र मूर्त । गमने। मोहे । इति कविकस्यनुमः।
(तुदां-पर-सकं अकश्ल-सेट्‌ !) श॒ ऋच्छतौ ऋ-
च्छन्ती । मूर्तिः कटिनीमावः। “त्तिः काटिन्य-
काययोरित्यमरात्‌ ¦ ऋच्छति तं कठिनं स्यादि-
व््थंः ¦ ऋच्छति रुद्धो गच्छति सुद्धति वेधः ।

ऋख

मोहस्थाने इन्दरियप्रलय पठन्ति पाञ्चः। ऋच्छति
ठडस्येन्दियं प्रलीयते इत्यथः । इति रमानाथः” ॥
इति दुर्गादासः ॥

ऋच्छरा, स्त्री, ( ऋच्छति परपरषं प्राप्नोतीति ।
ऋच्छ + “ऋच्छेररः'' ३।१२१ । इ्यादिदखजेयः
चरः । अरन्‌ इति प्रमाद इति पारायणीयम्‌ ।)
वेष्या । इयुणादिकोवः ॥ (यथा, अचन्ववेदे १०।
€२० । “ऋच्छरा ये च ते शफाः" |)

ऋज, ङ गत्याम्‌ । स्ये । ऊच्ज'ने । अव्नंने। इति
कविकल्य्रमः | (ग्वादि-खात्म-सकं-अकष्च-सेट्‌ )
ख खञ्जं ते । ऊच्ज नं जीवनं बलवद्भावख्च । इति
दुर्गादासः ॥

ऋज, इ ख भ्टजि। इति कविकल्पद्ुमः ॥ (इदित्‌
भ्वादि-खात्म-सकं-सेट्‌ |) कखादिः। भ्टजि भजने।
इ ऋञ्चयते। 5 छश्चते मद्छं सूपकारः | इति
दुर्गादासः ॥

ऋजोषं, क्ली, (अजं ते रसोऽस्मादिति । ऋज्‌ + “अर्जः
ऋजखख'” इव्यणादिद्धचेण रंषन्‌ ।) पिदटपचनम्‌ ।
पिद्धकभजंनपाचम्‌। इति हेमचन््रामरौ ॥ गरक-
विशेषः । खच पिट पचनप्रद्येषः।
(धा, मनुः 8।९ ० ।
“लो इ श ङ्ग्टजीषश्च पन्थानं श।ल्मलोँ नदौम्‌'” ॥
धनम्‌ । सोमलताया उदडधलो रसः । यथा, ऋग्वेदे
३। ४३ । ५ । “कुबिद्राजानं म घवन्न जोधिन्‌?”
“ऋजीषिन्‌ सोमवन्‌”> । इति भाव्यम्‌” ॥)

ऋजु, चि, (अजंयति गुणान्‌ । अजं अने । “अनि.
दृ्ीति"।१।२८। उणादिद्धकरेय साधुः|)
वक्रम्‌ । सोजा इति भाषा । तत्पय्ायः। अनि-
म्‌ २ प्रगुणम्‌ द | इयमरः ॥ प्राञ्नलः 8 सरलः
५। इति जटाधरः।
(“उमां स पश्छन्‌ ऋजुनेव चन्ुषा१ ।
दति कुमारे-५। ३२॥ यथा, मनुः। २। 9७ ।
““कऋजवत्ते तु स्वँ सयुरत्रणाः सौम्बदश्धेनाः? ॥
स्यां कौष पन्ते यथा, माघे १२।१८।

“ऋण्वीदंधानैर वत्य कन्धरा-
-ंलावचूडाः कलघधेरारवेः ॥

अनुकूलम्‌ । यथा, ऋग्वेदे ५ ।४१।१५।
^“ कजुस्त ऋजुवनिः” । “कटजु इल्तस्तदजुकूल-
इस्तः? | इति भाष्यम्‌ ॥ शोभनम्‌ । यथा ऋग्वेदे
५। ४४।१५। “धारवाकेव्वुजुगाथः”” । “ऋजु-
माचः शोभनस्ततिकः”” । इति माष्यम्‌ ॥ बस्देव-
पै्छमेदे ए । यथा मागवते € । २४ ।५४।
“ऋजुः संमदनं भदरं संकर्बगमहोखरम्‌॥)

ऋजुकायः, ए, (ऋजुः सरलः कायो यख्य ।) अ्छप-

मुनिः। इति जटाधरः । अवक्रश्ररीरे चि ॥
(“तस्छिन्‌ खस्िसमासौन ऋजुकायः समभ्यसेत्‌”)
इति भागवते ३।९८।८॥)

ऋचः, दै, (ऋण + “ऋचेन्ायव्येवि”। २। २८॥
उ दिद्धजेय निभावनात्‌ रन्‌ दखाभादख।)
नायकः । स्व्युणादिकोषः ॥ (खरलगामिनि, चि ।
यथा ऋग्वेदे ९। १९७ । १४ । “यवं ञव
मसं निः समुजादिभिरूहस्य ऋ

ऋण ।
“ऋच्वेभिः ऋजुगामिभिः” । इति माष्यम्‌॥) |

ऋञ्चासनः, पु, ( ऋजि + “जिद धिसन्दिसदिभ्य

कित्‌" । २।८७ । इत्य णांदिद्धचेण असानच्‌ । |
किच |) मेघः। इति सिद्धान्तकौमुदी ॥ उगादि- |
काषख ।॥)
ऋण, द उ ज गतौ । इति कविकल्दद्रमः । (तनां- |
उभ-सकं-सेट्‌ !) द ज ऋणोति अति णते

र
ऋणो

श्ब्द्र ल्ञावलीो ॥ जामिन इति भाषा

चऋटयमागणः, प, (ऋण मागयति यः सः | ण +
मागे+च्य।) प्रतिश्ः। भति हारावली ।
जामिन इति भाषा

चटणसुक्तिः, स्तरो, (ऋटगस्य ऋणात्‌ वा सक्ति
म चनं भवत्यस्मात्‌ ।) ऋणप रि शोधनम्‌ । तत्‌-
पर्ायः। विगानम्‌ २। इति चिकाण्डशेषः ॥

|
|

|

अशं ते । उ अणित्वा ऋत्वा | इति दुर्गादासः ॥ | ऋणमोच्तः, ए, (ऋणात्‌ मोच्तः।) ऋणपरिशो

ऋण, क्ती, (ऋ + क्तं । कऋदणमाधमणे इति णत्वम्‌ |)
ारः। देना दति भाषा । तत्पर््यायः। पय्यैदश्च-
नम्‌ ₹ उद्धारः द। इव्मरः॥ एनद वत्वेन खो- |
छव यत्‌ ग्टहौतम्‌ । इति जगदौशः ॥ अस्य |
विवर्णं ऋणादान शब्दे गर्व्यम्‌ ॥ * ॥ |
कलीदास्यं यं यथा ।
<स्यानलामनिमित्त वद्‌ानय्रइ मिष्यते ।
तत्कुसीदमिति चेयं तेन इत्तिः कुसौदिनाम्‌” ॥
इति नारदः॥ अश्यायः | स्थान मूलधनावस्यानम्‌।
लामो डडधिः। दानय्रङणपदे कम्मरखनटा साध्ये

तेन मूलधनावश्याने सन्येव यो लौमल्तदथे यानं

धनिकेन दौयमानं मूलधनं अधमेन च ग्रहणे
तथा खौलव्य गटद्यमां यत्तटटम । इति रला-
करादयः॥ कलामन्ये तु खवश्यापाकरयोयत्व-
सप्रगणयो गादौ यप्रयोगः । अतख्व बाणिज्याचं-
प्रयक्तस्य नयत्वं इति मिखाः ॥ #॥ अपि च।
“कुत्छितात्‌ सौदतनच्चेव नि विशङ्कः प्रग्टद्यते ।
चतुरं वाख्गुयं कुसौदास्यम्टगं त्वतः" ॥
इति ङडस्परतिः । अस्यार्थः । कुल्वितात्‌ सीदत-
आधमर्यात्‌ सकलं धनं यत्‌ गर्धयते निर्विशङ्े-
सत्तमः । चतुगुंगं वेति वाकारोऽनाख्यायां तेन
देगख्ादिलामः॥ # ॥ ऋणचयविर्धेषो यथा ।
““देवानाश् पितणाञ्च अषौणाख्च तथा नरः
णवान्‌ जायते यस्मात्त्मो चते प्रयतेत्‌ सदा ॥ #॥
वत्परिश्ोधनमाइ ।
“द्वेवानामटणो जन्तय्चेभवति मानवः ।
अल्पवित्तञच पुणाभिरपवासत्रतेस्तथा
आद्धेन प्रजया चैव पितेणामन्टणो मवेत्‌ ।
ऋषीणां ब्रह्मचर्य तेन तपसा तथा” |
इति विष्णधम्मीत्तरम्‌ ॥ (जलदुगं मथमः । यथा
सुग्धबोधे १। २८ चरस्य टीकायां दुर्गादाखः ।
“दशौ देशः दशाणा नदी उमयच्च ऋणश्रब्देन
जलदुगमभूमिरुयते" । अङ्गशरास््रोक्तः कुत खि-
दपि रा्वन्तरात्‌ वियोज्य संख्यावान्‌ पदाः ।
यथा बौजगणिते।
“धनयेसङ्कलने करणद्चं ठत्ताङंम्‌ ।
योगे युतिः स्थात्‌ च्तययोः खयोव्वी
धनयंयोरन्तरमेव योगः”
ऋतीति । ऋण गतो तस्मात्कः । इति शत्पत्था
वा्यलिङकः । गन्ता | गमनश्रौोलः। यथा, ऋग्वेदे
६।६२।५। “सद्यो यः स्यदो विषितो यबोया-
णो न ताय॒रुतिधन्वा राट्‌” । “ऋणः शरोर
गन्ता" इति माय्यम्‌ ॥}

ऋयमत्कणः, ए, (ऋ मत्कुणदव ।) लम्रकः। इति

धनम्‌ । इति हारावलो ॥

ऋणादानं, कती, (ऋणस्य खादानम्‌ ग्रह णम्‌।) अधम

णात्‌ उत्तमेन सलामधनग्रहणम्‌ । तत्त॒ खद्ा-
दशविवादान्तगंताद्यविवादः । (यदा मनुः । ८।४।

“तेष।माद्यग्टणादानं निच्तेपोऽखाभिविक्रयः । |

शव्यादि।) तच्च सप्तविधं यथा| इदशग्रणं देयम्‌ २
इ दटृशमदेयम्‌ २ अनेनाधिकारिणा देवम्‌ २ अस्मिन्‌
सम्ये देयं 8 चयनेन पकारेण देयं ५ इत्यधमण
पञ्चविधम्‌ । उत्तमे तु दानविधिः आआदान-
विधि ७ इति दिविधम्‌ । तथाच नारदः
“ऋन्देयमदेय्च येन यत्र यथा भवेत्‌ ।
दानय्रइगधम्भाख ऋणादानमिति सूतम्‌ ॥
देयमिति यदुक्तं तदाइ का्ायनः।

न स्त्रीभ्यो दासनाज्ञेभ्यः प्रदद्यात्‌ किचिदुडतम्‌ ।
दाता न लभते तत्त्‌ तेभ्यो दन्तन्तु यदसु"

त्र विशेषमाह रृदस्यतिः

“परिपुरे एहीत्वाधिं बन्धं वा साधुलम्रकम्‌ ।
लेख्यारू साल्तिमद्वा ऋणं दद्यात्‌ धनौ सदा” ।
इति विवादाकेवसेतुः ॥ अस्य यदवशिष्ं ऋणोद्‌-
ग्राइणशन्दे इद्म्‌ ॥

ऋ गान्तकः, पै, (टणमन्तयति यः । ऋय + न्ति
नामधातु + रवल्‌ । मङ्लय्रहाराधनेन कऋणाप-
नयनात्‌ तथात्वम्‌ ।) मङ्लय्रहः । इति शब्द्‌
रलावलौ ॥

ऋणापनोदनं, जी, (ऋण + अप + नुद + ल्युट्‌। तवः
बद्ौतत्युरवः ।) ऋणापनवनम्‌ । धार शो घनम्‌ ॥

ऋणो, [न्‌] चि, (ऋयमस्यास्तोति । ऋ + इनि |)
ऋगय्रस्तः । धारौ ॥

(“जायमानो त्र राद्धः चिभिकटेसेकयी मवति"
इति श्युतिः। “चऋयौ ग स्यात्‌ यथा पिता
इति दायभागे ॥)

ऋणो दुद्रा इगं, स,(ऋणस्य उद्या इयं |) अधमं -
गहीतर्ण॑मरहयं । यचच ऋणं प्ा्थनकाके प्राधिंतो-
$पि शको न ददाति तच्च धनिकेन यत्‌ कर्तं
तदाह मनुः । ८।४८--४€ ।

“चे ्चैरपायेरथे खं प्राप्न धादुत्तम्थिंकः।
तस्तेशप्रायेः संग्छ्य साधयेदधमणिकम्‌” ॥
धर्म्य व्यवहारेण कज्ेनाचरितेन च ।

पयक्तं साधयेदयं पञ्चमेन बलेन चः”

अयमथः । पुन्बपब्बेसामश्याभावे उत्तरोत्तरम्‌
संग्टद्य वशी । धम्मे ङहस्यतिरा श ।

“स हत्सम्बन्धिसन्दि रः सामोक्तानुगमेन च ।
प्रवेश वा ऋणो दाप्यो धम्म रष उदातः” ।
स्याधेः । ऋणिकस्य ये सदत्सम्बन्धिगस्तेष

|

ऋशो

सन्देशो यो वच सामवचनं यच्वानुगमनं प्रायोप-
वेश्रानं वा धनिकस्य सधम्मे छऋणोदुराङणोपायः॥
व्यवहारे काव्यायनः |
““कधाीऽवरुडध ऋणिकः प्रकाशं जनसंसदि ।
यावन्न दद्यादेयञ्च देशाचारस्थितियंया” ॥
शस्या: । यावदानं जनसंसदि ऋणिकस्य धनि-
केन धारणं व्यवहारः ॥ कलाचरितिबलात्कारेषु
छृहस्पतिः।
“कद्मना याचयित्वा धंमानीय ऋणिकाटणी ।
च्यन्राहितादि वात्य दाप्यते यच सोपधिः'" ॥
अस्याथः । ऋणिकस्य घनमन्नाहितादि वा कृद्मना
हत्य वा यच्च दाप्यते तत्र साधनोपायः
सोपधिः सच्छल्मु्ते ॥
“पुचखदार पशून्‌ रुद्धा छत्वा दारो पवेशनम्‌ ।
यचर्णो दाप्यतेऽथं खं तदाचरितसुच्यते ॥
बद्धा खग्टहमानीय ताडना दै रुपक्रमैः ।
ऋशिको दाप्यते य बलात्कारः स॒ उच्यते" ॥
अनयोरथैः। एच्दारपश्चसोधो इारोपवेशनञ्
य उदु्राहइणो पायस्तदाचरितसुच्यते। ख्टहमा-
नोय ताडनादिलच्तण उद्ग्राहणोपायो बला-
तकार उच्यते ॥ # ॥ कोऽधमगेः केगोपायेग `
स्‌्यस्तदाङइ कात्यायनः ।
“राजानं खामिनं विप्रं सानत्ेगेव प्रसाधयेत्‌ ।
ऋक्िधिनं दुद वापि च्छलेनव प्रसाधयेत्‌””
ऋकथिनं दायादम्‌ ॥ तथा
“बणिजः कषकां चैव शल्पिनखात्रवीदु गटगुः ।
देशाचारेण दाप्याः स्य॒दुद्ान्‌ संपोदय दापयेत्‌ ॥*॥
यच धनं न लभ्यते तचाह ठडङस्पतिः ।
““निधेनं ऋणिकं कम्मे ग्टइमानोय कारयेत्‌ ।
श्रौ णिका ना्चणस्त दापनीयः नैः शनेः,”
याज्नवस्कधः,
“इोनजातिं परिच्तोम्टयायं कम्मं कारयेत्‌ ।
ब्राद्यणस्त परि च्तीणः शनेर्दाप्यो यथोदयम्‌ ॥
यथोदयं यथा धनोत्यत्तिरि्य्थंः । # ॥ दापार-
दारा न ब्राह्मणस्य ऋखशोोधगमाङ काल्लायगः |
“कम्मेणा च्त्चविट्‌शरत्रान्‌ समहोनां रत दापयेत्‌”॥*
ऋणशोधनाय निन्दितं कम्मे कारयितुरलमयंस्य
दण्डमाह कात्यायनः ।
“यदि छ्यादावनादिष्टमखमं कम्मे कारयेत्‌ । `
प्राश्नयात्‌ साहसं पुब्बन्टयान्मयेत अयिंकः ॥ # ।
यदि परमदृदिप्राप्तं धनम्टणिको दातु ग शक्रोति
तद! चक्रडब्या लेच्छया धारयेत्‌। यथा डस्यतिः।
<पुर्णावधौ श्रान्तलामम्टयमुद्राषयेडनो।
कारयेद्धा धनी लेख्य चक्रङृडधिष्यवख्यया” ॥
तथा च ठडस्यतिः।
“ददिरे दिगुणीमूने मते नरऽधमिंके ।
ज्यं तदीयं संर्रद्य विक्रीणीत सचाच्छिकम्‌ ॥
र त्तदा छतमूल्यन्तु दशां जनसंसदि ।
ऋणानुरूपं परतो खुषोतान्धु वजेयेव्‌ ॥
खधनश्च स्थिरौ गखनाकु
तद्रन्धु्चाति विदितं प्रष्कन्न परा्रुयात्‌” ॥१॥
यथाविषयं धर्म्मादीम्‌ धनसाधनोपाबान्‌ प्रयज्ञानो

चत

नं राज्ञा निवत्तनीय इव्याह मनुः।

“यः खयं साधयेदर्मुत्तमर्गो ऽधमिंकात्‌ ।

स रान्ना नाभियोक्तवयः खकं संसाधयन्‌ धनम्‌”।*]
चनवता ऋणिकेनादत्ते ऋणे राजा खयं विंशति-
वमभागं ग्योल्वा उत्तमर्णाय दापयेत्‌ इत्याह
नारदः

“ऋणिकः सधनो यन्त दौ राढ्यान्न परयच्छति ।
गा्ञा दापयितव्यः स्याल्णहौतवां शन्तु विंश्रकम्‌”"1*।
यदा अधमशिंकः सकलम्टणं दातुमसमथः शतयनु-
सारेण दक्वा पब्बृतस्य लेख्यस्य एष्टेऽभिलिखेत्‌
खुतावदत्तं उत्तमणन उपगतं पाप्त्मिति धनौ
तस्येव जेख्यस्य ष्टे दद्यादभिलिखेत्‌ इव्याह
याज्वस्कधः।

“जञेख्यस्य ष्ेभिलिखेत्‌ दत्तवा दत्त्वाधनं ऋणी |
धनीः चोपगतं दद्यात्‌ खदस्तपरिचिङ्ितम्‌"।
दति विवादागेवसेतुः॥
ऋत, गग्थाम्‌ । स्पेने । रेच्य । टणायाम्‌ । इति
कविकल्यन्ुमः | (ग्वादि-पर-इयद्पन्ते आत्मं
गन्यर्यँ सकं, खन्धार्थे-खकं-सेट !) णा दया ।
ऋतीयते जनः स्पते इ श्चरो भवति । किचि
इयते गच्छति वे्यथः। अरे तु इयखोऽपराप्निपत्ते
परसतौषदमेव । शचार्तात्‌ आनत्तं यादि । इति
दुर्गादासः॥
ऋतं, जी, (ऋ + त ।) उञ्कशिलम्‌ । (यथा, मनुः |
४ । ४--\॥

“ऋताम्टताभ्यां जवेत्त ग्टतेन प्रन्टतेन वा ।
सत्धान्टताभ्यामपि वान खडन्छा कदाचन ॥
ऋतमुष्डशि लं शेयमग्टतं स्यादयाचितम्‌ ।
ग्वन्तु याचितं स्त प्रतं कषयं सतम्‌ |)
जलम्‌ । (यथा, ऋग्वेदे । ७ । १०१ । € । “तन्म
ऋतं पातु श्तशारदाय'* । “ऋतसुदकम्‌” | इति
भाष्यम्‌ ॥ ¡ सद्यं इति मेदिनी ॥ ( यथा, मनुः
८। ८२ ।

“साच्येऽतं बदन्‌ पारी्ेध्यते वाररीभशम्‌ ।
“विवशः शवमाजातौस्तस्मात्‌ साच्छ'वदेदृतम्‌'” ॥
कम्भ फलं । यथा, “ऋतं पिवन्तौ सुतस्य शोके"
इति श्रतिः॥ विष्णः ॥ यथा, महाभारते । १।
१, । २५३ ।

“भगवान्‌ वासदेव कौच्येतेऽच सनातनः ।

ख हि सत्यम्रतद्चैव पवितं एरमेव च ।

श्रातं ब्रह्म परमं भ्रुवं ज्योतिः सनातनम्‌" ॥

ष, दग्येः। यथा, शत पथव्राद्यणे। “ब्रह्म वा
ऋतं ब्रह्म हि भिचो ब्रह्य ऋतं ब्रह्य णवायः'” ॥
परब्रह्म । यथा, चरतिः । “ऋतमेकाच्तर त्र्य" |
सत्याचारः। यथा, विदे ।९।१३७। २।
(“सतो निच्ाय. वरुणाय पीतये चारूकऋेताय
प्रीतये” ॥ “ताय स्थाचाराय | इति दया-
नन्दमाष्यम्‌ | रडः । यचा, सामगानां सन्थामन्ते
सगरो पस्ाने । “तमि स्य कालामो रुड ऋषि-
स्लुदुपदन्दो र्रो देवता रबरोपद्धाने विनि-
योगः" ॥ देवमेदः । यथा, ऋग्वेदे । ४ ।२३। ८ ।
“ऋतस्य हि रवः सन्ति पूरन्नऋेतस्य धीति-

ऋतः, ति, (ऋ +क्त । ) दौप्तः। पूजितः । इति

ऋतजित्‌, ए, ( ऋतं जयति ऋत + जि + क्किप्‌ । )

चटतधामा, [ न्‌ ] पै, (तं सत्यं धाम भवनं यस्य |)

आविनचछर स्थानवति, चि । यथा यजुन्बैदे ।१०।३९।

ऋतिःस्री, (कट + करे + क्तिन्‌ ।) कल्यागम्‌ । वत्मे। |

ऋतीया, स्री, (ऋत ~+ इयख + टाप्‌ ।) ठणाथकः।

ऋतुः, पै, (ऋ + ““चअत्तेख तुः" | इति उणादिद्धवेण

ऋतुः
दजिनानि इन्त" । “ऋतस्य ऋतदेवस्य" । इति
भाष्यम्‌ ॥ यन्नः । यथां, ऋग्वेदे । १।१४१५। ५।
“कत चिद्धि सत्यम्‌”? । “ऋतस्य यक्षस्य जलस्य |
वाचित्‌ ज्ञाता” इति माष्यम्‌ । अमेक्छेथि- |
मेदः । यथा, यजुषि । १७ । ८२.। ^“ तच्च
स्यख'? । इति ॥)

मेदिनी ॥ |

यत्तविष्ेवः। वथा,-

“नत्वा च जमदभिखं कम्बलोऽथ तिलोत्तमा ।
ब्रह्मापेतोऽथ ऋतजित्‌ तरा सप्तमः॥
माघमासे वसन्त्येते सप्त मेवेय भास्करे ।

श्रुयतां चापरे खगे फार्गुने निवसन्ति ये"

इति श्रौविष्णघरागे २। १०। १५--१६ | “त्वदा
खय्यः। कम्बलः सपः । ब्रद्यापेतो राच्तसः | ऋत
जिद्यत्तः । टतराद्रो गन्धव्वैः । इति तद्धीक्षायां
ओ्रीधरखामौ । (चि, यच्ञजेता । यथा, यजुषि ९७।
८३ । “ऋत जिच सत्य जिच सेनजिच्च सुषेण”)

विष्णुः । इति चिका ण्डशेषः॥ (यथा यजुरववदे ५।३२।
“हव्यद््दन कहतधामासि ख्यी तिः?” ॥ इन्द्रमेदः।
स तु रदरसावर्थिंके मनौ भविता ¦ यथा,--
भागवत्ते | ८। १३ । २८ ।
«भविता श्द्रसावर्णो राजन्‌ ! दादश्रामो मनुः।
ऋतधामा च देवेन्द्रो देवाश्च इरितादयः” ॥
यदुवंश्ौये खपतिभेदः । यथा, भागवते ।

कङ्कनख कणिकायां पै ऋतधामाजयावपि?

“करताबाडुतधामाभिगेन्धवत्तस्यौ बधयः” !)

जुगुसा । स्पर्डा। डति मेदिनी । (भवे + क्तिन्‌ |)
गमनम्‌ । अशुभम्‌ । इति धरय ॥ ( एरुषमेध-
यज्चीम्रदेवभेदः। यथा, यजुर्वेदे । ३० । १३ ।
“ऋतये स्तेन दयम्‌" प्रच ए, इति निरुक्तिः)

जुगु । तत्पर्य्यायः ! खअत्तनम्‌ र ङिणीया ३।
इत्यमरः ॥

१।७२ । तुः चकारात्‌ कित्‌ च|) कालविशेषः
सतु षड्विधः यथा। मागपौषौ हिमः र माघ-
काष्युनो शिशिरः २ चैचवैशाखौ वसन्तः ३
व्ये्टावाप्नौ सीष्मः 8 आावणमादौ वर्षाः ५ आ- |
श्िनकाक्तिकौ शरत्‌ ९ । इत्यमरः । स विविधो
ऽपि। का्तिकाग्रहाययपौषमाघाः शीतः १
फावगुनचैच्ैश्राखव्येखाः ग्री श्नः २ चाषाएश्ावण-
मादाश्िनाः वर्बाः ३। दिविधोऽपि । कात्तिक"
दिषण्मासाः शौतः१ वैशाखादिषग्मासाः सीश्रः
२१ इति सखतिः॥*॥

(यदुक्तम्‌ ।

“मासदयात्मक्षः कालः ऋतुः पोक्तो विचक्त येः”
यन्न तु “दादश मासाः प्च तवः” इति श्रुतं तच ।

कै
चै

हेमन्तशिशिरयोरेकच्ीकर शं किविकितम्‌ ॥
^“चयको पसमा य स्मिन्‌ दोषाणां सम्भवन्ति हि ।
ऋतुषटक तदाख्यातं रवेः राशि ष सक्रमात्‌॥
ग्रो मेषरषौ प्रोक्तः प्राटडमिथनकंटौ ।
सिंहकन्धे सता वर्षां तुलाटच्िश्योः शरत्‌ ॥
धनुरा हौ च हेमन्तौ वसन्तः कुभ्भमोनयोः'”
मेषढषौ रविणा संक्रान्तौ । रवं भिथनककटा-
विद्यादि । न्येतु ।

“शिशिरः एष्पसमयो सीश्रो वर्षाशरद्धिमाः।
माघादिमासनग्मे स्युक्छेतवः षट क्रमादमो""॥
इति भावप्रकाशरस्य पुन्बेग्डे प्रथमभागे ।
“वर्षाः शर च हेमन्तः शि शिर ख वसन्तकः।

ग्रीश्मशचेति क्रमादेते ऋतवः षट्‌ पकौत्तिताः॥

एथक एथक प्रवच्यामि रवेगंतिविशेषतः?»
इति प्रथमख्याने चतुःथेऽध्याये इारीतेनोक्तम्‌ ॥
मासेदिंस्े्मा घाः क्रमात्‌ षड्तवः सताः ।
शिशियोऽय वसन्त यी श्मवर्थां शर द्िमाः'”
इति खचस्धाने टतौयेऽध्याये वाभटेनोक्तम्‌ ॥
“इह खलु संवत्सर षड्ङ्गग्टतुविभागेन विद्यात्‌”
इति खचस्थाने षडाऽध्यायः । =
“तच्र खलु तावत्‌ षोढा पविभज्य का्मुपदेच्छते।
हेमन्तो योश्मो वर्षाश्िति शौतोश्यवर्षलच्तणास्नयः
ऋतवो भवन्ति । तेषामन्तरेष्वितरे साधारण-
लच्तणास्त्रय ऋतवः प्राटटशरदसन्ता इति ।
प्राङृडिति पथमः पृः कालस्तस्यानुषन्धो वर्षाः।
खवभेते संशोधनमधिद्लव्य षड्‌ विभज्यन्ते
चटतवः?› |
इति च विमानस्यानेऽख्मेऽध्याये चरङेणोक्म्‌ ।
“तत्र माघादयो दादशमासा दिभासिकग्टतुः
कत्वा षडतवो भवन्ति। ते शिशिर-वसन्त-यीश्न-
वर्षा-शर द्धेमन्ताः । तेषां तपन्तयस्यौ शिशिरः ।
मधमाधवौ वसन्तः । खचिखकौ यष्मः। भोः
नभस्यौ वर्षाः। श्षर्जौ शरत्‌ । स्.सरस्यौ
हेमन्त इति। तत्र ते शौतोष्यवषंलच्चणाख्च
नद्रादित्योः कालविभागकरत्वादयने दे मवतो-
दच्िणसुत्तरश्" ।
“इ तु वर्षा -शर देमन्त.वसन्त-यो -पारवः बदु-
तवो भवन्ति दोषो पचय-प्रकोपो पश्म-निमित्तम्‌ ।
तेतु भाद्रषदाद्येन दिमासिकेन व्याख्थाताः। तद्‌
यथा। भादरपदाखयजौ वर्षाः। का लिकमा्ं श्री
शरत्‌ । पौषमाघौ हेमन्तः, पादुग-चेनौ
वसन्तः । वैश ख-व्ये्टो यीः । खाषाए-खावयौ
प्ारृडितिः । इति दस्धाने € खध्याये सश्चते
नोक्तम्‌ ॥)
स्तीकुखमम्‌ । इति वविच्भेदिन्यौ । तत्र््यायः।
रजः १ पुष्यम्‌ २ श्चातेश्यम्‌ ३ । इ्मरः ॥
यथाह मनुः। ३ । ४५-४९।
“ऋतुकालाभिगामी स्थात्‌ खदारनिरतः सदा ।
पन्बंउच्छ प्रजे वैनां तदुत्रतो रतिकाम्यया ॥
चटुः खाभाविकः स्रीणां राचयः बोड्श् खताः।
चतुर्भिरितरैः साधंमोभिः सदिग हिंतेः।
तासामाद्याख्चतद्ल्त निन्दिसद्ादशो चया।

ऋतु

चयोदश्नौ च शेषास्त प्रशन्ता दशराचयः॥
यम्मास्र पक्चा जायन्ते स्ियोऽयम्मासु राचिषु ।
तस्मात यम्मासु पच्चार्थो संविशेदात्तवे स्त्रियम्‌ ॥
पमान्‌ एसो ऽधिके शुक स्त्री भवत्यधिके ख्या ।
समेऽपमान्‌ पैस्तरियौ वा च्तीणेऽल्ये च विपय्ययः” ॥ |
“रजः सप्नदिनं यावत्‌ ऋतुख भिषजां बर”! ।
इति शारीरसाने प्रथमेऽध्याये इारीतेनोक्तम्‌ ॥

“ऋतुलत्‌ दादरा भवति दृदाततेवम्‌ ॥”
“नियतं दिवसेऽतौते सङ्ख्चत्यम्बजं यथा ।
ऋतौ तोते ार्यथाश्त योनिः संत्रियते वथा ॥
माखेगोपचितं काले धमनोभ्यान्तदात्तवम्‌ ।
शेग्रत्‌ शयं विगन्धञ्च वायुयानिसुखं नयेत्‌ ॥
तदर्बाहराद शरत्काले वत्तमानमद्क्‌ एनः। |
जरापक्षशरौराणां याति पञ्चाशतः च्यम्‌" ॥ |
इति शारीर श्ाने ढतौयेऽध्याये सशुतेनोक्तम्‌ । |
“इद श्ादत्सरादृद्धं मापञ्चाशत्‌ समाः छ्त्रियः।
मालि मासि भगदारा परछयवा्तवं खेव्‌॥ |
श्वातवद्ावदिवसात्‌ ऋतुः बोड्शराचयः।
गर्म॑यदयोग्यस्त स णव समयः सतः"
“सर्व्वासामेव चतुवणस््नौीणां सव्वेवादि सम्मतः ।
पन्बीक्तसमयः ग्रन्थान्तरेष विषयः । तयथा ।
खानदिवसादृद्धं दादशराच्रावधि ब्राद्यण्याः। दश-
रात्राबधि चख्ियायाः। अडधरा्ावधि वैश्यायाः |
बङचावधि मदधाराः गमधारणे ग्रतः” ॥ |
इति भावप्रकाशस्य पुव्वेखणडे प्रथमे मागे ॥
“पद्मं सङ्के चमायाति दिनेऽतौते यचा तथा ।
ऋतावतीते योनिः सा शुक्र नातः प्रतीच्छति ॥
मासेनो पचितं रक्तं धमनीभ्याग्टतौ एनः।
षत्व ष्यं विगन्ध वायर्यानिमु खन्नदेत्‌"” ॥

“तुत दादशनिशाः पर्व्वा्तिखख् निन्दिताः” ॥ |

इति शारौरख्छाने प्रथमेऽध्याये बाभटेनोक्तम्‌॥

शििवः। यथा महाभारते १३। महादेवसषहख- |

गामकथने १७।१३९।
“ऋतुः संवत्सरो मासः पत्तः संस्यासमापनः'”॥

विष्णुः। यथा, मद्ामारते १३। विष्णुस खनाम- |

कथने १४९ । ५८।
“ऋतुः सदण्रोनः कालः परमे परियः" |)
दौषिः। इति मेदिनी। मासः । स॒बौरः। इति विन्ः॥
ऋलुप्राप्त, चि, ( ऋतुः पराप्तोऽनेन । ) पलेयदिः।
आअवन्यरच्तादिः । इति शब्द चस्िका ।
ऋतुमती, स्त्री, (ऋतुरस्या अतीति । ऋतु + मतुप्‌
+ ङौप्‌ । ) ऋतुयुक्ता स्त्री । तत्पर्यायः । रुज-
खलां २ स््रीधम्मिगो २ अवी 9 आवेयी ५
मिनी द पुष्यवतौ 9 उदक्या८। इत्यमरः ।
(यथा, महाभारते ।१।३। ८७। ““उपाध्यायानौ
ते ऋतुमती उपाध्यायश्च प्रोषितोऽईस्या यथाय-
ग्दतुर्न्यो न भवति तथा क्रियताम्‌” ॥
ऋतुमतौकृव्यमाइ ।
“खयात्तेवख्ञावदिवसात्‌ यहं सा ब्रह्मचारिणौ ।
श्रयत दभश्रग्ायां पश्येदपि पतिं न च
करे श्रराये पय वा इविच्यं यमाचरेत्‌ ।

अश्पातं नखच्छेदमभ्वङ्गमनुे पनम्‌ ॥

ऋतु
नेयोरञ्जनं खानं दिवाखभ्न' प्रधावनम्‌ ।
अतयु शब्द्श्रवगं इसन बङ्माषगम्‌ ॥
वायां भूमिखननं प्रवातश्च दिवजयेत्‌ ।
ततश्चतुः दिवसे खाता सदसनादिभिः।
भरषिताः सुमनाः पश्येत्‌ भर्तारं समलङ्कतम्‌ ॥
पन्बे पश्येत्‌ ऋतुखाता यादृशं नरमङ्कना।
तादृश्चं जनयेत्‌ एं ततः पर्येत्‌ पतिं प्रियम्‌” ॥
खुतदकरयो प्र्यवायमाइ ।
“अश्ानात्‌ वा प्रमोददा लौ ल्य'दा दवत वा ।
सा चेत्‌ क्यात्‌ निषिद्धानि गभरोषां स्तदा भ्रयात्‌ ॥
ख्लस्या रोदनात्‌ गर्भौ भवेदिक्लतलोचनः।
नखच्छेदेन कुनख कुष तवभ्यङ्तो भवेत्‌ ॥
अनुकलेपात्‌ तथा खानात्‌ दुःखशौलोऽञ्ननादटक्‌ ।
स्वापशौलो दिवाखापात्‌ चञ्चलः स्यात्‌ पधावनात्‌॥
्व्यचशब्द्‌ श्रवात्‌ वधीरः खलु जायते ।
तालुदन्तौकजिक् सु श्यावो इननतो भवेत्‌ ॥
पलापौ भूरिकथनात्‌ उन्मत्त्त परिश्रमात्‌ ।
खलतिभूमिखननात्‌ उन्मत्तो वातसेवनात्‌॥
ड्ति।
“ताम प्रसन्नवदनां सफर चऋोणिपयोधराम्‌ ।
खस्ताचिकु्तिं पैस्कामां विद्यादृतुमतँ स्तियम्‌'”॥
इति शारोरस्थाने प्रथमेऽध्याये वाभटेनोक्षम्‌ ॥
“गते पुरागो रजसि नवे चावस्थिते एनः शुध
खातां स्तियमब्यापन्नयोनिशोणितगर्भाशयाग्तु
मतीमाचच्छहे'” |
इति श्रीरख्धाने चतुर्थेऽध्याये चरके णोक्लम्‌ ॥
“पौनप्रसन्नवदनां परकित्रातसुखददिजाम्‌।
नरकामां प्रियकथां खनत्तकुच्यल्तिमू डंजाम्‌॥
स्फर दुख जकुचश्रो णिनाभ्युर जघन स्फिचम्‌ ।
दर्षौसिक्यपराचापि विद्यादृतुमतीभिति' |
इति श्रोरस्थाने टतीयेऽध्याये,-
ततः अुद्धखातां चतुय ऽइन्यदतवासःसमलङ्कुतां

छ्तमङ्गलखस्तिवाचनां भर्तारं दशयेत्‌। तत्‌
कस्य हेतोः ।
मुने पश्ठेदृतुख्धाता यादृशं नर म्ना |
तादृशं जनयेत्‌ एच्च भर्तारं दश्येदतः॥
ततो विधानं एच्चीयमु पाध्यायः समाचरेत्‌ ।
कर्म्मान्ते च क्रमं छयोनमारमेत विचच्तणः?
“तच प्रथमे दिवसे ऋतुमल्यां मै धुनगमनमना-
युष्यं पां भवति । यञ तत्राधीयते गभः स
प्रसवमानो विमुच्यते । ददितौयेऽप्येवं खूतिकाग्रहे
वा। इतौयेऽप्येवमसम्पर्णाङ्नेऽल्यायर्व्वां भवति ।
चतु तु सम्पूर्गाङ्गो दीर्घाय भवति | नच
पवत्तमाने रक्ते वौजं परविष्टं गुणकरः भवति यथा
नद्यां प्रतिखोतः ्ावि दवय प्रचिप्तं प्रतिनिव-
तेते नोद्धे गच्छति तबदेव दर्व्यम्‌ । तसाच
यमबतीं चिराचं परिहरेत्‌। अतः परः मासा-
दुपेयात्‌”। इति च श्रारौरस्धाने दितीयेऽध्याये
खशतेनोक्तम्‌।)

चटतुराजः, ए, ( ऋतूनां राजा । “राजाङ्ःसखिभ्य
च्‌" | ५।8।९९ | इति टच्‌ |) वसन्तकालः |
इति राजनिघग्ः ॥

किः
ऋतुदत्ति, पै, (ऋतुषु ठत्तिवं नं यस्य ।) वत्सरः ।
इति चिक्षाण्डश्ेषः ॥
ऋतु सन्धिः,पु, (कटत्वोः सन्धर्मैननम्‌ |) ऋतुदयसन्धि-
कालः। स च ऋलयोरन्यादिसप्ताहौ । तथाच
वाभटः।

“ऋत्वोरन्यादिसप्ताहादतु सन्धिरिति सुतः।
तच पृव्बा विधिस्त्याज्यः सेवनीयः परो विधिः”
ऋतुखानं, जी, ( ऋतौ खानम्‌ |) रजखलास्ियाः
चतुर्याहकनत्तव्यखानम्‌। इति रतिः ॥ तत्खा-
नानन्तर भट वदन द्रव्यं नान्यस्य भच्रसन्निधाने
भर्तारं मनसि ध्यात्वा इवय विलोकयेत्‌ । इति

काशोखण्डम्‌ ॥
(“ततः पुव्ये्तणादेव कल्यायध्याधिनी यहम्‌।
म्टजालङ्कगररदिता दभसंस्तर शायिनौ ॥
च्तेरेयं यावकं स्तोकं कोडशोधनकषंणम्‌ ।
पण शरावे इश्ते वा भञ्गीत ब्रह्मचारिणी ॥
चतुर्थि ततः खात्वा शुक्तमाल्याम्बरा शुचिः |
इच्छन्ती भटंसदृशं पच पश्येत्‌ पुरः पतिम्‌*॥
इति शारौरस्थाने परथमेऽध्याये वामटेनोङ्घम्‌॥)
ऋते, वय, (ऋत + के ।) विना । व्नेनम्‌ । इतमरः ॥
(“वेडि मां पीतम्दते तुरङ्गमात्‌” ।
इति रघुवंशे । ३।६३ ॥ तधा, कुमारे २।५७।
“चं शादृते निषिक्घस्य नौललोहितरेतसः"” ॥)
[ज्‌] प, (ऋतौ यजतीति । ऋतु + यज +
ऋ त्विगादिन। बिद्रन्तो निपातितः |) एसोष्ितः।
यथा,--
“अन्या धेयं पाकयज्ञानभिदोमादिकान्मलान्‌ ।
यः करोति ढतो यस्य स तस्यतिवगि शोत?” ॥
इति मानवे २। १४३ ॥ तत्पर्यायः । याजकः २।
इत्यमरः ॥ भरताः इ कुरवः 9 वाग्यतः ५ उक्ता
वहिषःई यतश्चचः 9 मरुतः = सबाधः € देव-
यवः १० । इत्यद्टाविङ्नामानि । इति वेदनि-
वेयटौ ३ अध्यायः॥
अयं हि नायकस्य धम्मसङायः। यदुक्खं साहि
त्यदपये। ३। ५९। “ऋलिकएरोधसः स्यत्रद्च
विदस्तापसास्तथा धम्म '” ॥)
ऋड, सी, (ऋष्‌ + क्त ।) सम्प्नधान्यम्‌। इति मे-
दिनी ॥ परियक्कमर्दिंतधान्यम्‌। इव्मरटौकायां
भरतः॥ बकितधान्यम्‌। इति सभूतिः॥ वत्प-.
यथायः। ावसितम्‌ २ । इत्यमरः ॥ अवसितम्‌ ३ ।
इति तद्धौका ॥ सिडधान्तः। इति हेमचचः॥
(ठ, विष्णुः । यथा, मडमारते विष्णुसषखनामः
कोत्तने २३।१४९ । ४३।
“ऋः स्पदाच्तरो मन्तखन््रंसुर्मास्कर दतिः)
ऋद्धः, चि, (ऋष्‌ + क्त ।) सन्डडः । सम्यन्नः। इति
मेदिनीकर हेमचन्द्रौ ॥ (यथा, गौतायाम्‌। २।८।
““शवाप्य भूमावसपलम्दं
साज्यं घ॒राशामपि चाधिपत्यम्‌" ॥)
दिः, स्री, (कध + किन्‌ ।) अद्वर्गान्तगंौ षध-
विश्रेषः तत्पर्य्थायः। योग्यम्‌ २ सिड्धिः शष्योः
४ । इत्यमरः ॥ प्रायप्रदा\र्व्या९। इतिरन-
माला । प्राखदा ७ गौवदाच्ो ८ लिङा < योग्या

कशं

१० चेतनया १९ रथाङ्ग २ मङ्गल्या ९३ लोक-
कान्ता १४ जोवञेषा १५ यशस्या ९६ । अस्याः
गुणाः। मधुरत्वम्‌ । घ॒चिग्धत्वम्‌ । अति ति क्तत्वम्‌।
प्रीतलत्वम्‌ । रचिभमेधाकारित्वम्‌। क्ेष्कुरुकमि
नाशित्वश्च । इति राजनिघैरटः॥ खस्या रूपं यथा,
“दिदि कन्दौ दौ भवतः कोश्रयामले |
रेतलोमान्वितः कन्दो लताजालः सरन्धकः॥ ,
ख णव ऋद्धि भेदमप्टेतयोववे ।
तूलग्रभ्धिसमा ऋद्धिर्वामावनत्तंफला च सा ।
दिस्त दच्िणावत्तफला पोक्ता महषिभिः'? ।
खोषधकरये ऋदिरद्स्थाने वाराहोकन्दः अ-
थवा बला देया । इति परिभाषा | #॥ सम्रद्धिः।
इति मेदिनी ॥ (यथा, कुमारे २।५८ ॥
^“परिच्छितरप्रमावद्धिनं मया न च विष्णुना" । )
पान्बेती । इति शब्दरन्नावलो ॥ ( लच्छी; । )

ऋध, उयन इर द्धौ । इति कविकल्पदुमः।
( दिवां, खां-परर-सकं-सेट्‌ | ) य द्यति । उ
ऋदित्वा ऋद्धा । न छऋध्रोति । .उर खाधत्‌ खा-
धोत्‌ । कचित्तृपौ चायम्‌ । सोऽहं प्राग्भवतेव
भूतजननौग्टश्रोमीति भवभूतिः ॥ खअन्तभूतजाय-
त्वादिदं सिद्धमिति केचित्‌ । इति दुर्गादासः।

ऋफ, श दाने। स्चाघायाम्‌ । दिंसायाम्‌ । निन्दा-
याम्‌ ] यदे । इति कविकल्पद्ुमः॥ ( तुदां-पर-
सकं,कः च-सेट। ) श ऋति जनो ददाति
श्लाघते हिनल्ति निन्दति वद्धयते वेव्यथः। खानफ।
हिंसायामप्ययमित्न्ये | इति दुर्गादासः

ऋसुः, प, ( कर खगं देवमातुरदितेर्व्वा भवति यः।
च +भू+ड्‌ |) देवता | इत्यमरः ॥ (यथा, ऋग्‌-
वेदे |€ ।२१ । ६ ।
“ऋनं रं नवं दधतो केतुमादिशे"” ॥
देवानामपि देवः। यथा, महाभारते वनपन्बेणि ।
“ऋभवो नाम तचान्धे देवानामपि देवताः ।
वेषां शोकाः परतरे यान्यजन्तीड देवताः” ॥)
चाच्ुषमन्वन्तरे देवगणभेदः । यया,
“शओाद्याः प्रश्वता ऋभवः एथक्षाख दिवौकसः"? ।
इति हरिवंशे । ७ ।३२॥ )

ऋशच्ः, प, ( ऋभवो देवाः च्ियन्ति वसन्ति यच ।
ऋभु + चि + ड | खगेः। वच्चम्‌ । इनद्रः। इति ।
रायमुकृटः ॥ ( देवमात्रे । यथा ऋग्वेदे । ४ ।
2 । १ । “डपनो राजा अध्वरम्टसुत्ताः? ।
““ऋसच्ताः भवः?” । इति भाष्यम्‌ ॥ )

ऋमुक्ताः, [ न्‌] प, (ऋखच्तः खगः वच्यं वा खस्या-
श्लीति इनिः । “पयिमण्युमुच्तामात्‌”” । ७।१।८५।
५दतोत्छन्बनामसधाने | ७।१।८्द । इत्यादिना
सिद्धम्‌ । यदा ऋच्छति इति अर््तेसंचिनक्‌
प्रद्ययः |) इन्द्रः। इतमरः ॥ (यथा, ऋग्वेदे ।
5 | ४७ । ३ । “द्रो विभां सचता वाजो
य्यः, | इति | )

ऋम्प, प श बधे। ( मुचादि-तुद्‌ा-परं-सकं-सेट्‌ । )
इति रिम्णधातोष्टोकायां दुर्गादासः ॥

ऋश, गतिख्रयोः । सौ चधातु रयम्‌ । ( परः-सकं-
चट्‌ | ) ऋष्यः । इति दुगादासः ॥

ऋष, इं श गतौ । इति कविकल्यद्मः॥ ( तुदा

ऋषभः, पु, ( ऋष्‌ + “ऋषिदविभ्यां कित्‌” । इति

२८७
ऋष

ऋष्यः, प स्त्री, (ऋष + क्यप्‌ | ) म्टग विशेषः| इति |

श्द्रलावलो ॥ ( यथा, ऋग्वेदे । < । ४।१० । |
“ऋश्यो न टरष्यन्नवपानमागडहि'" ॥ )

पर-सक-सेट ।) ङखादिः। इ इडः । श बति ।
इति दुर्गादासः॥

उणादिद्धतेण ३।१२२ । अभच्‌ । किच ।) षः ।
(यथा, ऋम्बेदे ६ ।२८। ८ । ““उप॒ ऋषभस्य
रेतस्युपेन्द्र तव बौर", ॥) कणेरगघरम्‌ । कुम्भीर-
एच्छः। उत्तरपदे श्रेष्टः | इति मेदिनी ॥
(“स्य त्तरपदे व्या्रपुङ्कवष भकुञ्चराः ।
सिंह शाद्‌ लनागाद्याः पसि ओेद्धाथवाचकाः'" ॥
इ्यमरवाक्चात्‌। यथा एुरुषषमः पुरुषे
इव्यथः । असमन्तेऽप्ययं अओखायेवाचकः । यथा,
भागवते २।४।२२॥

“खलच्तणा प्रादुरभूत्‌ किलास्यतः

समे ऋषोणाम्टषभः प्रसौदतम्‌'' ॥
“ऋषीणां ज्ञानप्रदानां ऋषभः अष्टः” | इति
तद्धौका॥ गणविशेषः। आकृतिगणोऽयम्‌ । यचा
पाणिनिः तत्पु रषसमासपकरयो २।१।५९॥
“उपमितं वयाज्नादिभिः सामान्याप्रयोगे"” ॥ व्या-
घ्रादिराछृतिगणः । 'व्यान्न-सिंह-कटच्त-ऋषम-
चन्दन-टक-ङ्ष-वराइ-इस्तिन्‌-त र-कुञ्जर-रुर-ट-
षत्‌-पुरडरोक-पलाश्र-कितवाः" । इते व्याघ्रा-
दयः॥) प्ब॑तविष्रेषः। इति धरणी ॥ वराह पुच्छः ।
च्छादिजिनः। इति हेमचन्द्रः ॥ भगवदवतारवि-
्ेषः। (यथा, मागवते ५।९।७ “तस्य इ वा णवं
मुक्तलिङ्गस्य भगवत ऋषभस्य योगमायावासनया
दे इमां जगतीमभिमानाभासेन चक्रममाणः'१\)
सतु सत्ययुगे खम्रौध्रसुतनाभिराजपुक्लत्वेन जातः।
तस्य एु्लः जड़भसरतः। इति श्रीभागवतं |
(तथा, माकंण्डेये ५२।३८।
“अम्र ध्रधनोरना मत्त ऋषभोऽभूत्‌ सतो दिज ! ।
ऋषभाद्भरतो जे वरः एक्शतादरः'?
खारचिषे मन्वन्तरे ऋषिभेदः । यथा, माकौग्डेये
६७ । 8 ।
“उजं त म्बस्तथा प्राणो दत्तो लिऋषमस्तथा"?॥
ऋषमसहखदच्तिण रखकाहनिष्माद्यो यागमेदः |
यथाह गमेः ““ुन्बे ऋषभसं ज्ञो राज्ञः” ॥ खनाम-
ख्यातः यश्चतुरएश्लो पमेदः । यथा, शतपथ-
ब्राह्मणे १३।५।४। १५। “रुकविंशस्तोमेन
ऋषभो या्ञतुर द्रंजे शिक्रानां राजा तदेतदूाय-
याऽभिगीतम्‌'' ॥) अद्वर्गान्तगंतौषधविषेषः ।
तत्पर्य्यायः । दषः १ ऋषभकः*२ वीरः २। इति
रलमाला॥ गोपतिः ® धीरः ५ विषाणौक दुरः
७ ककुदमान्‌र एुङ्गवः € वो १० शदङ्गो९९.धुयः
१२ श्िपतिः १३ कामी १४ रूत्तप्रियः १५ उत्ता
१६ लाङ्गुलो १७ गौः १८ बन्धुरः १९ गोरत्तः २०
वनवासी २१। अस्य गुखाः। मधुरत्वम्‌ । श्रौतत्वम्‌ ।
र क्षपित्तविरेकनाशित्वम्‌ । शुक्षस्चेश्रका रितम्‌ ।
दाइच्यज्वरइरत्वश्च । इति राजनिवय्टः । # ।

ऋषि

(“जोवक्षषेभकौ रधौ हिमाद्गिशिखरोद्भवौ ।
रसोनकन्दवत्कन्दौ 'निःलारौ ख्यापक"?
ऋषभो दबश्टङ्वत्‌"”
“ऋषभो रबभो धीरो विषाणी बराक्तदद्यपि"” ।
अनयोगैणा यथा ॥

“जोवकषंभकौ वस्यो शीतौ शुक्रकणप्दौ ।
मधसौ पित्तदादाखकाश्यैवातच्तयापद्घो?
इति भावप्रकाशस्य युन्बेखण्डे पथमे भागे ॥) समप्न-
खरान्तगतदितीयखरः। ( अयं खरः चिश्चति- ।
अस्यः तिखः श्रुतयो यथा, (१) दयावती, (२)
रञ्जनी, (३) रतिका । तिखख् श्रुतिजातयो यथा,
(९) करुणा, (२) मध्या, (र) ग्टदुः । खयद्च ऋषि-
वंश्रौयः, त्तच्ियजातिः, पिन्नग्वशंख्च।, अस्यो
त्पत्तिः शाकद्ौपे । अस्य ऋषिः देवता च ब्रह्मा ;
छन्दो गायत्री । यथा सङ्गोतरलाकारे,-
(्षमस्त्िश्चतिस्ततः ... ,,. ।
दयावती रञ्जनी च रतिका चषेभे ख्िता॥
दीप्नायता दु मध्या षड्जे स्यात्‌ करषभे एनः ।
संस्थिता करुणा मध्या ख्दुः ... ,,.॥
पञ्चमः पिदटवंशस्यो रि-घाटविकुलोद्धवौ ।
ऋषौ तु चत्रियो चयो वनात निगौ मतौ-"॥
सिधौ छषभयैवतलो इत्यः । इत्यादि ।)
सतु गोखरतुख्यखरः। धातकखरतुल्यखर इति
केचित्‌ । नारदमते गावः ऋषभखरं वदन्ति
यथा,
“बड़ जं रौति मयूरो हि गावो नरन्ति च्॑भम्‌।
इति नारदसंडितायाम्‌। दपणरनाकरादिमते
तु चातकः ऋषभं वदति । यथा सङ्ोतदपशे,
“खरन्डषभं चातको ब्रूते" |) अस्योत्यन्तिः ।
“नाभिमूलाद्‌यदा वणं उत्थितः कुरते ध्वनिम्‌।
षभस्येव निर्याति हेलया ऋषभः स्तः” ॥
इति सङ्ीतदामोदरः॥
(“नाभेः समुदितो बायः करठश्र्ष॑समाहतः।
ऋषभस्टेव नाद यत्‌ तस्मादृबभरैरितः”
इति च सकीतसमयसारे । अस्योत्पयत्तिः ऋग्वे
दात्‌। यथा रलावल्या,
“ऋग्वेदात्‌ षड़्ज-ऋषमौ यजषो मथ्ययैवतौ ।
सामवेदात्‌ समूदथूलौ तथा गान्धारपश्चमौ?”
इति ॥)

कवमध्वज, ठ, (क्टबभः ध्वजच्िङमस्य ध्वजेऽख वा)
शिवः । अहदिष्रोषः। इति मेदिनी ।

ऋषमी, स्री, (ऋषभ + जातौ ठम्‌ ।) नराकार
अूकशिम्बौ | शिराला विधवा। इति मेदिनी ।॥
(श्रकण््बर्थे यव हारो यथा |

““रुन्द्य षभ्यतिरसेत्यादिषः' |

इति चरके दे चतु येध्याये । अचर डि ऋषभौ
अूरक॑शिम्बी इत्यस्य शिवदासीयटौका ॥ # ॥)

ऋषिः, पै, (ऋषति प्राप्नोति स्वान्‌ मन्ान्‌ क्रानेन
पश्यति संसारणारः"वा इति । ऋष्‌ + ““इशुष-
धात्‌ कित्‌” ४।११€। इति उणादिद्धनेण इन्‌ ।
किच्च ।) ज्रानसंसारयोः पारगन्ता । शाख्ररदा-
ग्यैः । (यथा, ऋग्बेदे१९। १।२। "अधिः

ऋषि

परववेभिकेषिभिरीद्यो नूतनैरुत स देवा रह |

ति"॥) रि खिदहंसादिख । ““विद्याविदग्धमतयो '
रियः प्रसिद्धाः" । इति प्रयोगात्‌ ! इति भरतः
तत्पर्ययाधः । सत्यव्चांः २ शापास्त्रः३। सतु,
सप्तविधः यथा| यासाद्या महषयः ९ भलाद्याः |
परमषेयः २ कगवादयो देवर्षयः इ वशिष्टाद्या
ब्रद्ध्यः ® सुश्रताद्याः श्रतषयः ५ ऋतपर्णादयो |
राजषयः ई जंभिन्याद्याः काण्डषयः। इति चि-
कागडष्रेषः } तथा च रनकोषे।
“सप्त ब्र्यरधि-देव्भि-महधि-परमर्षयः। |
कारड्िंख तविं ख राजषिंख्ध कमावराः ॥ = ।
मन्वन्तरमेदे सप्तथिनामानि यथा ।

१ खायम्भवमन्वन्तरे मरीचिः । अचिः। अ-
किराः। एलस्तयः। एलः । करतुः । वश्ि्ः।
(वथा इरिवंने । 9 | ८।
“मरोचिरचिभगवानङ्किराः पलः क्रतुः |
पलस्य वशि ख सप्रे ते ब्रद्य णः सुताः" ॥)

२} खारो चिषे उजंस्तम्भादयः । 4
(यथा, माकं श्ये ९७। ४।

““उजैस्तम्भक्तथा प्राशो दत्तोलिकंबभस्तथ |
निखरखावंदोराख तत्र सप्तषंयोऽमवन्‌” |)

३। उत्तमे वशिषसुताः प्रमदादयः।

(यथा, माकंण्डेये ७३ । १३ ।
“खतेजसा हि तपसो वशिष्छस्य मदहात्मनः ।
तनयश्चान्तरे तस्िन्‌ सप्त सप्तषेयोऽभवन्‌” ।)

४ । तामसे ज्योतिधामादयः।

(यथा माकण्डेये ७४।५६ ।
“ज्योतिर्धामा एधः काच्यश्चेत्नो ऽभ्रिबलकस्तथा |
पीवरख तथा ब्रद्यन्‌ सप्त सप्रषंयोऽभवन्‌'"।)

५। रैवते हिरण्यगोमा वेदशिरा ऊर्बाङ
रि्यादयः। (यथा माकण्डेये ७५ । ७३-७४ ।
“हिरण्यरोमा वेद श्रीरूद्धंवा ङ ष्तथापरः |
वेदबाडः सुधामा च पजन्यख महामुनिः
व्िक्श्च महामागो वेदवेदान्तपारगः। |
खते सप्तष॑यश्चासन्‌ रैवतस्यान्तरे मनोः'” |)

ई । चाचषे इय्येश्मदौरकादयः। |
(माक खेयम तानु यायिन उचखन्ते तच व ।७६।५४ ।
“हमेधा विर जाच्ेव इविश्रानुब्रतो मधुः |
अतिनामा सदिष्णुख सप्रासच्निति चषेयः” ।)

9 | वैवखतास्यवक्तेभानमन्वन्तरे कश्यपः ।
अचिः। विदः । विच्ामिच्रः। ग्तैवभः । जम-
दभिः। भरद्वाजः । (यथा माक्षण्डेये ७€ | € -१०
“शअतरिखव वशिण्ख काश्यप महद्षिः।
मौतमख भरदानो विश्वाभित्रोऽय कौशिकः ॥ |
तथेव पल्लो भगवान्दचीकस्य म हात्मनः। |
जमदभ्भि्त सते भुनयोऽत्र तचान्तरे” ॥)

८। सावणिकरे गालवः। दीतिमान्‌ । परशु- ¦
रामः। अश्वत्थामा | कपः । ऋणष्यश्ट ङः । व्यासः ।
(यचा, माकण्डये ८० । ४ । ॥

“रामो व्यासो गालवश्च दीक्षिमान्‌ छृपरव च ।
ऋष्य्ट त्ता दो यि्तत्र सपवंयोऽभवन्‌” ॥
रामः परद्ररामः। बोखिरखल्यामा !)

र्ट

ऋषि

€ । दच्तसावणिंके दयतिमदाद्याः।
(यथा माकंण्डेये €४।८ ।

“भेधातियिन्वसः सथो ज्योतिश्रान्‌ द्युतिमांस्तथा।

सप्तयो ऽन्यः सबलस्तथान्यो इव्यवाङइनः |)
१०। ब्रद्मसावणिंके इविश्त्छरृतस्य जयमू-
रत्याद्याः । (वथा माकंण्डेये €8 । १०, १३, १४।
““मनोस्त दश्रमस्यान्यच्छण मन्वन्तर दिज !
सप्र्षो स्तान्‌ निबोध त्वं ये भविष्यन्ति कै तदा।
अपो भूतिदहविश्रांख सकती स्रव च।
नाभागो ऽप्रतिमच्चैव वाशिषखैव सप्तमः" |)
१९ । धम्मसावशिंके अरुणादयः।
(यथा माकंण्डेये € 8 । १९-२० ।
“हविष्यं ख वरि ऋद्िरन्यस्तथारुणिः।
निखरखानघ्ेव विद्िशान्यो महामुनिः ॥
सप्र्षयोऽन्तरे तस्मित्रभिदेवश्च सप्तमः" ॥)
१२ । शुद्रसावणिके तपोमूर्च्यादयः।
(यथा माकंग्ड्ये €४।२५ ।

“दयुतिस्तपखो स॒तपास्तपोमू त्तिस्तपो निधिः । |

तपोर तिस्तथेवान्यः सप्तमस्त तपोषटतिः""॥)

१३ । देवसावणिके निम्मा हतत््वदश्याद्याः । (माक-
ग्डेयपएराणमते अयं चयेोद ए्रमनुः रौच्याख्यथाभि-
हितः । यथा, तचैव €<४ । २७-३०।
“चरयोदशस्य पर्य्याये रौचास्यस्य मनोः सतान्‌।
सार्घोःख पांव गदतो मे निशामय ॥
सुधर्म्माणः सुरास्तत्र सुकर्म्मां शस्त चापरे ।
सुशर्माणः सरा छेते समस्ता मुनिसत्तम !॥
मदावलो महावीस्तेषामिन्दरो दिवस्यतिः।
भविष्यानथ सपर्घोन्‌ गदतो मे निशामय ।
छतिमानव्ययचवेव तत््वदरश निरुत्‌सुकः ।
निम्मोहः सतपाखन्धो निष्युकम्यश्च सप्तमः"? |)
१४ । इन्द्रसावणिंके अम्रिबाङ्नुचिखुद्धमागधाद्याः
सप्तर्षयः | (माकंग्डेयपुराणमतेऽयं भोग्या स्यया-
भिदितः। यथा तत्रैव €< । १।

“वतः परन्तु भोग्यस्य समुत्पत्तिं निश्रामय ।
देवाव त्तथा एक्नां्तयेव वघधाधिपान्‌"” ॥
ततः पर चयोदशमन्वन्तरानन्तरम्‌ ॥ स्मिन्‌
मन्वन्तरे सप्तपिंनामान्याहइ तैव १००।३१।
“अम्नप्रश्वाभ्िबाङख गुचिमुंक्तोऽय माधवः |
शुकोऽजिवश्च सिते तदा सप्त॑यः सताः",
एराणान्तरे मतभेदात्‌ मन्वन्तर सप्तर्षोणां नाम-
मेदोऽपि दृष्यते । हरिवंशे ७ अध्याये तथा
विष्णुषुराे द खं शे खस्य विवर गादिकं बरर्वयम्‌।)
॥ #॥ ज्योतिःशास््नमते वशिरपल्नारन्धतीसदित-
वत्तेमानमन्वन्तरीयसपर्षीणां मघानक्तचे स्थितिः
तस्योदये तेषाश्चोदयो भवति। काशोखश्डमते
श्रनिलो कादं भरुवलोकात्‌ अधः तेषां स्थितिः
॥ #॥ वेदः। किरणः। इति मेदिनी ॥ ग्टग्वादि-
महषिंसन्तानः । यथा |

“ग्दगुम्मरीचिरचिश् अङ्गिराः एलः कतुः ।
मनुदं त्तो वशि ख एलस्त्यशचेति ते दश ॥

ब्रह्मणो मानसा देते उत्पन्नाः खयमीशराः |

ऋष्टि

शे्चराणां सुता्तेषागटषयनस्तान्‌ निबोधत ।
काव्यो डहस्पतिखेव कश्यप्चावनस्तथा ।
उतथ्यो वामदेवख अग स्यश्चो भिस्त या"१॥

अ धिजस्थाने कौशिक इति वा पाठः।
“करमो बालि खिल्याख विश्रवाः शक्तिवश्च॑सः ।
इत्येते ऋषयः प्रोक्तास्तपसा ऋषिताङ्ताः' }
इति । तस्य बयुत्पत्तियंधा ।

|
| “वि हिंसागतौ धातुन्निदास्यतपः्रुतिः ।

रष सन्नि चयो यस्मात्‌ ब्राद्यणच्च ततः त्वषः ॥
विडत्तिसमकालन्तु बुद्धा यक्तिम्टधिसवयम्‌ ।
ऋषन्ते परमां यस्मात्‌ परम्भिं्ततः स्तः ॥
गव्यर्थाटबतेर्धातोर्नामनिरंतिकारणम्‌ ।
यस्मादेष खयम्भ तस्तस्माच षिता मता” ॥
इति मव्छप्राणे १२० अध्यायः
अटथिकं ५: (कषेः पचः । ऋषि + कन्‌ |) काया-
ऋषौकः, ! दि-ऋषिपुच्लः । यथा |
'“ऋषिपुत्ला ऋषोका्त मै धुनादरभसम्भवात्‌ ।
परत्वेन षयस्ते तै भूतादिक्छधिकास्ततः ॥
ऋषीकाणां सता ये व विचेया छषिपुच्काः ।
इग्येते ऋषयः प्रोक्तास्तपसा ऋषिताङ्गताः
तेषां एचाघोकां स्त गभीत्यनच्नाज्निबोधत ।
वत्सरो नडषद्छेव भार दाजख वीय्यंवान्‌ |
ऋषि घेत पाखेव ठ इद्‌ःस्थः शरत्वतः॥
वाजिश्ववाः सु चित्त श्यावोऽखख पराशरः ।
श्ट च कश्यपञ्धेव राजा वश्चवणस्तदा ॥
येते ऋषिकाः स्वे स्येन ऋषिताङ्गताः'' ।
इति माते १२० अध्यायः ॥
ऋषिकुल्या, स्त्री, (ऋषौगां कुल्या छचिमाल्या सरित्‌
इव) नदी । इति हेमचन्द्रः ॥
("ऋषिकुल्यां समासाद्य नरः जात्वा विकल्मषः ।
देवान्‌ पितन्‌ चाचंयित्वा ऋषिलोकं पपद्यते"?
इति भद्धाभारते। तौयेयाच्रापन्बेणि ₹ । ८४।४६॥
ऋषिकुलाय हितम्‌ । ऋटषिकुल + यत्‌ । ~
कुलदिते, चि । यथा, भागवते ३।१९।१३।
“खथ तस्यो शतँ देवीग्टधिकुल्यां सरखतौम्‌ ।
नाखाद्य मन्युदष्टानां तेषामात्माप्यदप्यत'” ।)
ऋषिजाङ्गलिको, स्त्री, (ऋषविधिया जाङ्लिकौ |)
ऋच्तगन्धारत्तः। इति रनमाला ॥ ऋषिजाङ्ल-
इति ख्यातः। (डडदार कशन्देऽस्या वि रेषो चेय)
ऋधिपरोक्ता, स्तर, (ऋनिणा परोक्ता आओवधाथेम्‌ ।)
माषपर्णोदित्तः। इति रलमाला ॥ (माबपर्णो-
शरब्देऽस्या गुणादिकं देयम्‌ ॥)
ऋष्टिः, स्री, (ऋष्‌ हिंसायां + क्तिन्‌ |) खडः | इत्य-
मरः + (यथा, ऋग्वेदे । ५ । ५७।२।
“वाश्नौमन्त ऋद्धिमन्तो मनीषिखः |
सुधन्वान इष मन्तो निषङ्किशः” ॥
चायु धमाच्रम्‌ । यथा ऋग्वेदे १। १६६ । 8 ।
“भयन्ते विश्ास्चेवनानि इम्मा ।
चिचो बो यामः प्रयताखिषु"" ॥
“ऋद्टिषु यद्धख्यहेतिष' । इति माष्यम्‌ ।
तथा तच्व ।५।५२।९।

परत्ेनर्घयस्लस्ादधता्तसमान्महर्ययः ॥

“खा सकमोरायभा नए ऋव्वा ऋषटोरङ त"! ।

ऋष्य
“ऋद्ोरा युधवि रेवान्‌” । इति माष्यम्‌ ।
तथा मनुः ३।२३३।
“यावतो ग्रसते ग्रासान्‌ इव्यकव्येष्वमन्लवित्‌ ।
तावतो ग्रसते प्रत दीप्तग्रूलथो गुडान्‌” ॥
“ज्वकतितग्र लद्धाख्यायुधलो ह पिग्डान्‌' । इति त-
दौका। दीिः। यथा, ऋग्वेदे ३।५७।१३।
“विद्युद्रथा मरुत ऋष्टिमन्तो
दिवो मर्या ऋतजाता अयासः” ।
“ऋष्टिमन्तो दीपिमन्तः?!। इति भाग्यम्‌ ॥ गमना-

गमनशीलः। यथा, ऋग्वेदे १। ९४। 8 ॥ “खंसे-
व्वेषां निमिगटच्कछ यः साकं यक्षिरे खधया |
दिवो नरः” । “ऋद्धयः गमनागमनश्षीलाः? | |
इति .दयानन्दभाव्यम्‌ ॥ पे, धम्भसावणिङे मन्व-
न्तरे ऋषिभेदः । यथा, माकंण्डेये | €४।१९ ।
““इविश्मांख वरि कट्िरन्यस्तथारुणिः'" ।)
ऋष्यः, ए स्त्रो, (म्‌ + यत्‌। निपातनात्‌ सिद्धम्‌ |)
म्टगविश्षः। इत्यमरः॥ (यथा महाभारते ऋष्य
श्रटक्ोयाख्याने । ३।११० । २७।
““ऋव्यग्रटङ्कः कथं ग्टग्यासुत्यन्नः काश्यपात्मजः"? |
ऋष्यस्य म्रगवि शनेषस्य टङ्गमिव ्टङ यस्य स
ऋष्यग्टङः |
“ऋष्यो नोलाङ््को लोके सरोद डति कीत्तितः?॥
इति भावप्रकाशस्य यज्वंखगडे दितीये भागे)
खनामख्यातः कुर्वं शौयो देवातिधिषए्लः । यथा,
भागवते । € । २२।११ ।
““ततच् क्रोधनस्तस्मार्‌ देवातिधिरमुष्य च ।
ऋष्यस्तस्य दलो पोऽभूत्‌ प्रतीपस्तस्य चात्मजः ॥
ऋष्यकरेतुः, पे, ( ऋष्यः केतौ यस्य । ) आअनिरडः।
इति चिकाण्डशेषः ॥ अस्य रूपान्तराणि । ऋष्य-
केतुः । ऋब्यकेतनः। रि व्यकेतुः । विश्वकेतुः ।
ऋष्यगता, स्रौ, (ऋष्येण ऋषिसमूहेन गता च्राता।)
ऋव्यधोक्ताच्चः । इति शब्दरल्ावलो ॥
चऋष्यगन्धा, सन्नो, (ऋष्यस्य म्टगविग्रोषस्य गन्धं इव
गन्धो यस्याः ।) ङच्तवि शेषः.। ऋषिजाङ्ल इति
ख्यातः। तत्पर्य्यायः । ऋच्तगन्धा र ऋषि जाङ्गलिकौ
द। इति रन्नमाला1
(“महासहा -ऋडि-ऋष्यगन्धा श्रगन्धेयादिषु"' ॥
इति चरके विमागश्थाने खद्मेऽध्याये ॥)
ऋष्यप्रोक्ता, स्त्रो, ( ऋष्येय ऋषिसमू हेन प्रोक्ता ।)
श्रतभूली। -गरकशिग्बी । अतिबला | इति मेदिनी।
(अस्याः प्धायो यथा ॥
“अतिबला महाश्रतावरी
इति मावप्रकराश्स्य पुज्चैखग्डे दितीये भागे ॥
व्यवहारो यचा
““रन्ुमभ्यतिर सथ्येपोक्ता पयस्येद्यादिष्‌”
इति चरके दूच्रस्धाने चतुरे ऽध्यायै । खच तु
ऋष्यप्रोक्ता माषपर्णी इति श्िवदासीयटीका॥ * ॥
“कुक्कुटी समरेगन्धा च तथा काणविभाशिके |
ऋष्यप्रोक्ता वयस्या च टके मोइनवल्षिका?
इति उत्तरतन्त्े बदटितमेऽध्याये सुश्रतेनोक्तम्‌ ॥)}
» पै, ऋष्यो ग्टगो मूको यत्र |) प्बेत-

9१ |

विश्ेषः। इति जट(धरः॥ स तु दच्िणदेष
ए 1)

५२
ऋष्य

पत्पासरोवरकूले श्थितः। यच वालिभयात्‌ स॒ग्रौ-

वाद्यः प्च वानराः स्थिताः.॥ इति रामायणम्‌ ॥
(“तादब्यमूकम्य समीपचारी
चरन्‌ ददशदुमुतदश्रनोयौ " ।

इति रामायणे। ४ ।१। १२८॥ )

ऋटष्यग्टङ्ः, ठै, (्टव्यस्य म्टगस्य प्रटङ्मिव टङ्क

मस्य । ) सुनिविष्रेषः। स -तु विभार्डकस्तः।

तस्य भार्य्यां लोमपादराजकन्धा शन्ता। इति |`

रामायणम्‌ ॥ (“मान्यो मुनिः खां एरग्रष्यष्टङ्गः'।
इति भट्टिः।१।१०॥ अस्य जन्मनः पञ्ति
विवरुणसुचखते ।

आसीत्पुरा महातेजास्तपखिसत्तमः काश्यपो
विभाख्को नाम ऋषिः । स च महाङृदं समा-
साद्य दीघेकालं तपसि स्थितः । रकदाप्यरस-
मुन्वेशोँ दृष्ट्रा चलितचित्तस्यास्य रेतः अम पच-
खान्द्‌ | ततः काचित्‌ ग्टगी षिता तोयेन सद
तत्मीत्वा गभिंणो अमवत्‌ । इयं हि म्टगौ एरा
काचित्‌ देवकन्धासौत्‌ श्रापवश्रात्‌ ग्टगरूप-
धारिणौ वने विचरन्तौ स्थित । अथामोघत्वात्‌
ब्रद्मरेतसस्तस्यां ग्टग्यामेकः पत्तः समभवत्‌ । ग्द-
गौगभजातत्वादस्य शिरसि दङ्मजायत तेनास्य
ऋष्यष्टङ्ग इति नाम समभवत्‌ । अनेन हि
पितुखन्यः कोऽपि मानुषो न दद्पृव्बेस्तसाद-
नन्यविषयं अस्य मनः सदा ब्रह्मचर्थथे रवाभवत्‌ ।
रुतस्ित्नेवर काले दशरथस्य बन्धलीमपाद इति
स्यालोऽङ्गानामौरः समभवत्‌ । तेन कामात्‌
ब्राद्मगस्य मिश्याक्लतम्‌। अस्मात्‌ सर्व ब्राद्यास्तं
परितत्यजुः। प्रणद्धयन्ञस्यास्य राज्ये न ववं शतः
जतु; । तः जिद्धचित्तः स राजा ब्राद्यणान्‌
सन्तोबयित्वा कश्चिद पायं प्यष्टच्छत्‌ । तेन एटा
ब्राद्धणा यन्ना ऋष्यग्टङ़मानेतुं उपदिदिश्ुः।
खथ स राजा दुव्कारत्वादस्य कार्यस्य ऋष्य
श्टङ्मानेतुं शापाद्यभोताभिर्वाराङ्नाभियनमक-
रोत्‌ । अथ रूपयौवनसम्यन्नाः काञ्ित्‌ वारा-
छना बद्भनि उपायनद्रव्यायि गहौत्वा जलपयेन
तं तपोधनम्‌ लोभवित्वानेत्‌, प्रतस्थिरे । अथ ताः
काश्यपस्याश्मं समासाद्य वयाजछ्लताश्रमां नावम-
दूरे निबध्य तत्रोत्त्थुः। थ कदाचित्‌ तासां
काचित्‌ कुशला ऋषेः सुतं तं दृषा वाम्भश्चां
मोहयित्वा विचिच्ाणि माल्यानि वासांसि च
दत्त्वा पेथानि च पाययित्वा तेन स चिक्रीड
प्रजहास च। रताद न विविधोषायेन तं प्राप-
धित्वा कामवश्रतां अभिदहोचस्योपदेशरं ऊतवा च
खस्थानमाजगाम । गतायाञ्च तस्यां मदनेन मत्तो
विचेतनखखाभवदृव्यष्टङ्कः। अथ विभाग्डकल्तपसः
प्रतिनिृत्य खतं तथाविधं टा प्रबोधयामास ।
प्रबोध्य तपस्याय पश्थिते च तस्मिन्‌ एनः सा
ऋषिरूपधारि णो वेष्या तं विभाखकस॒तं प्रशोभ्व
नाब्याञ्नममानौय डुततर लोमपादराज्यमायता।
अथ स राजात प्राप्य विभारकस॒तं प्रष्ट-
मना अन्तःपुर निवेशयामास | प्रविष्टे च तस्मिन्‌
तपोधने समस्तराज्यं प्रर जक्ेनामू्येमायमभ-

च

वत्‌। रवं स लोमपादः परिपूगकामः तपो धनाग्र-
गखात्‌ विभाग्डकात्‌ श्ापमुक्तिमिच्छन्‌ खभितस्य
दशरथस्य स॒तां शान्तां इऋष्यप्टङ्ाय प्रददौ ।
अथ विभाण्डको मुनिः तपसः प्रतिनिदत्तः सुत-
मनवलोक्य ध्यानधिया सन्व॑मवगम्य कधा ज्वलः
किव लोमपादरान्यं अआजगाम। चागते च
तस्मिन्‌ विमतः सर्वैः ऋष्यष्टङगस्य राज्यमिद-
भिति अआाचस्ये। पूजितञ्च तेन राजमिणा दिवि
इन्द्रभिव प्ल शचोमिव शान्तां खषाश्चावलोक्धय
म्रा घोषां सतस्य इत्यवगम्य शान्तकोपः
खाञ्चमं प्रति प्रययौ । अथ स ऋष्यष्टङ्गः शान्तया
सह तस्मिन्‌ राज्ये छ॒खमतिचिरमवसत्‌ ॥

अथय गच्छति काले दययैव श्ावतंसो राजा
दशरथः अनपत्या किश्यमान दयो निजदुरं
वशिषदेवं एचल्ललाभोपायं पपरच्छं । र्वसुक्तस्तेन
ऋषिपरवरो वशिद्ः लोम पादराज्यात्‌ ऋग्यप्ङ़
तपोधनं समानीय एलेष्धि कतुं सम(दिश्त्‌।
अथासौ राजा रवमभिद्दित खजामातरममुं
ऋष्य ष्टङ्गमानेतुः यनमकरोत्‌। तत श्थागतेन
तेन क्रियमाणे यष्धे दवश्चरुवहिमध्यादुदतिष्त्‌ ।
खतच्रुभक्तणात्‌ नारायणावतारखरूया रामा-
दवञ्त्वारो दशरथस्य तनया नाताः। अयं
विभाखकश्वतस्त॒ म हापरतापवान्‌ यञ्चनिष्खेति
प्रसिधः। रतत्कथा च महाभारते । ३।११०
अध्यायन्तथा रामायये।१।९ अध्यायश्चारभ्य
बद्वा ॥ # ॥ साविंके मन्वन्तरे ऋषभिमेदः।
यथा, माकंण्डेये ८० । 8 ।
“रामो खासो गालव दीप्तिमान्‌ छ्ृपरव च ।
करष्य्टङ्त्तथा बोणिस्तच सप्तवंयोऽभवन्‌”› ।)

च

कह दो्क्हकारः। स तु खद्धमखरव्ः। अस्यो.
चारगस्धानं मूदां। ( यथा, सिडान्तकौमुयां
“कब्ुरबागाम्मू डा” । पाणिनोयशिक्तायामपि ।
“स्यभ्‌डण्या ऋटुरषा दन्या खतुलसाः स्ताः” ।)
स शतञ्च भवति॥ इति याकरणम्‌ ॥
(स च उदात्तानुदात्षक्लरितभेदात्‌ चिधापि एवः
पयेकमनुनासिंकामनुनासिकमेदेन हिधेति बस्‌-
विधः।)
भकार परमेशानि खयं परमकुृ्डलम्‌ ।
पीतविचयुष्कताकारं षश्चदेवमयं सदा
चतु नमय बयं पश्चपराणयतं सदा।
जिश्रक्तिसशितं वें पमाभि सदा पिये?” ।
इति कामधेनुतन्लम्‌ ॥
(बङ्गोयभाश्छयाम्‌ | ) तस्य लेखनप्रकारो यथा,
“वद्मुपाधोगता दच्ता वामतः कुञ्चिता त्वधः ।
पनद्च्तगता रेखा तास ब्रह्य शविष्णवः ॥
मात्रा शक्तिः परा जेया ध्यानमस्य प्रवच्छते"” ।
इति बरौ दधारतन्लम्‌ ! # ॥ तस्य नामानि यथा।

“क्हःकोधोऽतिधिश्रो वाणी वामनो गोऽ ओ्रोषटंतिः।

ऊद्धेसुखौ निशानाथः पद्ममाला विनष्धीः ॥
शश्रिनी मोचिका अ रै्माता प्रतिष्धिता।

-4 =

शकदन्ताङ्यो माता हरिता भिथनोदया॥ |
कोमलः श्यामला मेधो प्रतिष्ा पतिरण्टमौ ।
ब्रह्मणयमिव कीलाल पावको गन्धकर्षिंणौ॥ |
इति तन््शा स्रम्‌ । वामनासिका। इति वीज
वर्णाभिधानम्‌ ॥ (माटकन्धासेऽस्य वामनासिकया
न्धम्यतथा तथात्वम्‌ । यदूक्तं माटकान्धासमन्त्े ।
“क्रं नमो दच्िरव्राे कटंनमो वामघ्राशे'.।
इति । अनुबन्धवि शरेषस्तेन चद्यहखो वा स्यात्‌ | |
यदुक्तं कविकल्यद्मे। “चयख्ःङस्वोऽथ क्वा ल्ट-
स्खवानिर्वाथ रः सिचि" ॥ (रतेन कण आत्तेखरे
सुखि छते चचीकयत्‌ अ चकगात्‌ इति स्यात्‌ ।)

कह गि गत्यां | इति क्रविकल्यद्रमः। (ध्रादि-क्यादिं ।
पर-सकृ-सेट्‌ |) गि च्च्णाति | ईंखंः इसिः । |
इति दुर्गादासः॥

चह, य, (चह +क्रिप्‌ |) वाक्यारम्भः। रच्ता। इति
मेदिनी ॥ निन्दा । भयम्‌ । इति शब्दर नावलो ॥ ।

चह, जी, (चद्यातौति । कह +- किप्‌ |) वच्तः। इति |
भेदिनी।

ऋः, स्त्रो, देवमाता । दानवमाता । (कह + भावे |
किप्‌ ।) सतिः। गतिः। इति मेदिनी ॥ |

ऋहः,ठै, (क्ट्णाति प्राप्नोति विश्मिति । कह + किप ।)
मैरवः। (यथा, “कहनन्ददाचि ! प्रमयेग्रसष्ः ! 1" ।
इव्युद्धटः॥) दनुजः। इति मेदिनी ॥

ख

ख खकारः सतु नवमखरवणः। अस्योच्ारण- |
ख्यानं दन्तः । (यदुक्तम्‌ सिडान्तकौमुदयाम्‌ “चटतु- |
लसानान्दन्ताः" । शित्तायामपि वथा,-
“स्यम्‌डन्छा छदुरसा दन्त्या तुलसाः सताः")
सङखो दौधः ्रतख् भवति । इति व्याकरणम्‌ । |
(अयन्तु उदात्तानुदात्तखरि तभेदात्‌ चिविधोऽपि

एनरनुनासिकाननुनासिकमभेदन दिधेति
अद्िधरव |)
“खकार चञ्चलापाङ्कि कुण्डलो परदेवता ।
श्च ब्रह्मादयः सर्ववे तिष्न्ति सततं प्रिये ॥

पञ्चदेवमयं वशं चतु र्चानमयं खदा |

पश्चप्राण्य॒तं वशं तथा शुकचयात्मकम्‌॥
विन्द्षयात्मकं वशं पौतविद्युद्ञता तथा”
इति कामधेनुतन्लम्‌ ॥ ( वङ्गीयभाषायां ) स्य
लेखनप्रकारो यथा,
“रेखाधकुख्डली वक्रा दच्ततो वामतो गता।
व्ञी्रवायवस्त्ताञ्च निश्वं सन्ति च नित्धशः'' |
इति वरो द्धारतन्नम्‌ ॥ * ॥ खस्य भामानि यथा,
“टः स्ाशः शरौधरः शधो मेधा धृजाकको वियत्‌ |
देवयो निदं च्तगग्डो मदेः कौन्तरकते
विन्धेश्वरो दीषेणिङा महे्रो लाकुणिः परा ।
चन््रिका पाधिवो धुषा हिदन्तः कामवदधनः।
सुधिता च नवमी कान्तिरायावकेच्रः |
चित्ताकषिंयो काश टतीयकुकसुन्दरी'›

इति तन्लश्रास्त्रम्‌ । (माढकान्याचे द्च्िणग्डे

श्यस्यतया दच्तिगगडेनाप्यमिधानम्‌ । यथा माट-

४; 4

श
कान्धासमन्तरे। “रं नमो दच्तिणगण्डे चं नमो |
वामगण्ड ” । अनुबन्धविशेवः। रुतेन लुखि अख |
स्यात्‌ । यदुक्तम्‌ कविकल्पदमे | ।
““चख्ाङ्स्वोऽथ क्वा वटर ख्वानिर्वाथ रः सिचि?" |
ख्तेन गम्‌ चट खौ गतौ इत्यस्य लुखि अगम
दिति स्यात्‌ ॥)

च, व, देवमाता । इति मेदिनी खकाच्तर कोष ॥
भूमिः । कु्रः। प्बेतः । इति मेदिनी ॥

#॥ ~

ष्ट दीघ दकारः सतु दशमखरवर्णः, अस्यो
ारगस्थानं दन्तः। (यथा मुग्धबोधे | ““ल्टचयं
तथदधनलसाः वो दन्त्याः") स ज्ञुतच्च भवति ।
इति व्याकरणम्‌ + (उदात्तानुदात्तखरि तभेदात्‌
विषिधोऽपि षेकं एनरलुनासिकानुनासिकमे- |
दात्‌ षङ्िधिरव |) |

“टकारः परमेष्रानि पशं चन्द्रसमपभम्‌।

पश्चदेवात्मकं वं पञ्चप्रागात्मकं सदा!
गुण्चयात्मकं वग तथा विन्दचयात्मकम्‌ ।
चतुन्बेग प्रदं देवि खयं परम कुण्डली?"
इति कामधेनुतन््म्‌ ॥ (वद्गीयभाषायां) अस्य
लेखनप्रकारो यथा,-
“तत्करोडतुल्यरूपा च रेखा सा वैष्णवी सप्ता ¦
तासु वन्द्याः सुरेश्रानि दुर्गा वाणी सरसंता' |
इति वशौडारतन्त्म्‌ ॥ # ॥ तन्नामानि यथा,-- |
“ब्टकारः कमला इर्षा हृषीकेशो मधवत्रतः।
च्छा कान्तिव्वोमगण्डो रुढः कामोदरी सुरा॥

श्रान्तिकत्‌ खस्तिका श्रक्रो मायावी लोलुपो वियत्‌।
कुश्मौ सस्थिरो माता नोलपीतो गजाननः॥ |
कामिनी विश्वषा कालो नित्या खुद्धः खुचिः छती |
खग्या धेग्यात्वधिंणी च खकाकी दनुजघ्रः? ॥
इति तन््शास््रम्‌ ॥ (माटकान्धासे वामगण्ड
न्यस्यतया तन्नान्नाप्यभिधानम्‌ । माटकान्यास-
मन्लो यथा॥ “टं नमो दक्तिणगण्डे ष्टं नमो
वामगण्डे”? ॥ सुगधबो धमते तन्मते च टकारस्य |
दौधैत्वमन्ति पाणिनिमते तु नान्ति। अचेदं ज्ञा- |
तव्यं टकारस्य दीर्धत्वाभावे$पि “खटति ष्वा”
इति वात्तिकोक्तेः ष्टकार णव तच विधेयः। तेन
हो त्‌द्टकार इत्यादौ द्टकारस्य यवद्ारः । सुग्ध-
बोधेऽपि रतदनुसारेण रकमाचदिमाच्रचिमा-
चापेक्ता “चयम्‌”, इयुक्घन्तेन न विशोधः॥)
खट, ख, देवनारी । नार्य्यात्मा । माता । इति मेदिनी
षः, स्त्री, देत्यस््ो । दयेकाच्तरकोदः। दनुजमाता।
कामधेनुमासा | इति कच्िदेकाच्तरकोषः॥
ष्टः, ए, सव्वः। मद्ादेवः। इति कञ्चिदेकाच्तरकोषः।

श

ख रकारः। सतु रखकादश्रखरवणंः। अस्योच्चारण-
ख्यानं तालु कर । (यदुक्तं सिदधान्तकोमुद्याम्‌ ।

४4

रुके
“रुरेलोः करढतालु'"। तथाच शि्तायाम्‌ ।
“र रे तु कण्ठतालब्यावो ञ्जा करटो स्रतौ"॥)
स दीधे जञतञ्च भवति। इति व्याकरणम्‌॥ (उदा-
त्तानुदात्तखरितभेदात्‌ चिविधोऽपि प्रयेकं एनर-
लुनासिकाननु नासिकमेदात्‌ बद्बिधण्व |)
“रकारः परमं दिव्यं ्रद्यविष्णुशिवात्मकम्‌ ।
रञ्जिनीकुस॒मपरस्यं पद्धदेवमयं सद ।
पञ्चप्रागात्मक वग तथा विन्दचयात्मकम्‌ ।
चतुव्वेग प्रद देवि खयं परमकुरडली""
इति कामधेनुतन्तरं ॥ (वङ्गोयभाषायां) खस्य लेख-
नप्रकारो यथा|
“कुञ्चिता वामतो रेखा दच्तको णावता त्वधः ।
पनर्व्वामगता सैव तासु वङ्ीशवायवः”॥ `
इति वर्णो डारतन्लम्‌ ॥ # ॥ खस्य नामानि यथा ।
“रुकारो वास्तवः शक्तिभ्किगटी सो खो भगं मरुत्‌ ।
खवा भूतोऽडकेशो च ज्योत्‌खा अधा प्रमदभः ।
भयं ज्ञानं छषा धौरा जङ्खा सव्वैसमुद्धवः।
वद्किविंष्णभेगवतौ कुण्डली मोदिनी वसः ॥
योषिदाधार शक्तिञ्च चिकोणा ई शसं क्षकः ।
सन्धिरेकादशौ भद्रा पद्मनाभः कुला चलतः"?
इति तन्लशास््रम्‌ ॥ * । अन्यच्च ।
“खकारो वामगण्डान्तः शक्तिभिंरटी मगन्तया ।
माच्तवौजच्च विजया खोड णकादश्खरः' ॥
दति वीजवणाभिधानम्‌ ॥ (माटकान्याचे$स्य
व्ओस्धाने न्यस्यतया ओङशब्देनाप्यभिधानम्‌ ।
भाट कान्यासमन्तो यथा,--
“खं नम ्ोषे रे नमोऽधरे'"। इति। लु-
बन्धविश्रेषः। तेन लङ सिचि अडद्धिः स्यात्‌ ।
यथा कविकल्पद्रमे ॥
“ल्रख्वानिवाय रः सिचि ।
खडः रेयजादिः स्यात्‌” ॥

सुतेन कटे वधावगयो रित्यस्य लङि अकटीदिति
स्यात्‌ ॥)

ख, च, सुतिः । खद्धया । अनुकम्पा । अआमन्लणम्‌ ।
च्चाङ्ानम्‌ । इति मेदिनी ॥ |

रः, पै, (र्ति प्राभ्रोति स्वे विचखमिति । इण + अच्‌ |
““सब्व विष्णमय जगत्‌” इति वाक्धादस्य तथा-
त्वम्‌ ॥) विष्णुः । इव्येकाच्चरकोषः ॥

र्कं चि, ( र्तौीति। इण गतौ । (दणमोकापौ-
शल्यतिमचिभ्यः कन्‌" । २। ४३। इत्यणादिद्धवेण
कन्‌ |) मुख्यम्‌ । अन्यत्‌ । केक्शम्‌ । इत्यमरः
(“त्वमेको द्यस्य सब्बस्य विधानस्य खयम्भुवः'” ।
इति मनौ९।३। “अजामेकां लो दिवस कारब्णाम्‌।
इति श्रुतिः “रुका यनं नगतः प्रसुतवम्‌'। इति
र घवं शे २।४७। “ममा भावैक्गरसं मनः द्थिरम्‌'”
इति कुमारे ५।८२॥) आआदिसंल्या । इति मेदिनी ।
अथेकवाचकानि । परमात्मा ९ विधुः २ चितिः
३ गणश्मदन्तः 8 खुकचच्ः. ४ । इति कविकल्य
शता ॥ अभिः ई ख्यः ऽ देवराजः < यमः € ।
इति महाभारते वनपन्बे॥ (सन्वेनामशब्दोऽयम्‌ ।
तथा च सिान्तकौैमुद्यां “सन्बादयख पञ्चचि- `
शत्‌"” इ्युक्रा ““व्यद्‌-तद्‌-यद्‌ खत्‌-इदम्‌-अदस्‌

रक
रक -दि-यष्मद्‌-असमद्‌-भवत्‌-किम्‌"” इव्यक्तवान्‌ ।
यथा शाकुन्तले २ ङ्क । “विश्रान्तेन भवता
ममाप्येकस्मिन्‌ कम्मरि सहायेन भवितव्यम्‌”
प, खनामख्यात रेलवंश्रौये ्टपतिभेदः।
यथा, भागवते €।१५।२।
“शरतायेर्वसमान्‌ एत्रः स्यायो श्रतं जयः ।
श्यस्य सुतरकख जयस्य तनयेऽमितः' ॥

परमेश्वरः। विष्णुः। यथा विष्ण॒संहितायाम्‌ | |
“रको नेकः सवः कः किम्‌" “परमाथतः सना-
तीयविजातीयखगतभेदरादित्यादेकः'” | इति
माष्यम्‌ । घटे घटान्तरात्‌ भेदः सजार्तीयभेदः
घटे पटात्‌ भेदः विजातीयभेदः। घटे कप्राला-
देभदः खगतमेदः ॥)
र्ककः चि, (““र्कादाकिनिचासदहाये'" | ५।३।
५२। इत्च चकारात्‌ प्ते कन्‌ |) असहायः ।
र्कला इति भाषा । तत्‌पय्योयः। खकः २
रुकाको ३। इत्यमरः ॥
(“महानप्येकको इच्तः स्वेतः सुपति खितः |
प्रसद्धव हि वातेन शक्यो धं यितुं यतः”?
इति पञ्चतन्त्रे ३।५२ । । तथा नेषधे । २ । ३६ ।

“विधिरेककचक्रचारिणम्‌ ॥

किमु निभ्भित्‌सति मान्मथं रथम्‌" ॥)
खककुण्डलः प, (कं कुण्डलं यस्य |) बलरामः |
कुवेरः । इति मेदिनी ॥
रुकगुरः, पै, (रको गुर्यस्य |) सतौयः | इत्यमरः
रखकगुरुर शिष्य इति भाषा।॥
खचकर, जी, (खकः चकं यस्य) पुरौविग्रेषः । तत्प-
ययायः। इरिग्टम्‌र्‌ शुम्भ एरौ३ । इति चिकाण्ड-
पेषः॥ खय्येरथः। वि, असदहायचासी । यथा,
ऋटग्बेदे १।१६४।२।

“सप्त य॒ञ्जन्ति रथमेकचक्र-

मेको वहति सप्तनामा ।

चिनाभिचक्रमजरमनन्ने

येमा विचा सुवनाधितस्थुः"' ॥
चच भाष्यक्नता यद्याख्य।तन्तदाह ।

“र्कचक्रमेकरथाङ्गोपेतम्‌। यद्यपि चौणि

चक्राणि तथापितेषामेकरूपत्वाटेकचक्र मिन्यच्यते
रथं रहगखमभावं भुय्यस्य सम्बन्धिनं सप्त-
तन््ह्यका श्वा यञ्जन्ति अनुबधन्ति वदन््य-
होराचनिर्वाहयाय। किं वन्ततः सप्त नेत्या ।
रकोऽखः सप्तनामा। रक रव सप्ताभिधान
सप्तधा नमनप्रकारो बा ख्कर्व वायः सप्तरूपं
त्वा वहइ तीत्यथः। वाव्वधीनत्वादन्तरीच्तसनच्चारस्य
खकृचक्रभियक्तम्‌ । कट्‌ ग्रन्तदित्यत चाह ।
विनाभि बनयच्रयमध्यस्थितनानिस्थानीवच्छ्दि-
चयोपेतम्‌ । अजरममरगधभ्भाकम्‌ । अनन्यम-
शिथिलं पुनस्तदेव विेव्यते | यत्र यस्मिंव्ो
डमा विच्छा सवना इमानि प्रसिद्धानि सर्व्वाणि
भ्ूतजातान्यधि आधित्य तस्न्तिन्ति | यदा
खकचक्रमेकचारिगमसाद्य्येन सच्चेरन्तं रथ-
मादिव्यं सप्त युञ्जन्ति सपणखभावाः सप्तसंख्या

सखकचरः, पु, (रकश्चरति यः। चरु +पचाद्यच्‌ ।)

वा उ्मयः सप्र प्रकारकाय्यं अ्ताघार्णाः पर्‌

२९१

शक

स्परविलच्तणाः धड़तवः र्कः साधारण इयेवं
रूपा यद्वा मासदयात्सक्ाः षट्‌ अपरोऽधि- |
मासात्मक रक टइव्येवं सप्तत्तवो यज्जन्ति रुतस्य |
कारे निन्वैहन्ती्यथेः। स चेकोऽसदहायोऽशरो |
ल्यापनशौल चादित्यः
सन्नमयितारो रश्मयो यस्य तादृशः । सप्तधि- |
भिः स्तयमानो वादित्यो वहति धारयति भम-
तौ्यधः। किं भूतम्‌ । चिनाभि चक्रम्‌ । चये
नाभिश्थानीयाः सन्ध्यासम्बद्धा वा रव तवो
यस्य तत्ताटृए्म्‌। केते म्रीश्मवरषहिमन्ताख्या
यद्वा भूतभविष्यदत्तमानास्याख्रयः कालास्तिना- |
भयः। तद्िशि्ं चक्रं चक्रवत्‌ पुनः पुनः|
परिभ्नममाणं संवत्‌सरास्यचक्रमजरममरणम्‌ । |
न हि कदाचिदपि कालो मियते अनादिनिधनः
कालः इति सूतेः । अनव्मेमपतिइतम्‌ । इश
संवत्धराख्यं चक्रं नानाकालावयवोपेवमयमादिग्यः
पुनः पुनरावत्तेयति संवत्सरादवांचीनानां तवै.
वान्तर्मावात्‌ युगादीनां तदादत्तिसाध्यात्‌ संवत्‌-
सरस्य चकरत्वेन रूपणम्‌ । पुनः कौदृशं तत्‌ । यच
यस्मिंश्वग्ो इमा विश्वा वना इमानि सन्वाणि
भूतान्यधितख्यः आभित्य तिरन्ति कालाधी-
नत्वात्‌ सन्बैस्याः स्थितेः । दद्‌ शस्य कालस्य का-
रणभूत परमेश रपरि ज्ञानेन मोच्तसद्धावात्‌ ज्ञान-
मोत्तात्तरपशंसा च” ॥ पादयविशिष्टम्‌ । खक-
राजविशि्टम्‌ । यथा, भागवते ।द।१।२१

दतं व्रजन्‌ भारतमेव वे

कालेन यावत्‌ गतवान्‌ प्रभासम्‌ ।

तावच्छशास च्तितिमेकचक्रा-

मेकातपचामनितेन पाथः" ॥
धै, असुरभेदः । यथा, इरि वंशे ३! 5८8 ।
“र कचक्रो महवा ङस्तारकख महाबलः, ।
अयं हि प्रतिविन्ध्य ति नान्ना पसिद्धः। यथा|
महाभारते १। सम्मओपव्वरंशावत रे ६७।२२।
““रकचक्र इवि ख्यात आरसीर्यस्त्‌ महाघुरः ।
प्रतिविन्थ दति ख्यातो बभूव प्रथितः त्ितौ"॥
स्त्री, खनामख्याता एरौ । अचस्थो भीमसेनो
मद्ाबलं वकनामानमसुर इतवान्‌ ॥ यचा,--
महाभारते । १। अंशावतारपन्बेणि भारतद्धते।
९९१ २९-२८।
“ते तच्च नियता कालम्‌ कच्चिदूबुनंरषेभाः ।
माचा सेक चक्रायां ब्राह्यणस्य निवेशने ॥
तत्राससाद च्तधितं एरुषादं ठकोदरः
भीमसेनो मदाबाडव्वकं नाम महाबलम्‌ ॥
तच्चापि एरुषव्याघ्रो बाड्धवीय्यय पाणडवः |
निद्व्य तरसा वीणी नागरान्‌ पय्थेसान्वयत्‌”' ॥)

दिंखपद्ूविश्ेषः। गग्डार इति भाषा। तत्प
ययाः] वार्धोनसः २ गगोत्साहः ३ गण्डकः ४ ।
इति चिकार्डषरषः ॥

(सर्ादिः। यथा, मनुः। ५।१७।

“न भच्तयेदेक चरानज्ञातांश् म्टगद्दिजान्‌” ।

ध्ये रखकाकिनः प्रायेण चरन्ति सर्पादयन्तानेक-

र्कं
चरान्‌" । इति तद्रीकायां कु्लुकरभटः॥ (चि
रखकाकिचारो । यथश्व:। यथा, ““खयमेकचशो
$भिवत्तते माम्‌" । इति किराते। १३।३।
““र्कचरो यु धादपेतः''। इति तद्धीका।॥)

सप्तनामा सप्तरसानां | रखवचारी, [न्‌] पै, (रकः सन्‌ चरतीति। चर +

णिनि) बुडसहचारी। इति चिकाणडश्रेषः
(रकचारिणि, चि॥)

रखकजटा, स्त्री, (रका जटा यस्याः

““श्षेवंकनटा ख्याता यस्मात्तस्या जटाधिकाः
इति वणात्‌ । यदा रका मुख्या जटा यस्याः
“खं लिखन्तों जटामेकां निभतं शिरसा खयम्‌”? ।
इति च आअवणत्तयात्वम्‌ |) उग्रतारा । तस्या
सआविर्मावो यथा,-

“स्वे सुरगणाः सेन्रास्ततो गत्वा हिमाचलम्‌
गङ्गावतारनिकटे महामायां परतुदयुवुः॥
चअनेकसंस्तता देवौ तदा सर्व्वामरोत्वरैः ।
मातङ्वनितामू्तिश्ूत्वा देवान एटच्छत ॥
यद्माभिरमररच स्तयते का च भाविनी।
क्िमथेमागता ययं मातङ्गस्याश्रमं परति ॥

रवं ब्रवन्त्या मातश्चास्तस्यास्त कायकोषतः
समुद्धतान्रबौदेवी मां स्त॒वन्ति सुरा इति ॥
म्भो निश्म्भो द्यघरौ बाधेते सकलान्‌ सरान्‌।
तस्मात्तयोव्बेधायाहं सतयेऽद्य सकलेः सुरः
विनिःटतायां देव्यान्तु मातश्चाः कायत्तदा |
भिन्ाञ्चननिभा छष्णा साभूत्‌ गौरी च्णादपि
कालिकाख्याभवत्‌ सापि हिमाचनलक्ृताञ्चया |
तासुग्रताराग्टषयो वदन्तीह मनीषिणः
उग्रादपि भयात्‌ चाति यस्माद्भक्तान्‌ सदाभ्विका ।
र्तस्याः परथमं वीजं कथितः तन्तमेव च।
रुषेवेकजटा ख्याता यस्मात्तस्या जटाधिका।
रणतं चिन्तनं चास्याः सम्यक्‌ वेतालमैरवौ ॥
यथा ध्यात्वा महादेवीं भक्ताः पाप्रो्यभौ्ितम्‌ ।
चतुभुजां छष्णवणों सु डमालाविभूषिताम्‌ ॥

खड दच्तिणपाणिभ्यां निभ्नतीन्दौवरं त्वधः।
क्च खर्पर दैव कमादामेन बिभ्रतीम्‌ ॥

खं लिखन्तीं जटामेकां जिभ्नतीं शिरसा खयम्‌ ।
मुण्टामालाधरां शषँ स्रीवायामपि सब्बैदा ॥
वक्सा नागहरन्तु विभ्रतीं रक्तलो चनाम्‌ ।
छष्णवस्त्रधरां कच्यां वयाव्राजिनसमन्विताम्‌॥
वामपादं श्वहदि संस्थाप्य दच्िगं पदम्‌ ।
विन्यस्य सिंहे तु लेलिदानासवं खयम्‌ ॥

, सादटुहासमहाघोरा रावयुक्तातिभीषगा ।

चिन्त्योयतारा सततं भक्तिमद्धिः खखेश्ुभिः॥ *॥
रुतस्याः संपवच्छाभि या अष्टौ योगिनी ताः
महाकाल्यथ र्द्राणी उग्रा भौमा तथव च॥
घोरा च भ्रामरी चेव मद्ाराचिख सप्तमी ।
तरैस्बी चाद्धमी पोक्ता यो गिनीस्ताः यू जयेव्‌” ॥
इति कालिकापुराणे ९१ अध्यायः ॥

रकजन्मा, [न्‌] ए, (रकं मुख्यं नन्म यस्य । दिक्‌-

प्रालांशरसम्भतत्वादस्य तथात्वम्‌ ।) राजा। इति
चिकाणडपरघः ॥ (णकः न दित्यं जन्म यस्य
इर्ये । भूः । तस्य अदिजत्वात्‌ तथत्वम्‌ ॥)

रक

२९२
रक

शकतमः, चि, (रक + “रका प्राचाम्‌ । ५।३। | रकदा, च, ( रक + ““सरववेकान्यकिं यत्तदः काले
€४ । इति इतमच |) बह्भनां मध्ये रकः इति

व्याकरणम्‌ ॥ (यथा महाभारते आदिपव्बेणि ।
“खस्त्राणि वा शरीरः वा ब्र्ब्नेकतमं ण" ॥)

।
॥
॥

रकतरः, चि, (रक + “रका प्राचाम्‌” । ५।३।।
€४ । इति डतरच्‌ |) दयोन्मध्ये रकः । इति |

व्याकरणम्‌ । भिन्नः। इत्यमरटीकायां भरतः॥

(यदाद कात्यायनः

“यदि दयेकतरो हयेषां स्त्रीधनं भच्येद्बलात्‌” 1)
रकता, स्त्री, (रकस्य भावः। रक + तल + टाप्‌ |)

रकत्वम्‌ । रोक्यम्‌ । इति व्याकर गम्‌ ॥

(यथा, रामायणे ६९ ।१३ ।

“बह्णीरपि मतीग॑त्वा मन्तिणो मन्निगंये ।

एनर्वतैकतां प्राप्ताः स मन्त्रो मध्यमः खतः ।)
एकतानः, चि, (रकेन भावरसेन तन्यते विस्तीय्यैते

डति । तन इन विस्तारे । कम्मर्यय्‌ ।) रकाग्रः । | रकदेषहः, प, ( णकः मुख्यो देहो यस्य । प्रेष

रकविषयासक्तचित्तः। इत्यमरः॥ (यथया माग-
वते ७। € । ९।

“ब्रह्मादयः सरगणा सुनयोऽच सिद्धाः

सस्वेकतानमतयो वचसां प्रवाडः ।

नाराधितुं एरु॒णेरधुनापि पिषः

किं तोदुमहंति स मे इरिर्गरजातेः? ।
रकस्तानो विस्तृतियंस्येति |) रकताले ए । इत्य-
मरटौकायां खामी ॥

रकतालः, पै, (रकन्तल्यस्तालो मानं यच्च |) सखम- |

न्वितलयः। त्यगीतवाद्यानां साम्य यच्च ¦ सम-
ताल इति यस्याख्या। इत्यमरभरतौ ॥ (सकोत-
शास्त्रे खनामख्यातः तालभेदः । चि, रकताल-
टच्तसमन्वितः। यथा रघौ १५। २३ ।
^“स्कताल इवोत्पातपवनपरेरितो गिरिः" ।)

रकतीर्थी, [न्‌] ए, (रकं समं तीथेमाश्नमो यस्य |)
सतीधंः। गुराड इति भाषा । (“रकतीर्थी
रखकाशमो'* इति भितात्तरा |)

रकचर, व्य, (रक + चल्‌ |) र्कस्मिन्‌ | इति वयाक-
र्णम्‌ ॥ रकस इति भाषा। (शकत निर्णीत

प्राखत्नाथा बाधकं विनान्यत्रापि प्रयुज्यते" । इति |

दुर्गादासः। यथा मनुः । ५।१३९६ ।

«र्का लिङ गुदे तिखस्तयैकच करे दग्र ।
उभयोः सप्त दातव्या ग्टदः खुदधिमभीष्यता?॥)
शकद्ः, पै, (रका बदरा यस्य। परशुरामेरीक-
दन्तस्य उत्पाटनात्‌ तथात्वम्‌ |) गणेशः । इति
चिकार्डष्येषः ॥ ( अस्य परश्रुरामक्लतदन्तोत्पाट-

नकथा रुकदन्तशब्दे व्या |)

रुकदन्तः, पै, (रको दन्तो यस्य) गेश्रः।
इत्यमरः ॥ (परश्ुरामकतगयेशदन्तोत्पाटनकथा
ब्रह्मवैवर्ते उक्ता। रकदा रहसि स्थितयोः शिवा-
श्िवयोदौरपालत्वमङ्गोक्लतं गनाननेन । रतस्मि्र-
न्तरे परशुरामः शिवं इद्टमागतः। शिव
दशंनव्याकुलस्यान्तजिंगमिषोदाररोधे ते गण-
पतिना सह तस्य तुमुलं युद्धमभवत्‌ । परुः
रामच्तिप्तेन परश्ना च गजाननस्य रको दन्त
भभः। तदा प्रभ्टयेव णकदन्तोऽसौ कथते |)

॥
|

दा।५।३।१५। इति दा) रकस्मिन्‌ काले ।
तत्पर्य्थायः । यगपत्‌ २। इत्यमरः ॥
(यथा भागवते ६ ।३२। २९ ।

“ज्वा न वक्ति भगवद्गुणनामधेयं

चेतश्च न स्मरति चच्चरणारविन्दम्‌ ।

छष्णाय नो नमति यच्छिर रख्कदापि

तारानयध्वमसतो ऽकृत विष्णुक्लयान्‌ ” ॥)

रकट्क्‌, [ श. ] ए, (खक सव्यैमभिन्नं प्यति यः ।

रुकाटृष + किप्‌ ।) महादेवः | (र्का टक्‌ यस्य ।
सामबागमोच्तणेन नटे रक चच्तुषि काकस्य
तथात्वम्‌ ।) काकः । काणे तरि । इति हेमचन्द्रः ॥
(रकमेव सव्ये ब्रह्मत्वेन पश्यति यः इति व्युत्पत्या

रक पत्ताश्चयी ॥)

सौम्बत्वादस्य तथात्वम्‌ ।) बुधग्रहः। इति चि
काणडग्रेषः ॥ (णको मेद रक्तादीनां साम्यात्‌ तुल्यो

देहः शरीर यच । गोचरम्‌ । वंशः।
यथा, इरि वंशे ४६ अध्याये ।

। “बह्कनि विप्र गोचाणि सुनीनां भावितात्मनाम्‌ । |

रखुकदेषानि ति्न्ति विभक्तानि विना प्रजाः'”॥
दम्पतौ। “अस्थिभिरस्थीनि मां सेमीसानि त्वचा
त्वचमिति श्रतेः" । तथा,
““शरौराद सूता जाया पुर्थाएरफल्े समा”
इति रक्त जायापत्योरेकदे इत्वम्‌ ॥)
रकधा, य, (रक + ““रकाद्धोध्यमुज' । ४।२। ४ ॥
इतिधा।) खकप्रकारम्‌ । इति वाकरम्‌ ॥
(यथा महाभारते अनुगौतापन्बंणि १४।४२।६०।
^“सब्बेवित्‌ सब्वभ्ूतेष विन्द्यात्मानमात्मनि ।
रखकधा ब्धा चेव विकृन्वागस्ततस्ततः"? ॥)
खकधृरः, चि, (रका धुः। क्क पृरब्धुःपथामानच्ते" |

|

वाहकगवादिः । रकपिठा गर इति भाषा । तत्य-

यायः । रकधरीणः र णकधरावहः ३ । इत्यमरः

(यथा, पाणिनिः । ४।४।७९| ^“रकधरःान्नक्‌'"।)
रखुकथुरावहः, ति, (वहतीति वहः । वह्‌ +अच्‌ ।

रखुकधुरायाः वदः |) रखकधुरः । शत्यमरः ॥

च" । ४ । 8 | € | चक्षारेण खस्यानुकषंशसाम-
र्यात्‌ प्ते अवशम्‌ |) रकधरः | रकभारवोए़ा ।
इत्यमरः ॥ रकस्य रधस्य लाङ्गलादेर्न्वा धरं वहति
| यः| इत्यमरटीकायां भरतः ॥
रखकनटः, पै, ( रको मुख्यो नटः|) मुख्यनटः। तत्य-
यथायः। कथकः २। ईति विकागडश्रेषः॥ कथा-
प्राणः ३। इति शब्द्रलावलौ ॥
रकपच्तः, चि, (रकः पच्तो यस्य ।) सायः | इति
चिकाणष्रोषः ॥ (रकः पत्तः इति विरहे ।
ष्वद्ितीयः पत्तः । यथा, रघौ १९४ । ३४ |
“द्येकपच्ताश्रयविक्तवत्वात्‌
सीत्‌ स दोलाचलचित्तटत्तिः ॥)

खकपली, स्त्री, ( रकोऽदितीयः पतिर्यस्याः इति

तत्त्ववेत्ता । ब्रह्मज्ञानी । रकमेव पत्तं पश्यत्य

५।8।७8 | इति अः समासान्तः|) रख्कमार-.

रुकधुरौशः, चि, (रखकधुरां वहति यः! “रकधृरान्रुक्‌

रक

विग्रहे ““निव्यं सपल्नाादिषु "इति ण्कपति शन्दस्य
नकारान्तादेशे “ऋन्नेभ्यः इति खीप्‌ |) पति -
तरता । इति चिकागड प्रेषः ॥ (यथा,मेघदूते ।१०॥
“^ताश्चावश्यं दिवसगणनातत्यरामेकपलीम्‌'” ॥
खकः समानः प्रतिस्था इति विग्रहे । सलौ ।
यथा मनुः । € । १८५ ।
“सव्वैौसामेक पल्लीनामेका चेत्‌ एचिणी भवेत्‌ ।
सव्पैस्तास्तेन पुच्चेण प्राह एुक्लवतौमेनुः" ॥)

खक पचिका,स्त्ी, (खक गन्धवत्त्वात्‌ श्रेष्टं पत्रं यस्याः)
गन्धपचच्तः । इति राजनिघंगटः ॥

रखकपद, ज्ञी, (रकं पद पदमाचोच्ारणकालो यस्मिन्‌।)
तत्कालः। इति मेदिनो ॥ (तत्पग्योयः। त्क्य म्‌९
इति विचः । यथा, रघुः ८ । ४८ । “कथमेकपदे
निरागसं जनमाभाष्यमिमं न मन्यसे"? ॥ ““रकपदे
वल्तये । स्थात्‌ तल्लगे खकपदमिति विचः” ।
इति तद्ीका ॥ र्कं प्रश्तं पद स्थानम्‌ । “पदं
वयवसितित्रागस्थानलच्याह्धिवस्तष्‌" इत्यमरोक्तो-

|
|
|

स्तथात्वम्‌ । वैकुरठम्‌ । सप्ति खन्तरूपपदम्‌ ।
। यथा माघे २।९१५।
। “निहन्त्यरीनेकपदे य उदात्तः खर?निव'” ॥

| रकं टः पदं कोडरूपपुजास्थानम्‌ । वास्तमण्डल-
। स्थमेककोखात्कस्यानम्‌ । यथा,वास्तथा गतत्त्वषटत-
देवीएराणम्‌ ।
८८ दर्ेन्द्रात्मजखो भावेककपद संस्थितो" ॥)
ख्कपदः,प, (रकं पद पदविन्धासो यस्मिन्‌।) श्टङार-
बन्धविग्रोषः । तस्य लच्तणम्‌ ।
पादमेकं हदि स्थाप्य दितौयं स्कन्ध संस्थितम्‌ ।
स्तनौ एत्वा रमेत्‌ कामौ बन्धस्तेकपदः स्तः" ॥
इति रुतिमञ्चरौ ॥ (वास्तयागमण्डलेककोषपुज-
नोयो देवभेदः। यथा वान्तयागतत्व्टतदेवौ
एराणवचनम्‌ । “श्दगुखैकपदो क्तेयः'” । ति ।
र्कं पदं चरणं यस्य इति विग्रहे वाच्यलिङ्गः ।
ख्कपदविशिद्धः। यथा भागवते १।१६।२०।
^पादेन्यैनं शोचसि मेकपाद्‌-
मात्मानं वा दषलेभौच्छमाणम्‌'” ॥
रकेन पदा चरन्‌ दषरूपधरो धम्मो गोरूपधरां
एथ्वीं रुदतो दृ ्ोवाच । हे भरे! पादैन्यैनं

|

नँ रकं
पादं मां तथा शरूद्रेभाच्छमागमात्मानं वा शोचसि
किम्‌ । इति तद्रौका ॥)

खकपदी, स्त्री, (खकः पादो यस्याम्‌ । कुम्भपदीषु
चेति निपातः। यदा संस्यास पुन्बसयेति पादस्या-
न्तलोपः | पादोऽन्यतरस्यामिति खौप्‌॥ खाङ्ा-
चेति खोष्‌ वा। पादः पत्‌।) पन्थाः । इन्यमरः ॥

रखकपणिंका, स्त्री, (रकयपर्णा + कन्‌ । तपःसाधनाथ
पाव्बेत्याः पचमाच्रमच्तणात्‌ तथात्वम्‌ ।) दुगा।
देवीघुराे देवीनिरक्तं नाम ४५ अध्यायः 1
"अपसाशा निराहारा रकाशौ खकपणिक्षा।
पाटला पाटलादहारा देवौ लोकेष गौयते""

रकपात्‌, [ द्‌] पु, (खकः पादो यस्य । सस्यासु पुब्ब
स्येति अन्त्यलोपः ।) शरिवः। इति चिकागडशेषः॥
(रबः। यथा, महाभारते सम्भवपन्बेयि ९।
१९२९ । ६५।

#

रकी

“अजेकपादद्तरपरः पिनाकौ च परन्तपः" |
विष्णुः । यधा, विष्णसंहितायाम्‌ ।
“चतुरात्मा चतुर्भावश्तु््वद विदेकपात्‌'” ॥
खकः पादो यस्य इति विग्रहे वाखलिङ्कः |)
सकपिङ्कः, ए, (रकं पिङ्गं पिङ्गलवणं नेवं यस्य ।)
कुविरः। इत्यमरः॥ (कुवेरम्य पिङ्नेचकथा उक्ता
काशौखण्डे । यथा, |
^“परसाग्ये नयने पुत्बेसुमामेव व्यलोकयत्‌ । |
शम्भोः समीपे का योषिदेषा सव्वाङसुन्दरी ॥ |
अनया किं तपन्तप्तं ममापि तपसोऽधिकम्‌ ।
अदो रूपमहो परेम सौभाग्यश्रीर हो भ्टशम्‌ ।
कर दृग्वौच्तते यावत्‌ एनः पुनरिदं वदन्‌
तावत्‌ प्र्फोटितं नेच वामं वामविलोकनात्‌ ॥
अथ देयत्रवीदेवं किमसौ दु तापसः ।
स्ट च्िगेनाच्तणा एनर्मामेष पश्यति ॥
चद्धयमानो मे रूपं परेम सौभाग्यसम्यदः ।
इति देवीगिरं अत्वा पदस्य प्राह तां पुः ।
उने ! त्वदौयपुच्रोऽयं न च करेण चच्तषा ।
संपश्यते तपोलष्छं तव किन्त्वधिवणयन्‌ ॥
इति दवीं समाभाष्य तमीशः एनरत्रवीत्‌ ।
वर ददामि ते वत्स! तपसानेन तोषितः ॥
निधीनामधिनाधक्लं गृद्यकानां भवेश्चरः ।
यत्तां किन्नराणाच्च राजा रान्नाच्च सुव्रत !।
पतिः एरयजनानाखच सर्वषां धनदो भव ।
मया सख्यश्च ते नित्धं वद्छामि च तवान्तिके ।
अलकां निकषामिचर ! तव प्रीतिं विवद्धंयन्‌ ।
अगच्छ परादयोरस्याः पत ते जननौ त्वियम्‌ ॥
इति द्वा वरान्‌ देवः पुनराह शिवः शिवाम्‌ |
प्रसादं कुर देवेशि ! तपखिन्यङ्कजे तव ।

देच्युवाच।
वत्स ! ते निभ्भला भक्तिर्भवे भवतु सर्व्वदा ।
भवैकपिक्ो नेय वामेन स्फटितेन च ॥
देवदत्तारत ये तुभ्यं बराः सन्तु तयेव ते ।
कुवेरो भव नाघ्ना त्वं मम रूपेष्यया सत"? |)
रकपिङ्कलः, प, (रकं पिङ्लं नेचं यस्य |) कुवेरः ।
इत्यमरटीकायां भरतः ॥ (शस्य पिङ्गलनेचकथा

२९३

र्कं

पौण्डरीकस्य यज्ञस्य ततः फलमवाप्रयात्‌ ।
दश्रवषसइखाणि खगलोक्ते महीयते ।
तत्त्तयादिद चागत्य मादाव्ये प्रतिपद्यते॥दति।)

खकमूला, स्त्री, (ख्कंमूनं यस्याः।) शालपर्णीं ¦
अतसो। इति कैद्यक्षम्‌ ॥ (रकमेव मूलं यस्य |
इति विग्रहे खकमूलविशि्टे, चि ॥) |

रकयष्िका, स्त्री, (रुका यद्धिरिव।) इारविषेषः।
सुकनरि हार इति भाषा । तत्पर्य्यायः रका-
वली २1 इत्यमरः ॥

रखकर जः,पै, (रज्यते द्रति रजः¦ रको मुख्यो रजः।
रञ्ननद्रवयम्‌ ।) ग्यङ्गराजटनच्तः। इति जटाधरः ॥
ग्ङ्गराजश््टे$स्य गुणादयो बोडव्याः ।)

रकलः, चि, (रक+ला+क।) रखकको। इति

पद्यावली ॥ रकला इति भाषा । (यथा भागवते ५ ।
७। १० | “तस्मिन्‌ वाव किल स रकलः एुल-
इाश्रमोपवने विविधकुस॒मकिसलयतुलसिकाम्बभि
कन्दमूलफलोप हारे समीहमानो भगवत अा-
साधनं विविक्तडपरतविषयाभिलाव उपन्टतोप-
श्मः परां निरेतिमाप'" ॥) |

रखकलिङ्क, जी, (खक लिङः यस्य ।) स्थानविशेषः |
तथा च चागमे । |
“पश्चक्रो शान्तरे यच न लिङ्गान्तरमौच्छते।
तदेकलिङ्गमाख्यातं तच सिद्धिरनुत्तमा” ॥

रकलिङ्गः, ए, ( र्कं लिङ्गं पिङ्गलनेचरूपं चिक यस्य
सः।) कुवेरः। इति शब्दरलावली ॥ ( पि ङ्गलनेच-
कथा रक पिङ्गश्रन्दे ब्ररटव्या |)

कवर्गो, स्त्री, (रकमेव शब्द' वगेयति या। खक्ञ +
वणं + खच्‌ । गौरादित्वात्‌ ीष्‌।) वाद्यभेदः ।
तत्पर्ग्थायः। करताली २ कङ्कमाला २ कलङ्कषा ४
इति शब्द्रलावलो ॥

रकव्धिंका, स्त्री, (रको वभौ यस्थाः । कः। इत्वम्‌।)।
खकायनौ गौः। इति हेमचन््ः | रकवत्सरेर
वकना इति भाषा॥

रकवादः, पै, ( रकोऽभिन्रखसो वादः ब्राद्यम्‌ ।
डिख्डिम इति र्करूपवद्यत्वादम्य तथात्वम्‌ ।)
डिण्डिमवाद्यम्‌ । इति शब्दरलावलौ ॥

खकविंशतिः, स्त्री, (रकाधिका विंशतिः) रका

र्का

रकङच्तः, ए, (रको रत्तो यस्मिन्‌ ।) स्थानभदः ।

“चतुःकरो शान्तरे यच न उक्तान्तरमोच्यते ।
खकच्तः स विक्लेयः"" इति चागमः। (रखुकोऽदि-
तोयो इलत्तः इति विग्रहे रकस्मिन्‌ इत्ते, यथा
सारमञ्जरौ । ““रकटन्तः पञ्चनौका मवति" ।
रको र्त इति पाठान्तरम्‌ ॥)

खकश्रफः, ए, (र्कः शफः खुरो यस्य। अण्ड

खुरत्वात्‌ तथात्वम्‌ ।) घोटकः। इति चिकारड-
शेषः॥ णकखुरजन्तुमाचम्‌ । यथा ।
“खरो$श्नोऽश्वतरो गौरः शरभश्चमरी तथा |
रते चैकशफाः चत्त ष्टण पद्चनखान्‌ पून्‌” ॥
इति ओभा गवतम्‌ ॥ ३।१०। २२॥ (अस्य दुग्ध-
दधि-मूच-मांसादिगुणा अश्वशव्दे शक्र पशव्ये
च ज्ञातव्याः ॥)

रकष्टङ्गः, ए, (रकं टद यस्य |) विष्णुः | इति
चिारडष्ेषः ॥ (खायम्भवमन्वन्तरे अकालपलयात
मव्छ रूपधरम्यास्य द्ग मनोवा । तत्कथा
यथा कालिज्ञापएुरागे ३२ अध्याये ।
“खायम्भृव त्तदा मत्य इरि सस्मार तै तदा ।
ततो जलानामुपरि सण्टङ्‌ इव पव्ब॑तः ॥
उदीपधेकश्ङ्गेण विषणाम॑द्यखरूप्टक ।
ऋअगतस्तच्च न चिरात्‌ यास्ते समनु हरिः", ॥
विरूतिस्त खाकालिकशनब्द बरदा |) रकश्रटङ्क-
युक्तपश्माचम्‌ ॥ (पिटढटगशमेदः । यथा, मदहा-
भारते २।११।४१-४२।
“पितृ णाञ्च गणान्‌ विदि सप्त वै एरषर्षम ! ।
मत्तिमन्तो हि चत्वार स्त्रयश्चाप्यशरी रिणः ॥
वैगाजाख महाभागा अभिखात्ताश्च मारत ।
गाहइपत्या नाकचराः पितरो लोकविश्चताः ॥
सोमपा रक्‌ ष्ट ङ्गख चलतुव्व दाः कला स्तथा ।
ते चतुषु वु पुज्यन्ते पितरो प” ॥)

रकषद्ि, स्रो, (रखकाधिका षष्टिः ।) संख्यासंस्येथ-

विशेषः। इत्यमरः ॥ ६१ रकषट्टि इति माषा ।
(यथा भागवते € ।९।३०।
“घता दनोरेकषद्ि्तेषां पाधानिकान्‌ टण्‌” ।)

खकसगेः, चि, (र्कस्मिन्‌ विषये सर्गों निचयो

यस्य ।) रकाग्रः। इत्यमरः॥

रकपिकशब्दे बरर्व्या।)
रकभलत्रत ञी, (खक भक्तं भोजनं यच तत्‌ व्रतम्‌ |)
राचिभोजनाभावविशिष्टदिवाभोजनम्‌। तथा च

खकदधचः, ए, (खक खतं यस्य । रकद्धतेय वादनात्‌
तथात्वम्‌ ।) इमर्वाद्यम्‌ । इति शब्दरलावली ॥
रकदायनी, स्री, (रकः हायनो यस्याः। “दाम्‌ इाय-

धिकविंशतिसंख्या। रख्कुश इति भाषा।
यथा । मनुः ५। ३५ ।

~
॥

खवान्दपुशाणे
““दिनाडंसमयेऽतौते सज्यते नियमेन यत्‌ ।
खकभक्तमिति पोक्तं राचौ तन्न कदाचन|
(स्य व्रतस्य नियमफलादिकद्ोक्तं विष्णुधम्मा-
त्तरे । तद्यथा,
“वेच विष्णपरो मासमेकभक्तेन यः च्तिपेत्‌।
सवणमणिमुक्ताच्य गादस्था समवान्नयात्‌ ॥
सब्ब्तेष्‌ वासुदेवपरायणः
नमोऽच्त वाञ्वदेवाये्य दश्वा शतं जपेत्‌ ॥
अतिराचस्य यन्नस्य ततः फलमवाप्रयात्‌ ।
यस्त संवत्सरः पशमेकभक्तो भवेन्नरः ॥

अददिंखः सर््वभूतेष वादेव परायणः
नमोऽस्त वास्देवायेन् दशाष्ट शतं जयेत्‌ ॥ ।

“नियुक्तन्त यथान्यायं यो मांसं नाच्यलोलुपः।
स पत्य पशुतां याति सम्भवानेकविंशतिम्‌'” ॥
रखुकवीरः पे, इत्तभेदः। तत्पर्ययायः। महावीरः २
सछ्लदीरः ₹े सुवौोरकः ४ । अस्य गुणाः। मदका-
रित्वम्‌ । अत्यव्यत्वम्‌। कदुत्वम्‌ । तोदवातनाशि
त्वम्‌ । चटुलो कटि ए्धादिचलपच्ताभिघातद्वारि
त्वश्व । इति राजनिघरटः ॥ (चि, कः खददितोयो
बीरः। वीरवरः | प्रशस्तवौय्येश्ालौ ।
यथा भागवते ३।९।४०।
“अदो एथधापि भियतेऽभकार्ये
राजविवर्येण विनापि तेन ।
यस््वेकवीरोऽधिर थो. विजिग्ये
धनु दिंतीयः ककुमश्चतखः'” ।)

नान्ताच्च'। 8।९१। २६ | इति ढष्‌ |) रक
वर्धयिगवौ । ख्कवत्सरेर वाद्छर इति भाषा।
तत्पर्यायः । रकान्दा २ । इवद्भरः॥ (पसि प्रमाणं
यथा, मनुः ११।१३६ ।

“वासो दद्याड्यं इत्वा पञ्च नीलान्‌ रषान्‌ गजम्‌ ।
अनमेषावनङ्ग हं खर इतिक हायनम्‌” ।

“खनं इत्वा वस्त्रं दद्यात्‌ इत्तिन इत्वा पश्च
नीलान्‌ इषभान्‌ ददात्‌ प्रयेकं कागमेषौ इत्वा
ङषभ दद्यात्‌ गद्भं इत्वा रुकववे वत्स दद्यात्‌”
इति कृष्लुकभटुः ॥)

र्का, स्रो, (रक + टाप्‌ |) दुर्गा । यथा ।

“रका गुणाच चलोग्ये तस्मादेका स उच्यते” ।

र्का

देवौ सा परमार्थति वदन्ते भिन्नदश्रिनः॥ इति
4र्कासातु एथकत्वेन विनासव्वे्र विश्रता।
यथातु यज्यते वशेविचितरेः स्फटिको मणिः।
तथा गुणवशादेवी नानाभावेषु बर्यते""
इति च देवौएराणे देवीनिरु्तं नाम ४५ अध्यायः॥
(अददितीया । यथा, माकंगडेये €०।७।
“रकौ वाहं जग्यच्च दितीया का ममापरा? ।
“अजामेकां लोदितशक्तटष्णा""। इति श्चुतिः।
खकेव | स्त्री ¦ यथा भट्टिः १।१४।

प्रासो टः शच॒प्नमुदारुचेटम्‌

रका सुमित्रा सह लच्प्णोन'।)

र

र्का
खनन्यटत्तिः ३ रकायनः 8 णकसगः ५ रुकाग्धुः ई
खकायनगतः ॐ । इत्यमरः॥ (यया, मनुः | १६।९।
““मनुमेकायमासीनमभिगम्य मधे यः" ।
“रकारं विषयान्तराव्यात्तिप्रचित्तम्‌' |
कुल्लकभद्रः । तथा भागवते ८।९६ । इ ।
“मनञ्ैकाग्रया बुद्धा भगवत्यखिलात्मनि ।
वासदेव समाधाय चचार इ परब्रतम्‌”।
तथा गीतायाम्‌ ६।९१२।
«तच्चैकां मनः छ्त्वा यत चिन्तेद्धियक्रियः।
उप।षष्यासाने युञ्जा दयो गमात्मविखुडधये”” ॥
“कायं विच्तेपरदितं मनः छत्वा"। इति खाभि-

इति

र्काको,. [न्‌] चि, (रक + “र्कादाकिनिचास-
इये” । आकिनिच्‌ |) सहायरदहितः। अस-
इायः । खकला इति भाषा । तत्पर्यायः। रकः २

टीका |) अनाकुलः । इति मेदिनो ॥
रखकाग्यः,चि,(रक अग्रा अस्य |) रकाग्रः। इत्यमरः॥
यकार, ज्ञी (रक सुन्द्रमङ् यस्य, "रकं सुन्दर

रकक' ३ । इत्यमरः ॥ रकलः 8 । इति शब्द्‌
रलावलौ ॥ (यथा मनुः । ४ ।२५८।

““शकाक चिन्तयेन्नियं विविक्ते हितमात्मनः ।
रकाकौ चिन्तयानो डि परः खेयोऽधिगच्छति"॥)
रकात्तः, प, ( रकमच्ि यस्य । सक्याच्ठणोः साङ्गात्‌
घच्‌ |) काकः इति श्रब्दचद्धिका ॥ (काकस्य यथा |
खुकनेचत्वं जातम्‌ । तत्‌ पाद्मो भरतस्यायोध्यां
प्रतिनिङच्यनन्तर मुक्तम्‌ । तद्यथा,--
“५साघबख्िरकूटाद्रौ सानुजोऽरमत स्तिया ।
कदाचिदङ्क वेदेद्या निद्राणे र घुनन्दने ॥

न्धः काकः समागम्य जानक वच्य कामुकः ।
विददार नलेस्तीच्छः पीनोन्नत पयोधरम्‌ ॥

तत्‌ दृष्टा राघवः क्रुः कुशं जयराह पाणिना । |
ब्राद्येणास््ेण संयोज्य चिच्ेप धाङ्कमारणे ॥ |
तत्‌ दृषा घोरसङ्का शं ज्चलत्कालानलोपमम्‌ ।

दृष्ट्रा काकः प्रदुद्राव निनदन्‌ दारुगखनम्‌ ॥
वायसच्न्िष लोकेष बभ्नाम भयपीडितः | |
यत्र यत्र यसौ काकः शरणार्थं च वायसः ॥ |
तच्र तच्च तदस्तु प्रविवेश मयावहम्‌।
ब्रद्याणमिन््रं रद्रं मां एर्गार्थो जगाम सः ॥

तत्‌ दृष्ट वायसं भीतं देवता न ररत्तिम ।
न श्रक्ताः सम वयं चातु, राघवास्रा भयङ्करात्‌ । |
श््यन्रुम महादेवा खन्यधास््रं दहेच नः ।
प॒नश्वागात्‌ विधिं काको दयया विधिराहइ तम्‌ ॥ |
भोभो बलिभुजां खे तमेव श्ररगो व्रज | |
सर्व रच्तकः श्रीशः श्रारणागतवत्सलः॥ |
इत्युक्तः सोऽथ बलिसुक्‌ ब्र्याणा रघुनन्दनम्‌ । |
उपेत्य सहसा शमौ निपात भयातुरः | |
प्राणसंशयमाप्चं दृष्टा सौता तु वायसम्‌ ।
च्राहि चाहीति भर््तारमुवाच दयिता विम्‌॥ |
तच्छिरः पादयोस्तस्य ययजे चाथ जानकी |
तमुत्थाप्य करेणाथ छपापौयबसागरः।
स्रक्तासौ निजास्त्राय तदेकाच्छि ददौ तदा॥ |
वाचस्मो$पि मुह्नत्वा सीतायं राघवाय च।

खल्लीकं प्रययौ हृष्टो राघवैगाभिपाल्िलः" ॥ )
खकनेचविश्िषटे कागे'चि॥

रुकायः, चि, (रुक खकस्मिन्‌ वा अरग एुरोगत नेय-

मस्य ।) अनन्यचित्तः। तत्पर्य्यायः । खकतानः २

मङ्ग भवत्यस्माद्वा |) चन्दनम्‌ । इति हारावली ॥
(रकमदितौ यमङ्गम्‌ । रखकस्ित्नपि ङ्के । यथा,
महाभारते १३ । दानधम्मेकथने | ८२ । २९ ।
“माननाम्‌ मिच्छामि भवत्यः सततं इभाः |
ऋप्येका ङप्यधोवस्तमिच्छामि च सुकुत्सिते”

रकं अओषटमङ्मिति विग्रहे मन्तकम्‌ । अस्य
पर्य्ययि उत्तमाङ्ग्रब्दद श्नात्‌ ॥ )

रुकाङः, पु, (रकं सुन्दरम्‌ अङ्क यस्य । सौम्यत्वादस्य

तथात्वम्‌ ।) बुधग्रहः। इति चिकाण्डष्ेषः॥

रकादश, [न्‌ ] ति, (ख्काधिका दश।) संख्या

विशेषः। ११ रखुगार इति भाषा। तदाचकौ ।
शद्रः दुरखाधनसेनापतिः २] इति कविकल्य-
दमः॥ (यथा मनुः २।३६।

““"गभादेकादष्र राज्ञो गभाच्च दादशरो विशः" ॥)

ण्कादश्र, स्त्री, (रकादशानां पुरणो। रखुकादशर +

डडन्तात्‌ रीप्‌।) तिथिविशषः। सातु खुक्तापत्ते
खय्यमण्डलात्‌ चन्द्रमण्डलस्य निगमरूपकाद श-
कलाक्रियारूपा । छष्ण पत्ते ग्यम डले चन्दर मगड-
लस्य प्रवे रूपरैकाद शकलाक्रियारूपा । तत्पर््याथः।
इरिवासरम्‌ २। इरिदिनम्‌ ३। इति र्छएतिः।
तत्र जातफलम्‌।
“क्रोधोत्वटः क्तेशसहः सभाषौ
यागादिकत्ता खजतेकभर्ता ।
महामतिरेवगुरुपियः श्या-
देकादशीजो मनुजोऽतिद्द्टः" ॥
इति कोष्प्रदीपः ॥*#॥ तत्र उपवासविधिः।
पारुणदिने इादश्रौलामे सव्व पणां क्का
खण्डासुपवस्ेयः। तदल।मे गणी पब्ब तनन्धः
परां विधवापि उपवसेत्‌ | पर्णातु।
“उदयात्‌ प्राक यदा विप्र सृ्कत्तदयसयता |
संपर्गेकादश्रौ चछया तचरेवोपवसेद्‌ रहौ”
इति गारडोक्ता ॥ यदा तु पृन्बदिने दशम्या पर-
दिने दादश्या यक्तंकादशौ तदा" उत्तरामुपोष्य
दादश्यां पार्यं कुर्यात्‌ । परदिने दादश्यनिगमे
चयोदश्याम्पि। यदातु ख्थ्यादयानन्तरं दश्रमी
यतिकादश्रौ अय च परदिने न निःसरति तदा
तां विदाथ दादश्णौमुपवस्ेत्‌ । यदा तु ख्ययादय-
प्राक्ालीनदशरमीविद्धेकादश्ी परदिनेचन नि

र्का
सरति तदा तासुपवरसेत्‌। यदा तदिधा सती
परदिनेऽपि निःसरति तत्रदिने च दादशौतदा
तां विहाय खण्डासुपोव्य दादश्यां पारयेत्‌ । यदा
तूभयदिने तदिधेकादशौ परदिनेचन दादशौ
तदा षष्िदगडात्मिकां विद्धामुपोष्य परदिने
दादश्याद्यपादमुत्तीग्ये पारयेत्‌ । ैष्णवस्त॒ तत्रापि
खुक्ञपत्े परामुपोष्य चयो दश्यां पारयेत्‌ । सन्वै
स्यां छकादग्यां वैष्णवानां सपच्लाणां उर दस्था-
नामप्यपवासो निग्यः। ब्राह्यणस्य विशेषतो
नित्यः । वष्णवेतरेषां तादृशानां हरि श्रयनमध्य-
वत्तिनीष छष्णेकादश्ोष उपवासो नित्यः। अ-
एल्लवतां गडिणान्तु सव्वाखेव निव्याधिक्षारः
काम्योपवासे त्वविशेषेणेव सर््वेषामधिकारः।
निव्योपवासे रविग्ुक्रादिदोषो नास्ति। अदटाब्दा-
दधिको म्यौऽयर्णाशौतिवत्छरो निव्याधिकारो ।
विधावानान्तु सरव्वखिव निव्याधिकारः तच मल-
मासादिदोषो नालि । इयेकादश्ौतत््वोक्त-
व्यवस्था ॥ * ॥
थ इरिभक्तिविलासोक्तंकद श्रोव्यवस्था लिख्यते ।
तत्रादौ उपवासपु्बेदिन कम्‌ ।
“प्रातःज्ञानादिकं कृत्वा सुवेशो धौतवस्तरकः
्रतं संकर्य कुरव ति तैव्णैश्च महोत्सवम्‌” ॥
इति कारिका॥ सकल्पमन्लः ।
“दशमीदिनमारभ्य करिष्येऽहं व्रतं तव ।
चिदिनं देवदेवेश निव्विघनं कुर केश्राव"” | # ॥
तच रुक््ाङ्दराजवाक्छं नारदीये ।
“प्रात्र दिनं लोकास्ि्ध्वं चैकभोजनाः ।
अच्तारलवणाः सरवे ह विष्यान्न निषेविवः ॥
च्वनीतल्पश्रयनाः प्रियासङ्गविवव्निताः।
समरध्वं देवमोशानं परागं एरुबोत्तमम्‌” ॥ # ॥
अथान्यनियमाः । स्कान्दे ।
““काम्यं मास्यं मर चच त्तौ चादतमाषयम्‌ ।
एने जंनमायासं दशम्यां परि वच्नेयेत्‌”, ॥
पारणदिनोक्तनिषिद्धद्व्याणयक्रापि निषिद्धानि॥\॥ `
ततो व्रतस्य नि्यत्वमा इ करावः ।
““सकादश्यामुपवसेन्न कदाचिदतिक्रमेत्‌” ।
ऋाम्रेयञ्च |
“उषोष्येकादश्यों राजन्‌ यावदायःप्रडत्तिभिः'५*
भोजननिषेधो नारदीये पाद्मोत्तर खण्डे च ।
^स्टन्तीह पुराणानि भूयोभूयो वरानने ! ।
न भोक्तव्यं न भोक्तव्यं सं परापे इरिवासरे'› ।
प्रच्दयेऽपि नित्यत्वम्‌ । विष्णुर इस्यम्‌ ¦
“मुखो वा यदि वा षये दिषणुपूजनतत्परः।
रुकादश्यां न मुञ्नौत परच्तयोरुभयोरपि?॥ * ॥
सक्रान्त्यादावपि नित्यत्वम्‌ । कात्धायनः।
“संक्रान्तौ रविवारे वा यदा चैकादश भवेत्‌।
उपोष्या सा महापएुरया सन्वपापरा तिथिः""।*।
उपवासदिने आ्ाद्निषेधः | पाद्मोत्तरखण्डे ।
“रका दग्यान्तु प्राप्तायां मातापिचरोग्टतेऽ$हनि।
दादश्यां तत्मदात्यं नो प्रवासदिने कचित्‌”? ॥*॥
अथ अधिकारिणः । पाद्मोत्तरखण्डे ।
<वर्णानामाश्रमाणाच्च स््रीणाच्च वरवथिंनि।

र्का
रकादश्पवासस्त्‌ कत्तयो नाच संश्रयः” ॥
काद्यायनस्पतौ च । |
““अदवर्षा धिको मर्थ हयपर्ण शीतिवत्रः। =|
रुकादश्यामु पवसेत्‌ पच्तयोरुभयोरपि?? ॥ # ॥
अष्तौ पतिनिधिः | वादएुरागे ।
“उपवासे त्वशक्तस्य अखदिताम्ररथापिवा। |
एक्लान्‌ वा कारयेदन्यान्‌ ब्राह्मणान्‌ वापि कारयेत्‌।
अथवा विप्रमुख्येभ्यो दानं दद्यात्‌ खश्रक्तितः
उषवासन्तु कुव्वीणः पुरणं शतगुणं मवेत्‌” ॥
माकंण्ड यपराो च ।
““सकभक्तेन नक्तेन बालढद्धातुरः च्िपेत्‌ ।
पयोमूलफलैर्वापि न निर्ादशिको भवेत्‌” ॥*॥
छनुकल्पापवादः । गरुडपुराणे ।
''मच्छयने मदुट्थाने मत्पाश्चपरिवत्तेने ।
फलमूलजलादहारी हदि शस्यं ममाधेयेत्‌” ॥ *॥
रकाद णौमादाव्यम्‌ । तत््वसागरे ।
“र्कादश्रौसमं किचित्‌ पावनं नच विद्यते। |
ख्गंमोच्तपरदा दछयेषा राज्यपु्लप्रदायिनी"'॥
गारुडे च ।
“रकादश्ौत्रतं भक्तया यः करोति नरः सदा । [॥*
स विष्णलोकं व्रजति याति विष्णोः सरूपताम्‌" ।
उपवासदिननिगेयः । सौरधम्मौत्तरे ।
““रुकादशौसुपवसेत्‌ दादशोीमयवा एनः । [॥*॥
विमिश्रां वापिकुर्न्बोतिन दशम्या युतां कचित्‌"
विद्धोपवासदोषमादइ वशिष्टः । ।
“'दश्रग्येकादश्री यच्च तच नोपवसेदुबुधः । |
अपत्यानि विनश्यन्ति खगंलोकं न गच्छति" ॥*॥
दादश्यपवासफलम्‌ । स्कान्दे । |
“ऊद्धं इरिदिनं न स्यात्‌ दादश्रीं ग्रादयेत्ततः। |
दादश्यामुपवासोऽच चयोदश्वान्तु प्रारणम्‌॥ |
वं कुववैन्‌ नरो भङ्गया विष्णसायुन्यमाश्रवात्‌ । |
अन्यया कुरुते यस्त॒ स याति नरकं भ्रुवम्‌” ॥*॥ |
सपर्णालच्तणेन विदधालक्तगम्‌ । भविव्यएराणे। |
“आदित्यो यवेलायाः प्राङुदधततेदयान्विता । |
रकाद च संपूर्णां विदधान्धा परिकीर्तिता" 1¶} |
अरुणोद्‌ यविद्धापरिव्यागमा दइ कण्वः ।
“शखरूणोदयवेलायां दशमीसंयता यदि । |
अचोपोष्या दादश स्यात्‌ चयोदश्वान्तु पारणं" ॥ |
वेधश्चतुविधः । ब्रद्यव वत्त । |
“ऋरुणोदयवेधः स्यात्‌ साडन्तु घटिकाचयम्‌ । ।
अतिवेधो दिघटिकः प्रभासन्दप्रानादवेः॥
महावेधोऽपि तत्रैव दृश्यतेऽ; न दृष्यते। |
तुरीयस्तच् विदितो योगः इजीदये बुः?” ।#॥ |
ऋरुगोदयविद्धोपवासदोषः। पाद्मे ! |
“छरुणोदयकाले तु वेधं दृषा चतुविधम्‌। |
मदनं ये पकुर्व्वन्ति यावदाङतनारकाः ॥*] |
्रद्धाविश्धेषपरिव्यागः । गारुड । |
सम्युगकादश्रौ यच प्रभाते पनरेव सा.
बेष्णवी च चयोदग्यां घटिकेकापि दृश्यते ॥ |
ग्टहस्थोऽपि परां कुर्यात्‌ पन्बां नो पवसेत्तदा"॥*#॥ ।
अथाद्टमहादादश्रीनां विद्रवतो निरूपणम्‌ |

न

ध |

२९५

र्का
“उन्मौलनो वञ्चलो च विस्पृशा पच्चवदिनौ ।
जया च विजया चैव जयन्ती पापनाशिनी ॥
दादश्योऽष्टौ महापरयाः सर्वपापहरा दिज ।
विधियोगेन जायन्ते चतखच्ापरास्तथा ॥
नच्तचयोगाच्च बलात्‌ पापं पश्रमयन्ति ताः”॥ * ॥
अथोन्मोलनी । यथा ब्रद्मीवन्ते ।
“रकादशौ च संपर्णा वेते एनरेव सा|
दादी चन वद्धेत कथितेन्मीलनी च सा" ॥
पद्मपुराणे ।
“सव्मेवैकादश्रौ कार्य्या दादश्ौमिधिता नरैः ।
प्रातभेवतु वामा वा यतो नित्यसुपोषणम्‌” ॥५॥
अथ वञ्जली । ब्रद्यतेवत्त ।
“द्वादश्येव विवद्धंत नचेतैकादश्री यदा।
वञ्चुलोति भ्गुखे ! कथिता पापनाशिनी ”॥
भागवतादितन्ते।
“संपर्गकादश्र त्याज्या परतो दाशी यदि।
उपोष्या दादशौ शुद्धा दाद श्यामेव पारणम्‌*॥ *॥
अथ चिस्पृशा । बरद्मतैवत्तेएराणे ।
“चअरुणोदय चाद्या स्यात्‌ ददशो सकलं दिनम्‌ ।
अन्ते चयोदशौ प्रातच्तिस्पुशा सा हरेः पिया॥
नारदीये ।
““र्कादष्रौ दादश्रौ च राविशेषे चयेादशौ।
विस्पशा नाम सा पोक्ता ब्रह्महत्यां पोहति" ॥
अथ यच्तवलिनी । ब्रद्मतवत्त |
“दशं श्च पौणेमासी च सपर्या वद्धते यदि।
दितीयेऽङ्कि दिजश्ेष सा भवेत्‌ पक्तवददिनी ",।५॥
ब्रद्धववत्तं ।
“कुह्कराके यदा ठचि प्रयाते पञ्तवदधिंनी ।
विदहायेकादश्णों तच दादश्रौं समुपोषयेत्‌” ॥ * ॥
अथ जयादिः। ब्रद्यैवत्ते।
^एुष्यश्चवगप्व्याद्य सोदिणीमंटतास्त्‌ ताः ।
उपोधिताः समंफला दादश्योऽष्टौ एथक्‌ ए यक्‌”
अथोपवासदिनछ्षव्यम्‌ । देवलः।
“ौलोौड्म्बर पातं वारि पुशेमुदद्ुखः ।
उपवासन्तु ग्ह्णीयादुयद्वा सं कल्पयेदुधः”” ॥
तच सङ्ल्पमन्लः |
“रख्कादश्यां निराहारः स्थित्वाहमपरेऽइनि।
भोच्छामि पुण्डरौकाच्त शरणं मे भवाच्युत" ॥ * ॥
पष्पाञ्नलिच्रयदानं मन्त्रपूलजलपानच्चाइ माकं-
ण्ड्यः,
“खद्धाच्तरेण' मन्ल्ेण चिज्तेनाभिमन्तितम्‌ ।
उपवासफलं परेयुः पिबेत्तोयं समाहितः॥
देवानं ततः छत्वा पुव्याञ्चलिमथापि वा ।
संकल्पमन्मुाय्ये देवाय विनिवेदयेत्‌” ॥ *॥
संकल्पादौ विशेषः | नारदीये ।
^पर््बायाः सङ्कदो मेगेकादश्याः खानपुजने।
वच्न॑यन्ति नराः पर्व्बान्‌ या्माश् चतुरो दिज॥
तदृद्धं खानपृजादि कत्तं तदुपोषितेः।
न दिवा ुद्धिमो्नोति तदा राचौ विधीयते ॥
दिनकाययेम शेषद्द्‌ कत्तं षव्वरीम्‌ खे'॥ *# ॥
पजाजागरणविधिः। ब्राद्ध।

न. 1: द ~ 1" क ५५

र्का

खात्वा सम्यग्विधानेन धौतवासा लजितेन्दिथः
सं पुज्य विधिवदिष्णुं श्रदधायातिसमाहितः

षयन्धेस्तथा धुयेदपिन वेदकः परैः
उपहारेव्बधविधेजपदहोमप्रदच्तिगः
स्तो बर्नानाविधैनटे्यगौतवारैमनोरनैः।
रवं संपृज्य विधिवदरोचौ वर्त्‌ जागरम्‌" ॥*॥
अथ जागरगलच्तणम्‌ । स्कान्दे ।

“श्टण नारद्‌ वच्छामि जागरस्य तु लच्तणम्‌ ।
येन विज्ञातमात्रेण दुलंभो न जनार्दनः

गीतं वाद्यञ्चव्टद्श्च परागपठनन्तथा।

धूपं दीपञ्च नवेद्यं पुष्यगन्धानुलेपनम्‌ ॥
पलमष्यञ्च खडधा च दानमिद्धियनिग्रहः
सन्यान्वितं विनिद्रच्च मुदायुक्तं क्रियान्वितम्‌ ॥
साश्चग्थद्धेव सोत्साहं पापालस्या दि बल्नितम्‌ ।
पदच्तिणाभिः संयत्तं नमस्कारपुरःसरम्‌।
नीोराजनसमायुक्तमनिष्विसोन चेतखा।
यामे यामे महाभागे कुर््थादाराचिकं इरेः॥
रतैः समायत्ता कुर्य्याच्जागर शं हरेः '
अथ पारणदिनक्ृव्यम्‌ । काव्यायनः। `

“प्रातः च्लात्वा इरि पज्य उपवासं समपयेत ।
पास्गन्तु ततः कुरा व्रतसिदयै दरि सरन्‌" ॥
तच्र समपेणमन्ल्ः।
“ऋअन्लानतिमिरान्धस्य व्रतेनानेन केशव |
परसीद सुमुखो नाथ ज्ानटदटिप्रदो भव” ॥*॥
अथ पारणे दादश्रीलद्ुने दोषः । सान्दे ।
“पारणानि संप्राप्त दादश्रं यो यतिक्रमेत्‌ ।
चयोदश्यान्त्‌ भ॒ञ्चानः श तजन्मानि नारकी” | *॥
अथ दादश्ययल््त्वे छ्य समाधानम्‌ । देवर हस्ये।
“अल्पा चेद्राद शौ कुर्यात्‌ निन्यकम्मारणोदये |
अत्यल्या चेत्न रोधो ऽदंमामध्याङ्िकमेव त त्‌"॥१॥
अथय सङ्कटे पारगासमाधानम्‌ | कात्यायनः।
“मन्त्रं जपित्वा इर्ये निवेद्यो पोषणं व्रती ।
अद्धिस्त्‌ पारणं कुर्यात्‌ सङ्कटे विषमे सति”॥ *॥
अथ इरिवासरकालपार णानिषेधः। विष्णुधन्मी-
त्तरे।
“द्वादश्याः प्रथमः पादो हरिवासर संज्ञकः ।
तमतिक्रम्य कु्व्बति पारणं विष्णतत्यरः'” ॥ # ॥
च्यय दाद गीदिने वन्ननीयानि। स्कान्दे।
“नतोद मांसं सुरां तेलं वायां को धमैथने ।
परत्नं कस्यताम्बले लोभं निर्म्माल्यलङ्कनम्‌ ॥
दादश्यां दादशतानि वेष्णवः पररिवच्जयेत्‌"”॥
चपि च| वितथभाषणम्‌ | प्रवासः | दिवाखप्नः
अञ्जनम्‌ । शिलापिद्धम्‌। मद्धरम्‌ । द्यतम्‌ । हिसा ।
चकम्‌ । कोरदूषकम्‌ । ओषधम्‌ । रतानि
पराणान्तयोक्तान्यमि वन्ननीयानि॥#॥ इति
श्री हरिभक्तिविलासोक्तकादशौव्यवस्था समाप्ता॥*॥
अथय पञ्िमदेश्र प्रसिद्धनानाएरागोक्तषड्‌विंशये-
कादण्रीनामानि लिख्यन्ते । अग्रदहायगस्य छयेका-
द्री उत्मन्ना १ गुक्ता मोत्ता२। पौषस्य
छ्षीकादश्रौ सफला ३ शुका पु्चदा ४ । माध्य

कछष्णक।दश्ी षटतिला ५ युक्ता जवा ६। फागु
न नक न अ,

र्का
चेचस्य छष्यकादश्ी पापमोचनी € शकता का
मदा १०। वैशाखस्य छष्णेकादश्री वरूथिनो १९
मुक्ता मोहनी १२। ज्येष्टस्य छष्णेकादशो अपरा
१३ शक्ता निजेला १९। आअषाएस्य छष्येकादग्रौ
योगिनी १५ कता पद्मा १६। वशस्य छष्णे-
कादशौ कामिका १७ खुक्ता पच्लदा१८। भद्रस्य
छृषीकादश्री अजा १९ खुक्ता वामना २०।
अश्धिनम्य कष्यकादशौ इन्दिरा २९ खुक्तापापा-
ङा २२। का्तिकस्य छषणंकादशौो रमा रर्‌
शुक्ला प्रबोधिनो २४। मलमासस्य गुक्तेकादशो
स॒मन्रा २५ छष्णा कमला २६॥#॥ इये कादशौ-
प्रकरणं समाप्तम्‌ । (संख्याविष्ेषः। र्गार इति
भाषा । य्या महाभारते ६।१६।२९।
'टकादङ्नी धार्तराष्ट्रो कौरवाणां महाचमूः" ॥)
रुकादूविशतिः, चि, (रुकेननर्विंशतिः। रकादि-
खेकम्य चादुक्‌" ।६।२। ७९ । इत्यनेन सिद्धम्‌ ।)
खकोनविंश्रतिः १९ । इति व्याकरणम्‌ ॥
रखकानंशा, स्त्र, (रको न अंश्रो यस्याः।) पाव्वतो ।
इति चिकाणडशेषः॥ (इयं हि यश्रोदागभसम्भवा। |
यदुक्तं इरिवष्र | ५९।१४ ४७ । ।
“"देवक्चजनयत्‌ विष्णु यशोदा तां तु कन्यकाम्‌” ।
“विद्धि चेनामथोत्यन्नां खंशादेवीं प्रजापतेः |
रख्कानंशां योगकलां रच्ताथं केशवस्य तु” ॥)
खकान्तःलो, (रकर्छि्नेव अन्तः समा तियस्य |) खद्- |
न्तम्‌ । तत्पर्य्यायः । अतिशयः र भरः दे अतिवेलम्‌ 8
भ्टश्रम्‌ ५ अत्ययम्‌ ई अतिमात्रम्‌ 9 उद्धारम्‌ <
निर्भरम्‌ € तीव्रम्‌ १*नितान्तम्‌ १९. गाफएम्‌ १२
वाएम्‌ १२ टम्‌ १४ । (यथा माघे ₹। ८३ ।
^तेनः च्तमा व न कान्तं कालज्ञस्य मह पतेः'” ॥
तद्वति, चि। यथा कुमारे १५।३६।
“नागेन हस्तास्लचि ककं शत्वा-
देकान्तर्रो्यात्‌ कदली विरोषाः" ॥
तथ्या भागवते। १।४।४।
तस्य एचो महायोगी समद ख्निविंकल्यकः ।
खकान्तमति रु्नित्रो ग्नो मूए इवेयते" ॥)
भेद्यगामिनिचि। इव्यमरः॥ (सर्व्वे यदवधारे
णो्ते स र्कान्तः ॥ यथा ““हृङृदिरेचयति मद-
नफलं वामयतोति"॥ इत्यत्तरतन्त्े ६५ अध्याये
स॒श्ुतेनो क्तम्‌ ॥) निच्जंनम्‌ ॥ (यथा हितोपदेशे
विग्महे। १५। “अथ केनापि शस्यरच्तकेण धुसर-
कम्बलक्लततनुचाणेन धनुःकाणड' सच्जीकत्यावनत-
कायेन ण्कान्ते स्थितम्‌" |)
रख्कान्ती [न्‌ ] (रकान्तमस्त्यस्य । र्कान्त + इनि |)
विष्णभक्तविष्रोषः। यथा, गारुड १३१ अध्याये ।
““रकान्तेनासमो विच्छयस्सादेषां परावः ।
तस्ादेकान्तिनिः पोक्ता्तद्धागवतचेतसः 1
प्रियाणामपि सर्वेषां देवदेवस्य स पियः।
ओपत्छपि तदा यस्य भक्तिर व्यभिचारिणी" ॥

खकात्नः, चि, ( रकं खककानपक्तं अत्रं यच्र।) रखक-

भक्तः । यया | काण्रोखण्डे ।
““"ऊज्न यवात्रमन्नोयादेकाश्नमथयवा पनः।
द्न्ताक श्ूरगद्धव ग्रूकशिम्बोञ्च वन्नयेत्‌"' ॥

२९६

र्का
इति तिश्यादितत्त्वम्‌ । रकं अविभक्तमन्नं यस्य इति
व्यत्यत्या खकपाकावस्थितः | अविभक्तः। यथा,
“रकयपाकेन वसतां पिदटदेवदिजाच्चैनम्‌ ।
रकं भवेदिभक्तानां तदेव स्याद्ुग्हे ग्रहेः ॥
इति प्रायञ्धित्ततत्वष्टतट ह स्पतिव चनम्‌ ॥
रुकान्नविश्रति, चि, (रक्तेन न विश्रतिः। “र्का
दिचैकस्य चाद्‌क्‌ । € ३ । ७६ । नजो विंश्या
समासे. छते रखकश्ब्देन सदह ढतीयेति योग-
विभागात्‌ समासः। अनुनासिकविकल्पः । }
रकोनविंशतिः १९ । इति व्याकरणम्‌ ॥
रुकान्दा, स्त्री, (रकोऽब्दो यस्याः सा|) रकद्ायनी |
रखकवत्सरवयस्कगवी । इत्यमरः ।
रकायनः, चि, (रकं अयनं विषयो यस्य |) रकायः।
रकविषयासक्त चित्तः । इत्यमरः। (वथा कान्दोग्यो-
पनिषदि। ७।४।२। तानि इतानि संक ल्येका-
यनानि सङ्कल्यात्मक्षानि संकल्पे परतिष्ितानि |
खकमयनं गति येच | र्काम।चगमनयोग्यः। यदुक्तं
महाभारते ३।१९४६ । ६६।
अनेनव प्रथामा वे गच्छेदिति विचाय्य सः।
अस्त रकायने माग कदलौीवण्डमण्डिते” |)
रकायनगतः चि, (खक्ायनं गतः प्राप्तः र्कस्मिन्न-
यने गतं ज्ञानमय्येति वा |) रकाग्रः। इ्मरः ॥
रकावलो, स्री, (रका रेषा खावली माला।) र्कः
यष्िका। इव्यमरः॥ रखकंनर हार्‌ इति भाषा ।
(अलङ्कार विग्रषः। तल्लच्तणादिकमुक्तं सादित्य-
दपण १९० परिच्छदे । १०१ । यथा,
“पुब्ब पुब्ब प्रति विश्येषरत्वेन परं परम्‌ ।
स्थाप्यतेऽपोद्यते बा चेद्यात्तदेकावली दधा?
| ऋभेगोदादइरणम्‌ । तव्रैव ।
“सरो विकसिताम्भो नसम्भोजं भटङ्गसङ्तम्‌ ।
भ्रक्ा यत्र ससङ्ोताः सङ्गतं सस्मरोदयम्‌” ॥
“नन तज्जलं यत्न सुचार पङ्कज
| न पङ्कजं तद्यदलोनषटपदम्‌।
| न बटपदोऽसौ न जगन्न यः कलं
न गुञ्जितं तन्न जद्धार यन्मनः" ॥
भट्धिः। २।९९॥ कचिदिषेष्यमपि यथोत्तरः वि-
प्रोषणतया ख्थापितमपोदितश्च दृश्यते । वथा,--
| "वाप्यो भवन्ति विमलाः स्फटन्ति कमलानि वापीष।
कमलेषु पतन्यलयःकरोति सङ्गोतमलिषु पदम्‌"!॥
खुवमपो इनेऽपि ॥)
खकाश्रितगुणः,पु,(खकस्मिन्‌ पदार्थे खाभरितो गुणः।)
खकड्त्तिधम्मैः। तद्यथा । रूपम्‌ ९ रसः २
गन्धः इ स्पशः 8 रकत्वम्‌ ५ ्क्टथकत्वम्‌ ६
परिमाणम्‌ ७ परत्वम्‌ ८ अपरत्वम्‌ € बुद्धिः १०
खलम्‌ ९९ दुःखम्‌ १२ इच्छा १ देषः१९ यलः
१५ गुरुत्वम्‌ १६ वत्वम्‌ १९७ खेदः १८ संस्कारः
२९ अदृम्‌ २० शब्दः २९१। इति सिद्धान्त
| मुक्तावली ॥ <° ॥
र्काण्ोलः, ए, ( रखकमस्थि लाति ला~+क।
सषामादित्वात्‌ षत्वं दीेत्व्च !) वकडच्तः। इति
कच्िदमरः॥
रुकाोला, स्त्री, (रुकाष्ोल + टाप्‌ ।) वकडच्तः।

|
|

रके

दव्यमरः | पाठा। इति राजनिर्धण्टः॥ खक्रादि
इति भाषा (चस्याः पयाया यथा ॥
(“म्बद्ाम्ब्क पाठा कुचेला पाचिका ।
सुकाला वरा तिक्ता पाचीनौका शिवावुका"॥
इति वैद्यकरलमाला ॥)

रकाः, पै, (रकमहः। “उनत्तमकाभ्याञ्च' ।५।४ ।
€° इत्यनेन सिद्धम्‌ |) रकदिनम्‌ । इति वयाक-
रणम्‌ ॥ (यथा, मनुः ५।५< ।
“अन्यक्‌ सञ्चयनादस्रां च हमेकाइमेव च"? ।)

रकाहारः, पै, (रकः न दितीय अहारः) रक-
दिनच्छेकवारभो जनम्‌ । यथा ।
““रकाद्ारः सदा कायौ न दितीयः कंदाचन |
पण्थेङगश्ायिनी नारी विधवा पातयेत्‌ पतिम्‌” ॥
इति खदधितत््व्टतसप्तिः ॥

रुकीयः, चि, (रुकस्मिन्‌ तिषतौति । रक +|)
रकपत्तः। सहायः सहभावी । इति चिकारडशेषः॥

रुकोदिष्ट, ज्ञ, (रुकः पेत ख्व उदिष्टो यच।) परेतो-
द्‌ श्यकश्रादम्‌। यथा । गोभिलः अथेकोदिष्-
मेकं पविचरमेकोऽष्यैः रकः पिण्डो नावादनं नाम्नो -
करं नाच विशे देवाः खदितमिति त्िप्रश्नः
सुखदितमिति प्रद्यत्तरम्‌। उपतितामिगयत्त्य -
स्थाने अभिरम्यतामिति विसर्गऽभिरतोऽसीति
प्रतिवचनमेतत्‌ प्रेतश्रादधमिति ॥ #॥ रुतत्‌ प्रेल-
आआद्धमिन्युपसं हारात्‌ र्कं प्रेतसुदिश्य यदीयते
श्राद्धं तदेकोदिटभिति वैदिकप्रयोगाधीनं
यौगिकम्‌ । अतरब प्रतिसांवत्सरिकस्य नेको
दिधत्वं किन्त्वेको दिदविधिकत्वं अकरार्यकयाददिद-
लरूपसङ्गेतितपविचेकयप्राप्तौ रकं परविच्मिति
पुनरभिधानसार्थंकत्वाय तदवयवेकदलपरम्‌।
नावाहनं नाम्रौ करणमिति निषेधयोः पोर्नबा
पर्य्यादम्नौ करणपन्वकालीनं प्रधानसम्बन्धि श्राड -
खचोदिष्टं श्रादधार्थावाहनमेव निषिध्यते न त्व-
पधानसम्बन्धि पिढटयच्नवदित्यतिदेशप्राप्तं पिण्डा
थावाइनभिति । रतेन पिण्डार्यावाइननिषेधो
मेधिलोक्तो हेयः। अत्राममौ करणनिमेधेन ङत-
शेषस्यालाभे ङत्रोषं दत्वा पाच्रमालभ्य जपति
एथिवी्यादि खादय इत्यन्तद्वोक्तपाच्रालम्भन-
स्यापि बाधः । आनन्तर््याभावात्‌ अग्टतमिति -
मन्ललिङ्विरोधाच। खदितमिति ठक्िप्रश्न डति
द्पताः स्थ ड्ति टभिप्रश्ने खदितमिति प्रश्रः।
कुश्मयत्राद् णपच्ते तु प्रतिवचनाभुपपत्या प्रश्न-
स्थापि निरत्तिः। अत्तग्यशब्दस्थाने उपतिरता-
भिति प्रयोगः अच्रोपतिताभित्यनेन अन्नादिक-
भिव्यस्यान्वये अस्लि्स्य अन्वयानुषपत्चा तस्या-
प्यप्रयोगः। अतर ॒पिदढदयितायामन्नादिकमुप-
तिषतामिति लिखितम्‌ । अभिरम्यतामिति वाजे
वाजे इति स्थाने अभिरम्यतामित्यनेन विसजेन-
मिति। रखतदिति यन्बौक्घेतिकत्तद्यताकश्राडमि-
त्यथः । प्रेत शाद्धं प्रेतस्य राद्धं न तु पान्बंण विज्ञतिः
त्वेन प्राप्तपिदलोकरूपपितुः आ्राद्ं अकछ्लतसभि-
गोकर्णस्य तथाविधपिढत्वाभावात्‌ । अतखवै.-
तच्यायमूलकमेवाखलायनय्यह्यपरि शिद्ेऽपि पिट-

रका

शब्दं न युञ्जीत पिटटदहा चोपजायते इ्युक्तम्‌ । |

अतरख्व विष्णना प्रेतस्य नामगोचाभ्यां दत्तात्त-

य्थोदकेष इत्यत्र पेतनामगोत्राभ्यामित्यनेन पेत- |

स्येत्यक्तं न तु सम्बन्धिनि इत्यक्तम्‌। तत मन्ते

प्ाप्तपिढलोकोपाधिकण्व पिद्टपदस्थाने प्रेत- |
पदोहो न तु खभिखात्तादयुपाधिके णवमभिलाप- |
वाक्येऽपि सम्बन्धित्वेन नोल्ञेवः किन्तु परेतत्वन |

ष्सम्बन्धिनोऽपि मटच्छाचादेरपि प्रतश्राद्धाधि-
कारित्वात्‌ ¦ सांवत्सरिकश्चाद्धे रकोदिदटविछ-
तौभरूते$पि प्राप्तपिदटलोकोपाधिकपिद्टपदवन्मन्त्
अभिलापे च सम्बन्धिवो धकपिटत्वेवोक्लेः ।
रवश्च देवताभ्यः पिटटभ्यश्च इत्यच न प्रेतपदोह
पिदटपदस्य दिवयपिढ परत्वात्‌ । रवं नेकवचनोहो
$पि वथा मध दयौरस्त नः पिता इयस्य यौः खगः
पिता पितेव सव्वेस्याधिगम्यत्वात्‌ मध्वस्त॒ मध-
मयी भवलिति माष्यव्याखाने द्यौरिति पितेति
पदयोः सामानाधिकरण्य प्रतीयते अच च दयु
पिदत्वयोभेदे$पि सामानाधिकररेनाभेदावगमात्‌
दिवः पिढसाधम्मपप्राप्िरिति पिढपदं पिट-
तुल्यपरं न तु जनकपरः प्राप्तपिटढटलोकपरं वेति ।
तेना मन्ते पितेत्येव वक्तव्यं न तु पेतपदोहः।
नवा पि्टश्दः न युञ्जीत इत्यनेन निषेधः। णव-
मामावेति मन्त्रे पितरा इत्यच नोहः । णवं छदधि-
आाद्धेऽ्येतेषु नान्दीमुखविष्टेषणं न देयभेवेति ।
अन्यच सन्वेचरोत्सगं वाक्ये मन्ते च पिढपदप्रयोग-
निषेधात्‌ परेतपदो हः काय्यैः। विष्णः । रकवन्म-
न्लानूहेत रकोदिषे इति कवत्‌ रकवचनवत्‌
यथा स्यात्तथोहेत यथा पवित्र स्थो वेव्णवयावित्यच
पविचासि वैष्णवीति र्वं विष्णोमेनसा पते ख
इत्यच्रापि प्तमसीति। अच पितरो मादयध्वं
यथाभाग मा ढषायध्वं इति मन्त्रे च पेत-
मादयख यथाभाग मा ढषायख इद्धम्‌ । अमी
मदन्तः पितर इत्यत्र अमी मदत्‌ प्रेत इति।
इषायिषत इत्य डषायिष्टेति । खत पितर्‌ इति
पिग्डार्थावाइनमन्त्रे णड पेत इति । सौन्ास
इत्र सौम्येति । दन्तासभ्यमित्यच देयसभ्य-
मिति। नियच्छत इत्यत्र निथच्छेति । नमो व
इत्यादिमन््ेषु पितर इति स्थानचतुद्धये प्रेते
बयद्यम्‌। णवं व इत्यच्र ते इति । चऋप्रीःप्रायने
येभ्य इत्यच्च यदत इति। तेषामित्यच् तय्येयद्यम्‌।
शतदः पितर इयच्च तु प्रेता इति विक्लतावृहो
नतु बडवचनस्य। ण्तद्ः पितरो वास इति
अनल्त्यन्‌ एथक्‌ ए थक्‌ इति ब्रह्मपराणेन प्रकता-
वेव परान्बेणे पिच्रादिष प्रद्येकमेतद्ः पितर इति
बडव चनान्तमन्त्परयो गात्‌ अचानथक्येन तदि
क्ञतावेको दिष्टेऽप्यसमवे ता्थ॑बड्व चनस्येव॒ यक्त-
त्वात्‌ । ततश्च प्रतौ समवेताधंसयेव वितावृडः।
सांवत्सरिके तेकवचनस्यैवोद्ो न तु पिदटपदस्य
च्च प्राप्रपिटलोकत्वेन तस्येव युक्तत्वात्‌ । रतिः ।
“प्रेता यदु च्छि ग्रहे पय्यषितच्च यत्‌]
दम्प्योक्तरेषश्च न भुद्नीत कदाचन” ॥
उच्छिष्टं पाकपाते अवशम्‌ । ग्रहे उपरागे

रको शिका, स्त्री, (रका मुख्या उशिका कमनीया |)

खज, ऋ ड दीप्तौ इति कविकल्यदुमः॥ (भादि-

खज, ऋ कम्पर। इति कविकल्यनुमः। (श्ादिं-पर-सकं

रज

पथ्ैषितं स्थितम्‌ । दभ्प्यो राख्मखामभिनो्मोजना- |

नन्तरं पाक्स्थाल्यामवशिद्धमिति आराडचिन्ता-
मणिः॥ यत्त देवलवचनम्‌।
“रको दिष्टस्य शेषन्तु बराह्मणेभ्यः समुत्सजेत्‌ ।
पश्चात्‌ खयञ्च मुञ्जीत पनर्मङ्गलभोजनम्‌'”
इति । तस्येको दि शरं ब्राद्यणेभ्यः समुत्सजेत्‌ न |
त्ववशेषयेत्‌ पनमंङ्लभोजनं पाकान्तरलछताच्नं
भ्ञौते्यन्वय इति ॥ # ॥ तत्करणकालो वथा ।
ब्रह्मपराणम्‌ |

पर्वा माटकं आआद्धमपराहेतु पेद्धिकम्‌। |
खकोदिषन्तु मध्याङ पातरद्धनिभित्तकम्‌'” ॥
मध्याङ़ तु विग्रेषमाडइ कालमाधवीये व्यासः।
“कुत प पथमे भागे रको दिद्टमुपक्रमेत्‌।
चछावत्तनसमीपे वा तचेव नियतात्मवान्‌'” ॥
्ावत्तनं पञ्िमदिगवखितच्छायायाः पुतव्बेदिग्‌-
गमनारम्भकालः । तत्समीपे कुतप शेषदण्डे ।

यदाद गोतमः।

“खारमभ्य कुतपे श्रां कुर््यादासौद्दिगं बुधः ।
विधिन्नो विधिमाख्याय सौदिणन्तु न लङ््येत्‌”।
तेन पयु्बैदिवसीयकुत परौ हिणयोन्तत्तत्तियेर्लाभे
परत्र कुतपरमाचलाभे अज्ञोपच्तेऽपि पून्बदिने|
रकोदि टं उभयप्राप्तानुरो धात्‌ । पू्बेदिने कुत- |
प्रालाभे प्रर तल्लाभ छष्णपत्त$पि परदिनरव
समापिकालादारम्भकालस्य बलवत्त्वात्‌ । तथ। च
बौधायनः ।
“यो यस्य विदितः कालः कम्मेयस्तदुपकरमे ।
तिधिर्याभिमतासातु कार्य्या नोपक्रमोल्िता"?
उभयचर कृतपमात्रालाभे खुक्तपत्ेऽपि पन्बेदिने
समाप्निकालनुरोधात्‌ प्बैदिने रौह्िणालाभे
परच् सप्रममुह्वत्तलाभे कछष्णपच्तेऽपि परदिने
मध्याङानुरोधात्‌ । इति श्रादतत््वम्‌ ॥ # ॥
रको दि टविधिकसांवत्छरिकश्रादम्‌ । यचा,
“रको दिष्ट एरावश्यं तदशेषं वदे टश"? ।
प्रथमं निमन्तं पादप्रच्तालनं खासनं खद्य अमुक-
गोचरस्य मत्पितुरसु कदेवशम्मेणः परतिसांवत्‌
सरिकमेकोदिषटं श्राद्धं सिद्धान्नेन यश्राखहं करिष्ये
श्राडकरणानुक्ञायनम्‌ । असनं खध्यैः । गन्धादि
दानं नित्यश्नाद्धम्‌ । अन्नसङ्कल्यनं जप्यं निवीती
उत्तसाभिमुखीग्यातिथिश्राडं क्यात्‌ । तत्तत
च्ञात्वा दकच्तिणाभिमुखो वामोपवीती उच्छ
समीपे ये खभिदग्धा इति अन्नविकिरणम्‌ । ॐ
अमुकगोत्र मत्पितरमुकदेवश्रम्भन्‌ ख्तत्ते जल-
मवने निच्व ये चा त्वामनुयांश्च तमनु तस्तौ ते
खधा। इति रेखोपरि दच्तिणासुखवारिधारादा-
नम्‌ । इति गारुड २२३ अध्यायः ॥

इक्तवि रेषः। इति रनमाला | खाक्रादि इति भाषा।

च्ा-अकां-सेट |) ऋ मा भवान्‌ रजिजत्‌ । ख
रजते | इति दुर्गादासः ।

र्णं

इन्त। इति दुर्गारास. ॥
| ण्ठ, उ बाधने | इति कविकल्यदमः॥ (शादि-यातं
। सक्ष-सेट्‌ ।) बाधनं विहतिः! ख र्ठते वल्छर

लोकः | इति दुर्गादासः।

| रुडः, चि, ( दलति । इल खभ्रे। अच्‌। डलयो

रेक्म्‌ । यदा आ सव्यतः ईंद्यते । ड स्ततौ ।
घञ्‌ ।) वधिरः । इत्यमरः ॥
(मेषः| यथाह कात्यायनः ।
“खेडवराहेषुदधासा प्राचो विष्णुः" । )

खुडकः, परः (रुड़ + खाथ कन्‌। यदा इकति र्लयति
वा इल + णल्‌ ।) मेषः । इयमरः ॥ वनच्छगलः ।
इति चिकार रषः ॥

| रुड्का, सत्री, (णडकस्य स्त्री । अजादित्वात्‌ टाप्‌ ।

च्िपकादित्वज्नत्वम्‌ । ) मेषी । इत्यमरटीकायां
रायमुकुटः ॥
रुड्गजःपु, (ण्डो मेष खव गजो यस्य भञ्ञकत्वात्‌ |)
चक्रमद्‌कः। इव्यमरः॥ चक्न्दिया इति माषा ।
अस्य॒ शगुणाः। वायकपकुषत्वग्दोषगुल्मोदर-
सोगाश्रानाशित्वम्‌ । कटुतवद्च। इति रानवक्षभः
(पर्य्यावाः यथा
“चक्रम प्रपुन्नाटो ददुप्नो मेषलो चनः ।
पद्माटः स्यादेडगजञ्क्रौ एत्राट इत्यपि"
इति भावप्रक्ञाशस्य पुब्ब ण्डे प्रथमे मागे ।
गणाश्वास्य चक्रमद शब्द छेयाः ॥
अवहारो यथा,
“सलोमशः सैडगजः करजः?” ।
इति चरके खचस्थाने दतीयेऽध्याये ॥)
र्डमूकः,चि, (रुडो वधिरो मूकख ।) वधिरः मूक ।
वक्त ओतुमशिदितः | वाकश्रतिवजितः । इ्य-
मरः 1 शठः | इति मेदिनी ॥
र्डक, क्ती, (इड + उलकादयश्चेति ४ । ४१ । उणा-
दिद्धचेण साधु। निपातनात्‌ खम्‌ |) रड्कम्‌ ।
इति भरतो दिरूप्रकोषख ।
र्डकं, ज्ञी, (दइद्यते इति । ““उलकाद यश्च 8।४१ ।
उशणादिद्धचेण साध॒।) अन्तन्यै्तकोकसकुडाम्‌ ।
इत्यमरः ॥ कीकसभिव कीकसं यत्‌ कुद्यम्‌ द्िटा-
बेडा इति स्यातमिग्यन्ये । इति सारन्दरौ ॥
कीकसमस्थि ण्तत्‌ काष्ठादिकठिननव्योपल्तणं
कौकसमिव कीकसं किलिञ्जादीति मधुः
५“मध्यसंस्थापिताख्यादि कु्यमेड्‌ कमुच्यते'? ।
इति माधवः। (यथा महाभारते वनपन्बेणि ।
“र्ड़कचिद्का एथिवी न देवग्टहभूषिता” ॥
श्वस्य शब्दस्य एैर्वमपि दृश्यते महाभारते ३ ।
१९९० ।६द। यथा,
रुड्कान्‌ पूजयिष्यन्ति वजेविष्यन्ति देवताः
श्रूद्ाः परिचरिष्यन्ति न दिजान्‌ यगसंच्तये”* ॥)
्डोकं, की, ण्ड़कम्‌ । इति भरतष्टतदिरूपकोषः॥
र्णः, पै स््री, (रति दतं गच्छतीति। इ +बाङल-
कात्‌ णः) हरिणः इति राजनिषेगटः॥ म्टग-
विेषः। इत्यमरः ॥ अस्य मांसगुणाः । कषा-

यत्वम्‌ । मधरत्वम्‌ पित्तरक्तकफञ्चरनाशित्वम्‌ ।

सेट्‌ ।) ऋ मा भवान्‌ रुजजित्‌ । रुजति वाय॒ना

संग्रादित्म्‌ । रोचनत्म्‌ । ह यतम्‌ । बलकारि-

र्ध

त्वद्व । इति राजवल्लभः ॥ (यथा मनुः ३। २६९ । |

“दख दटावेणस्य मांसेन रौरवेण नैव तु" |

] ८८ + त्ति ५ 2१
च्यस्य लच्तणं यथा ॥ “रयः छष्णः प्रकोत्तितः ` ।
इति भावप्रकाशस्य पव्वेखण्डे २ भागे ॥)

र
रर

“रुधान्‌ ताश नवतः स मुनिर्ययाचे'" |)

| ख्धः, [स्‌ ] की, (रध्‌ + असुन्‌ ।) इन्धनम्‌ । इव्य-

मरः ॥ (यथा गीतायाम्‌ । ४ । ३७ ।
“ययेधांसि समिदोऽभिभेससात्‌ कुरुतेऽन्जुनः'"॥)

रणकः, प, (खण + खार्ये कन्‌ । ) ण्णः । इति श्रन्द | धतुः, चि, (रध्‌ द्धौ “रधिवद्योखतुः" ९। ७<

रन्नावली ॥ |

रखणतिलकः,पु, (खणो म्टग स्तिलकमिव यस्य । चन्द्रस्य |

उशादिद्धतेण चतुः।) वदधितम्‌ । डडधियक्तम्‌ ।
इति शब्द्र लावली ॥

र्द
ऋछमवातनाशि्वञ्च । इति राजनिधैगटः ॥ अस्य
भेदकत्वगुणोऽप्यत्ि ॥ शरेतीर गुणाः । कदुतवम्‌ ।
तिक्तात्म्‌ । उष्णत्वम्‌। कफात्तिज्वरवाय॒कासना-
शत्वम्‌ । रसा हतवद्च । इति र'जनिषेगटः ॥ अस्य
मूलगुणाः। श्रूलव युक फनाशित्वम्‌। खुककारित्वश्च।
इति राजवल्लभः

म्टगाङ्त्वात्तथात्वम्‌।) चन्द्रः। इति हारावली ॥ | णधतुः, युं, (रध + “रधिवह्मो खतुः" । ९।७६ ।
ख्यभ्त्‌, पै, (खगं बिभर्तोति। खण +भ्ट + िप्‌ |) उणादिः चतुः) एरुषः। ऋभभिः। इति मेदिनी ॥
चन्दरः। इति हेमचन्द्रः | | रखधितः, चि, (र्ध ड्डौ-+क्त।) बदितः। ददि

र्तं, चि, (खा + इण + क्त |) आगतम्‌ । इति मेदिनौ॥ | प्राप्तः । इत्यमरः ॥
कन्दरवर्ग युक्तम्‌ । इयमरः । (च्छियां खनी खता। | रनः, [ स्‌ ] जली, (रति गच्छति पायच्ित्तेन। इण्‌

पाणिनिः 8।२। ३९॥)

खतः, ए, (खा सम्यक्‌ ख्ति गच्छतीति ¦ खा+दण्‌
+क्त) ग्टगः। इति शरब्दरल्नावलो॥ क्दरवणेः।
इति मेदिनो।

र्तद्‌, चि, (इण्‌ + ^रतेस्तट्‌ च'' इति उगादि-
दछतेण १।१३२ । अतो ऽदि स्यात्तश्य तुडागमः।)
एसोवत्तिवाचकसव्यनामशन्दः। इति व्याकर णम्‌ ॥
र्ड्‌ इति भाषा
(“रुते वयममी दाराः कन्येयं कुलजीवितम्‌ ।

अगसीत्यसुन्‌ नुड़ागमचख ।) पापम्‌ । अपराधः ।
इति मेदिनी ॥ जिन्दा । इति शब्द्रन्नावली ॥
(“रनेनिदत्तन्दरियङत्तिरेनम्‌
जगाद भूयो जगदेकनाथः ॥
इति रघुः । ५।२३॥)
खरका, स्त्री, टणविद्ेषः। तत्पय्थायः। गुच्मूला र
श्वी र ग्रा 9 शरी ५। यथा भागवते
१।२।९१८।
“चतुद रं नारसिंहं विभनद्‌ रै येन्रमूच्जितम्‌ ।

(खुक्ञरक्तेरण्डयोः पर््यायगुणा यथा,--
“शरएक्ञ रण्ड ्ामणडश्चिचो गन्धन्वैहस्तकः |
पञ्चाल व मानो दीधेदग्डोऽप्यदण्डकः ।
वातारिस्तरुणश्चापि रुवुकश्च निगद्यते ॥
रक्तोऽपरो रुकः स्याद्‌ रवृको रवृस्तथा ।
व्यात्रपच्छश वातारिश्चरुत्तानपचरकः ॥
खरण्डयम्मं मधुरसुष्णं गुरु विनाशयेत्‌ ।
श्रूलश्ोधकटीवस्तिशिरःपीडोदरज्वरान्‌ ॥
ब्रभ्रश्वासकफानाइकासकुदाम मारुतान्‌ ।
ररण्डपचं वातघ्नं कफक्रिमि विनाशनम्‌ ॥

मू चर्च्छहर श्चापि पित्तरक्तपरको पनम्‌ ।
वाताय्यग्रदलं गुल्मं वच्तिश्रूलदरं परम्‌ ॥
कफवातकरिमीन्‌ दन्ति ढदिं सप्तविधामपि ।
ररण्डफलमव्यषां गुल्मग्रू लानिलाप हम्‌ ॥
यक्तृशरीहोदसार्ीघ्नं कटुकं दौपनं परम्‌ ।

इति कुमारे ६। ६२ ॥ “रतान्‌ महाराज विष्रोष-

धर्म्मान्‌" । इति गुद्धितत््वम्‌ । उक्ञम्य पादुक्तौ |
'दितीयाटौस्मेनः' २।४।३७। इति ण्णारेश्र

ददार करोर्वचतस्येरकां कटछद्‌ यथा|)
अस्य गुणाः । दिमत्वम्‌ । गुक्ररृदडिकारित्वम्‌ ।
चनच्तुहितत्वम्‌ । वातको पनत्वम्‌ । मू चछलच्छाप्मरौ

तदवन्मज्ना च विड़भेदी वातश्चेष्रोदरापहः' ॥
इति भावप्रकाश्रस्य पन्बेखणग्डे प्रथमे भागे ॥
“सतिक्तोषगमेरग्डतैलं खादु सर गुर ।

स्यात्‌ । यथा “व रनामाश्रमधम्म नियङ्कः'
इति शाकुन्तले प्रथमाङ्कः ॥) [ देमचन्द्रः ॥
रख्तनः, पु, (आखाङ्‌+इ +तन |) निश्वासः । इति
ख्तदठि, वय, (इदम्‌ + ““इदमोर्दिल्‌ । ५।३।१६।
इति हिल्‌ ततो “रतेतौ रयोः ५।३।४।
इति रण्तादेश्रः।) रख्तस्मिन्‌ काले सम्प्रति ।
इत्यमरः ॥ (यथा भागवते १।१७ । ४२ ।
“स ख रुत दय्यास्त खासनं पार्थिवोचितम्‌" ।}
खतश्रः, पै, (इग्‌ + “इयस्तशन्तशसुनौ', द्‌ । १४९।
इति उगादिद्ध्रेण तशन्‌ ॥ ब्राह्मणः । इतयु-
णादिकोषः॥
रुताः, [ स्‌ ] ए, (द्‌ + “इस्त शन्तशर सुनौ'"
३। १४९ इति उणादिद्धतरेण तश्र सुन्‌ । ) ब्राद्मणः।
इद्युणादिकोषः ॥
खतावत्‌+चि, (रतद्‌ + “यत्ते तेभ्यः परिमाणे वतुप्‌”
५।२।३€ । इति परिमाणे वतुप्‌ । (खतत्परि-
माणम्‌ । इति अकरगम्‌ ॥ (वथा रघः २।५१।
“रतावदु्का विरते ग्टगेन््े
प्रतिखनेनास्य गदहागतेन"' ॥)
शध, ठ, खडधौ। इति कविकल्यदगमः॥ (भ्वादि
ऋात्छ-अक-सेट्‌) उ खधते। इति दुर्गादासः ॥
(यथा मनुः ४। १७० ।
“दिंसारतख्च यो नियं नेहासौ सुखमेधते” ।)
र्धः, ए, (इध्यतेऽनेनाभिः। इन्ध + “इल” ३ ।
३।९२१ । इति करणे घन । अवोरैधौ मपय
हिमश्रथया" इति घनि गज्लेपो गुणः निपा-
तिवः॥) इन्धनम्‌ । इत्यमरः ॥ जालानि काठ
इति भाषा। (वधा स्षौ€।य्द

दाषपित्तश्ोणितनाशि त्वञ्च | इति राजनिघण्टः ॥
(यथा वेद्यके,
“रका शिशिरा ष्या चक्तष्या वातकोपिनी ।
मूचरच्छाश्सरौदाद पित्तणोणितनाशिनी'" ॥
खषा यत्र यवङ्कियते तद्यथा, -
५निव्वैपणः स्याच्नलमेरका च'' ।

इति चरके खूचस्थाने टतीयेऽध्याये ॥ “र्रका
इोमलः'" । इति चरकस्य शिवदासीयटीका ॥)

ररङ्कः, पै, (खरति सम्यक्‌ रमति यः। आ +ईर-
गतौ कभ्यने + अङ्गच्‌ ।) मद्यमेदः । शङ्का इति
ख्यार्तः । अस्य गुणाः । मधुरत्वम्‌ । लिग्धत्वम्‌ ।
विष्टभ्भित्वम्‌ । शौतलत्वम्‌ । गुरुत्वञ्च । इति भाव-
प्रकाशः ॥

शरण्डः ध, (ण्रयति वायुम्‌ । अ + र गतौ कम्पने
च + वाडलकात्‌ अग्डच्‌ ।) रच्तविशेषः । मेरेण्डा
डति माषा । तत्पय्धायः। व्याघ्रएच्छः २ गन्धर्वै
दस्तकः द उरुवृकः 9 रुवृकः ५ चित्रकः € चदु
७ पञ्चाङ्गुलः < मण्डः € वद्धमानः १० व्यडम्बकः
१९ । इत्यमरः ॥ उरूवु कः १२. रुवृकः १३ रूव॒कः
१४ रवकः १५ वुकः ९९ अमण्डः १७ अमण्डः
१८ व्यडम्बनः १९ । इति तद्रौकायां भरतः ॥
कान्तः २० तरुः २९ शुक्ञाः २२ वातारिः २
दीघेपच्रकः २४ । इति राजनिघेगटः ॥ अस्य
तलस्य गुणाः । मधुरत्वम्‌ । गुरुत्वम्‌ । अतिष्येष्र

वद्धनत्वम्‌ । वातरक्गुल्म हद्रोगजीणज्वरनाशि-

त्वञ्च । इति राजवल्लभः ॥ अपि च । कऊमिदोष-
सकलाङ्गग्रलकुद्टना शित्वम्‌ । खादुत्वम्‌ । रसाय-
नोत्तमत्वम्‌ । पित्तप्रको पनतम्‌ । तिद पनत्वम्‌ ।

बरभरगुल्मानिलकफानुदरं विषमज्वरम्‌ ॥
रुकशोफौ च कटीगुद्यकुकःएषटा श्रयाञ्जयेत्‌ ।
तोच्तणोष्णं पिच्छिलं विखं रक्तेरगडोद्धवन्त्विति"?
इति श्राङ्कधरस्य पुव्बखण्डे चतुधऽध्याये ॥
“रुरण्डतलं मधुरसुष्णं तीं दौपनं कदुकषा -
यानुरसं खलं खोतो विशोधनं तवं ष्यं मधुर-
विपाकं वयःख्यापनं योनिष्क्रविश्रोधनमारो-
ग्यमेधाकान्तिरू्रतिबलकर वातकफ हरमधोमाग-
दोषदरश्च"
इति सुश्रते खचस्थाने पञ्चचत्वारि ए्रत्तमेऽध्याये ॥)
खरण्डकः, प, (खुरग्ड+खायं कन्‌ |) रख्रण्डडच्तः |
स्ति भरतो दिरूपकोषश्च | (खरणडशन्द्‌ ऽस्य
विष्णेषो ज्ञेयः ॥) .
ररण्डजं, चि, (खुरण्डात्‌ खरग च्तात्‌ जायते इति।
खरण्ड + जन्‌ + ड ।) ररण्डडन्तजातस्‌ । तत्तेलं
खेद मभ्ये ओेखविरेचकम्‌ । यथा ।
“चू ग मध्ये चित्‌ चूण खोर से कारवेल्लकम्‌ ।
लेदेष्वेरण्डजं तलं पलेष्वेव हरीतकी '” ॥
इति वाभटः ॥
(“रर्ग्डजं घनद्धापि खादुमेव ग्टदुः र्तम्‌ ।
इद स्तिजद्वाकच्युरुरूलानादविवन्धनुत्‌ ॥
ऋअनाद्ाोलवान्तारटकञ्ञी होदावन्तश्रूलिनाम्‌ ।
वातपित्तविकाराणां विदध्याच्च परश्रान्तये ।
तीच्छणोष्णं पिच्छिलं विखं रक्तौरण्डसमुद्धवम्‌'” ॥
इति प्रयमस्याने अद्टमेऽध्याये इारीतेनोक्तम्‌ ।)
ररग्डपचिका, स्त्रो, (खर गडस्य पचमिव पत्रमस्याः)
दन्तीटच्तः | इति राजनिघंरटः |
ररग्डफलला, स्त्री, (ररग्डस्य फलमिव पलमस्याः।)

श्ल
दन्तीच्तः । इति राजनिर्घरटः॥
(स्याः पर्याया वथा,
“"लघदन्तो विशल्या च स्यादुदुम्बरपर्येपि |
तथेरण्डफला शौघ्रा श्येनघरटा घ गपिया ।
वाराहाङ्गी च कथिता निकुम्भ मकूलकः
इति भावप्रकाशस्य पव्बखण्ड प्रथमे भागे ॥)
ररण्डा, स्त्री, (खा +र + बाहलकात्‌ अणडच्‌ +
टाप्‌ ।) पिपली । इति शब्द्‌ चन्तरिका ॥
णन्वैीरः, ए, (णरणमिति। खा + इर्‌ + सम्पदादि-
त्वात्‌ क्षिप्‌ । खरं टेणोति वारयति वा। डज्‌ +
बाङलकात्‌ उग्‌ |) ककंटीमेदः। तत्पर्य्यायः ।
व्यालपरचार लोमशारे स्थला 8 तोयफरला भ
इस्तिदन्तफला ई ककंटी ऽ । खस्य गुणाः| पित्त-
इरत्वम्‌ । सुश्ौतलत्वम्‌। मधुरत्वम्‌ । मूचामय-
घनत्वम्‌ । रुचिप्रदत्वम्‌ । सन्तापमूच्छौा परत्वम्‌
दिदाढलत्वम्‌ । अतिसेवितश्ेत्‌ वात प्रकोपका-
रित्वच्च। इति राजनि्धशटः॥
(““रब्बोरुकं खादु श्रोतं सन्तारं कफवाज्ञत्‌ ।
नातिपित्तकर रुच्यं दीपनं दाइनाश्रनम्‌” ॥
इति प्रथमस्थाने द श मेऽध्याये इ रीतेनोक्तम्‌ ॥
““चपएषेव्वारकं खाद्‌ गुरु विष्टम्भि शौतलम्‌ ।
रुव्वारकञ्च सम्पा दाद ष्णालमात्तिनुत्‌"" ॥
इति खचस्थाने सप्तविं शेऽध्याये चरकेगोक्तम्‌ ॥)
खुलकः, चि, (खलति विग्र हादिस्थत्ते खात्मानं च्िप-
तौति इल्‌ + रुल्‌।) मेषः। इति राजनिघंशटः॥
ण्लङ्गः, ठ, (खरङः + रस्य लः |) मव्छभेदः। रायकड़ा
दति भाषा । रायखंड़ा र्लाङ्गा इत्यपि स्यातः ।
स्य गुणाः। मधुरत्वम्‌ । ठष्यत्वम्‌ । संग्राडित्वम्‌।
कफवातनाशित्वम्‌ । मेधामि एष्िकारित्वम्‌ । शौ-
वलत्वम्‌ । गुरुत्वम्‌ । श्ञपरप्रसादनत्वद्ं । इति
राजनिघंरटः ॥ (यथा वैद्यकचकपाणिछतदब्यगुगो
मांसवर्गाधिकारे ।
“रुलङ्गः दिग्धो मधुरो गुरु विद्टम्भिश्रौतलः'” ॥)
र्लबालु, ज्ञी, (ख्लतीति । इल प्रेरणे पचाद्यच्‌ ।
टाप्‌ । रुलेव बलते। बल प्राणने। बाड्लकात्‌
उश्‌ । ख्यापोरिति कखः) रलबालुकम्‌। इति
श्राब्द्र लावली | (यच यवङ्कियते तद्यथा, रो्रा-
दिगये।
““सेलबालु परिपेलवमो चाः" ।
इति वाभटे इतस्थाने पश्चदगेऽध्याये ॥)
रलबालुकं, ज्ञी, (खलबालु + खाये कन्‌ ।) सुगन्धि-
बव्यविश्चेषः । लालुक्ता इति ख्यातम्‌ ! तत्पर्यायः ।
शैलेयम्‌ र छगन्धि २ इरिवालुकम्‌ 8 बालुकम्‌ ५
इत्यमरः॥ इरिवासुकम्‌ € । इति तद्रौका॥ ालु-
कम्‌ 9 खल्ववालुकं ८ कपित्थत्वक्‌ <€ गन्धत्वक्‌ १०
कुगन्धि १९ । अस्य गुणाः । अन्यग्रत्वम्‌ । कषा-
यत्वम्‌ । कफवातमूच्छातिज्वरदाहनाशित्वम्‌ ।
परमरुचिकारित्वञ्च । इति राजनिघेरटः ॥
कक्रोलसदटगरं कुगन्धि ॥ अस्य पर्य्यावगुणाः ॥
५रलबालकमैलेयं सुगन्धि इरिबालकम्‌ ।
रेलबालुकमेलालु कपित्थं पचमीरितम्‌ ।

॥
॥

२९९
र्व

न्ति कणडत्रगच्छदिंटट्‌कासारुचि्टुजः ॥
बलासविषपित्ताखकुषमू चगद क्रि मौन्‌” |
इति भावप्रकाशस्य पुव्बैखगडे प्रथमे मागे 1)
ख्लविलः, प, रेलविलः। कुवेरः | इत्यमरटीका ॥
रला, स्त्री, (इल्‌ + अच्‌ + टाप्‌ ।) फलतत विररोषः।
रखन्ताचि इति भाषा | तत्पर््यायः। बड्लगन्धा २
रेन््री र द्राविडी ९ कपोतपर्णं ५ बाला बल-
वती 9 हिमा उ चद्धिका € सागरगामिनी १०
गन्धालीगभेः १९ र्लीका १२ कायस्था १३। इति
राजनि्रटः॥ सा दिविधा खषा । गुजराटी
रलाचिड्ति भाषा। स्थला च| वड़ रलाचि इति
भाषा। आद्यायाः पय्थायः। उपकुिका ९ तुल्या
रकोरङ्गो रे चिएटा९ चटिः ५। इव्यमरः।
वयस्था & तौच्छणगन्धा ७ द्ष्ला < विपटी
€। इति रनमाला॥ दितीयायाः पयायः ।
एथ्वीका २ चन््रवाला ३ निष्कुटिः 8 बड़ला
५। इत्यमरः॥ स्थूला € मालेया ७ ताडका-
फलम्‌ <| इति रलमाला ॥ रलादयगुणाः ।
प्रौतलत्वम्‌ । तिक्तात्वम्‌ । उव्णत्वम्‌ । सुगन्धित्म्‌ ।
पित्तरोगकफनाशरित्वम्‌ । हनोगकारित्वम्‌ । मला-
त्तिवान्तिपैस्लप्नवम्‌ । स्थविरस्य शुणाष्यतश्च ।
इति साजनिषेणटः | अपिच । शूलकोषबद्-
दष्णाच्छदिंवायुनाशित्वम्‌ ¦ इति राजवल्लभः ॥
खमलाविरेषगुणाः । कपश्वासकासारौमूच-
छंच्छनशित्वम्‌ । इति राजनिघेरटः ॥
(“रुला स्थृला च बड्ला एथ्वीका चिपुटापि च” ।
इति भावप्रकाशस्य पृव्बेखग्डे परथमे भागे ॥)
रलाप्रचः, प, (र लाप्रचभिवाकासोऽस््यस्य ।
अरं ादेरच्‌ |) नागमेदः । इति जटाधरः ॥
(यथा महाभारते शा्तीके पन्वेणि १।३५।६।
«नागरथा पिञ्जरक रलापच्रो$थ वामनः" |)
रुलापर्गी, स्त्री, (खलाया इव पगंमस्थाः । ““पाक-
कति । ४ ।१। ९8 । खोष्‌ । ) . डच्तविग्रोषः।
कांटा चामरुली रखलानौ इति च भाषा । तत्‌-
ीयः। सुवहा २ साखा यक्घरसा 9। इत्य
मरः॥
रलोका, स्त्रो, (खा + इल्‌ + रंकन्‌ + टाप्‌ | दषतीला ।
इति राजनि्धंण्टः। ( दाविडी शब्द्‌ ऽस्या गुणा-
दयो ज्ञातव्याः ।)
ण्व, व्य, (खयनमिति । इग्‌ + “दण शभ्यां वन्‌”? ।
१।५२ । उणादिः वन्‌ |) अवधारणम्‌। यथा।
त्वमेव जानासि। ततृपग्यायः। खवम्‌ र्तुर्‌ एनः
४वा५ इव्यमरः॥व चऽ । इति छथरूतिः॥
सादृश्यम्‌ । इति भरतः । नियोगः। वाक्यपुर णम्‌ ।
चारनियोगः। विनिग्रहः । इति मेदिनो ॥ (खनि-
यागः। यथा “अद्येव” इति मुग्धवेधव्ाकरणम्‌।
खुवकारस्िविधः। विशेष्यसङ्गतः विशेषेण
सङ्गतः क्रियासङृतश्चेति । तच विशेव्यसङ-
तस्य खकारस्य न्यया गव्यवच्छेदोऽथः । पाथ-
खव धनुर्धर इत्यादौ विरेषणे धलुदधरे पाथो-
न्ययाग ववच्छे दानेाधात्‌। घनुद्धरपदस्य उत्‌कछद्ध-

रल्वालु कदुकं पाके कषायं प्रोतल लघु|
11

धनुद्धरे लाच्तणिकत्वात्‌ तथव तात्‌प्यात्‌ |

े

पाथान्ययागस्तादाल्यम्‌ | विशेबणसङ्कतस्य र्व-
कारस्य अयागव्यवच्छेदोऽथेः । शुः पाण्ड र-
ख्व इयादौ विशे्ये शद्धे पाणडरत्वायाग-
व्यवच्छेदबेाधात्‌ । क्रियासङ्तस्य र्वकारस्य
चाग्न्तायागव्यवच्छेदोऽथः। सम्भवाभिपायके
नीलं सरोजे भवत्येव इत्यादौ अन्वयितावच्छेदक-
सरोजत्वसामानाधिकरुणयेन सरोजनौलभवन-
कत्त त्वा्यन्तायागवयवच्छेदबेाधादिति सम्मदायः।)
गमनकत्तरि चि। इति सिद्धान्तकौमुदी (यथा
ऋग्वेदे ६।५९१।२। “ऋजुमतषु ङजिन
च पष्यत्रभिचष्े खरो अये णवान्‌” ॥ अश्च ठै,
यथा, ऋग्वेदे । १।१५८।३। “उप वामवः
शरणम्‌ गमेयं श्रूरो नाज्म पतवद्धिरेवः"" ॥
“एरर शैः” इति माष्यम्‌ । गमने ज्ञी । यथा,
ऋग्वेदे १।१२९ ।३। “खेन सद्यः पर्थेति
पाथिवम्‌' । “रवेन गमनेन” । इति । भाष्यम्‌।)

णवं, व्य, साग्यम्‌। सादृश्यम्‌। यथा । खभिरेवं विपरः।

अभिरिवैत्यैः। तत्‌पय्योयः। वत्‌ २ वाद्‌
यथा ¢ तथा ५ इव९। वतृश्धाने व इति
केचित्‌ पठन्ति। अयं प्रकारः । (यथा, कुमारे ।
६ । ८8 ।
“रुवंवादिनि देवर्षौ पाश्च पितुरधोसुखौ? ॥)
तत्‌पय्यैयः। इत्यम्‌ ₹। अवधारणम्‌ । इत्धमरः ॥
यथा| रखवभेतत्‌। अस्य पय्यायः रखवश्रन्दे लि-
खितः। अङ्गीकारः । अथयपरन्नः। परल्तिः ।
एच्छा | इति मेदिनी ॥
शष ऋ ख गतौ । इति कविकच्यदमः ॥ भ्वादि
आात्म-सकं-सेट्‌ |) ऋ मा भवान्‌ रषिषत्‌।
ख रखषते। इति दुगोदासः।
(यथा, भागवते ९।१४।४१५।
“स त्रै वत ्वष्टमति्तपषते
यः कम्मेणां पारमपारकम्मणाम्‌"" ॥)
पै, परोव्तिपरषः। रतद्शब्दस्य पिके
प्रथमैकवचने रूपमिदम्‌ ॥
खषणः, पै, (इष्‌ + च्यु |) लौहमयवाणः। इति
इलायघः॥ (यथा, भागवते ७ । € । ३९ ।
“कामातुरं इषे शो कभयेवणात्त
त्ते कथं तव पतिं विग्टशामि दीनः” 4)
रुष णिका, स्त्री, (दव्यते ऽनया। इष्‌ गतौ + व्युट्‌ +
खवार्ये कन्‌ ततो टाप्‌ इत्व्च |) खणकारादीनां
तुला । निक्ति इति भाषा । तत्र्यायः। नाराचौ
२ | इत्यमरः॥
रखघणी, स्त्रो, (इष्यते नया, इष + ल्युट्‌ + डोब ।)
ब्रणमार्गानुसारिणी । वेलकार इति भाषा।
तुलामेदः । इति मेदिनी ॥ निक्ति इति माषा ॥
खषा, स्त्री, (इषु श वाञ्छे +टाप्‌।) सच्छा । इति
जटाधरः॥ रुतद्‌शन्दस्य स्त्री लिङेऽपि रूपमिदम्‌॥

रे

रेेकारः। स तु दादशखरवयाः। स्योश्वारय-
सथानं तालु कण्डख । (““ख्देतोः कण्ठतालु" इ-

रेका
व्यक्तः । तथाच श्तायाम्‌ | “रे तु कर्ठ-
तालब्यावोज्चै कौरजो खतौ''॥) स च
खो न भवति । (दिमाचत्वात्‌ दीघेख्िरिमाच- |
त्वात्‌ क्तश्च भवति । उदात्तानुदात्तखरितभेद- |
च्तिविधोऽपि पमः प्र्येकमनुनासिकाननुनासिक- |
भेदाभ्यां षड़्िध र्व)
“हेक्ञारं परमं दिव्यं महाकुण्डलिनी खयम्‌ ।
कोटिचन््रप्रतीकाण्रं पञ्चुपाणमयं सदा ॥
ब्रह्य विष्णमयं वशं तथा र्दरमयं पिये । |
सदाशिवमयं वणं विन्द््रयसमन्वितम्‌"” ॥
इति कामधेनुतन््म्‌॥ (वङ्गोयभाषायाम्‌) तस्य
लेखनप्रकारो यथा,
खकाररूपमध्ये तु किञ्चे तदोद्धेतः।
चन्द्रन्रभानवस्तास माचा शक्तिः कमात्‌ स्ताः।
विधा शक्तिमयी पुब्ब दुर्गा वायौ सरखतो ।
इति वौ डारतन््म्‌ ॥ * ॥ तन्नामानि वथा,
“रेलेव्ना भौतिकः कान्ता वायवौ मोदिनी विभुः।
दत्ता दामोदस्प्रज्ञोऽधरो विज्लतसुख्यपि ॥
च्तमात्मको जगद्योनिः परः परनिबोधछृत्‌। |
च्ानाम्टता कपरदिंश्रीः पौरेणोऽभिः समादरः ।
चिषरा लोहिता राक्ची वागभवो भो तिकासनः। |
मद्ेश्रो दादशशौ च विमल सरखती ॥
कामकोटो वामजानुरं शमान्‌ विजयो जटा? ।
इति "तन््शास्त्रम्‌॥ दन्तान्तः। योनिः। इति
वीजवर्णाभिधानम्‌। (अनुबन्धविशेवः। ययाहइ
कविकल्तद्रमः। (“र्येनादिः स्यादो्निंद्ातन
ञ्रनिट्‌” । रतेन यजादिगणोयत्वात्‌ ^ वसौ |
निवासे इव्यस्य लिटिपभ्टतिषु सम्प्रसारणे छते
उवास इत्यादयो भवेय," ॥ माटकान्यास्े अधरे
न्यस्यतया तदास्ययाप्यभिधानम्‌ । माटकान्धास-
मन्त्रो यथा । “खं नम ओके रे नमोऽधरे"” |
इति ॥)
र, व्य, (रतीति । + इण्‌ + विच्‌ ।) चाङ्कनम्‌ ।
स्मरणम्‌ । आमन्त्रणम्‌ । इति मेदिनी ॥
रेः, (र्ति पराप्नोति सव्वेम्‌ । चद्‌ + इश्‌ + विच्‌)
मद्े्रः। इति रकाच्चरकोषः।
रेकागारिकः, चि,(रकमसदहायमगारं प्रयोजनमस्य |
“रेकागारिकिट चौरः" ३।१।११३ इति इकट
ढदिश्च निपातनात्‌ ।) चौरः । इत्यमरः । खका-
गारवासी ॥
रकाकं, चि, (णकारे भवम्‌ । रकाह + ठक |)
रकादनिष्पन्नम्‌ । रुकदिनान्तरभवम्‌। इति वैद्य-
कम्‌ ॥ (वै्यकगोपालङव्यकविग्ूषगदवतकषाय-
संग्रहे दास्यादिपाचने यथा। “भूतोदथं विषमं
चिदोषजजनितञ्चेकािकं द्याहिकम्‌ ।
काकज्धा बलता प्यामा ब्रह्मदण्डो छ्ताञ्नलिः।
एत्रिषर्णो त्वपामागेक्तथा भ्टङ्गराजोऽदटमः॥
रषामन्धतमं मूलं पुष्येणोत्य यल्तः।
रक्तख्तेण संवेश बडमेका हिकं जयेत्‌” ॥
इति वैद्यक चक्रपाणिसंयरहे ज्वराधिकारे |)
खुकादभवम्‌ । यथा,
“रेकाददिकं दितीयय्छं

|
॥
|
|

११ |

(=, ०9
रेणे

इत्यादि माहेशचरकव चम्‌ ॥

रेकादिकज्वरः, पै, (रेकाडिक एकाहमवो ज्वरः|)
रक दिनान्तरागतज्वरः। तस्यौषधं यथा,
“पोतं टखिकमूलन्तु प्ुषितजलेन वै ।
सां विनाशयेदादं ज्वर परमेशर ¦ ॥
शिखाया्चैव तद्रडं मवेरैकाडिकादिनुत्‌।
णतत्‌ सकाद्चिकं पीतं रक्तकुष्ज्चरादिनुत्‌ ॥
वबास्योरकेन पोतं तत्‌ इ हदिष हरं भवेत्‌" |
इति गारुड १९३ अध्यायः।
(“रेकाडिको द्यादिकच्च स्त्राडिकखच तथापरः" ।
^“सुस्ताग्टतामलक्यख्च नागरं करटकारिका ।
कणाचूर्णान्वितः क्वाधत्तथा मधुसमन्वितः ॥
रेकाडिकं वा वेलाद्यं ज्वरजातं पोहति ।
वानरेनद्रमुखं दिव्यं तरुणादित्यतेजसम्‌ ॥
ज्वरमैकादिकं घोरं तत्च्तणादेव नश्यति ।
वानराक्ृतिमालिख्य खटिकाभिः एनः ष्टण ॥
गन्धएष्यात्ततेधेपेर चयेद्धिषजां वरः” ।

मन्तो वथा,

ॐ हां जीं ओरं सु्ौीवाय महाबलपराक्रमाय
खय्धपच्ताय अमिततेनसे रेकाडिक-द्याहिक-
व्याहिक-चातुधिंक-म हाज्वर -भूतज्वर-भयज्वर-
प्ोकज्वर-को धज्चर-वेलाज्वर-प्रभ्टतिज्वराां बन्ध |
बन्धड्वांङ्गीं ङ्ग फट्‌ खाह्ा । इति हारीते चि-
कित्सास्थाने । २ खथ्याये 1) |

रव्यं, को, (खक +भावे व्यन्‌ |) रकस्य भावः| |
रख्कता । कत्वम्‌ । रकौभावः। यथा। शारदा- |
याम्‌।
“गु रोल्लध्वा पुनविद्यामड कत्व जपेत्‌ सुधीः।
गरुविद्यादेवतानामैक्यं सम्भावयन्‌ धिया ॥
प्रयमेदग्डवदभूमौ गरु तं देवतात्मकम्‌” ।
इति दौच्तातत्वम्‌ ॥

रेच्तवं, चि, (इच्तोविंकारः । इच्‌ + अण्‌ |) इच्ु-
विकारः । इच्सम्बन्धिगुडादि । इति सतिः।
(अस्य गुणादय इचुशब्दे ज्ञातव्याः ॥)

रेत्तव॑, जी, (इच्तोभेवम्‌ । इत + अण्‌ ।) दच्तभव-
गुडादि । यथा,-
“कदलो लवणी धात्र फलान्यगुडमैच्तवम्‌ ।
अतेलपकरं मुनयो हविष्यान्नं िदुन्ुधाः” ॥
इति तिश्यादितत्वम्‌ ॥ इच्तुगुडादिगुणा इतशब्दे
ज्ञातव्याः ॥)

रकं, ज्ञी, ( इङ्कद्या इदम्‌। “्च्तादिभ्योऽय्‌"
४ ।३। १६४ । विधानसामर्थ्णात्नाणो लुक्‌ ॥) इङ.
दीडच्तस्य फलम्‌ । इत्यमरः॥
(“चलिग्धोषां तिक्तमधुर वातशचशप्नमेकुदम्‌”॥
इति खचस्थाने । ४६ अ । सुश्तेनोक्तम्‌ ॥)

ण्डक, क्तो, (ण्डक ण्व । खाथं अण्‌ |) रख्डकम्‌ ।
इति भरतो दिरूपकोवश्च ॥

र्ण, चि, (रणस्य इदम्‌। रुण +खण्‌।) रणस्य
चभ्भादि। इव्यमरः॥

रेणिकः, चि, (रुणं ग्टगं इन्तीति । रुणं +ठक्‌)
रुणडन्ता | इति व्याकरणम्‌ |

|
|
|
॥
|
1

|
1
|
|

|
।

|

रेणेयं, चि, (रण्या ड्दम्‌। र्णी +एन्‌।) रण्या-

रन्द्र
खम्भादि । इत्यमरः ॥ स्त्रीणां रतिबन्धविशेषः ।
इति हेमचन््रः॥
रेतिद्यं, ज्ञी, (इतिह उपदेशपारम्पय्थेम्‌ । तदेव ।
इतिह “अनन्तावसयेति इमेषजाज्‌ जः” । ५।
४।२३। इति खाँ जः।) पारम्पर्थौपदेशरः ।
तत्पर्थ्यायः। इतिद् । इद्मरः॥ (यथा रामायणे
। ५।८७। २३ ।
““रेतिद्यमनुमानच्च प्र्च्तमपि चागमम्‌ ।
ये हि सम्यक्‌ परौत्तन्ते कुतस्तेवामबुद्धिता''॥
“रेतिद्यं नाम आाप्तोपदेश्णे वेदादिः"।
इति विमानख्थाने । < अ । चरकेणोक्तम्‌ ।)
रेन्द्वं, ज्ञो, (इन्ददेवता यस्य) इन्द्‌ + खश्‌ |) म्टग-
शिसोनच्तचम्‌ । इति ज्योतिषम्‌ ॥ वथा । मव्छे।
““अश्धिनी रेवती मूलमुत्तर चयमेन्दवम्‌ ।
खाती इस्तानुराधा च ग्टदहारम्भे प्रशस्यते” ॥
ेन्दवं भ्टगशष्रिः। इति मटप्रतिष्ातत्वम्‌ ॥
(श्दोखन््रस्य इदम्‌ । चन््रसम्बन्धिनि, चि । यथा,
मनुः १९ ।१२५।
““सङ्करापा्रशत्ाखच मासं शोधनमैन्दवम्‌ ।
मलिनीकरणीयेष तप्तः स्याद्यावकस््राइम्‌ ` ॥)
रेन्दकै, स्री, (रेन्दव + खौप्‌ |) सोमराजौ। इति
वै यकम्‌ ॥

रे, जो, (इन््रो देवता यस्य । इन्द्र + ण्‌ ।) व्येष्ा
नच्तचम्‌ । इति जटाधरः। मूलविश्येषः। वन
छादा इति भाषा। तत्पर्थ्यायः। वनाडक्षार्‌
वनजा ₹ अरण्यनागेका 9 । अस्य गुणाः । कटु-
त्वम्‌ । अन्तत्वम्‌। रुचिबलाभिकारित्वच्च । इति
राजनि्धेरटः॥ (इन्द्रस्य इदम्‌ ।) इन्द्रसम्बन्धिनि
चि । (यथा मनुः ५।९३।
“न राक्ञामघदोषोऽत्ति व्रतिनां न च सत्रिणाम्‌ ।
रेन स्थानमुपासौन ब्रह्मभूता दि ते सदा” ॥
“रेन स्थानं राज्याभिषेकास्यं खाधिपत्यकारणम्‌”
इति तद्ौकायां कुखकमङ्ः॥ तथा इषुः ९ 91

ग्टडं दि राज्टं पदभैन्रमाडः॥

““रेन्रमम्बु सपाचस्थमविपन्रं सदा पिवेत्‌” ॥
दति वाभटे ते । ५ ख॥)
(इन्द्रस्यापल्ं एमान्‌ ।) बालिबानरे (अल्लौने भयन्ते
चप ॥ जलविशेषः |)

रेनद्रजालिकः, पै, (इन्द्रजालेन दीव्यतीति । इन्द्रजाल
+ ठक । ) इन्द्रजालकारकः । तत्पर्यायः । प्रती
हारकःर मायाकारकः ३ कौषुतिकः 8 मायावी
५ द्यंसकः € मायी ऽ मायिकः ८। इति जटा-
धरः ॥

रेन्रलु्िकः, चि, केशत्नरोगविशि्धः। टेको इति
भाषा) तत्पर््यायः। खल्लीटः २ खलतिः ३। इति
भूरिपरयोगः।

रेच्निः, प, (इल्रस्याप्यं एमान्‌ । इन्र + इन्‌ |)
जयन्तनामा इन््रएल्ः। काकः । इति मेदिनी ॥
(“रेन्िः किल नदे्तस्याः विददार स्तनौ दिजः? ।
इति रघवं शरे । १२ ।२९॥) बालिनामवानराजः।
इति चिकाखरेषः। अव्लैनः । द्रति हेमचचधः ॥

रेरा

रेन्ियकं, वि, ( इन्वरियेणानुश्रूयते। इन्द्रिय +
बुन्‌ ।) प्रयत्तम्‌ । इन्विययाद्यम्‌। इत्यमरः ॥
(याधिविरेषः। यथा,- |
“मि्याभियोगदहीनेभ्यो यो व्याधिरुपजायते ।
शब्दादीनां स विन्ञेयो वयाधिरेद्धियको बुधः ॥
वेद्नानाम श्ान्तानामिव्येते हेतवः सूताः ।
सखहहेतु मतस्तेकः समयोगः सुदुष्लेभः ॥
नेन्नियायि न चेवार्थाः सुखदुःखस्य हेतवः|
हेतुन्त घुखदुःखस्य योगो टटखतुनिविधः ॥
सन्तोद्ियाणि सन्त्यर्था योगो न च न चास्ति रुक ।
न खं कारणं तस्मात्‌ योगरव चतुव्विधः।
नात्मेन्दरियमनोजुद्धिगो चरः कम्भ वा विना |
सुख दुःखं यथा यच्च बोदव्यं तत्तयोच्यते ॥
स्यश्रनेन्वियसंस्यशः सर्गो मानस ण्व च|
दिविधः चखदुःखानां वेदनानां प्रवर्तकः |
इच्छा देषात्मिका टा सुखदुःखात्‌ पवत्तते ॥
दरष्णा च सुखदुःखानां कारणं पुनरुच्यते ।
उपादत्ते हि सा भावान्‌ वेदनाश्रयसं्ञकान्‌ ॥
स्पृश्यते नानु पादाने न स्पृष्टो वेत्ति वेदनाः ।
वेदनानामधिद्ानं मनो दे ङश्च सेन्धियः।॥
केशलोमनखायान्नमलद्रवगुरविना? ।
इति चरके शारीरे अः ॥)

रेन्री, स्त्री, (इन्द्रस्य शक्रस्य इयम्‌ । इन्दर + “तस्ये.
दम्‌” । ४।द्‌ । १२० । इत्यण । टिङेति । ४।९१।
१५ । डीप्‌ ।) शचौ । (यचा, माकंण्डेये ८८।२०।
“वच्वषस्ता तयैतैन्रौ गजराजोपरि स्थिता"?
शन्रस्य योगेशवय्येशालिगो महादेवस्य पनी |)
दुर्गा । इति शब्दरलावली ॥ अल्छीः । इति
चिकाणडश्ेषः॥ इन्रवारुगी । इति रलमाला ॥
राखाल शसा इति भावा । पर्न्वा दिक्‌ । इवय
मरुटौकायां रमानाथः॥ ख्ला। इति राज-
निंणटः ॥ र्लाचि इति भाषा ।

“यच्छाङनेन्रौ नलिनानि दुर्वा? ।

इति दत्रे ३ ध्याये । चरकेणोक्तम्‌ ॥)

रेभी, स्री, (इभ इव्याख्यास्यस्याः । इभ + “परज्ञा.
दिभ्यश्च । ५। ४ । द८। इति खण + ङीप्‌ । )

इत्तिधोषा लता । इति राजनिर्धरटः॥

रेरावशः, ठे, (इरया जलेन वगति शब्द्यते इति । |
इरा + वश + पचाद्यच्‌ । तत इरावणरव खाये |
प्रज्ञाद्यण्‌ ५।8।३८। यद्वा दइरा.सुरा वनसु-
दकं यस्मिन्‌ । पुन्बेपदादिति ८ । 8 । द । त्वम्‌ ।
तच्र भवः। इरावण + अण्‌ |) रेरावतडस्ती इत्य-
मरः ॥ यथा, महाभारते १।१८।४१।
““ेतेदनतेखतुःभिस्त महाकायन्ततःपरम्‌ |
रेरावणो महानागोऽम वदच्वभ्टता टतः" |)

शेरावत, क्ली, (इरा जलानि सन््यस्मिन्‌। इरा +
मतुप्‌ । इरावान्‌ मेघः। तच भवः। इत्यण । जल-
वति मेषे खग्यकर पतनादस्योत्यत्तेस्तथात्वम्‌ ॥ )
इन्द्रस्य ऋजु दौ घधनुः ।
इति मेदिनौ॥ रामधनुक्‌ इति भाषा

रेराववः, प, (इरा जलानि विदयतेऽस्मिन्‌ । मतुप्‌ ।
इरावान्‌ समुरः | तच्च भवः इति। दरावत्‌ + खश।

०९१

५५ ।
समुद्रमथनोत्थितत्वादस्य तथात्वम्‌ । यदा इरा- |
व्या विद्युत अयं तस्येदमिव्यण्‌ 8 ।३।१२० |)
इन््रहस्तो । स तु दूएक्ञवणः चतुदंन्तः समुद्र
मधनोत्थितः पुब्बेदिग्गजचख । तल्पर्यायः। अभ्व- |
मातङ्गः २. रेरावणः ३ खभ्नमुवल्लभः 8 । इय-
मरः॥ खेतहस्तो ५ चतुदन्तः ६ मल्लमागः 9
इन््रकुञ्जरः < इ त्तिमल्लः < सदादानः १० । इति
जटाधरः ॥ सुदामा १९ शतकुञ्चरः १२ गजाग्रणौ
१२ नागमल्लः १४ । इति शब्दरलावली । (यथा, |
कुमारे । ३।२२॥ ˆ( “रेरावतास्फालनककं शेन । |

प्राङषेरयं पयोवाहं विद्यदे रावताविव”
इति रघौ ।१९।३६॥)
नागरङ्गः। लकुचडनच्तः। नागभेदः । इति मेदिनी ॥ |
(“र्रावतं दन्तश्ठमन्ञं शो णित पित्तङ्त्‌” । इति
खचे। ४६ अः । सुश्च तेनोक्तम्‌ ॥) (इरावत्या नद्या
सत्रिृ्ो देशः । इरावती + खश । यथा, महा
भारते १। १६२ । ३३ ।
“बद्व परमाश्वानामैरावतपये यथा? ॥)
ेरावती, सरी, ( इरा जलानि विद्यन्तेऽस्य इरावान्‌

मेघस्तस्य इयं । इरावत्‌ + “तस्येदम्‌” । ४। ३ ।
१५२० । इति अण + खोप्‌ ।) विद्युत्‌ । विद्यदिशेषः
शति भेदिनी ॥ रेरावतमाय्यै । इ्यमरटौकायां
खामी ॥ वटपच्नीरच्तः। इति राजनिर्घरटः॥
पचालदेशौयनदौविष्रोषः। अधना रावौ इति
ख्याता ॥ (उत्तरमागे न्तचविशेवाणां संज्ञाभेदः
यथा |

|
|

“ुष्याद्चेषा तथादिव्या वीथी चैरावती खता” ^

रेप्णिं, ज्ञो, (इरिणे उषरभूमौ भवम्‌ । इरिण +
अण्‌|) पांशक्लवगाम्‌ | इति राजनिधैराटः।
(पश्िलवणेऽस्य विवरणं जेयम्‌ |)

रेरेयं, ज्ञी, (इरा +एक्‌।) मद्यम्‌ । इरा ख रेरेयं
खाये व्णेयपरल्ये इदधिः॥ (यास्य व्यवद्ार-
स्तद्‌ यथा,

“ऋ ते<प्यदंमधद्ेवमैरेयान्ल रासः". |

इति तेद्यकचकपायिसं ग्रहे विद्रध्यधिकारे।)
रलः, प, (इलाया अप्य एमान्‌ | इला + अण्‌ |)

इलाएच्ः। स तु चन््रवंशौयो राजा एुरूरवाः।

इति हेमचन््रः । (यथा महाभारते | १।७५।१७।

“पुरूरवास्ततो विदानिलायां समपद्यत ।

सावं तस्याभवन्माता पिता चवेति नः श्र॒तम्‌"॥

“घट्‌ सुता नल्िरेऽयेलादायद्धीमानमावसुः*॥२४।
रेलबालुकं, ज्ञी, (रलबालुकमेव । खाथ अण्‌ |) रखल-

बालुकम्‌ । इति शब्दरलावली ॥

खुलविलः, पै, ( इलविलाया अपत्यं एमान्‌ । इल-
विल+खण्‌)) इलविलाधुच्लः। सतु कुवेरः।
इ्यमरः॥ तस्य रूपान्तराणि । रेडविड़ः। रेड-
विलः। खलबिलः।॥

रलयं, की, र्लनालुकनामगन्धद्रव्यम्‌ । इयमरः ॥
(र्लबालुकश्न्देऽस्य वि्टेबो च्रातव्यः। ) ( पै,
इलाया अपत्यम्‌ । इला + एक्‌ । मङ्गलः । भ्रमः ।
एरूरवाः ॥)

रेशानी, सी, (ईशानस्य महादेवस्य दयम्‌ । ईशान

ओ

^तस्येदम्‌” । ४।३।१२० | इति अण +
खौप्‌ |) रशानकोणः। इति जटाधरः ॥ ( श शे-
शानीक्रमतो रेखा” इति खतिः। “रेशान्धां
मर्गं .शरुवं निगदितं दिग्लच्तगं खञ्जने” । इति
तिधितत््वम्‌ ॥)

रेशिकः, चि, (इशरस्य अयम्‌ । इश + दक्‌ |)
इ खर सम्बन्धो । इश्वरेर इति भाषा।॥
खश ) चि, (दशस्य रंशवरस्य च इयम्‌ ।
र्शरौ | इश +र + अण्‌ + ङोप्‌ |) सेवर
सम्बन्धौ | इश्वरेर इति भाषा
रेय्थ, जी, (इश्वरस्य भावः। रंश्वर + व्यम्‌ |)
दर्भः । तत्र्ययायः। विभूतिः २ भूतिः ३ ।
स चाद्धविधो वथा। अणिमा क्धिभार
प्रातिः ३ प्राकाच्म्‌ 9 महिमा ५ इशित्वम्‌ द
वशित्वम्‌ ७ कामावश्रायिता < । इयमरः॥
(“रेग्यस्य समग्रस्य वौय्येस्य यशसः धियः
ज्ञानवेराग्ययो सैव षां मग इतीङ्गना? ॥
इति पुराणम्‌ । “रे्य्येम प बुदधिधम्भः यतो-
$णिमादिपादुर्मावः'] इति वाचस्पतिमिशः।
सम्पत्तिः । पञ्चम्‌ । नियन्तुतवम्‌ ।
यथा रघवे । १२।६९॥
“तस्मे निशाचरैवये परतिखश्राव राघवः”? 1)
इति ॥)
रेखग्यकम्भा, [न्‌] ए, (रेशख्धे कन्म यस्य |) सर
युक्तः । तत्पर्यायः । इरज्यति १९ प-
त्यते २ च्तथति ३ राजति ४। इति चल्वार
रेशग्यकम्माणः । इति वेदनिर्ध॑टौ २ अध्यायः ॥
रेषमः, [स्‌] थ, (अस्मिन्‌ वत्सरे &ति। ““सद्ःपर-
त्यरार्येषमः'” ५।३।२२।इतिस्दम दश्‌ सम-
सनूप्रत्यगख स वत्सरे निपाते |) वत्तमानवत्सरः।
इथमरः॥
रेषमस्तनः, चि, ( रेषमोभवः। ““रेषमो द्यःशसो
ऽन्यतरस्यां '। ।२।१०५। इति शैविकेव्वर्येष पत्ते
च्छल तुट्‌ च !) रेषमःसम्बन्धी । रइ वत्सरेर इति
भौषा। हति प्राणिनिः॥ ७।२।१०५॥
रोषमस्य, चि, (रोबमोभवः । रेषमस्‌ + रेषवमो-
मसिति प्रत्ते प्‌ ) रोषमश्तनः इति पाणिनिः॥
रोहिकं, चि, (दह + एज्‌ ।) इइ भवम्‌ । इहकालेर
इति भाषा । इति व्याकरणम्‌ ॥ (यथा भागवते
५।९७। ३२। “बचिदनुमवरहिकारयेवु रसयन्‌
यथा वानरः सत दार वत्सलो व्यवायच्तणः'* |)

आ

श्यो खोकारः। स तु चयोदश्खरव॑ः अस्यो-
चारयस्धानं ओद: करट । (““खोदोतोः कणौ -
म्‌” इयक्ञोः। तथा च शित्तायामुक्तम्‌ ।
“र रे तु #रतालब्यावो्ौ करठौडजौ सतौ" 1)
स तु खो न भवति। दीघः ञ्जत भवति।
( प्रयेकं उदात्तानुदात्तखरितभेर खि विधोऽपि
अनु नासिकाननुनासिकभेदाभ्यां धङ्िधः। श्तेन
दादंश्राविधं खव निर्णोतिः।)

ओाख

“शकार चश्चलापाङ्कि! पश्चदेवमयं सदा ।
रक्तविद्यन्नताकार चिगुणात्मानमौश्रम्‌ ॥
पश्चप्राणमयं वणं नमामि देवमातरम्‌ ।
खतं महेशानि खयं परमकुणडलो'"
इति कामधेनुतन्त्रम्‌ ॥ (वङ्गीयभाषायां ) तस्य
लेखनप्रकारो यथा,-
“वामतः कुण्डली भूत्वा द च्तान्मध्ये तु कुच्धिता ।
किच्िदच्तगतायातु कुञ्चिता वामतस्वधः॥
ब्रद्धोर विष्वस्तास मात्रा तु ब्रद्मरूपिणो ।
शक्ति परमा सैव ध्यानमस्य प्रवच्छते""॥
इति व्शौडारतन््रम्‌ ॥ * | तस्य नामानि यथा
“ओकारः सत्यपौय॒षो पञ्िमास्यः श्रतिः स्थिरा
सद्योजातो वासुदेवो गायत्रो दौ घेज्ककः ।
आप्यायन चोद्धेदन्तो ल्धरीर्वाणी मुखी दिजः।
उदेश्यदश्चकस्तीत्रः कौलासो वसुधाच्तरः ।
प्रणवांशो ब्रद्मदचमनेशः सव्वेमङ़ला ॥
चयोदश्रौ दौरघनासा रतिवाथो दिगम्बरा।
चैलोकविजया प्रत्ता पीतिवीजादिकषिंणीः"
इति तन्लशास्त्रम्‌ ॥ (अनुबन्धविशेषः। यथाह
कविकल्यदरमे। ““रेर्वनादिः स्यादोनिंषातन खौर-
निट” ॥ तेन दौ चये इत्यस्मात्‌ छतायां
जिष्ायां दीनं दौनवत्‌ इति स्यात्‌ ॥ माढकान्धासे
ऊर्धदन्तपद्भौ न्यस्यतया तदाख्ययाप्यभिधानम्‌।
माटकान्यासमन्टो यथा,
५८ नम ऊद न्तपद्भनौ खौं नमऽधोदन्तपद्गो'॥)

खो, वय, सम्बोधनम्‌ । खङ्नानम्‌ | स्मरगम्‌ । अनु-
कम्या | इति मेदिनी ।

यो, य, चम्‌ । प्रणवः । इति वेदागमौ ॥

चोः, पे, ब्रह्मा । इव्येकात्तरकोषः॥

च्योकं, जी, (उचेरिगुपधलच्तगे के गुणः कुतश्च
“खक उचः के” । 9 ।३।६।8 | इति निपा-
त्यते ।) ग्यम्‌ । श्रयः | इत्यमरटीकायां भर-
तादयः॥ (पु। पत्ती | इषलः।)

ओकः, [स्‌] ली, (उच्यते समति चस्मिन्‌ । उच +
असुन्‌ । गुणः न्यक्वादित्वात्‌ कुत्वम्‌ ॥) खाश्यः।
गम्‌ । इयमरः ॥ (“जलौका अथ मल्लके" ।
इति अमरकोषः। तथा विष्णुपुराणम्‌ १।६।३७।
“सपर्घीणान्तु यत्‌ स्थानं सुते तदे वनौकसाम्‌”।)

च्ोकणः, पे, के्रकीटः। इति शब्दरले(वली॥
उकुण इति भाषा

कणि, ए, युकः । इति शब्दर लावली ॥ उकुग्‌
इति भाषा ॥

ओकुलः, प, (उच + उलच्‌ । निपातनात्‌ सिद्धम्‌ |)
गोधुमक्लतवप्तापक्कः । अस्य॒ गुणाः । गुरुत्वम्‌ ।
दव्यत्वम्‌ । मधुरत्वम्‌ । बलकारि त्वम्‌ । र क्तवा-
तापदत्वम्‌ । ल्िग्धत्वम्‌ । इ द्यत्वम्‌ । मद विव-
डनत्वद्च | इति राजनिघंराटः ॥

्ोकोदनी, स्त्री, (ओकः मस्तकरूपाश्चयस्थानमदन्‌
भच्छं यस्याः।) युकः। इति शब्दरन्नावली ॥

कणे, स्तो, (आच्‌ + षग्‌ +अच्‌ + खौप्‌ |) ओः
कणः। इति शब्द्रल्नावली ॥ उकुण इति माषा॥

च्योख, ऋ, शोषणे । भूषणे; साम्ये । निवारणे ।

|
|

1
|
|
|
।
|
|
|
|
|
|
|

१९६

क

आज
इति कविकल्पदुमः॥ (भ्वादि-खक-सकं च पर
सेट्‌ |) ऋ मा भवान्‌ ोचिखत्‌ । अच दित्वात्‌
पाक्‌ प्राप्तो कख ऋदित्वा्न स्यात्‌ । शोषः खेह-
रदितीभावः। ऋअखति पङ्कः अतपात्‌ । अल-

मखी भूषणं सामं वारगाच्च ! इति दुर्गादासः ॥ |
| ओघः, पु, (उच्‌ समवाये + घज । एषोदरादित्वात्‌ |

साधुः|) द्तन्टव्यगौतवाद्यम्‌ । समूहः । इरमरः।
जलवेगः। (यथा कुरारे 8 । ४४ ।
“रविपौतजला तपात्यये एनरोघेन दि युज्यते
नदौ? ॥) परम्परा | उपदेशः । इति मेदिनी ॥

ओड्रः, पै, ( ओम्‌ + कारप्रत्ययः |) प्रणवः।

इत्यमरः ॥ (यथाह स्प्रतिः।

“चो गरः यृव्बमुचाग्यस्ततो वेदमधीयते" ।
“खोर श्चायश्व्द ख द्वावेतौ ब्रह्मणः एरा ।
करटं भित्त्वा विनिर््नातौ तस्मान्माङ्लिकावुभौ
डति वयाकरणटीकायां दुर्गादासः ।
^प्राणायाजैख्िभिः यतस्त ओोङ्गारमति"” ॥
इति मनुः । २।७५॥ अचादइ खावस्तम्बः,
“खङ्कगरः खग दारं तदुत्रह्म अध्येष्यमागा ख्त-
दापि प्रतिपद्येत दिकथां चान्यां छता खवं ल-
किक्या वाचा व्यावर्तते", । लौ किष्चा वाचा व्याव-
तते तया मिधितं नं मवतीव्यथेः ।)

ओङ्कारा, स्त्री. बुदश्क्तिवि्ेषः। इति चिकाण्डषोषः।
आज त्क, वत्ते | तेजसि | इति कविकल्यद्रमः।॥

(अद न्तचुरां-पर-अक-सेट्‌ |) मा भवान्‌ ओजि-
जत्‌ ! इति दुर्गादासः ॥

„ [स्‌] क्ली, (उजत्नेन। उन्न खाजेवे
उनो्बले “बलो पश्च" ४।१९१। उणादिः असुन्‌ ।
बलोपश्च | गुणः ।) दीषपिः। अवष्टम्भः। पकाशः ।
बलम्‌ । इति मेदिनी ॥ (यथा रघौ २। १8।
“स्रौ जसा तु प्रहतं त्वयास्याम्‌”। यथा च मा-
नवे १।१६ ।
^तेघामिदन्तु सप्तानां परुषाणां महौजसाम्‌”॥)
प्रथमटतीयपश्चमसप्तमनवमैकादशराश्रयः। इति
व्योतिषम्‌ ॥ गौडी रीतिः काब्यगुणः । तस्य
लच्तगम्‌ । बड्समाससंयक्तवयं पदाडम्बरः ! यथा,
““खओजःप्रसादमाधुय्येगुखतरितयभेदतः।
गौड्रैदभपच्चालीरीतयः परिकीर्तिताः
अजः समासभूयस्त्वं मांसलं पदडम्बरम्‌'”
तस्योदाहइरगम्‌ यथा,--

“गङ्गोत्तृक़ृतर कसङ्गतजटाजूटाग्रजाग्रत्फणि-
समुजं ्‌स्ुलकुतिभौतिसम्भतचमत्कार सफुरत्सम्भुमा ।
आनन्दाम्टतवापिकां विदधती चित्तं गिरौश्पभो-
स्वां पायान्नवसङ्गमे भगवतो लब्नावती पान्ब॑ती"॥
इति काव्यचन्दिका॥#॥ रसादिसप्तधातुसार-
मागजधातुविग्रषः। तस्य गुणाः। सव्वेशरीरस्थि-
तत्वम्‌ । स्िग्धत्वम्‌ । श्रीतलत्वम्‌ । श्थिरत्वम्‌ ।
श्ुक्ञवगंत्वम्‌ । क फात्मकत्वम्‌। शरीरस्य बलएद्ि-
कारित्वञ्च॥

“दि तिति यच्छृडधं रक्तमौषत्‌ सपौीतकम्‌ ।
अजः शरोरे संजातं तच्नाशान्नाण्ग्टच्छति ॥
श्नमरेः फलपुष्येभ्यो यया संन्नियते मधु ।

क
#1{ 1

तददोजः शरीरेभ्यो धातुः संभ्रियते णाम्‌"? ॥
इति वैद्यकम्‌ ॥ खओोजोऽदन्तोऽपि । इति भरतः॥

“हृदयं चेतनास्थानमोनसश्चाञखयं मतम्‌'* ।
इति पव्बेखशण्ड । ५अ । शाङ्धरेणोक्तम्‌ ॥
“तत्र स्यौ जसः स्थानं तत्र चैतन्यसं ग्रः" ॥
“ओजोवहाः शरीरे वा विधम्यन्ते समन्ततः |
येनौजसा वर्तयन्ति प्रीणिताः सव्वैदेहिनः ॥
यद्ते सन्वेभूतानां जौवितं नाव तिष्ते ।
यत्सारमादौौ गभ॑स्य योऽसौ गर्भरसाद्रसः॥
सवत्तमानं हदयं समाविश्रति यत्पुरा ।
यस्य नाश्रान्न नाण्रोऽस्ति धारि यद्धदयाचितम्‌ ॥
यच्छरीरबलं देहः प्राणा यत्र परतिष्िताः।
तत्फला विविधा वाताः फलन्तीति महाफलाः ॥
श्ानाद्धमन्यः खवणात्‌ खोतांसि सरणालत्िराः
तन्म त्ता मदामूलास्तन्चौ जः परिरच्तता ।
परिहार्या विशेषेण मनस! दुःखदहेतवः
इदयं यत्छाद्यदौ नस्यं खोतसां यत्रसादनम्‌ ।
तत्तत्से्यं पयतेन प्श्रमो ज्ञानमेव च'›॥
इति ख्चस्थाने विं शेऽध्याये चरकेणोक्तम्‌ ॥
“गुरु श्रौत टद्‌ श्रं बलं मधुर स्थिरम्‌ ।
प्रसन्नं पिच्छिलं ल्िग्धं खोजो दशगुणं तथा”?॥
मद्यस्चेवनतोऽस्य ये गुणा नश्यन्ति तद्यथा ॥
“गुरुत्व लाघवाच्छैःं चौष्णगमन्ञखमावतः
माध्यं मार्दवं तेच्तगत्‌ प्रसाद ्च द्रूभावनात्‌ ॥
शीच्यात्‌ खें यवायित्वात्‌ स्थिरत्वं छच्छतामपि ।
विकासिभावात्‌ पैच्छिल्यं वैशद्यं सान््रतान्तथा ॥
सौच्रान्मदं विदन्त्येवमोजसः खगुगोगुंणान्‌”
^रसधात्वादिमार्गाणां सत््ववद्धौन्नियात्मनाम्‌ ।
पधानस्यौजसखैव इ दयस्थानमुच्यते”?
^नेवं विघातं जनयेन्मदयं पेटटिकमोजसः
विकाश्-रूच्त-दिश्रदा गुणास्तत्र हि नोल्वणाः” ॥
इति च चरके चिकित्सास्थाने । १२ अः ॥
““च्योजः सोमात्मकं खिग्धं ज्ञं शोतं स्थिर सरम्‌ ।
विविक्तं म्रद म्टतृद्खच्च प्राणायतनसुत्तमम्‌ ॥
दे्स्यावयवच्तेन व्याप्तो भवति देहिनाम्‌ ।
तदभावा श्ौखथन्ते शरीराणि शरीरिणाम्‌ ॥
अभिघातात्‌ च्तयात्को पाच्छोकाद्यानाच्छयात्‌ च्धः।
अजः संचीयते दयभ्यो धातु्रहइणनिःखटतम्‌ ।
तेजः समीरितं तस्मादिभ्वंशयति देडिनः'* ॥
इति खचस्थाने । २५ अः । स॒श्चतेनेक्तम्‌ ॥)

श्ओोड्वः, प, पञ्चखरयक्तरागः। स तु ऋ-प-वच्नितः ।

ष-ग-म-ध-नि-य॒क्तः। यथया मल्नारादयः। इति सं-
गौतदामोदरः॥ (यदुक्तं संगौतरलाकरे खरा-
ध्याये जातिप्रकरयो ।

“वान्ति यान्त्युडवोऽचेति ये मोक्तमुडवं बुधैः ।
पञ्चमं तच्च भूतेषु पञ्चसंख्या तदुद्भवा ।

चछछोडवी सात्ति येषाश्च खराक्तेत्वोडवा मताः” ॥
^ञ्ञाडवा मताः” इति क्वचित्‌ पाठः ॥ “उड्वः
नच्तचाणि वान्ति यान्ति यस्मिन्‌ इव्यडवं योम,
तच्च भूतेष पञ्चमम्‌ । तेन पश्चसह्या लच्छन्ते ।
द्यो डवी सह्या विद्यते येषां खराणां ते ओओाडवाः
पञ्चखराः'' इत्यादि सिंहभूपालटीका ॥)

ओद्‌

आओडिका, स्त्री, धान्यविग्रोषः। उड़ि धान इति
भाषा। तत्पर्ययायः। आडी र नीवारः इ। इति
रन्नमाला॥ अस्या गणाः । प्रोष णत्वम्‌ । रू तत्वम्‌ ।
कफवायवद्धकत्वम्‌ | पित्तनाश्ित्वद्च । इति राज-
वल्लभः

ओडो, स्त्री, ्योडिकाधान्यम्‌ | इति रन्नमाला।
(नीवार शन्दे$स्या विवरणं तव्यम्‌ |)

ङ़ः प, (खा ईषद नत्ति । उन्दी + स्फावितन्चौति
रक्‌ । बाड्लकात्‌ दस्य डत्वम्‌ 1) जवापुष्पटच्तः।
देशविशेषः । उडिस्था इति ख्यातः। तच बड्-
वचनान्तः । इति मेदिनी ॥ (तदेशवासिनि, चि ।
यथा, मनुः १० । 88 ।
“पौ ण्डका इदविडाः काम्बोजा जवनाः पाकाः?
“पौरा दिदेश्णोद्धवाः च्तरियाः सन्तः कियालो
पादिना श्रूत्मापन्नाः''
इति तद्रीकायां कुल्लकमटुः॥)

ओोङ्एष्यं, ज्ञी, (अङं एष्मम्‌ |) जवा । इ्मरः ॥
ढद्धास्त॒ “च्ोङ्गएव्पश्ब्देन तथा जवाशब्देन
ओट च्तः ओडङ़स्य एष्यच चयते" इत्याङ्ः । उक्ते
युत्पत्तिये धा । ओ एष्यमस्य दति ।
“चोदः स्यादोङपएव्पञ्च जवाथ हयमारकः" |
इति रायमुकुटः॥ “खो इपुष्पकुसुमपियेऽभ्विके"।
इति इरानन्द्‌ः॥ इव्यमरटीकायां भरतः।

चछोङ्ास्या, स्त्री, (आओङ़माख्या यस्याः |) जवापुष्य-
ङ्च्तः | इति राजनिंधशटः ॥

ष्मो, ऋ अपरसारणे। दूरोकरगो॥ इति कविकल्य-
बुमः ॥ (्वादि-पर-सक-सेट्‌ |) अपसारयामप
नयनम्‌ । मा भवान्‌ ओणिनत्‌ । आओणति धनम्‌
चौरः । इति दुर्गादासः

ओतुः, ए स्त्री, (अवति हमा खभ्यः। व रच्तगे +
^“सितनिगभिमसिसच्वीति? १९ । ७° । उणादिः
तुन्‌ । “ज्वरत्वरेति"” € । ४ ।२०। ऊट्‌ ततो
शुणः।) विडालः। इत्यमरः (यया मुग्ध
बोधे । ““स्थलोतुः । स्थलौ तुः ।)

ओदनः, ए ज्ञो, (उन्द्‌ + ““उन्देनलो पञ्च” इति २।
७६। उणादिः युच्‌ + नलोप ।) अत्रम्‌ । भक्तम्‌ ।
इत्यमरः ॥ भात इति भाषा।
(यथा मनुः । ८ । ३२९ ।
“अन्येषाद्धैवमादीनां मद्यानामोदनस्य च" ॥
“चोदनः च्तालितः खिन्नः प्रखतो विश्रदो लघः।
ग्ट्टतण्डलजोऽत्यय मन्यचया स्यादुगुरुख सः” ॥
इति वैयकचक्रपाणिक्नतद्र्यगुणे मद्यादिवग ॥

₹२०३
ओल्ल

ओदनिका, स्तरो, मदहासमङ्गा। बला| इति राज-
निघेर्टः ॥

अोदनी, स्त्री, (खोदन इवाचरति । ओदन + क्िप
+ खीष्‌ ।) बला | इति मेदिनी ॥ वेलेडा इति
भाषा । (बलाशन्देऽस्या गुणादथो ज्ञातव्याः ॥)

ओम्‌, व्य, (अवति रच्तति इति “अवतेष्टिलोः

परख" ।१।१४१ । उणादिः मन्‌ टिलोपश्च । ज्वर- |
त्वरे्ट्‌ ६ । ४।२०॥ ततो गुणः |) प्रणवः । स |

तु अकारोकारमकारवगंचयात्मकः। त्था च
उक्तम्‌ ।

“अकारो विष्ण॒रुदिष्ट उकारस्तु महेश्वरः ।
मकारेणोचयते ब्रद्या प्रणवेन चयो मताः ॥
(“वथा परं पलाशस्य शङ्कनैकेन धार्यते ।

तथा जगदिदः सन्वमोङ्कारेरीव धार्यंते" ॥

इति याज्ञवल्काः । तथा, मनुः । २। ७६ ।
“अकारच्चाप्युकारञ्च मकारच्च परजापतिः।
वेदचयात्‌ निरदु हत्‌ भूभुवखरिति चिधा"।
“ओङ्कार ख थश्रब्दश्च दावेतौ ब्रह्मणः एरा ।
करटं भित्वा विनिर्यातौ तस्मात्‌ माङ्लिकावुभौ!
इति दुर्गादासः । योगी याज्ञवस्क्य ख ।
“सिद्धानाद्चैव सवेषां वेदवेदान्तयोस्तथा ।
अन्येषामपि शास्त्राणां निाऽथोङ्गार उच्यते ॥
प्रणवाद्या यतो वेदा प्रणवे परय्यवस्थिताः |

वाद्यं पणवः सव्वं तस्मात्‌ प्रणवमभ्यसेत्‌" ॥)

अनुमतिः | इति विशः ॥ उपक्रमः । अङ्गीकारः | ।

(यथा, भागवते १९ । ४ ।१५ ।
“चखोभिव्यादेशमास्थाय नत्वा तं सुरवन्दिनः ।
उन्वैशीम्रःखेष्ठां एरःस्वु्य दिवं ययुः” ॥)
अपाछतिः। मङ्गलम्‌ । इति मेदिनी ॥

चम्‌, क्ली, ब्रह्मणो नामविशेवः। वथा,-
५ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्तिविधः स्तः ।
ब्राद्यणाचैव वेदाश्च यन्नाख्च विहिताः परा ॥
तस्नादोभिुदादव यज्ञदानतपःक्रियाः ।
प्वन्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम्‌” ॥
इति शओ्रीभगवद्रीतायां १७ अध्यायः ॥

च्योलं चि, (आख +उन्द्‌ +क । एषोदरादित्वात्‌
साधु |) आजेम्‌ । इति तचिकाणगरेषः । भिजा
इति भाषा ॥

आओलः, ठे, खनामस्यातमूलविशेषः। श्रूरणः। इति
चिकाणडशेषः ॥ (अस्य पय्यायो यथा ॥
“शररणः कन्द्‌ ओलञ्च कन्दलोऽरोघ्न इ्पि"” ।
गुणा अम्य ्रूरणशब्द जेयाः)

“ओदन्तः टतो दिच्िः प्रोक्ते यधायथम्‌ । | ओलज, ₹› चेपणे ¦ इति कविकल्पदमः ॥ (भ्ादि-

दोषदृष्यादिबलतो ज्वरप्नः क्राथसाधितः'? ॥

इति वामटे चिकित्सास्थाने | १ अध्याये ॥

अस्य पर्य्यायश्चाहइ भावप्रकाशकारः ॥

“भक्तमन्नं तयान्ध ख कचिकूर च्च कोत्तितम्‌ ।

ोदनोःऽसत्री स्त्रियां भस्मा दीदिविः पसिभा-

भितः? ॥

अस्य विवरणान्तर श्चात्र शब्दे जेयम्‌ ॥)
्ोदनाङा, स्त्री, (चओोदनस्याङ्का दव अहा यस्थाः ।)

मदासमङडग | इति राजनिर्धयटः॥

|

परर-सकं-सेट ।) अन्तस्थट तीययक्तः। इ सओलज्चते
धृलिर्वायुना । इति दुर्गादासः ॥

ऋलड, इ कि उत््तेपे | इति कविकल्यद्रमः॥ (वा
चुरां-उभमे-सक-सेट ।) अन्तस्थटतीयोपधः ¡ इ
पलशते । कि अलण्डयति ओ लण्डति त गइल
लोकः। कप्ररमोलग्डयतोति द्रानात्‌ । इति
दुर्गादासः ॥

अल्लः, पै, खलः । तत्पर्यायः । ग्रूरणः २ कन्दः इ
अरौघ्रः 9 चिचदककः५। इति रनमाला॥

ओष

अस्य गुणाः । अभिदौपनत्वम्‌ । रचिकारित्वम्‌ ।
कफनाश्ित्वम्‌ । विशदत्वम्‌ । लघुत्वम्‌ । अरा
रोगपश्यत्वञ्च । ाम्यकन्दस्त दोषलः। इति राज-
वह्लभ' ॥

ओषः, प, (उष + दाहे घन्‌ |) दाहः । तत्पर्यायः।
प्रोषः२। इ्यमरः॥ ज्ञोषः३। इति भरतः ।
(पित्तविकाराश्वत्वारिंशदत उद्धे याख्यास्यन्ते ।
यथा आओोवश्च श्लोषश्च इव्यादि। चरके द्धते।

। २०्अः।)

| ओषः, ए, (उब + ल्युट्‌ |) कटुरसः इति हेन-

| चन्रः॥ भाल दति भाषा ॥

| ओषणी, स्त्री, (खोष+ीष्‌ |) शराकवि्रेषः।

एद्याति इति भाषा । अस्या गुणः| कफवायः

। नाशित्वम्‌ | इति राजवल्लभः ॥

| ओषधिः, स्री, (ओषो धीयतेऽच । ओष + धा +

| कि।) फलपाकान्तदच्तादिः। कदली धान्यमि

| न । इत्यमरः ॥ (बदा मनुः । १।९६ ।

| “उद्भिन्ना स्थावरा ज्ञेया वौजकाण्डाप्ररोहि णः।

। शआओओोषध्यः फलपाकान्ताः बङ्एष्यफलोपगमाः''

| तधा, कुमारे ९। १० । “भवन्ति वच्ौषधयो

। रजन्याम्‌” | तथा ७ । १ “अथौषधीनामधिपस्य

। डौ" । “व्ोषधयः पञ्ष्यन्ति गवादीनां पया.

| लिच। इति हारीते प्रथमस्थाने ॥ 9 अध्याये ॥
“चओ षधोर्नामरूपाभ्यां जानते दयत्तपा वने ।
अविपा्ैव गोपाश्च ये चान्ये वनवासिनः ॥

। न नामज्ञानमात्रेण रूपज्ञानेन वा पुनः।
अओोषधीनाम्यराम्प्ािं कञ्िदेदितुमरति ॥
योगविन्नामरूपन्ञप्तासां तत्वविदुच्यते।
किं युन विजानीयादो षधीः सव्वेथा भिषक्‌ ॥
योगमासान्तु यो विद्याद्‌ शकालोपपादितम्‌ ।
पुरुषं पुरुषं वच्य स विज्ञेयो भिषक्तमः" ॥
इति चरके चयस्याने ॥ १ अध्याये ॥)

ओधिप्रस्थः, प, (खो षधिवडलं प्रस्थं यच ¦ यओषधी-

। नामाकरत्वात्‌ हिमालयस्य तथात्वम्‌ ।) हिमाल-
यस्य नगरम्‌ । (वथा, कुमारे ६।३३ ।
“तत्रयातौ षधिप्रखधं सिद्धये हिमवत््रम्‌””
तत्रैव ६ । ३९ । “अासेदुरोषधिप्रस्थम्‌ ” इति।)
तथा, कालिकापुराणे ४१ अध्यायः ।
““र्तसिब्रन्तरे शम्भः शिप्रं क्रा तदा सरः।
गङ्गावतारमगमद्धिमवव्मस्थमुत्तमम्‌ ॥
यच्च गङ्का निपतिता एसा ब्रद्मएरात्‌ टता ।
छोषधिप्रस्यनगरस्यादूरे सानुरुत्तमः ॥

` तच्च भगेः खमात्मानमच्तरः परमात्यरम्‌ ।
खकारं चिन्तयामास भगवान्‌ दषमध्वजः'* ॥
ओषधी, स्त्री, (खोषधि +ङीप्‌ ।) योषधिः । इति
भरतः ॥ ( फलपाकान्तृच्तः। स॒ च कदली-
धान्यादिः। यथादइ मनुः । १।४६।
“उद्भिज्जाः स्थावराः सर्वं बीजकाश्डपरोदिणः।
अवध्यः फलपाकान्ताः बङपएष्यफलो पगा" ॥
खोषधिग्रन्दे ऽस्या वितिर्खंया ॥)

ओषधीपतिः, पै, (खोषधीनां पतिः ।) चन्द्रः । इति

हेमचन्द्रः। (कप्‌ ₹ । चन्द्र सं रत्वादस्य तथात्वम्‌ ।)

अओघ्ठ

ओओोषधीग्रा, ए, (ओषधीनामी शः ) चन््ः। कपुरम्‌।
इन्यमरः ॥ (यधा, इरि वंशे 8६ । ८ ।
“द्ओोषधीोराः करियायोनिरम्भोयोनिरनुष्णभाक्‌ |)

ष्मोष्ः,प, (उष्यते दद्यते उब्णाहारेणेति। उष दाहे
+ “'उषिकुषीति"” । २।8। थन्‌ ॥)
दन्ताच्छादकावयवः। उपर ठोंट इति भाषा।
तत्पर्यायः । रुदनच्छदःर दश्रनवासः ३। इव्य-
मरः ॥ दन्तवासः ४ दन्तवस्त्रम्‌ ५ रदच्छदः ६
ति राजनिर्घण्टः ॥ तस्य दिवचने चोषो ोषा-
धराविति यावत्‌ ॥ (यथा, कम्बेदे । २।३९ । ६ ।
“शओोद्ाविव मध्वाखरे वदन्ता स्तनाविव पिप्यतं
जीवसे नः” । तथा मनुः । < । २८२ ।
“इखवनिष्टौवतो दर्पाद्रारोष्टो चछेदयेनरपः” ।
तथा, कुमारे ३ । ९७ ।
“उमामुखे बिम्बफलाधरोषे
व्यापारयामास विलोचनानि” |)
ओषएष्यः, प, (ओष इव पुष्यं यस्य ।) बन्पूकएष्य-
इच्तः । इति राजनिधवंगटः ॥

श्रोरोगः, पै, (चोषम्य रोगः।) आस्यसोगान्त-
गतोष्मवव्याधिः। स च वातपित्तकफसच्निपात-
रक्तमांसमेदोऽभिघातजत्वेनाद्विधः। तेषां यथा-
क्रमं लच्तणानि यचा,-
"“कर्शौ परुषो स्तव्धौ सं प्राप्रानिलवेदनौ ।
दाव्येते परिपाच्छेते ोष्टौ मारुतक्रोपतः॥
चोयेते पिड़काभिख सरजाभिः समन्ततः ।
सदाहपाकपिडकौ पीताभासोौ च पित्ततः ॥
सवर्णाभिन्त चौयेते पिड़काभिरवेदनौ ।
भवतस्त कफादोषौ भिच्छिलौ शोतलौ गुरू ॥
सत्‌ छष्णौ सकृत्‌ पोतौ सहत्‌ श्वेतौ तयेव च।
सन्निपातेन वि्ञेयावनेकपिडकाचितो ॥
खन्लैर फलवर्णाभिः पिड्काभिनिंपीडितौ ।
रक्तोपदृष्टौ रधिरः खवतः शोशितप्रमौ ॥
गरू स्थलौ मासदुटौ मांसपिण्डवदुतौ ।
जन्तवच्वाच मूच्छन्ति नरस्योमयतो मुखात्‌ ॥
सपि्मेण्धपरतीकाश्ौ मेदसा कण्डरौ गुरू ।
खच्छं सफटिकसङ्कगशमाखावं खवतो भम्‌ ॥
तयोत्रणो न संरोहेन्मदु त्वञ्च न गच्छति ।
चयोर प्ैवदीर्येते पायेते चाभिघाततः", ॥
इति निदानम्‌ ॥

(“ष्टो च स्फटितौ यस्य वातिवादेन वातिकात्‌,
तस्य सपिम्न च्तयञ्च खोखदारणवारणे ॥
सदश्च भवेत्सौ ख्यं पैत्तिकं तं विनिहिशेत्‌ ।
मधृना नवनीतेन खओोष्टयोखच्त णं मतम्‌।
लेपनश्चौररोगेष शकंरासदितं दधि ।
सरक्तमोष्रोगच्च दृष्टा रक्तावसेचनम्‌।
धवाव्लौनकदम्बानां प्रलेपः स्यात्‌ सुखावहः” ॥
इति हारौते चिकित्सिते । २५ अध्याये ॥

चिकित्सा यया
“लच्र खगहौख इत्यक्त वातेनोष्ो दिधा कृतः॥
ोटुकोपे तु पवनात्‌ स्तव्धावोष्टौ महारज ।
दाल्येते परिपच्यते परुषासितक्कशौ ॥
पित्तात्तीच्ठणसदौ पोतौ सर्षपारुतिभिखितौ ।

३०४
ओ

पिटिकाभिर्भहाक्तेदावाशुपाकौ कफा।त्यनः॥
प्रीतासद्ौ गुरू श्रूनौ सवगेपिटिकाचितौ ।
सत्निपातादनेकाभौ दुगन्धाखावपिच्छलौ
अकस्नात्‌ स्तनसंशरनरजौ विषमपाकिनौ
क्तोपदटद्ौ रुधिरं खवतः श्नोणितप्रभौ ॥
खच्जेरसदृ श्वा च्तीगे रक्तऽव्वुद भवेत्‌ ।
मांसमिग्डोपमौ मांसाव्छातां मू च्छत्‌कमीकमात्‌।
तेलाभखयथक्तेदौ सकण्डौ मेदसा दु ।
च्ततजाववदौखते पाद्यते चास्लत्पनः ॥
यरध्यितौ च एनः स्यातां कण्डलौ द श्रनच्छदौ ।
जलवदुदवद्वातकफादोदे जलान्युदम्‌” ॥
इति वाभटे उत्तरस्धान । २९. अध्याये ॥
““खण्डो्म्य विलिख्यान्तौ स्थत्वा त्रणवदाचरेत्‌।
यष्टी ज्योतिश्मती-रोध-खावगौ-सारिवोत्पलेः ॥
पटोल्या काकमाच्या च तेलमभ्यञ्चनं पचेत्‌ ।
नस्यञ्च तलं वातघ्नमधर स्वन्धसाधितम्‌ ॥
महाखेहेन वातौ सिद्धे नाक्तः पिचदितः।
देवधुपमधूच्छिटगुग्गुल्वमर दारुभिः !
यद्याङ्चू णयुक्तेन तेनेव प्रतिसारणम्‌ ।
नाडोष्टं खेदयेदग्धसिदेररण्ड पल्लवैः ॥
खण्डोखविडित नस्यं तस्य मृद्धं च तपेणम्‌ ।
पित्ताभिघातजावो द्धौ जलौकोभिरुपाचरेत्‌ ॥
रोधरसजर सच्तौदमधकैः प्रतिसारणम्‌ ।
गड ची य्िपत्तङ्गसिद्धमभ्यञ्चने तम्‌ ॥
पित्तविद्रधिवच्चाच क्रियाशोणितजेऽपि च।
इदमेव भवेत्काय्ं कम्माष्ेतु कफोत्तरे ।॥
पाठाच्तारमधुबयोभैहंताखे प्रतिसारणम्‌ ।
धुमनावनगण्डषाः प्रयोज्याख् कपच्छिदः॥
खिन्नं भिन्नं विभेदस्कं दहेन्मेदोजमभिना ।
पियङ्करोभ्रचिफलामाच्िकेः प्रतिसारयेत्‌ ॥
सच्तौदाघ्ं णम्‌ तीच्ठणा भिन्नखदे जलाब्युदे ।
अवगाए्ेऽतिङ्द्धे वा च्तासोऽभिर्वा प्रतिक्रिया"
इति च वाभटे उत्तरस्ाने॥ २२ अध्याये॥
चिकित्ादिविदतिस्तमुखरोगशन्द्‌ दर्व्या ।)
ओरी, स्त्रो, (आख इवाचरति पक्वावस्थायाम्‌ ।
ओ + क्षिप्‌ । ततोऽच्‌ + ङोप्‌ च ।) विम्बफलम्‌।
ईति रलमाला ॥ तेलाकुचा इति भाषा ॥
च्योषोपमफल), स्त्री, (खओोष्ठोपमानि ्योष्टसटशानि
फलानि यस्याः।) विभ्िका। इति जटाधरः ॥
( तेलाकुच्ा इति भाषा ॥)

+ ॥

ओओ, ओकारः सतु चतुदंशखरवशेः। अस्यो चार ण-
स्थानं योः करश्च । (ओदौतोः कण्टौडम्‌› ।
इत्यक्तः। तथा च शित्तायाम्‌।

“रे तु करढ-तालब्यावो रौ कगौ जौ रतौ!)
स दीषेः कुतश्च भवति न कखः ॥ (प्र्येकमुदा-
त्ानुदात्तखरितमेदात्‌ चिविधोऽपि एनरनु-
नासिकाननुनासिकमेदात्‌ षड्डिध रतेन दादश-
विधर्व।)

“स्क्तविु्ञताकार ओ्रोकारं कुण्डली खयम्‌ ।

चाड

, अच ब्रह्मादयः सब्बे तिष्टन्ति सततं प्रिये ॥
पञ्चप्राणमयं वशे सदाशिवमयं सदा ।
सद्‌ इ शवर संयक्घं चतुव प्रदायकम्‌” ॥
इति कामधेनुतन्त्म्‌ ॥ ( वङ्कमाषायां ) तस्य
नेखनपकारो यथा,--
“चऋोकारमध्यदत्ते तु गता तृद्धंगतायता ।
किचित्‌ सा वामतो वक्रा ता ब्रदमेश विष्णवः॥
ष्रक्तिमध्यगता रेखा ध्यानमस्य पचच्यते ।
इति वणौडारतन््म्‌ ॥ # ॥ अस्य नामानि यथा,
ञ्चे (कारः शक्तिको नादस्तेनसो वामजङ्ककः ।
। मनुरदधग्रहेशश्च शङ्कगः सदाशिवः॥
| अधोदन्तच्च करटोष्टौ सङ्कष॑णः सरखती ।
अक्ता चोद्धसुखी शान्तो व्यापिनी प्रछ्छतः पयः॥
अनन्ता ज्वालिनी व्योमा चतुर्शौ रतिषियः।
नेचमात्मकषिंणो च ज्वालामालिनिका भ्टगुः"” ॥
इति तन्लशास््रम्‌ ॥ शेषदश्रनः । स्धान्तः ।
इति बीजवर्णाभिधानम्‌ ॥ ( माटकान्यासेऽधो-
दन्तप्ह्भौ न्यस्यतया तच्छन्देनाप्यभिधानम्‌ ।
माटकान्यासमन्त्ो यधा,--
चं नम ऊर्धदन्तपद्गौ खौ नमोऽधोदन्तपद्भो॥
अनुबन्धविश्रोषः ¦ यदुक्घं कविकल्यद्रमे । “नि-
ातन आओजरनिट''। तेन दृशि सौ परच्तये इत्यस्य
| च्टटि छते इच्छति इति स्यात्‌॥)
ओओ, य, आङ्कानम्‌। सम्बोधनम्‌ । इति भेदिनी ॥
। विसोधः। निण्यः । इति शब्दरन्नावली ॥ (गय-
। भेदः।स च चादिः। इति पाणिनिः।१।४।५अ)
| ओं, य, मद्राणां प्रणवः | यथा,
“चतुदश खरो योऽसौ सेतुरौकारसं क्षितः ।
स चानुखारनादाभ्यां खुद्राणां सेतुरुच्यते" ॥
इति तन्लसारटतकालिकापुरागम्‌ ॥
ञः, पै, अनन्तः । इ येका च्तरकोषः ॥ निखनः । इति
मेदिनी ॥
ञः, सी, विश्वम्भरा । इति मेदिनी ॥
ञओच्तक, ली, उच्तणं समूहः। ( “गोचो्तोष्रो-
रभ्नेति"”।8।२।३९॥ वज्‌ ।) ठषसमूहः । इत्य-
मरः ॥ र्डं गरूर प्राल इति भाषा
ञचाख्यं, चि, ( उखायां निष्वनं, उखा + यत्‌ + खां
+ व्यञ्‌।) स्थालीपक्घान्नादि ॥ उखायां निष्ण्रम्‌
इत्यथे ष्णाप्र्ययः ॥
ञ्ोचिती, स्री, (उचितस्य भावः| ब्राह्मणादित्ात्‌
व्यम्‌ + खौष्‌ । ““इलस्तद्धितस्यः” । ई । ४।१५०।
इति यलोपः ॥) चैचित्यम्‌ । इति लिङ्गादिसंयहे
अमरः॥
(“सामण्य॑मौ चिती देशः कालो शक्तिः खरादयः'” ।
इति सादिद्यदपणम्‌ ।)
ओचिवयं ज्ञी (उचित + व्यन्‌ |) उचितस्य भावः
उपयुक्ता । योग्यत्वम्‌ । इत्यमरः ॥
(यथा सादित्यदर्पगे देय परिच्छेदे ।
“रता यपि वौ चिदयादुत्तमाधममध्यमाः? ॥)
ओ्ाड़वः, पु, ञ्जडवी संख्या विद्यते यस्य स ञ्ओडवः।
यद्वा खोडव णव + खा्थे अय्‌ ) चोड्वखरः ।
स च रागस्य जातिविशेषः प्ञ्चखरमिधित-

ञत्स॒
शागरागिण्य इति यावत्‌ | वथा,
“ञ्ञाडवः पञ्चभिः परोक्तः खरः षड़भिक्त षाडवः ।
सम्पर्णा सप्तभिः पोक्ता रागजातिस्तिधा मता” ॥
इति सङ्गोतरलाकरः॥ अपि च। सम्पणखरा
घक्छगमपथधनि। घराडवखराः निषादो
च्मिताःषक्छगमपथध॥ ओोड्वखराः ऋ-प-
वर्जिताः षग॑मथधनि॥ सम्परयौरागाः सप्तभि
खरयथा । नटवसन्तादयः। षाडवरागाः षड्भि
खरेयथा । संरिन्धीप्रभ्टतयः । आड़वरागा
पञ्चभिः खरेयया मल्लारादयः। इति सङ्गोत-
दामोदरः ॥ (तथा च सङ्गोतरलाकरे खराध्याये
नातिप्रकरो । ५२--५४॥
५वान्ति यान्त्यडवोऽकरेति बयो मोक्तमुड्वं बुधैः ।
पञ्चमं तच शतेषु पञ्चसंख्या तदुद्भवा ॥
ऋोड्वी सास्ति येषाञ्च खरास्ते त्वाडवा मताः ।
ते संजाता यच्च गीते तदौडवितमुखखते ॥
तत्सम्बन्धादौडवच्च पद्चखरमिद' विदुः ।
“क्रमादल्पाल्यतरुते षाडवौडवकारि गोः? ॥ )
ओड्ग्बरः, की, कुरोगविशेषः। इति भेदिनी ॥
तस्य लच्तणम्‌ ।
“सग्दाहरागकण्डभिः परीतं सोमपिज्नरम्‌ ।
उडम्बरपफलाभास कुष्टमौ डम्बरः वदेत्‌"
इति निदानम्‌ ॥ तामम्‌। इति जटाधरः॥
तानपाचादौ चि॥ (उडम्बरस्य विकारः । उड्म्बर

+ अय्‌ । उडम्बरपाचम्‌ | यन्ञाङ्ट्तविकारः । ।
यथाह देवलः । |
^व्यहीतवौ डम्बरः पातं वारिपुणेमुदद्धलः"\) |

ञओाडुम्बरः, पु, चतुद यमान्तगेतयमविशेषः। इति | च्यौदश्चित,

मेदिनी । सुनिवि्रषः । यथा,
^क्ैखानसा बालिखिल्यौडम्बराः फोनपा वने ।
न्यासे कुटी चकः युवे बहोर ₹ंसनिष्ुयो” ॥

|
॥
|
॥

३०४

च्रादा
व्यभिचारिभावमरदः ।
यथा साहि्यदपंणे ३।१३०। “ञओत्सक्योन्माद-
शङ्गः खतिमतिसह्िता याधिसन्लासलव्नाः'" ॥
त्लच्तणं तचैव ३ ।१५६ ।
“ई दानवाप्तेरौत्सुकयं कालच्तेपासदिष््ता ।
चित्तताप््वरा-खेद-दीघंनिश्वसितादित्‌” ॥
उदाहरणं यथा तत्रैव ।
“यः कौमारहरः स खव हि वरस्ता खव चेचच्तपा-
स्ते चोन्मोलितमालतीसुरभयः परौएाः कदम्बानिलाः
ना तरैवास्मि तथापि तत्र सुरतव्यापारलीलाविधौ
रेवारोधसि वेतसीतरुतले चेतः समुत्कण्ठते” ॥
इच्छा । यथा, तत्त्वकौमुद्याम्‌।
“ञ्ञात्सक्यमिच्छा सा च दष्यमागप्राप्तौ निवत्तते
इव्यमायश्च खाथं इ ्लच्तगत्वात्‌ फलस्य” ॥}

ञ्ोदनिकः,चि, (खोदनं शिल्यमस्य । ओदन + ठञ्‌।)

सूपकारः । इत्यमरः ॥

ञ्जोदरिकः, चि, (उदरे प्रसितः । उदर +ठक्‌ ।)

विजिगीषाविवलव्नितः। उदरमाचपृरकः। पेदुक
इति भाषा । तत्पश्यायः । ऋद्यनः र२। इत्यमरः ।
(यथा किराते । १९। ५ श्लोकस्य टीकायां
मल्लिनाचः। “खअतर्वाद्यन आओआदरिकः। अादयुन
स्यादौ दरिङ्के विदिगोषाविवच्िते। इत्यमरः")
«“विजिगौषावयवदारः कित्‌ प्रकषावा अल-

स्यात्‌ तेन विद्ौनो यः केवलमुदराधौनः'' | इति |

भरतः॥ “खोदरधुरणाश्रक्तिनिमित्तकनिन्दा्या-
गेच्छा विजिगीषा तथा रुदितः” |

इति रमानाथः ॥

(उदश्ित्‌ + “उदश्ितोऽन्यत्तर-
स्याम्‌! । ४।२।१९। इति प्ते अण्‌ |) अद्ध
जलयक्तघोलं । इति हेमचन्द्रः ॥ ( उदश्धिच्छन्द
ऽस्य विशेषो ज्ञात्यः॥)

इति श्रीभागवते २। १२। ७२। “श्चाडम्बरा ओौदश्धितृकं, ली, (उदश्चिति संसृतम्‌ । “उदश्ितो

ऽन्यतरस्याम्‌ ४।२।९९ इति ठक्‌ । “डससक्ता

चाद्धि

न ब्रते प्ररुधां गिर वितनुतेन बृयगं भङ्गुरं
नोत्तसंच्तियति चितौ खरवत: सामे स्फटेऽप्यागसि
कान्ता गभग्टडे गवाच्तविवरवयापारिताच्या वहि
सख्या वक्तमभि प्रयच्छति पर पर्थेश्चणौ लो चने”
मनसो ठत्तिभेदः । यथा पञ्चदशो । १५।३।
“श्रान्ता घोरास्तथा मूएा मनसो ढत्तयस्तिधा ।
वेराग्यं त्तान्तिसौदायैमित्ाद्या घोरडत्तयः'” |)

दास्यं जी, (उदास +व्यन्‌ ।) उदासस्य भावः ।
वैराग्यम्‌ । अनुरागादिश्रन्यता । यथा |
“खद स्यसंविदवलम्बितमून्यमुद्रा-
मस्मिन्‌ दृश्योः पतिततामवलोक्छ मैम्याः'' |
इ्ादि नैषधम्‌ । “त्तौ मोविलिखनहेतोषैयमपि
कुलाः किमौदास्यम्‌"” ¦ इति परद्यावली ॥

खोदालकं, क्ती, (उदालेन कौटेम सच्धितम्‌ | उदाल-
+ अग्‌ + संज्ञायां कन्‌ |) वल््रीककारिकोट-
निभ्नितमधु ।
तस्य गणाः । कषायत्वम्‌ । उष्णत्म्‌ । कटत्वम्‌ ।
कुटविषरोगनाशित्वद्च । इति राजवल्लभः ।
(अथौदालकस्य लच्तणं ग णाख यथा ।
“प्रायो वल्मरीक्रमध्यच्याः कपिलाः खल्पकौटकाः ।
कुत्न्ति कपिलं खल्यं तत्‌ स्यादौदालक्त मधु ॥
आओौदालकं रुचिकरः खय्ये कु विषादम्‌ ।
कषायमुष्णमन्लच्च कदु पाच्च पित्तछत्‌"” ॥
इति भावपरकाश्स्य पुन्बेखणडे दितौये भागे ॥
तौ॑वि शेषः । यदुक्तं महाभारते ३।८४।१५९१।
“यौ द्रालकं महाराज तीथे मुनिनिषेवितम्‌ ।
तच्राभिषेकं छत्वा वें स्वेपापैः प्रमुच्यते" ॥

चमौ दत्य, जो, (उद्धत + व्यञ्‌ ।) उदडतस्य भावः।
यथा । “अयान्यगुर्डनामौडत्यादसदिष्णता ।
भ्नमङ्दोषसंधोषर क्ताच्तिवेकृतादि कृत्‌” ॥ इति
सादित्यदपण ₹ परिच्छरः॥

मो द्धि, को, (उद्‌भिद्‌ + जन + ड + खार्थे खण ।)
पांशवलवणं। इति राजनिधैरटः ॥

प्रावरत्थाय यां दिग्रं प्रथमं प्रश्वन्ति तत अतेः |
पलादिभिर्जीवन्तः""। इति तद्रीकायां खामी ॥ |
ञाते, ली, (उत्कषेस्य भावः । उत्कषं + व्यज्‌ |)
उत्कता ॥
ञचत्तानपादिः, ए, (उत्तानपादस्यापत्यम्‌ एमान्‌ ।
उत्तानपाद +न्‌ |) ्रवः। इ्यमरः॥ स तु
उन्तानपादराजघच्चः। खायम्भवमनुपौ त्तः
(यचा भागवते। ४।१९० | ३०
“द्चात्तानपादे भगवांस्तव श्राङुधन्वा
| देवः क्िणोत्ववनतात्तिहरो विपक्तान्‌॥
| उत्तानपादात्‌ घरच्या जात उत्तमः । इति महा-
भारतम्‌ ॥) ग्रहाणामुपरिस्थितनिश्चलतारा च ॥
श्चेत्सर्मिकः, चि, ( सामान्यविधिरत्सगंस्तस्य भावः ।
उनत्सगं + ठम्‌ ।) सामान्यत्म्‌ । इति सान्तः ॥
शत्सषयं, की, (उत्सकस्य भावः । उत्सक + व्यन्‌ |)
उत्करगठा । इति हेमचन्द्रः ॥ (यथा रल्ावली ।
“नौ तसयेन ज्रतत्वरा सइभुवा व्यावर्तमाना
छया ^र्थचरुणसमाङृत्तावदौ त्‌ सुकयनुच्ना ।
इति माधे ११ ।२६। तथा मेघदूते पवब्बमेघे ॥५।
“द्यौत्‌ चक्छादपिगणयन्‌ रुद्धकस्तं ययाचे”

ष्यौद्धिं, की, (उद्भिद + खार्थैऽण्‌ ।) सान्भेरि-.
लवणम्‌ । अस्य गुणाः । (यथा सुशते । दचस्थाने
४६ अः ॥
“लघ तीच्तणोष्णमुत्‌ कदि खं वातानुलोमनम्‌ ।
सतिक्तं कडटुसंस्कारः विदयाह्ञवणमौद्धिदम्‌” ।)
तीच्छणत्वम्‌। उत्‌्ञेदकारित्वम्‌ । तार युक्तत्वम्‌ ।
कटुत्वम्‌ । तिक्तम्‌ । कोखबद्धतानाश्रूलनाशि
लवच्च । इति राजवल्लभः । (अस्य पयायो गुणाच
यथा--
“खौ द्भिदं पां खुलवगं यच्जातं भूमितः ख्यं ।
च्तारं गर कट लिग्धं प्रौतलं वातनाशनम्‌” ॥
इति भावपरकराश्स्य पन्बेखण्ड । ९ भागे ॥
“सतिक्तकदुकच्तार' तौच््छमुत्‌ कतोदि चौद्धिदम्‌”'।
इति बाभटे स्चस्थाने । ई ख ॥)
उद्भिदो जातं जलम्‌ । तस्य गुणाः । मधुरत्वम्‌ ।
पित्तशमनत्वम्‌ । अ विदादित्वम्‌ । इति राज-

वल्लभः।
(“द्चोद्धिदं पित्तश्मनं मधुरं न विदाहि चं"

दति वैद्यकचक्रपाणिङत्व्यगृे पकोयवगे ॥

न्तात्‌ कः" | ७।३।५१ । इति ठस्य कः।) खड-
जलमिधितघोलम्‌ । इति हेमचन्द्रः ॥
द्यौदान्ै, ली, (उदारस्य मावः। उदार + व्यन्‌ ॥)
उदारता । इति हेमचन््र.॥ (वागगुणमेदः। यथा
किराते ९।३॥ “स सौषवौदायैविशेषशा-
लिनोम्‌" इति ““खौदायं अथंसम्पत्तिः', इति
मल्िनायः॥ सात्त्विको नायकग यभेदः । यथा
सादहित्यदपणे २।५८ ।
<ग्रोभा विलासो माधय्ये गाम्भीयखयं धेय्यतेजसी ।
ललितो दामि यण्टौ सत्त्वजाः पौ रषा गणः?” ॥
तक्लच्तणं यथा ततेव ३। ६३।

‹द्‌ानं सपिधमावमौ दायं शच मिचयोः समता""॥
नायिकालङ्कारभेदः। वथा, तकरेव ३।९8।
“यौवने सत्व जास्तासामषश्ाविंशति संख्यकाः ।
अलङ्कारा स्तत्र भावद्ावहे लास्त्रयोऽङ्गनाः” ॥
शोभा कान्तिद दीत्तिख माधयेच्च प्रगरभता।
चऋौदायं सैं मित्येते सपव स्य॑रयन्नजाः'? ॥
तक्लच्तणं यथा तवैव ।१०३। ““सौदाय्थे विनय
सद” ॥ खस्य उदाहरणं यथा तत्रव ।

च्चाप

अस्य याद्यायां शिवदासेनाक्तं यथा ।

“चे द्धिरं निस्नपरदे शाद्‌ डमु त्तिरव्नलम्‌'” ॥
उद्भिदो जातं बरब्यादि ¦ यथा॥

"तत्‌ नस्ति विधं ज्ञेयं जाङ्गल द्भिदपार्थिंवम्‌ " ।
"मौममो षधमुदिषटमौ द्धदन्तु चतुचिवंधम्‌ ।
वनस्पतिर्वोरुधश्च वानस्यद्यस्तथो वधिः” ॥

“म्‌ लक्मकस।र नियं सनाडखर सपल्लवाः ।

त्तासाः च्तीरं फलं पपं भसमतेलानि कटकाः ॥
पत्राणि शाः कन्दाखं प्ररो हश्यौद्धिरो गणः? ।
इति चरके खचस्थाने । १ अः॥)

शोदाडिक, ङी, (उदाहसमये लब्धम्‌ । उदा +
ठञ्‌ ।) भाय प्रा्निकाले लब्धं भाग्याधनम्‌ । इति
दायभागः ॥ तत्‌ भ्राटभिर विभाज्यम्‌ । यथा ।
“पिद्टब्व्याविनाग्रेन यदन्यत्‌ खयमच्जेयेत्‌ ।
मेवमौदाष्टिकवेव दायादानां न तद्भवेत्‌ ॥

इति याज्ञवदक्यः॥ (यथा च मनुः। € । २०६ ।
“विद्याधनन्तु यद्यस्य तत्तस्यव धनं भवेत्‌ ।
मेचमौदा{हिकच्ेव माधुपकिंकभेव च 1)
ौपगवः, पे, उपगोरपत्यम्‌ । इति भरतः॥ उप
समीपे गौध इति उपगरगौपः। लच्तया
वत्‌एरोडिते उपगुशब्दः । यथा हारीतः ।
“यं वशे याजयेद्‌ यस्त॒ स तदशंत्माभ्रयात्‌
सद्योवरघेण वर्चेखेत्ेवमेवात्रवी ुग्टगः।#॥ तय! च
लच्तणया ब्राह्मण उपग णदवाच्यः। तस्याप्य-
भौपगवः। इति श्रीभागवतटीकायां खामी ¦
(उपगोरिदमिति युत्परच्या उपगुलम्बन्धिनि, चि-
उपगु + “तस्येदम्‌” । ४ । ३ । १२०। इण ।)
श्यौ पगवकं, जी, (सरौपगवानां समूहः| “गोचोक्तो-
देति । ४।२।३९ । वज्‌ |) आओौपगवसमू हः ।
इयमरः ॥

ओओपयस्तिकः, ए, (उपग्रलत ग्रासकालं भूतः । उप-
ग्र्त + “तमधीष्टो भतो शतो भावी"। ५।९१ ।
इति ठन्‌ ।) राङ्य ्तखन््ः खय्यंख । इति शब्द -
रन्नावली ॥

च्ओोपनिधिकं, क्गी, (उपनिधि+खार्थं उज्‌ )
उपनिधिः । प्रत्या भोगाथेमयितद्रय्म्‌ । इति
सतिः ।

चौ प्य, ज्ञो, (उपमेव । चतुरश दित्वात्‌ खाय व्यञ्‌।}
सादृश्यम्‌ । ततप्धोयः । अनुकारः २ अनुहारः ३।
सभ्यम्‌ 9 तुला ५ उपमा ई कन्तः 9उ पमानम्‌ ८।
इति हेमचन्द्रः ॥ (यया, हितोपदेशे १। 9३।
"प्राणा यथात्मनोऽभीष्टा भूतानामपि ते तथा ।
आत्मौपम्येन भूतानां दयां कुरन्॑न्ति साधवः” ॥
“ञ्चोपम्यं नाम यदन्येनान्यस्य सादृष्यमधिन्ञय
प्रकाशनम्‌ । यथया दण्डेन दगण्डकस्य धनुषा धालु-
व्कस्येष्वा सेनारोग्यदस्येति"” । इति विमानस्धाने।
८ ध्याये ॥ चर केगोक्तम्‌ |)

ञ्ओपयिकः, चि, (उपायेन सन्ञातः। उपाय + ३

+ सश्च ।) न्याय्यः । उपयुक्तः । इयमरः (यथा,
महाभारते बिदुरागमनपन्बैणि १।२०५ । १२ ।
“रतत्तव महाराज तेषु एतेषु चैव इ ।
इत्तमौपयिकं मन्ये मोप्ेय सह मारत"! ॥

३०६
चार

तथा रामायणे २।५४। ३९ ।
“वासमौ पयिकं मन्ये तव राम मडाबल'› |
च््ियांतु डीप्‌। यथा महाभारते वैवादिक-
पब्वेयि १।१९९।१९१ ।

“न वश्यौ पयिकौः कथास्ता

नंच दिनानां कथयन्ति वीराः॥
खार्थे विनयादिभ्यष्टकप्र्यये छते उपायरव ञ्ाप-
यिकम्‌ । यथा भारविः, ३५।

“शि वमौ पयिकं गरीयसीम्‌” इति ॥

ञचेपरोधिकः, प, (उपरोधः प्रयोजनमस्य । उपसोध

+ ठन्‌ ।) पीलुदण्डः । तत्पर्य्यायः । पैलबः २ ।
इति हेभचन््रः॥ उपसोधसम्बन्धिनि चि।

ञओपवस्त, क्ली, (उपवसत + प्र्ञाद्यण्‌ }) उपवासः ।

डति हेमचन््रः ॥

ञओपसिंकः, प, (उपसं + ठक।) सन्निपातसोग-

विशेषः । तस्य लच्तणम्‌ । यथा,

“कफो ऽनुलोमवातेन यदि पित्तानुगो भवेत्‌ ।
खेदशेव्यादिभिओ्स्तदा भवति मानवः ॥
प्रतिलोमः प॒नस्तेन खाख्यमायाति ततृच्तणात्‌ ।
ञओपसमिक खान्यः सन्निपात उदातः” ॥
इति वे द्यकम्‌ ॥ उपसगंसम्बन्धिनि चि ॥
(“तच्रौपसमिको यः पुत्बोतय् याधिं जघन्धकाल-
जातो व्ाधिरुपद्ज्ति स तन्मलरवोपद्रव-
संज्ञः" । इति सश्चते खचस्थाने । २५ अध्याये ॥
“प्रसङ्गात्‌ गाचसस्परशा्चिश्चासात्‌ सहभोजनात्‌ ।
सदशय्यासनाश्चःपि वस्त्रमाल्यानुलेपनात्‌ ॥

कुं ज्वर ख शोष नेचाभिष्यन्द्‌ खव च|
ञ्पसगिकरोगाख संक्रामन्ति नरान्नरम्‌”।

इति च सुश्रुते निदानस्ाने । ५ अध्याये ॥
माधवसं यदस्य व्याख्याथां कृषाधिकारे यथा।
“ञ्चपसर्गिंकरोगा इति ज्जपसगिकाः पापरोगा-
दयो भूतोपसगंजाः संक्रामन्ति खाविग्रन्ति"॥)

ञचैपस्था. ज्ञो, (उपस्ाद्धवम्‌ । उपशय + व्यन्‌ ।) उप-

स्येन्ियसुखम्‌ । इति श्रीभागवतम्‌ ॥ (
तत्रैव 9 ।६।१३।

“ञे(पस्थाजेङक बड़ मन्यमानः

कथं विरज्येत दुरन्तमोहः) ॥)

ञमोनं, चि, (उमानां भवनं चेवं वा । “विभाषा-

तिलमाषोमेति"? | ५।२।४। यत्ते खञ्‌।)
उम्यम्‌ । उमाच्तेत्रम्‌ । इत्यमरटीकायां भरतः ॥
मसिनार च्तेत इति भाषा ॥

ञारगं, ज्ञी, (उरगस्य इदम्‌ । उरग + ण ।) द्धे

षानच्तचम्‌ । इति जटाधरः । सपेसम्बज्धिनि चि ॥

ञ्ारणभ्नः, पै, (उरमनस्य मेषस्य इदम्‌ । उरभ्च + ण्‌ |)

कम्बक्ञः। तत्पर्यायः। उर्णयुः२ ्चाविकःइ्‌
रल्लकः 8। इति हेमचन््रः॥ (मेषमां सम्‌ । यथया
मनुः । ३ । २९६८

“दौ मासौ मव्छमा सेन चीन्‌ मासान्‌ हारिणेन तु|
ञओरमेणाथ चतुरः शाकुनेनाथ पञ्च वे" ।
मेषदुग्धम्‌ । यथा,--

“ञचारमरं मधर रूचतमुष्णं वातकफापहम्‌ ।

न शस्त रक्घपित्तानां वातिक्षानां हितं भवेत्‌” ॥

ओव्व
इति हारीते प्रथमस्थाने । < अध्याये ॥
धन्वन्तरिं प्रति प्रञ्रकारकः ऋषिमेदः। यथा
स्रुते खचस्धाने । “अथ खलु भगवन्तममर-
बरम्टषिग्णपरिदतमाश्रमस्थं काशीराजं दिवो-
दासं धन्वन्तरिमौ पधेनवैतर णौ रभ्रपौष्कलावत-
करवीग्धेगोपुररत्ितस्ुतप्टतय ऊचुः?” ॥)
ओरभ्नक, ली, (उरभाणां समूहः । उर +““गो-
चोक्तोष्रोरम्नेति”। ७।२। ३९ । वुज्‌।) मेष-
समूहः | इयमरः ॥ मेडार पाल इति माषा ॥
ओरसः, पु स्रो, (उरसा निभ्भितः। उरस्‌ अग्‌ ।)
खजातपु्लः। तत्र्ययायः। चरस्यः २। इच-
मरः ॥ उरम्यः इ । इति तद्धका ॥ दादश्रविध-
पुच्लान्तगेतशरेकप चोऽयम्‌ । स तु सवर्णायां मा-
ग्यायां खयं जनितः । यथा। “सवर्णायां संसवुतायां
खयमृत्पादितमौरसं विद्यात्‌” । इति बौधायनः ॥
(वथा मनुः। € । १६६९ ।
“ले चेते संखकुतायान्तु खयसुत्यादयेडि यम्‌।
तमौरसं विजानीयात्‌ युतं प्रथमकल्पितम्‌” ।)
“ञ्चोरसो धम्भपतीजः" इत्यादि याज्ञवल्कः ॥
२।१३१॥
ओरस्यः, षै सती, (उरसो भवः। उरस्‌ + यत्‌ ।
ततः खार्थेऽण्‌ ।) ओरसयुच्ः । इयमरः ॥ (कलो,
उरसो वच्तस उत्यन्नम्‌ । वच्तोभवम्‌ । यथा शि-
च्तायाम्‌ । १६।
“दकारः पञ्चमे युक्तमन्तःखाभिख संयुतम्‌” ।
ञञोरस्यं तं विजानीयात्‌ करढ्यममाङ्रसं यतम्‌ |)
ञओ्धंदेहिकं, चि, ( ऊद्धैदेहाय भवम्‌ । ऊद्धंदेह +
ठन्‌।) ग्टताधे तदहर्दानम्‌ । इत्यमरः ॥ यदङ्कि
ग्तस्तद हःप््टति सपिर्णोकरणात्‌ युवे पेल-
द िहेतुकं यत्‌ पिरडादिदानं तत्‌। इति भरतः ॥
(पुचचदाराद्यवश्यभन्त्यपीडनेन यत्मारलो किक-
ध्भबुद्धया दानादि करोति तस्य दातुर्जीवितो
म्रतस्य च तद्दानं दु:खफलं भवति ।
यथा मनुः ११९।६०।
“इल्यानामुपरोधेन यत्कशो यौ द्वदे हिकम्‌ ।
तद्धवत्यसुखोदकं जौवतश्च र्तस्य च'' ॥
तथा सामायये र। ७७ । ३ ।
"दासीोर्दासांश् यानानि वेश्मानि सुमहान्ति च ।
ब्राद्मणेभ्यो ददौ पुव राच्नन्तस्यौ दिकम्‌”
(जरे डिकम्‌ इत्यपि स्यात्‌ ॥ )
ञ््धश्ोतसिकः, चि, (ऊं श्रोतस्‌ + ठन्‌ |) रवः ।
इति चिकाणगरेषः ॥ (जओेद्धंखौतसिकः । इत्यपि
स्यात्‌ ॥)
जवे, की, (उव्वैण मवम्‌ । उर््वो+ खश्‌) पांश
बलवयाम्‌ । इति राजनिर्धैशटः ॥
चनव,पु, (ञओव्वैत्‌ ग्टगुवं शयात्‌ ऋटषेजतिः । शोन्य
+ अण । सओेव्वे धिक्रो धजतात्तथात्वम्‌ । ) वाडङ्‌-
वानलः। इत्यमरः ॥ स तु भूगोलस्य दक्षिण.
सीमा। तच्च स्वयँ नरकाः राख वसन्ति । इति
सिडान्तशिसोमणिः ॥ खनामस्यातो भ्टशुवंशौय-
ऋषिभेदः । तच्नन्मादिकथा, महाभारते चैचरथ-

प्बेणि १७९ खध्याये । उक्ता । यथा,-

चाल

“ततो महीतलं तात चचियेपर यदृच्छया ।
खनताधिगतं वित्तं केन चिद्ध गुवेश्सनि ॥
तदिन्तं ददशः सर्व्वे समेताः च्तवियर्षभाः ।
अवमन्य ततः क्रोधादुग्टगंस्ताज्करगागतान्‌ ॥
निज परमेयखासाः सव्वांस्तात्निशितेः शरेः |
आगभादवल्लन्तन्तचेरः सन्या वन्धसुराम्‌ ।
तत उच्छद्यमानेष भ्टगव्वेवं भयात्तदा |
भ्टगपन्नो गिरि दुगे हिमवन्तं प्रपेदिरे ।
तासामन्यतमा गभ मयादपरे महौजसम्‌ ।
ऊरपीकेन वामोरु॑ततः कुलविरद्धये ।
तद्रभमुप्रलभ्याख ब्राद्मणी या भयादिता।
गवका कथयामास च्तचियाणामुपङ्रे ॥
ततन्ते च्ततिया जम्यसतं गभे इन्तुमु यताः ।
दद्शुराद्िणीं तेऽथ दीप्यमानां खतेजसः” ॥
“अथ गभः स भित्त्नोर ब्राद्यरा निर्जगाम इ ।
मुष्णन्‌ दौः च्ततच्रिवानां मध्याङ्दव भास्करः ॥
ततच्च्लविंहीनास्ते गिरि दुष बभ्रमुः?”
अयमोन्वैरत पिटबधामभातं च्च्वियनधे
प्रतिज्ञ उग्रे तपसि वत्तमानः पिद्भिनिंवारितः।
ततो ङधाप्रति्ी नादं भवितुमुत्छहे इति
जातश्ङ्कः अमोघत्वाच करोधवङः पितनुक्कवान्‌ ।
यथा तक्ैव १८९ खथ्याये ।
“यच्ायं मन्य॒जो मेऽभिलौकानादातुभिच्छति ।
दहेदेष च मामेव निगश्टहीतः खतेजसौ ॥
भवताद्च विजानामि सन्वलोकद्दिते्यताम्‌ ।
तस्मादिधध्वं यद्ये लोकानां मम चेश्वराः ॥
पितर ऊचुः।
य रष मन्यभक्तेऽपिर्लोकानादातुभिच्छति ।
अषुत सुच भद्रन्ते लोका यप प्रतििताः
अयोमया: सन्बैरसाः सन्वेमापोमयं जगत्‌ ।
तस्मादपस विमुशेम क्रोधामिं दिनसत्तम ॥
अयं तिष्ठतु ते विप्र यदिच्छसि मोदधौ।
मन्य॒नोऽभिदहन्नापो लोका द्यापोमयाः सताः ॥
र्वं प्रतिक्ता सत्येयं तवानघ भविव्यति।
नचवं समरः लोका गमिष्यन्ति पराभवम्‌ ॥
वशि उवाच ।
ततश्च क्रोधजं तात ञओैव्वौऽभिं वश्णालये ।
उत्ससन्नं स चैवाप उपयुष्ठं महोदधौ ॥
मह डयशिरो श्रूत्वा यत्तदेदविदो विदः" |)
(उब्वस्यापन्यम्‌ |) पश्चप्रवरान्तगंतमुनिवि देषः |
इति पुराणम्‌ ॥
च्चव्वरेयः, ए, (उग्ब्याः अपत्यम्‌ । उर्वशी + एक)
अगस्त्यमुनिः । इति हेमचन्द्रः ॥
(अस्य जन्मकथा पुराशेषृक्ता यथा,
“तयोरादित्ययोः सच दृदापसर समुम्‌ ।
रेतश्चस्कन्द तत्‌ कुम्भे न्यपतद्ाशतीवरे ॥
तेनेव तु मुद्वन वीर्यवन्तौ तपखिनौ ।
अगस्त्य वशि दाढवो संबभूवतुः"
उव्वेश्नौगभजाताः प्रूरवसः सप्त पत्राः
तत्कथा दरिर्वेश्रो २५ ध्याये ड्या ॥)
चालूक, की, (उलूकानां समूहः! यन्‌ |) उलूक-
समहः इति जटाधरः पेचार भक्ति भाषा

1

३०७
चाष

जओालूव्छः, पै, (उलूकस्य मनेरप्यं पुमान्‌ । उलूक +

गर्गादित्वात्‌ यज्‌ ।) वैशेषिकः
वेत्ता। इति हेमचन्द्रः | (अयं खलु कशाद-
इत्याख्यया प्रसिद्धः |)

ओश्रौरं, क्ली, (उश्यते । वशर + हरन्‌ । परज्ञा््‌ ।

¶।8 ३९ । यदा उश्ौःरस्येदं “तस्येदम्‌"" । ४ ।
द।१२० । इव्यश ।) श्रायनासनम्‌ । इव्यमरः |
शयनं खापः श्रव्या वा सनं पौठादि। शय-
नासनं समुदितमिति खामी । एथगिति सुभूतिः ।
इ्यमरटीकायां भरतः । (यथा, महाभारते राज-
धम्मानुशासनपन्बेणि १२।६०। ३९१।

“चं वेटनमौ शोरमुपानद्यजनानि च ।
यातयामानि देयानि श्रूद्ाय परिचारिणे" ।)
उशीरम्‌ । चामरम्‌ । दण्डः । इति हेमचन्द्रः ॥

ञ्श्ौरः, पे, ( उशोरस्यायम्‌ । उ्रीर + खण ।)

चामरदण्डः | इत्यमरः॥

जोषं, ज्ञो, (उषण + मावार्येः खश्‌ ।) कटुरसः ।

उषं मरीचं तस्य भावः ॥

ञओषधं, क्ती, (अओोषधेरिदम्‌ । ओषधिरेव वा “ो-

बधेरजातौ'' ५।४ ३० इय्‌ |) रोगनाशकब्ं ।
च्योषधिभवं भवा प्रचयः । तत्पर्थायः । मेष-
जम्‌ २ भषज्यम्‌ र अगदः £ ज।युः ५। इयमरः ॥
जेचम्‌ ई आयुयोगः ७ गदारातिः ऽ अग्टतम्‌ €
सायद्व्यम्‌ १० । इति वैद्यकम्‌ ॥

(“शोधनं शमनच्वेति समासादौषधं दिधा ।
शरीर जानां दोषाणां क्रमेण परमौषधम्‌ ।
वन्तिविरेको वमनं तथा तैलं एतं मध।
धीधेशवात्ादिविन्नानं मनोदोषौषधम्यरम्‌" ॥
इति वाभटे खंचस्थाने । १ अध्याये ॥
“धन्वसाधारणे दे समे सन्मत्तिङ शुचौ ।
श्स्रानचे्यायतने खभ्नबस्वरी क वव्लिंते ॥

म्टदौ प्रदच्तिणजले करो हिवसरते ।
अफालक्ृद्टेऽनाकान्ते पादणे बलवत्तरैः ॥

स्यते भेषजं जातं यक्तावणरसादिभिः

जन्वंदग्धं दवादग्धमविदग्धश्च वशतः ॥
भूतेश्छायातयाम्ना ये य॑याकाश्च सेवितम्‌ ।
अवगाएमडहामूलमुदोचौं दिशमाभितम्‌ ॥

अथ कल्यागचरितः खाडः खुचिरुपोधितः।
सोयादौषधं स्यं स्थितं काले च कल्पयेत्‌ ।
स्तीर तदसम्परत्तावनतिक्रान्तवत्सरम्‌ ।

ऋते गुडष्टव त्तौ दधान्यरब्णविडक्कतः"? ॥

इति तेव कल्यस्थाने ¦! ई अध्याये ॥
“यथाविधं यथासं यथाभिर शनिर्यथा ।
तथौषधमविक्ञातं विन्ञातमग्टतं यथा ॥

ञोषधं हानभिक्ञात नामरूपरुगेखिभिः।
विक्ञातमपि दुग्क्तमनर्थायोपपद्यते ॥

योगादप्रि विषं तीच मुत्तमं भेषज मवेत्‌ ।
भेषजं बाप दुर््तं तौच्तं सम्पद्यते विषम्‌
तस्मात्र भिषजा युतं युक्तिवाद्येन भेषजम्‌ ।
श्रीमता किचिदादेयं जीवितासोग्यकाङ्किणा ॥
कु्थात्रिपतितो मूद्धिं सशेषं वासवाशनिः।
सगेषमातुर कुर्याथलक्ञमतमो षम्‌ ।

चाष

तदेव युक्तं भैषज्यं यदारोग्याय कल्पते ।
स णव भिषजां को रोगेभ्यो यः प्रमोचयेत्‌" ॥
इति चरके खचश्धाने । १ अध्याये॥

“करणं एनभषजम्‌ । भेषजं नाम तद्यदुपकर -
शायोपकल्पते भिषजो धातसाम्बाभिनिरेत्ती
प्रयतमानस्य विशेवतखखोपायात्तेभ्वः तदिविधं
व्ापाश्रयभेदात्‌ | दत्रद्यपाश्चयं यक्तिव्यपाखयश्च ।
तच रेवव्यपाञ्रवं मन्त्रौ षधमणिमकुलवल्यपदहार-
होमनियमप्रायङ्ित्तोपवासखस्ययनप्रणि पातग-
मनादि । यक्तियपाख्रयं संशोधनोपश्रमने चेष्ाख
दृष्टफलाः ख्तदेव मेष नमङभेदादपि दिविध ।
व्यभ्रूतमद्रवयभरूतश्च | तच यदङ्द्रद्यशरूतं तदुपायाभि-
श्ुतम्‌। उपायो नाम भधदगरंन-विस्मापन-च्तोभ-

इषे-भत्सन- बध-बन्ध-खभ्न-सवाहनादिरमूत्ता
मावः यथोक्ताः सिद्धुपायाख्च । यन्त॒ दवयश्चतं
तद्मनादिषु योगसुपेति ।

तस्यापीयं परौक्ता इदमेवं पर्छता रवंगुणमेवं
प्रमावमस्िन्‌ देशे जातमस्सिब्रतौ णवं एष्टीत.
मेवं निहितमेवसु पस्बुतमनया मात्रया थुक्तमस्मिन्‌
ऋतौ रुवं विधस्य एरुषम्येतावन्तन्दोषमपक्षयति
उपश्मथति वा अन्यदपि चेवंविधं मेषजमभचा-
नेनानेन वा विशेषेण युक्तमिति? । इति च ततव
विमानश्याने < अध्याये ॥

पर्व्यायानाइ चर किशित्साख्याने । १अः ।
“चिकित्सितं याधिहरं पथं साधनमैषधम्‌ ।
प्रायश्ित्ं प्रशमनं प्रछतिख्धापरन दितम्‌ ।॥
विद्याद्धेबजनामानि भेषजं दिविध्च तत्‌ ।
खस्स्यौ स्कर किचि त्विद्धिदाततस्य रोगनुत्‌ ॥
अभेषजश्च दिदिधं बाधनं सानुबाधनम्‌ '" ।
तथा, सश्चते दत्रस्धाने २७ अध्याये यथा,-

“तम्ब श्र कंराश्सविषमवस्मोकश्सशानाद्यतमदे-
वतायतनसिकताभिरनु पहतामनूषं रामभङ्गराम-
दूरादेकां जिग्धां परो हवीं सदं स्थिरां समां
कनष्णां गौरीं लोहितां वा भूमिमौषधाधं परौ-
च्तेत तस्यां जातमपि कभि-विष-ग्स्त्नातप-पवन-
इइन-तोयसम्बाध-मार्गैरनुप इतमेकर सं एष्ट एथ्व-
वगाणएमूलमुदीयां चोषधमाददीतेवैषधभूमिय-
रीच्ताविशषसामान्यं ॥

विश्ेषस्त॒ । तच्राश्लवती स्थिरा रुर्न्वौ श्यामा
छष्णा वा स्थृलङ्तश्स्यप्राया खगुन्द्विद्ा ।
च्िगधा शौतजा सत्रोदका खिग्ध्‌ शस्यदटटणकोमलढ-
च्तप्राया सुकराम्बुग्‌ थू यिषा ॥ नानावर्णा लघ्वश्स-
वती प्रविरलाल्पपा्डढन्त परो हाभिग्‌ यभूविद्ा ॥
रूत्ता मस्मरासभवर्णा तनुरूच्तकोटराल्यरसष्च्त-
प्रायाऽनिलगणभू यिषा ॥ गदी समा खभ्नवयव्यक्त-
रसजला सव्यतोऽसारख्त्ता मङापन्बेतरटचे-
प्राया श्यामा चाज्ञाशगुयभ्ूयिषा ॥

त्र केचिदाङराचार्व्थाः। प्राट्‌-वर्षा-्र-
देमन्त-वसन्त मग्रं यथासद्य' मूल-पच-त्वकः
च्तीरसार-फलान्याददीतेति तत्त न स्म्यक्‌ कश्मात्‌
सौम्यामेयत्वाच्जगतः। सोभ्यान्धौषधानि घोम्येब
ऋतुष खाददोताप्रेयान्धामनयेग्वेवभय्थापद्नगणानि

चाष

भवन्ति । सौभ्यान्यौ बधानि सौम्येष ऋतुष रट - |
तानि सोमगणश्धूचिष्ायां भूमौ जातान्यति
मधरल्िग्धशशौतानि जायन्ते। रतेन शेषं वा
स्यातम्‌ ॥
एथिदयम्बगगश््विायां भूमौ जातानि
विरेचनदव्यारणाददीताश्रपाकाश्मारुतगणन्दयि
खायां वमनद्रवाणि । उभयगु गभूविष्ायासुभयतो
भागानि । आकाशगुणभूविष्ायां संशरमनान्येवं
बलवत्तराणि भवन्ति सर्ववार्येव चाभिनवान्यन्यच
मध-त-गड-पिषप्यलो-विड्ङ्गेभ्यः । सर्व्वाश्िव स. |
चछ्तीराणि वौय्येवन्ति तेषामसम्प्त्तावनतिक्रान्त-
संवत्सराण्याददीतेति” ।)
नानारोगहरौषधादिर्यथा । रुड़ उवाच ।
“रवं धन्वन्तरि विष्णः सुश्चतादीनुवा च इ ।
रिः एनडरायाहइ नानासोगान्‌ रुगद्नान्‌'* 1
इरिरुवाच ।
५स्वैज्वरेष प्रथमं काय्यं शङ्कर ! लङ्धनम्‌ ।
क्षथितोदकपानञ्च तथा निव्वोतसेवनम्‌ ॥
अभिखेदो ज्वरास्लेवं नाशमायान्ति होर ! ।
वातञ्चर इरः क्राथो गुडच्या मुस्तकेन च।
दुरालभयेव क्त पित्तञ्वर दर षटगा ।
श्रौ पपं ट मुक्तेख बालको शौर चन्दनः |
साज्यः काथः कषेश्रजन्तु सश्चुरिठः सदुरालभः। |
सवालकः सब्वेज्चरः सदुरिटः सहपर्पटः ।
किराततिक्षर्वापि गङ्चीशण्ठितिक्कैः। |
पित्तक्वर हरः स्याच्च इदरवन्यं योगमुत्तमम्‌ ॥
बालकोशीरपाठाभिः कणटकारिकमुस्तवीः ।
ज्वरनुच्च छतक्घा थस्तथा परै सुरदारुणा ॥
धन्याकनिम्बमुतानां समधुः स च श्रङ्कर्‌ ! |
पटोलपचयुक्तख गुड चौतिफलायतः॥ |
यौतोऽखिलज्वरइरः चुधाछदातनुत्िदम्‌ । |
इरौतकोपिष्यलीनामामली चिच्रकोद्धवम्‌ ॥
चूणे गलच्च कथितं धन्याको्रौरपपटेः।
शमलक्धा गुड्च्या च मधुयुक्तं सचन्द्नम्‌॥
समस्तज्वरनुत्‌ स्याच्च सत्निपातहरः प्रटण ।
रिद्ानिम्बधिफलामुश्तकंद वदारुणा ॥
कषायं कटुरोहिण्या सपटोलं सपत्रकम्‌ ।
चिदोषञ्वरनुत्‌ स्याच पोतन्तु कथितं जलम्‌॥ |
कण्टकारिनागरेण गुड्चा पुष्करेण च । ।
जग्ध्वा गागबलाचूे ऋआखकासादिनुद्धवेत्‌ ॥ =|
|

॥

कपवातजञ्वरे देयं जलमुष्णं पिपासिने |

मण्डो वा सुद्धयषं वा शाल्यन्नं वाथ यषवत्‌ ॥
श्वरात्तमानुभे देयं ज्वर हानिसतदा भवेत्‌।
विच्पपेटको शौरघन चन्दनसाधितम्‌ ॥
दद्यात्‌ सश्ौतलं वारि टटकदिंज्वरदाइनुत्‌ ।
विच्वादिपश्चमूलस्य कायः स्यादातिके ज्वरे ।
पाचनं पिष्यलीमूलं गुड़ चीविच्मेषजम्‌ ।
वातज्वरे त्वयं क्षायो दत्तः शान्तिकर; परः ॥
पित्तज्वर्नुत्‌ समधुः क्षायः पर्पटनिम्बयोः ।
विधाने क्रियमाणेऽपि यस्य संज्ञा न जायते ॥
पादयोस् ललाटे वा दहेल्लोहशलाकया ।
विक्का पाठा पटोलख विशाला चिपला चिढत्‌॥

३०८

चाष

सन्तोरे भेदनः क्राथः सब्वेज्वर वि श्रो धनः'॥
इति गारुडे १७६ ध्यायः ॥ # ॥
, भगवानुवाच ।

“सप्तराचात्‌ प्रजायन्ते खल्वीटस्य कचाः खुभाः।
दग्धद्टत्तिदन्तलेपात्‌ सानाच्तोरर साञ्जनात्‌ ॥
ग्ङ्गराजरसेनेव चतुर्भागेस साधितम्‌ ।
केश्डदधिकरः तेल गुञ्जा चूर्णान्वितेन च॥
खला मासौ कुष्मुरायक्तमभ्वङ्गतः शिव ! ।
गुज्ञाफलं ममाप्यव ज्लेपनं चेन्रलुप्रनुत्‌ ॥
खमस्थिचूगलेपादि केशाः सव्या भवन्ति वै ।
बद्धमूला घना दीर्घाः ज्विगधाः स्यर्नोत्तन्ति च ॥
षिड्ङ्गन्धपांषाणसा धितं तलमुत्तमम्‌।
सचतुगगगोमू चं समनःशिलमेव च ॥
श््िऽभ्यज्गाच्छिरोजन्मयकालिख्यात्तयं नयेत्‌ । |
नवदग्धशङ्ुचूणष्टदधसीसकलेपिताः ॥
कचाः ्च्तणा महाङष्णा भवन्ति टषभध्वज ! ।
ग्टङ्गराजं लो इचूशं चिफला वीजपुरकम्‌ ॥ |
नीली च करवीरञ्च गुड़मेतेः समैः टतम्‌ । |
पलितानीडइ छष्णानि कुग्धोल्ञेपान्महौ षधम्‌ ॥ |
च्यालास्थिमन्ना चिफला नीली च ्टङ्राजकम्‌ । |
जीयो पक्षलोह चूगे काञ्चिक छव्णकेश छत्‌ ॥
चक्रमद कवोजानि कुमेरग्डमूलकम्‌ ।
अत्यषाकाञ्चिकं पिष्टा लेपान्म्तकरोगनुत्‌ ॥

सेन्यवञ्च वचा दिकः कुक्‌ नागेश्वरः तथा ।
्तपुष्या देवदारु रभिस्तेलन्तु साधितम्‌ ॥
गोएरौीषरसेनेव चतुर्भागेण संयुतम्‌ ।
तत्कणंभर गाद ! कगशरलं च्तयं नयेत्‌ ॥
मेषमूचसेन्धवाभ्यां कर्गयोभरणात्‌ शिव ! ।
कगयोः पूतिनाशः स्यात्‌ छभिखावादिकस्य च ।
मालतीपुष्यदलयो रसेन भरणात्‌ तथा |
गोजलेनेव परेण कणखावो विनश्यति ॥
कुरूमाषमरीचानि तगर मध पिप्पली |
अपामागेाखगन्धा च हती सितसघेषाः ॥
यवास्तिलाः सेन्धवच्च पादिकोदर्तनं बूएभम्‌। |
लिङ्बाङ्स्तनानाश्च कणयो ऋ डिछद्ध वेत्‌ ॥

कदुतलं भल्लातकं ङ हतो फलदाडिमम्‌ ।
वल्कलेः साधितं लिप्तं लिङ्क तेन विवड्धते"”
इति गारुड १८० ध्यायः ॥ #॥
इरिरुवाच ।

“श्ोभाञ्ननपचर सं मधुयुक्तं हि चच्तुषोः ।
भरणाद्रोगङरयं भवेब्रास््यच्र सं श्यः ॥
खश्रीतितिलयुष्यायि जा्याश्च कु्मानि च ।
मया निम्बामला शरौ पि्यलौ तण्डलोयकम्‌ ॥
कायारष्कां वटि कुथ्यात्‌ पि तण्लवारि णा ।
मधना सह सा चाच्छणोरञ्नात्तिमिरादिनुत्‌ ॥
विभीतकाल्िमव्ना तु शङ्नाभिमनःशिला ।
निम्बपच्रमरौचानि अजामू चेश पेषयेत्‌ ॥
पष्य रा्यन्धतां इन्ति तिभिर पटलं वथा ।
चतुभागाणि शष्ुस्य तद दधन मनःशिला ॥
सन्धवश्च तद्धन खतत्‌ पिष्टोदकेन तु ।
छायागुष्कान्तु वटिकां कत्वा नयनमश्नयेत्‌ ॥

तिमिरं पटलं इन्ति पिटकस्य मदौबधम्‌ ।

चाष

चिक चिफला चैव करञ्चस्य पलानि च ॥
सैन्धवं रजनी दे च भृङ्गराजरसेन हि ।
पिष तदञ्चनादेव तिमिरादिविनाशनम्‌
अटरूषकमूलन्तु काञ्िकापिष्टमेव च।
तेनात्तिभूरिलेपाच चच्तःश्रलं विनश्यति ।
सतक्रं वदरीोमूलं पोतमल्तियथां इरेत्‌ ।
सेन्धवं कट्तेल्च अपामागस्य मूलकम्‌ ॥
च्तौरकाञ्निकसंटषटं तासरपाचे च तेन च ।
अन्नात्‌ पिटकस्यैव नाशो भवति शङ्कर ! ॥
विल्वनीलौोकारमूलं पिद्टमश्चजलेन च ।
खनेनाञ्ितमाेण नश्यन्ति तिमिराणि हि ॥
पिप्यलीकतकद्चैव हरिद्रामलकं वचा ।
खदिरपिद्धवत्तिख अञ्जनं नेच रोगनुत्‌ ॥
नीरपृैसुखो धौति ड द्वातेन योऽत्तिी
परभाते नेचरोगेख नियं स्वे: परमुच्यते ॥
शुज्ञोरण्स्य मूलेन पच्णापि प्रसाधितम्‌ ।
छागदुगधं सेक यतं चच्तुषोर्वातरोगनत्‌ ॥
चन्दनं सन्धव खद्धपलाशख् हरीतकी ।
पटोलकुमं नलो चक्रिका इर तेञ्जनात्‌ ॥
गन्चामूलं कछागमूचष्टं तिमिरन्‌ च तत्‌।
सौप्यतासखवोानां दस्त शलाकया ॥
त तद्वमन रुद्र ! कामलाद्याधिनाशनम्‌ ।
घोषाफपलमथाव्रातं पीतं कामलनाशनम्‌ ॥
दर्व्वादाड़मपुष्यन्तु अखलक्तक इ रौतक ।
नासाशिरारक्तनुत्‌ स्यान्नस्यादं खरुसेन हि ॥
सुपिष्टं जिङ्गिनौमूलं तद्रसेन दषध्वज } ।
नस्यदानादिनश्येत नासा नीललोदित !
गव्ये तं सव्नंरसं रुद ! धन्धाकसेन्धवम्‌ ।
धस्तृरकं गरिकञ्च रतेः साधितसिक्थकम्‌ ॥
सतैलं ब्रणनुत्‌ स्यच स्फटितोचटितोधरे ।
जातीपचश्च चव्वित्वा विष्टतं मुखरोगनुत्‌ ॥

मच्छयात्‌ केशरवौजस्य दन्ताः स्युखलिताः स्थिराः

मुस्तकं कुङमेला च यद्टौमधकवालुकम्‌ ॥
धन्धाकमेतदद्‌ नान्मृखदुगन्धनुत्‌ इर ! ।
कषायं कटुकं वापि तिक्तं व तस्य मच्तगात्‌ ॥
तेलयुक्घस्य निद्य स्यात्‌ मुखदुग न्धताच्तयः।
दन्तव्रणानि सबव्वाणि च्तयं गच्छन््यनेन तु ।

काञक्चिकस्य सतेलस्य गण्डषकवलास्थितिः ¦
ताम्बृलचू रदग्धस्य सुखस्य व्याधिनुच्छिव !
परित्यक्त, श्ेश्मग णः श्ररोचवं णतो यथा ।
मातुलुकदलान्येला यद्टोमध च पि्यलो ॥
जातीपच्रमयेषाञ्च चूं लोए तथा कतम्‌ ।
ओेफालिकाजटायाश्च चवण गलगुख्िनुत्‌ ॥
नासाश्रिरारक्तकर्षाब्रश्येत्‌ शङ्कर ! जिङ्िका ।
रसः शिरौषदीजानां इलदस्य चतुगंणः॥
तेन पङ्केन भूतेश ! नस्यं मस्तकरोगनुत्‌ ।
गलरोगा विनश्यन्ति नस्यमाचेय तत्‌ च्तगात्‌ ॥

दन्तकौटविनाश्चः स्यात्‌ गञ्नामूलस्य चन्न शात्‌ ।

काकजङ्का खष्ौ नोली कषायानकमूलकम्‌ ॥
दन्ताक्रान्तं दन्तजांख्च किमीच्नाश्यते शिव | ।
तं ककंटपादेग दुग्धोन्मिश्रेण साधितम्‌ ॥

तेन चाभ्यङ्गिता दन्ताः कुब्ः कटकटान्न ।

[ङ 0 9

चाष

लिप्ताः ककंट पादेन केवलेनाथ वा दिजाः॥
चिसप्ताहं वारिपिद्धा ज्योतिश्रद्याः फलस्य हि ।
मच्जाभया च शक्रस्य लेपादङ्कलङ्कनुत्‌ ॥
लोभकुङ्मम्चि्ा लो हकालीयकानि च ।
यवतर्ड लमेतश्च यषश्टीमधसमन्वितेः |
वारिपिष्टेवक्घलेषः स्त्रीणां शोभनवक्तरुत्‌ ।
दिभागच्छागदुग्धेन तेलपरस्तन्तु साधितम्‌ ॥
र क्तचन्दनम्खिष्ालात्ताणां कषकेय वा ।
यद्ोमधुकुङ्माभ्यां सप्ताहान्मणलकान्तिछत्‌ ॥
खरो च पिप्पलीचूगं गड़चौ करटकारिका ।
खुभिख क्रथितं वारि पीतच्चाभिं करोति वे॥
वातश्लच्तय्चेव सुर यच्तमखेग्र !।
करञ्जपपंटोशौरं टतौ कटुरोहिणी ॥
गोच्तर' क्षयितं त्वभिर्वारि पीतं श्रमापहम्‌ ।
दाहपित्तज्चर शोषं मू्च्छाञ्चेव च्तयं नयेत्‌ ॥
मध्वाज्यपिप्पलीचूगं कथितं च्तीरसंयतम्‌ ।
पौतं इन्रोगकासस्य विषमज्वरनुद्धवेत्‌ ॥
कषायौषधीनां सन्यासां कर्षा ग्राद्यमेव च ।
वयोऽनुरूपरतो ऋेयो विष्रेषो टषभध्वज ! ॥
दुग्धं पीतन्तु संयक्तं गोपुरीषरसेन च ।
विषमज्वरनुत्‌ स्याच्च काकजंघारसस्तथा ॥
सश्ुरटीक्घयितं च्षीरमजाया ज्वरनुद्भवेत्‌ ।
यष्टोमधु सुस्तकच्च सन्धवं ड इतोफलम्‌ ॥
खुतनंस्य प्रदानाच निदा स्यात्‌ परुषस्य च |
मरौीचमधुशवुरठीनां नस्याचिद्रा भवेच्छिव!
मूलन्तु काकजङ्खाया निद्राछ्त्‌ स्यात्‌ शिरःस्थितम्‌।
सिद्धं तेलं काल्चिकेन तथा सच्नेरसेन च ॥
शशौतोदकसमायुक्तं लेपात्‌ सन्तापनाशनम्‌ ।
शो ितज्चरेदाहहेभ्यो जातसन्तापनुत्तथा ॥
शूक स्नवालमग्था् खुरो पाषायमेदकम्‌ ।
शोभाञ्जन गोत्तरः वा वर्गच्छदमेव च ॥
शोभाञ्ननस्य मूलञ्च णतः क्थितवारि च।
दत्त्वा दिष्कु यवत्तार पोतं वातविनाशनम्‌ ॥
पिप्पली पिप्यलोमूलं तथा भल्लातकं शिव ! |
वाख्य तेः कथितं पीतं वर्रूलापसारछत्‌ ॥
ऋश्गन्धामूलकाभ्यां सिधा वल्मरीकम्टत्तिका ।
रतया मद्नात्‌ रद ! उरुस्तम्भः प्रशाम्यति ॥
ङहतीकस्य वै मूलं संपिद्धमुदकेन च ।
पतं शरिञ्मिनिवातस्य विपाटनह्ृदेव च ॥
पीतं तक्रेण मूलं च यास्य तगरस्य च ।
रेत्‌ भ्रिज्जिनिवातं वे ठच्तमिन््राश्रनिर्यया |
अस्थिसंहारमेकेन भक्तन सद्‌ खादितम्‌ ।
पीतं मांसरसेनापि वातनुचचास्थिभङ्त्‌ ॥
एतलिपतं शक्तंकञ्च कागत्तीरेण संयुतम्‌ ।
तन्ञेपात्‌ पादयोन्न्येत्‌ सन्तापो नात्र संश्यः॥
मध्वाज्यं सैन्धवं सिक्थं ग ङ्गेरिकगु खलैः ।
ससच्नरस. स्फटितः कोमलोऽखि घ्र ले पनात्‌।
कदुतिलेन लिप्रो व विधमाभ्नौ प्रतापितः।
म्टत्तिकाखादितः पादः समः स्यादवभष्वज } ॥
सव्लंरसः सिक्यकच्च जीरकश्च हरीतङ्ो ।
वल्साधितष्टताभ्यङ्को छ्यभिदग्धव्य था पनुत्‌ ॥
तिलतलघ्लाभिदग्धयवभस्रसमन्वितम्‌ ।

२०९
ओष

ऋभिदग्धं व्रणं नश्येद्रङशः छतक्लेपतः ॥
नवनीतं मादिषञ्च दुग्धपिद्टतिलानि च।
भह्लातकत्रणं नश्येत्‌ हच्छल्यं तस्य लेपतः ॥
श्र पुद्धा लज्न।लुका पाठा चेषान्तु मूलकम्‌ ।
जलपिद्टं तस्य लेषात्‌ श्रराघातः पशाम्बति ॥
मूलद्ध काकजद्धायास्तिराच्रेणेव शेषतः।
पाकपुतिवेदनाश्च इन्ति वं रोदिते व्रणे ।
सजलं तिलतेलञ्च अपामागेस्य मूलकम्‌ ।
तत्सेकदानान्नष्येत प्रहारोद्भववेदना
अभया सैन्धवं शुरिठिरेतत्‌ पिष्टोदकेन तु ।
भच्तयित्वा छ्यजीणेस्य नाशो भवति शङ्कर ! ॥
कटिबद्धं निम्बमूलमच्तिःश्रलहर भवेत्‌ ।
्गमूलं सलाम्बृलं पौतमिच्ियकम्पद्त्‌ ॥
अन्नसिद्धं हरिरा च शखेतसर्षेपमूलकम्‌ ।
वीजानि मङ्गलदिने णषामुदत्तेनं समम्‌ ॥
सप्रराचपयोगेण खभदेहकरः भवेत्‌ ।
शेतापराजितापच्रं निम्बपचरसेन तु ॥
नस्यदानात्‌ डाकिनौनां. मात णां ब्रद्मरच्तसाम्‌ ।
मोच्तः स्यान्मधसारेय नस्या दषभध्वज ! ॥
मूलं खेतजयन्त्याञ्च एष्यच्त तु समाहतम्‌ |
छेत पराजिताकस्य तथा चिचस्य मूलकम्‌ ॥
छत्वा तु वटिज्ञां नारी तिलङ्गेन वशौ भवेत्‌ ॥
पिप्पली लोहचूणेन्तु खुरििश्चामलकानि च ।
समानि रद्र ! जानौोयात्‌ सन्धवं मध शकरा ॥
उदुम्बरप्रमाणेन सप्ताहं भच्तणात्‌ समम्‌ ।
पमांश्च बलवान्‌ स्याच्च जीवेद्ेशतदयम्‌ ॥
ॐ ठठ ठ इति।
सन्यैवश्यप्रयोगेष प्रयक्तः सन्यकामछत ॥
सगणा डच्तात्‌ काकस्य निलयं प्रद हेच तत्‌ ।
चिताप्रौ भस्म तच्छवोदं त्तं शिरसि श्राङ्कर ! ॥
तमुच्चाटयते शुद्र ! इटणा तं यो गसुत्तमम्‌ ।
नित्िप्तञ्च परीषं वे वनमूुषिकचम्मि ॥
कच्यां तन्तु निबद्ध वे कुर््यान्मलनिरोधनम्‌ ।
कछषाकाकस्य रक्तन यस्य नाम प्रलिख्यते ॥
चूतदलेऽमेध्यमध्ये ततो निच्तिष्यते इर ! ।
स खाद्यते काकडन्दर्नारौ पुरुष खव वा ॥
शक्तीरा मध्वजाच्तौरं तिलगोच्त॒रकं समम्‌ ।
पाण्डुत्वं नाशयेद ! खाखादितमिदं इरः ! ॥
उलूकङ्शष्णकाकस्य चिल्नस्याथ समिच्छतम्‌ ।
रुधिरेण समायक्तं ययोर्नान्ना च यते ॥
तयोदंयोमंहावेरः भवेन्नास्त्यत्र संशयः ।
भावितं ऋनच्तदुग्धेन रो हितस्य शशस्य च ॥
मांसं तत्साधितं तेलं दभ्यङ्गख्च रोगनुत्‌ ।
चन्दनोदकनस्यात्त्‌ रोमोत्थानं भवेत्‌ पुनः ॥
इत्ते लाङ्लिकाकन्दं गहत तेन लेपितम्‌ ।
शरीरः येन स पमान्‌ बुदधेदंपे पोहति ।
पराक्रमेण यक्तस्य रस्य एरुषस्य हि ।
वत्तिय्स्य पुरीषेण छतगर्भां तु भाविता ॥
मयुररुधिरेणेव जोवमाइरते शिव ! ।
ज्वरितानां भ्जङ्गानां विलस्यानाम पौर ! ॥
देदख्िता्नौ दग्ध्त सपस्याजगरम्य हि ।
तद्धस्म सम्मते स्ति शतां भङ्गकृद्भवेत्‌ ॥

चाष

मन्त्रेणानेन तत्‌ चिपतं महाभङ्गकर' रिपोः ।
ॐ ठ ठ ठ ठादौ टादौ टादौ खाद्ा |
ॐ उदरः पादी पाही खाहा
खद शनाया मूलन्तु एष्य्तं तु समाहतम्‌ ।
निःच्िपं गहमध्येतु सुजङ्ग वजंयन्ति तम्‌ ॥
मा्व्नारपलनं विष्टा इरितालघ्च भावितम्‌ ।
कागमू चे तल्लिप्तो मूषिको मूषिकान्‌ हरेत्‌ ।
यक्तो हि मन्दिरे रुद ! ना कार्यां विचारणा ।
चिफलाव्छनपुष्याणि भल्लातकशिरीषकम्‌ ॥
लाच्ता सच्जरसश्व विडङ्गश्चैव रुग्गलुः ।
रतेधैपो मत्िकाणां मश्रकानां विनाशनः” ॥
इति गारुड १८९ अध्यायः ॥ # |
इरिरुवाच |
शश्रद्मदण्डौ वचा कुं प्रियङुर्नागकेशरम्‌ ।
दद्या्ताम्बूलसं यक्तं स्रीणां मन्तरेण त दशम्‌ ॥
ॐ नारायणायेति खाद ।
ताम्बृलं यस्य दौयेत स वश्रौ स्यात्‌ समन्ततः ।
ॐ इरि इरि खाहा
गोदन्तहइरितालब्च संयत्तं काक जिङ्या ।
चूण छत्वा यस्य शिरे दयते स वश्रौ भवेत्‌ ॥
शेतसवेपनिम्भा्यं यद्हे तदिचालछत्‌ ।
बेभौतकं शाखोटकं मूलं पच्च संयुतम्‌ ॥
स्थाप्यते यद्र्हदारे तच वे कलो मवेत्‌ ॥
खञ्जरीटस्य मासन्तु मधुना सह पेषयेत्‌ ।
ऋतुकाले यो निन्लेषात्‌ परुषो दासतामियात्‌ ॥
गुर गुग्गलुचधैव नौलोत्पलषसमन्वितम्‌ ।
डेन धुपयित्वा तु राजदारे धियो भवेत ॥
ेतापराजितामूलं पिष्टं रोचना यतम्‌ |
यं पश्येत्तिलकेनेव वशी कुर््ाुपालये ॥
काकजिङ्ा वचा कुः निम्बपचं सकुङ्कमम्‌ ।
आत्मर त्त सभावेयं वशौ भवति मानवः ॥
रणस्य विडालस्य हीतवा रुधिर भम्‌ ।
करन्नतेले तद्धाव्य रुदामेः कञ्ज्वलं ततः ॥
पातयेत्‌ पद्मद्धत्रेण अदृश्यः स्यात्‌ तदञ्ननात्‌ ॥
ॐ नमः खड्गवच्च पाणये महायच्तसेनापतये
खाहा । वक्र ङो कीं वरसंयक्ता त्वरिता
विद्या ऊ माल्ौरं ्तम्भय खाहा ।
सदखं परिजय्या त विद्येयं चौरवारिणी ।
महासगन्धिकामूलं ख॒ ्तम्भेत्‌ कटौ स्थितम्‌ ॥
&* नमः सन्वसत्तवेभ्यो नमः सिं कुर कुश
खाहा।
सप्ताभिमन्तितं छृत्वा करवौरस्य पएष्यकम्‌ ।
सत्रीगामये सामये तादे सा वशा भवेत्‌ ॥
ब्रह्मदण्डो वचा पच मधुना सह पेषयेत्‌ ।
च्वङ्लेपाच वनिता नान्यं भरतत्तारमिच्छति ॥
पुच्चदण्डोशिफा वक्त तिप्त शक्रस्य स्तम्भनम्‌ ।
मूलं जयन्त्या वक्कस्थं यवहारे जयप्रदम्‌ ।
खपराजिताशिपां दद्यात्नीलोत्यलसमन्विताम्‌।
ताम्बल्ेन पदाना वशीकरणमुत्तमम्‌ ॥
सोचनानागपुष्पायि विल्वपष्यं प्रियङ्कबः ।
कुङ्कमं चन्दनद्धैव तिलकेन जग दशेत्‌ ॥
ङ ङं गौरि देवि सो भाग्यं पचवध्यादि दे मे।

ञचाष

ऊक लष्ठ! रेदि सो भाग्यं सम्मैतरैलोक्यमोहनम्‌॥

दुरालभा वचा कुष्टं कुङ्मच्च ए्रतावरी |
तिलतलेन संयक्तं योनिलेपाइशो नरः॥

निग्बरकाष्स्य धुपेन धूपयित्वा भगं स्तिया: ।
सुभगा स्यात्‌ सा च रुद्र! पतिर्दासो भविष्यति।
माडिषं नवनीतच्च कुटच्च मधुयद्टिका ।
सौभाग्यं भगल्तेमाच पतिर्दासो भवेत्तदा ।
मधयद्टिच्च तेदद्याद्धोक्तौरं कराटकारिका।
रतानि समभागानि पिबेदुष्णेन वारिणा।
चतुर्मागावग्ेषेण गभसम्भवमुत्तमम्‌ ॥

मातुलुङ्स्य वौजानि त्तौरेण सइ भावयेत्‌ ॥
तत्पीत्वा लभते गभे नाच कारयां विचारणा ।
मातुलुङस्य वीजानि मूलान्येरण्डकस्य च ॥
तेन सह संयोज्य पाययेत्‌ एल्लकाङ्किणीम्‌ ।
च्न्गन्धा्तं दुग्धं कवयित ए चकारकम्‌ ॥

पलाशस्य तु वौजानि च्तौदरेण सह पेषयेत्‌ ।
रजखला तु पीत्वा स्यात्‌ एष्पगमे विवल्जिता” ॥
इति गारुडे १८२ खध्यायः ॥ #॥
इरिरुवाच ।

“(हरितालं यवच्तारं पश्वा रक्तचन्दनम्‌ ।
जातौ हिङ्गुलकं लाच्ता क्ते लेन पेषयेत्‌ ।
इरौतकौकषायेन षा दन्तान्‌ प्रलेपयेत्‌ ।
दन्ताः स्यललादहिताः पसः शेता रुड ! न संशयः ॥

मूलकं खेदमम्नौ तु रसं तस्य प्रपेषयेत्‌ ।
कगेयोः पुरात्तेन कण्ावो विनश्यति ॥
अवोपचं उर हीतवा तु मन्दास्नौ तापयेच्छनेः।
निष्यीद्य पुरयेत्‌ कर्शो कणगूलं विनश्डति ॥
भियकुमधकाम्ब्धातक्छुत्मलपक्तिभिः।
मन्निालोभ्रलाच्ताभिः कपित्थस्य रसेन च ॥
पचेत्तैलं तथा सुव्कच्तारो दिक्‌ महौषधम्‌ ।
श्रतपुष्या वचा कुं दारु शिग्र रसायनम्‌ ॥
सौवशचलं यवच्तार तथा सर्व्िकसैन्धवम्‌ ।
भुजयस्थि विड मुस्तं मधुयक्तं चतु गुणम्‌ ॥
मातुलुकृरसम्तदत्‌ कदल्याख्च रसो हि तेः ।
पक्कतेलं हरेदाशु खावादीँंख न संश्रयः ॥
कयोः छमिनाशः स्यात्‌ कटुतेलस्य पूरणात्‌ ।
इरिद्धा निम्बपत्राणि पिष्पल्यो मरिचानि च॥
विडकु भ्रमुस्तञ्च सप्तमं विश्भेषजम्‌ ।
गेमूतरेय च पिद्रव छना च वटिकां इर ! ॥
जोग द्धवे चेका इयं वि ्म्भिकापदम्‌ |
पटलं मधना न्ति गेमूतरेण तथान्वैदम्‌ ॥
खषा च शङ्करी वत्तिः सव्वेनेचामयापडहा'" |
इति गार्ड़ १८३ अध्यायः ॥ *॥

इरिरुवाच ।

“च्चा मांसी च विल्व तगर पद्मकेशरम्‌ ।
नागपुष्पं प्रियङ्ञ्च. समभागानि च॒णयेत्‌ ॥
नेन धपितो मच्यैः कामवददिचरेन्मदहौम्‌।

कूर देवदारुञ्च मधुना सह योजयेत्‌॥
लिङक्ेपाज्च तेनैव वशीकुर्यात्‌ स्तयं किल ।
मेनं एरषो गच्छेत्‌ रक्कीयात्‌ खकमिग्दियम्‌ ॥
वामहस्तेन वामश्च इस्तं यस्याः स्तिया जिपेत्‌ ।
श्यािप्ता स्त्री वशं याति नान्यं एरषमिच्छति ॥

|

। दश्रवारं प्रद्धतापि एनः कन्या भविष्यति ॥

३१०
ओष

च्योम्‌ रत्तचासुरड च्यमुकं मे वशमानय वशमानय
कौ कों इः फट्‌ ।
इमं जघायतं मन्तं तिलकेन च शङ्कर ! |
गोर चनासंय॒तेन खर क्तेन वश्ौभवेत्‌ ॥
सेन्धवं ढाषलवगं सौवोर मत्‌स्यपित्तकम्‌ ।
मधु सपिः सितायक्कं स्त्रीणां तद्भगलेपनम्‌ ॥
यः पुमान्‌ मेथुन गच्छेत्‌ नान्यां नारीं गमिथ्यति।
श्द्धपुष्मो वचामांसौ सोमराजी च फद्ुकम्‌ ।
माडिषं नवनौोतच्च गाएीकरणमुत्तमम्‌ |
सनालानि च णड्मानि च्लीरेणाज्येन पेषयेत्‌ ॥
ग॒टिकां शोधितां छत्वा नारो योन्यां प्रवेशयेत्‌ ।

सषंपाख वचा चैव मदनस्य फलानि च।
माजार विाधुस्तुरःस्त्रोकेशेन समन्वितः ॥
चातुथकडइरो धपो डाकिनौञ्वरन) शनः ।
खच्जैनस्य तु एष्पाणि भल्लात क्विड्ङ्के ॥
कोवेरकं सजरसं सौवीर स्णाम्तथा ।
सपयकामच्तिकाणां धपो मशकनाषरानः॥
भरूलतायाख्च चूरन स्तम्भः स्यात्‌ योनि पुर णात्‌ ।
तेन ज्ञेपयतो योनौ भगन्तम्भश्च जायते"?
इति गारुड ९८४ अध्यायः ॥ # ॥

इरिरुवाच ।

“साञ्जनच्च तं च्तौ रं लवगं ताखलभाजने ।
ष्टं पयःसमायक्तं चचतः लदरः परम्‌ ॥

इरितकौ वचा कुष्टं पिप॒पल्यो मरिचानि च ।
विभोतक्रम्य वीजानि इरि तालं मनःशिला ॥
सब्वाच्तिरोगान्नश्येयर जात्तौरसमन्विताः |
ततृ्तणात्‌ एष्यना शः स्यात्‌ मालतोकुमुमाञ्ननात्‌॥
विडङ्ग सेन्धवं कुं थोषं दिङ्घ मनःशिला ।
कासे खासे च हिक्कायां ल्यात्‌ च्तौनं तञ्चतम्‌॥

पिष्यलीचिफलाचूणं मधुना लेयेन्नरः ।
नश्यते पीनसः कासः खास बलवत्तरः ॥
समूनचिचकं भस पिप्यलो चू कं हरेत्‌ ।
कासं शास्च दिक्ताञ्च मधुमिश्रं टषध्वज।!॥

नोलोत्यलं शकरा च मधुकं पद्मकं समम्‌ । |
तण्डलोदकसमिखरं प्रशमेद्रक्तविक्रियाम्‌ ॥

-शुरटो च शकरा यैव तथा च्तौतरेण संयुता ।
कोकिलसखरण्व स्यात्‌ गुलिकाभच्तमाचतः॥

इर्तिालं श््ुचूं कदलीदलभस्मना ।
खत दुदरब्येण चोद्य लौ मश्रातनसुत्तमम्‌ ॥
लवणं इरितालश्च तण्ड्ल्याख्च फलानि च ।
लाच्चौरससमायक्घं लोमशातनमुत्तमम्‌ ॥
सधा च इरितालश्च शर्व मनःशिला ।
सेन्धवेन सदेकच क्रागमूेण पेषयेत्‌ ॥
तत्त्तणो दर्तनादेव लोमशातनमुत्तमम्‌ ।

शद्धमामलकीपवं धातक्वाः कुसुमानि च।॥
पिङ्का वत्‌ पयसा साधं सप्ताहं धारयेन्मखे ।
च्िग्धाः शेताख दन्ता भवन्ति विमलप्रभाः"? ॥
इति गार्डे १८५ अध्यायः ॥ # ॥

इरिरुवाच ।

«शर दुगीश्मवसन्तेषु प्रायश्रो दधि गर्हितम्‌ ।

हेमन्ते शिशिरे चेव वासु दधि शस्यते ।

ओष
खक तु शकंरा पीता नवनीतेन बुद्धिछत्‌ ।
गुडस्य तु पराणस्य पलमेकन्तु भच्तयेत्‌ ॥
प्यहं वषेमेकन्त्‌ निरन्तरमथो इर ! ।
स््रौसहखच्च गच्छे पमान्‌ बलयुतो इर ¡ ॥
कुष्टं सुच गितं छत्वा एतमात्तिकसंय॒तम्‌ ।
भक्तात्‌ खप्रवेलायां बलीपलितनाशनम्‌ ॥
ऋअतसौमाघगोधुमं चूगें छत्वा च पि्लौम्‌ ।
तेन लेषयेद्भाचमेभिः साद्ध विचच्तणः ॥
कन्दप॑सट्‌शो मच्या भवते नित्यभच्तणात्‌ ।
यवान्तिला अश्वगन्धा मुषला शरला गुडम्‌ ॥
रखभिख् वटिकां जग्ध्वा तरुणो बलवान्‌ भवेत्‌ ।
दिङ्‌ सौवचलं खरी पीत्वा तु क्ञधितोदकैः ॥ `
परिणामाख्यशूलञ्च अजीणञ्चेव नश्यति ॥
धातक सोमराजोच्च मधुना सह पेषयेत्‌।
दुन्बैल्च भवेत्‌ स्थूलो ना कार्य्या विचारणा ।
शकर रामधसंयुक्तं नवनीतं बलो लिहेत्‌ ॥
च्तीराशौ च च्तयी एष्टिमेवाज्येरतुलां लभेत्‌ ॥
कलर चूगं सच्तीरं पीतञ्च च्षयरोगनुत्‌ ।
मह्वातकं विड्ङ्श्च यवच्तार ञ्च सन्धवम्‌ ।
मनःशिला शूचूगो तेलपक्षं तयेव च ॥
लोमानि शतयव्येव नाच काथ्या विचारणा
मालूरस्य रसं एय जलौकां तच पेषयेत्‌।
दन्तौ तु जेपयेत्तेन अभिन्तम्भनमुत्तमम्‌ ॥
श्णल्द्मलौरसमादाय खर मूचे निधाय तम्‌ ।
खम्मागारे च्तिपेत्तेन अभि ्म्भनसुत्तमम्‌॥
वायसौ-उदरं गद्य मण्डकवसया सड ।
गटिकां कारयेत्तेन ततोऽप्नौ प्रक्तिपेदशौ ।
रवमेतत्‌ प्रयोगेण अभमिन्तम्भनमुत्तमम्‌ ॥
सुग्डोतकवचाय॒क्तं मरीचं नागरं तथा ।
चब्वित्वा च इमं सद्यो जिङया ज्वलनं लिहेत्‌ ॥
गोसोचनाभ्यङ्गराजं चूर्णो तं समम्‌ ।
दिव्याम्भसन्त स्तम्भः स्थात्‌ मन्त्रेणानेन वं तथा ॥
ङ हयं खित्तम्भनं कुर। <» नमो भगवते जलं
स्तम्भय स्तम्भय संस संस केक केक चर चर ।
जलस्तम्भनमन्त्ो ऽयं जलं स्तम्भयते शिव ! ॥
सटभ्रास्थि च गवास्थि च.म्टतनिर्माल्यमेव च ।
रये) निखनेत्‌ दारे यश्चत्वमुपयाति सः॥
ब्रह्मदण्डो तु एष्येण खाने पाने वश्रौकरा ॥
यद्टोमधुपलेकेन पक्ामुष्योदकां पिवेत्‌ ।
विद्म्भिकाञ्च च्छलं हरत्येव मेर ! ।
& इः जः |
मन्तो ऽयं हरते शद ! सेट श्िकजं विम्‌ ।
पिप्पलो नवनौतश्च दवेश्च सन्धवम्‌ ॥
मरीच दधि कृञ्च नस्ये पाने विषं हरेत्‌ ।
चिफलाद्ंककुञ्च चन्दनं छत संयुतम्‌ ॥
रुतत्पानाच लेपाच्च विषनाशो भवेच्छिव ! |
पारावतस्य चात्ति इरितालं मनःशिला ॥
र्ब योगो विषं इन्ति वैनतेय इवोरगान्‌ ॥
सैन्धवं व्युबणं चू दधिमध्वाव्यसंयुतम्‌।
ङख्िकस्य विषं इन्ति लेपोऽय दबमध्वज ! ।
ब्रद्यदण्डीतिलान्‌ क्वाय चूगं चिकटुकं पिवेत्‌ ।
नाशरयेग्ुब ! शच्ानि निरे धं रक्तमेव च ॥

चष

पीत्वा त्तर च्तौदयुतं नाग्रयेद्हदद्टगुजम्‌ ॥
खटरूघकमूलेन भगं नाभिद्च लेषयेत्‌ ।
चख प्रयते नारो नात्र कार्य्या विचारणा ॥
शकरा मधुसंयुक्ता पोता तय्‌ लवारि णा ।
रक्तातिसारशमनं भवतौति ढषध्वज ! ॥
इति गारुड ९८६ खध्यायः॥ #।॥

हरिरुवाच ।

“मरीचं षटङ्वेरश्च कुटजत्वचमेव च ।
पानाच ग्रहणो नश्येत्‌ ्राशाङ्कछ्त्रे खर ! ॥

पिप्पलीं पिष्पलौमूलं मरीचं तगर वचाम्‌ ।
देवदारुरसं पाठां च्तीरेण सह पेषयेत्‌ ।
अनेनव योगेण अतोसारो विनश्यति ॥

मरौचतिलपुष्पाभ्यामञ्जनं कामलापदम्‌ |
इरौतकौसमशुडा मधुना सड योजिता ।
विरेचनकरी ङ्द ! भवतोति न संशयः ॥

चिफला चिच्रकं चित्रं तथा क्ुंकरोडिणो )
ऊरुत्तम्भदरो इयेष उत्तमन्तु विरेचनम्‌ ॥
इरीतकं टङगवेरः देवदारु च चन्दनम्‌ ।
क्ञाययेच्छागदुग्धेन अपामागंस्य मूलकम्‌ ॥
ज्खा्रूलमू रस्तम्भं सप्तरात्रेण नाश्रयेत्‌ ॥

नाटाञ्च ्दङ्गवेरद्च खच्पचूर्णानि कारयेत्‌ ॥
्ग्गलं गडतुल्यञ्च गुलिकामुपय॒ज्य तु ।
वायं खायगतद्धैव खमिम"न्श्च नाश्रयेत्‌ ॥

शङ्एव्यीं तु पुष्येण समु डुव्य सप्निकाम्‌ ।
समूलौ छागदुग्धेन अपसर इरां पितेत्‌ ॥

शगन्धाभये चेव उदकेन समं पिबेत्‌ ।
रक्तपित्तं विनश्येत नाच कार्य्याः विचारणा ॥

इरीतकौकु्धचूग छत्वा आआस्यश्च पृरयेत्‌ ।
श्रोतं पीत्वाथ पानीयं सन्वच्छटि निवारणम्‌ ॥
गुडत्ची पद्मकारि टं धन्धाकं रक्तचन्दनम्‌ ।
पित्त्नेषमज्वर च्छर्दि दादटष्णाघ्रमभिरत्‌ ॥
ॐ ऋं नम इति ।
श्रोते बद्धा शएष्यों ज्वर मन्त्रेण वं इरेत्‌ ।
@# जम्भनि स्तम्भनि विमो हय सव्वदाधोन्‌ मे
वच्वेण ठ ठ सन्वव्याधीन्‌ मे वच्चेण फट । शति ॥
पष्यमद्शतं जघना दस्त दत्वाथ न स्पुरत्‌ ।
चातुधंको ज्वरो रुद ! अन्ये चेव ज्वरास्तथा ॥
जम्बुफलं हरिद्रा च सपंस्येव च कु कम्‌ ।
खगवञ्वराणां धुपोऽयं इर ! चातु कस्य च ॥
करवीरः भ्टङ्पच्रं लवगं कुकुककटम्‌ |
चतुरणेन मूत्रेण पचेत्तैलं दरे तत्‌ ।
पामां विचिंकां कुटमभ्यङ्गाडि व्रणानि वे।

पिष्यलोमधुपानाच्च तथा मधुरभोजनात्‌ ॥
कोडा विनश्यते रद्र ! तथा ्रूरणसेवनात्‌ ॥

पिप्पलीञ्च दरिद्राश्च गोमूत्रेण समन्विताम्‌ ॥
प्रचिपेच गददवारे अशोंसि विनिवारयेत्‌ ।
अजाद्‌ ग्धमागकच्च पीतं ज्ञोहापदं भवेत्‌ |
सैन्धवश्च विड्कानि सोमराज तु सबपाः।
रजनी इ विषाश्धैव गोमू त्रेण च पेषयेत्‌ ॥
कुदनाश्॒श्च ततृच्तेपात्निम्बपचादमात्तथः,॥
ईति भारे १८७ अध्यायः ॥ *# ॥

इरिरवाच ।

३११
ओष

^“रजनोकदलोन्तारलेपः सिश्राविनाशनः |
कुरस्य भागमेकन्तु पश्यानागदयं तथा ॥
उष्णोदकेन सं पौत्वा कटिभमूलविनाश्नम्‌ ।
अभया नवनोतच्च श्रकरा पिप्यलौयुतम्‌ ॥
पानादर्णोहरं स्याच्च नात्र कार्य्या विचारणा ।
अटरूषक पचचेण छतं म्टदभ्मिना पचेत्‌ ॥
चूण कृत्वा तु ज्ेपोऽयं अशपरोगदहरः परः ।
गम्गलु चिफलायुक्तं पौत्वा नश्येत्‌ भगन्दरम्‌ ।
अजाजीं ऽटङ्वेर्च दधिमण्ड न पाययेत्‌ ।
लवणेन तु सयक्तं मूच छच्छविनाग्रानम्‌ ॥
यवच्तारः करा च मूचछलच्रविनाशनम्‌ ॥
चिताभिः खञ्जरीटस्य विषा फेनो इयस्य च ।
छ्ोभा्चनं चासनेचं नर रतेसत धूपितः ।
अदृश्य स्रि शः सव्वेः किं पुनर्मानवैः शिव !
तिलतेलं यवान्दग्ध्वा मशि कत्वा तु लेपयेत्‌ ।
तेनैव सह तेजेन अभिदग्धः खलो भवेत्‌ ॥
लज्जालुः श्ररपुखा च लेपः साज्यो इराभिडा ।
पञ्चकं कनकं णय शच्ठणचू णन्तु कारयेत्‌ ॥
दुग्धं धूपं तच दत्वा ततृच्तणात्‌ पतते भरेवम्‌ ।
ॐ नमो भगवते दन्द छन्द ज्वरस्य शिरः
प्रज्वलितपरखुपाणिएुरुषाय फट्‌ ।
करे बद्धा तु निगय मूलं ज्वरहरं ततः।
मूलञ्च शेत गुञ्ञायाः छत्वा तत्‌ सप्तखण्डकम्‌ ॥
इत्ते बद्धं नाश्रायेच्च अशोंस्येव न संश्रयः ॥
विष्यकरान्ताजमू करे चौ रव्याघ्ादिरच्तम्‌ ।
बरद्यदण्डाक्त मूलेन सन्वेकम्भाणि कारयेत्‌ ॥
चिफलाशान्त चूणन्तु साज्यं कुष्टं विनाशयेत्‌ ।
खाज्यं एगणेवा विल्वैः पिप्पलोभिख साधितम्‌ ।
हरेत्‌ दिक्राश्वासकासं पीतं स्त्रीणाच्च गभछलत्‌ ॥
भक्तयेद्धेवमादीनि पयसाज्येन पाचितम्‌ ।
तश्रकंरया यक्तं करं स्यादच्तयं ततः ॥
विडङ्गं मधकं पाठां मांसीं सन्नरसन्तथा ।
इरिद्रा चिफलाद्धेव अपामागं मनःशिलाम्‌ ॥
उडम्बरं धातक पुष्य तिलतेज्ञेन पेषयेत्‌ ।
येानिं लिङ्गञ्च रुचे स्त्रीसोः स्यात्‌ पियं मिथः
पनगैवाम्दता दुर्व्वा कनकं. चेन््रवारुणो ।
वीजेनेषां जातिकाया रसेन रसमर्दनम्‌ ॥
ज्ञत्वा धमेच्च मूषायां रसमारणमोरितम्‌ ॥
मध्वाज्यसदितं दुग्धं बलौ पलितनाशनम्‌ ॥
मध्वाज्यं गड़तामश्च करेणामाच्तिकं रसम्‌ ।
धमना भवेनोष्यं सुवणंकरणं धट ॥
पीतं धुन्त्रपएव्मच्च सीसकस्य पलं मतम्‌ ।
पाठा लाङ्लशाखा च मूलमावत्तनाद्धवेत्‌ ॥
तेललं धन्तरङच्तस्य तेन दीपं प्रदापयेत्‌ ।
समाधावपविद्न्तु गगनस्थो न पश्यति ॥
रात्रौ च सार्षपं तैलं कशे खद्योत सम्भवम्‌ ।
तदरीपः प्रज्वलेत्‌ सम्यक्‌ अभिज्चालाकलापवत्‌ ॥
कुञ्जरस्य मदात्तस्य खयं ने शि वाञ्नयेत्‌ ।
संग्रामं जयते साऽपि महाश्रूरख जायते ॥
दन्तं दुगभसपेस्य मुखे संग्रद्य गे क्िपेव्‌।
तिश्ते जलमध्ये तु नि विकल्पं खले यथा ॥
कुम्भोरनेषद द्वशि साख्धीनि रुधिर तथा।

चाष

वश्रातेलसमायक्तमेकच तन्नियोजयेत्‌ ।
त्मानं सक्तयेत्तेन जते तिष्ेदिनचरयम्‌ ।
कुम्भीरकस्य नेत्राणि इद वं कच्छपस्य च ॥
मूषकस्य वशाख्योनि शिश्ुमारवश्रा तथा ।
ख्तन्येकच्र संस्थानि जते तिष्टेत्‌ यथा गहे ॥
लोहचूणं तक्रपीतं पाण्डरोगहर भवेत्‌ ।
तर्डलोयकगोच्तुर मूलं पौतं पयोऽन्वितम्‌ ॥
कामलादिहरः पोक्घं मुखरोगहरं तथा ।
जातौमूलं तक्रपीतं कोलिमूलन्तु जगं छत्‌ ॥
सतक्रकाश्रमूलं वा वाकुचौमूलमेव वा ।
काञ्चिकेन च वाकुच्या मूलं वे दन्तरोगनुत्‌ ।
अयेन्द्रवारुगीमूलं वारि पोतं विषादिदत्‌ ।
बला चातिबला यदो शकरा मधुसंयता
बन्धयागभकरं पीतं न{च कार्य्या विचारणा ॥
खेतापराजितामूलं पिप्पलीसुरिठिसं यतम्‌ ।
परिपिष्टं शिरोलेपात्‌ शिरःग्रूलविनाशनम्‌ ।
भरिरोरोगरं लेषात्‌ ग॒ञ्जामूलं सकाञ्निकम्‌ ॥
निरगुण्डिकाशिपां पोत्वा गणडमालाविनाश्नम्‌
केतकौ पचजं च्तारं ग डेन सडह भच्तयेत्‌ ॥
तक्रेण श्र एं वा पीत्वा शञौहां विनाशयेत्‌ ॥
मातुलुङ्गस्य निर्यासं गड़ाज्येन समन्वितम्‌ ।
वातपित्तजशूलानि इन्ति वे पानयोगतः
सीं सौ वचच॑लं हिङ्‌ पीला दयरोगनुत्‌” ॥
इति गारुडे १८८ अध्यायः ॥ *॥
इरिरुवाच ।
< गं गणपतये खाहेति ।
“अयं गणपतेमेन्लो धनविद्यापरदायकः।
इममद्सह खञ्च जसा बद्धा शिखिान्ततः ॥
व्यवहारे जयः स्याच शतं जाप्यान्न णां भियः ।
विलानान्तु ्टताक्तानां छष्णानां शबर ! होमयेत्‌ ॥
अङोत्तरसहखन्तु राजा वश्यस्तिभिदिनेः।
अट्ग्याञ्च चतुद श्यामु पोष्याभ्यच्ये विघ्नराट्‌ ॥
तिलाच्तानां जुडयाद ोत्तरसहखकम्‌ ।
अप्रराजितः स्यादुवेद्धे च अथ चेदु दमे शिव !॥
जसा चार्टसहखन्तु ततश्चाष्टशतेन इ ।
शिखिं बद्धा राजकुले यवहारे जयो भवेत्‌ ॥
ककारः सविसगंश्च प्रातःख््यससब्यतिम्‌ ।
सतरीणं ललाटे विन्धस्य वश्यतां नयते भ्रुवम्‌ ॥
तथेव नासामुरसि ध्यातच्ेवोपकार छत्‌ ।
खसमादितचित्तेन न्धत्तन्तु प्रमदालये ॥
सकामां काथिनीं कुग्यात्‌ स्लन्मदजलाकुलाम्‌ ।
यस्त जुङ्यादयुतं शुचिः प्रयतमानसः ॥
दद्म सदा तस्ये वशमायान्ति योषितः ॥
मनःशिला पचकश्च सगोरो चनकुङ्मम्‌ ॥
खुभिः छते च तिलके सदा स्त्री वश्रतामियात्‌ ॥
सहदेवो भ्टङ्गराजः सितापराजिता वचा ।
तेनैव तिलकं त्वा जैलोक्ं वशतां नयेत्‌ ।
गोरोचना मीनपित्तमाभ्या्च छतवर्तिंकाम्‌ ॥
यः एुमांल्तिलकं कुया दाम इस्तक निद्या ।
स करोति वशं सब्बे बेलोकां ना संशयः ॥
ग्नोरोचना महादेव ! ऋतुगोणिततभावषिता ।
ततो या क्ृततिलका सा नारी यं निरीच्चते ॥

ओष

त्च शब्ये ! वशं कुबधोन्ना् काय्य विचारा ।
नागोश्वर ञ्च शेयं त्वक पचेच्च हरीतकी ।
चन्दनं कृष्खघ्योला रक्षश्रालिसमन्विता ।
रुतेधूपो वश्रकरः सरबाग द्वे्र ! ॥
रतिकाले महादेव ! पाव्बतीपिथ ! शङ्कर ! ।
निजसुक्रं गहीत्वा तु वामदन्तन यः पमान्‌ ॥
कामिनीचरणं वामं लिम्पेत्‌ स स्यात्‌ च्तरियाः पिवः।
सन्धवद्च महादेव । पारावतमलं मध॥
रुभिलिप्न्तु लिङः वे कामिनोवश्र द्भवेत्‌ ।
एष्याणि पञ्चरक्तानि ग्रहीत्वा यानि कानि च॥
तणल्च प्रियङ्च्च पेषयेदेकयोगतः ।
ऋअनेन लिप्रलिङ्म्य कामिनीवशतामियात्‌ ॥
इयलाला च मञ्जिष्टा मालतीकुसुमानि च ।
शेतसर्ष पाण्येते ख लिप्रलिङ्गः स्रियाः परियः ॥
मूलन्तु काकजङ्काया दुग्धपोतन्तु शोषनुत्‌ ।
खश्गन्धानागबलागडमांसनिषेविणाम्‌ ॥
रूपं भवेत्‌ यथा तदन्नवयौवनचारि णाम्‌ ॥
लौ हचृणंसमायुक्तं चिफलाचूंमेव वा ।
मधना खादितं शुद्र! परिणामास्यम्रूलनुत्‌ ॥
कयितोदकपानन्तु ्म्बकात्तारकरं तथा ।
म्टगश्टङ य मरदग्धं गव्याज्येन समन्वितम्‌ ।
पीतं दत्यश्रलानां भवेन्नाशकरं शिव !
हिक सो वलं रुद ! ठवध्वज ! महौषधम्‌ ।
भिन्त धितं वारि पीतं वे सन्बेश्लनुत्‌ ॥
अपामामेस्य वे मूलं सामुद्रलवणान्वितम्‌ ।
अखादितमजीगस्य रलस्य स्यादिमद्‌ कम्‌ ॥
बटरोहाङ्करो रुद ! तग्डलोदकधर्विंतः ।
पोतः सतक्रोऽतीसारः च्तयं नयति शङ्कर !
अङ्कोटमूलं कषद्धं पिद तण्डलवारिणा ।
सन्वौतिसारग्रहणीं पीतं इरति श्रूतप! ॥
मरीचश्ुरिटिकुट जत्वक्‌ चृगन्तु गङान्वितम्‌ ।
रमात्तद्विगणं पीतं ग्रहगीव्धाधिनाशनम्‌ ॥
खनापराजितामूलं इरि द्रासिक्धतण्डलम्‌ ।
अपामागतिकदुकमेषान्तु वटिकां शिव ! |
विद्धचिकामहाव्याधिं इस्व्येवन संश्रयः
चिफला चिकदुश्चव शिलाजतु हरीतकी ।
खक कमेघां चूणन्तु मधुना च विमिधितम्‌ ।
पोतं सब्बप्रमेइन्तु चयं नयति शङ्कर !
ऋअकच्तीर प्रस्थमेकं तिलतेलं तथेव च ।
मनःशिला मरी चानां सिन्द्‌रस्य "पलं पलम्‌ ॥
चूण त्वा तास्रपाचे त्वातपे शोषयेत्ततः
पीतं खहीगतं दुग्धं सेन्धवं गगरलनुद्धेत्‌ ॥
चिकदुचिफलायुक्तं पलाश्राष्कसेन्धवम्‌ ।
मनःशिला निम्बपत्रं जातीषएष्पमजापयः ।
तन्मूचं शद्धा भिश्च चन्दनं घर्षयेत्ततः । .
खुभिश्च वटिकां छत्वा अच्िफी चाञ्चयेत्ततः
नश्यते पटलं काचं पुष्पञ्च तिमिरादिकम्‌ ॥
बिभीतकम्य वं चूण समध खासनाश्रानम्‌ |
पिप्पलीत्रिफला चूं मधसेन्धवसंयुलम्‌ ।
सव्वरोगजञ्चरासश्रोषपोनसइद्वेत्‌ ॥
देवदारोखच वं चूगं अजामूजेण भावयेत्‌ ।
यकविशति वे वारमच्तिणौ तेन चाञ्जयेत्‌ ॥

२३१२
ओष

रान्यन्धता पटलता नश्यदिति विनिश्यः।
पिप्पलो केतकं रुद्र ! दरिदामलकं वचा ॥
सन्वाच्तिरोगा नश्येयुः सन्तौरादज्जनात्ततः ॥
काकजङ्कगश्रिगमूने मुखेन विष्टते शिव! ।
चव्वित्वा दन्तरोगाणां विनाशो हि भवेद्धर” ! ॥
इति गारुडे १८६ अध्यायः ॥ # ॥
इरिरुवाच ।

“पीतं सारं गड्च्या्च मधृना च पमेनुत्‌।
पीतं गो हालियामूलं तिलदध्याज्यसंयतम्‌ ॥
निरुडमूचं कथितं प्रवत्तेयति श्राङ्गर ! ।
तया हिक्कां हरेत्‌ पीता सौ वच्चलयुता मुरा ॥

गोरच्तकक्काटीमलं पिष्टं वास्योदकेन च ।
प्रीतं दिनचयेशेव नाशयेत्‌ दन्तशक्तोराम्‌ ॥

पिटं ब मालतोमूलं ग्र श्रकाले समाहतम्‌ ।
साधितं छागदुग्धेन पौतं शक्तोरयान्वितम्‌ ॥
इरेन्मचनिरांधच्च दरद पाण्श्रक्तराम्‌ ॥

दिजयश्छराञ्च व मूलं पिष्ट तण्डुलवारिणा ।
गण्डमालां इरेल्लेषात्‌ कुरु़डगल ग गडकम्‌ ॥

रसाञ्जनहरौोतक्ा ण तनव गुणडनात्‌ ।
नश्येदे एरुषव्याधिं नाच कार्य्या विचारणा ॥
कर्वोरमूललेपात्‌ लेपात्‌ पुगफलस्य च।
पव्याधिनेश्यते रूढ ! योग मन्धं वदाम्बहम्‌ ॥

दन्तीमूलं हरिद्रा च चिचकं तस्य लेपनात्‌ ।
भगन्दरविनाशः स्यादन्यो गं वदाम्यहम्‌ ॥
जलौकाजग्धरक्तन्तु भगन्दरमुमापते! ॥
तचिफलाजनष्ट्ञ्च मारा रास्थिविक्लेपितम्‌ ।
ततो न प्रसवेत्‌ रुद्र ! नाच कार्य्या विचारणा ॥

इरिद्रा त्वेकवारन्तु सरह चीरेण भाविता।
भ्टिव्य्ा निपतति तन्ेपात्‌ रषभष्वज ! ॥
घोषाफलं सन्धवद्च तल्लिप्ताश्रः पतेत्तथा ।
गव्याज्यं साधितं पीतं पलाशच्तारवारिणा॥
चिगुणेन चिकदुकम शसि च्ययेच्छिव ! ।
विल््स्य च फलं दग्धं रक्ताश्रंसो विनाश्रनम्‌ ॥

जग्ध्वा छृष्णतिलान्येव नवनौोतयुतानि च ।
यवच्तार शुण्ठिचृगे यत्तं तुल्य्टतान्वितम्‌ ॥
लीएमभधि कशोत्येष प्रत्ये टषभध्वज ! |
शुरढया च कथितं वारि पीतद्चाभ्भिं कशेति वे ॥
हरीतकी सन्धवश्च चिचक रुद्र} पिप्पली ।
चूगमुष्णोदकेनषां पीतद्चातिच्तृधाकरम्‌ ॥
साज्यं रूकरभांसं वे पीतं चातिक्तधाकरम्‌"'।
इति गारुड १९० ध्यायः ॥ # ॥

हरिरुवाच ।

“इस्तिक्ंस्य वे मूर ग दत्वा चु्ंयेडर ! ।
सर्व्यैरोगविनिमुलनं चूगे पलशतं शिव! ॥
सच्तीरं भच्ितं कुर्यात्‌ सप्ताहेन षध्वज ! ।
नर श्रुतिधरं र रूगेन्द्रगतिविक्रमम्‌ ॥
पद्मगौरप्रतीकाश्ं युक्तं दशप्रतायुषा ।
षोडशाब्दाकृतिं रु ! सततं दुग्धभो जनम्‌ ॥
मधुसपिःसमायुक्तं जग्धमाय॒स्र भवेत्‌ ।
तज्जग्धं मधना साद्धं दग्रवषंसहइखिणम्‌ ॥
कुव्यात्नरः ज्ुतिधरः प्रमदाजनवल्लभम्‌ ।
दभ्रा नियं भक्ितन्तु वच्चदेहकर शिव ! ॥

ञ्ाष `

छष्णकेसमायुता नरः वधंसद खिगम्‌ ।
तच काञ्चिकसंय॒क्तं नर वर्था भत्तितम्‌ ॥
शरातश्राधं दिव्यदेहं बलीपलितव्जिंतम्‌ ।
जग्धं चिफलया यक्तं चच्तषन्तं कशोति वे ॥
अन्धः पश्येत्त च॑ स्य साज्यस्येतर तु भच्तणात्‌ ।
महिषच्तीरसंयक्तं तल्लेपः छष्णकेश् छत्‌ ॥
खल्लीटस्य च वे केश्रा भवन्ति इषभध्वज ! |
तेलयक्तेन चूर्गेन बली पलितवजिंतम्‌ ॥
तदु दत्तनमाचेण सव्वेरोगेः परमुच्यते ।
सच्छागच्तीरचूगन दृष्टिः षरण्मासतोऽञ्जनात्‌ ॥
पलाशस्य तु वीजानि श्रावणे वितषाणि च।
गहीत्वा. नवनीतेन तेषां च गन्तु भच्तयेत्‌ ॥
कर्षाद्धंमेव कुल्माषं नत्वा नित्यं इरि पम्‌ ।
यष्टि एुरागधान्यं स्यादम्ब वज्ज टबध्वज् !॥
जीवेद्रषंसदखागि बली पलितवजिंतः

भ्टङ्गर।जस्य वे चृग पुष्यते तु समाहतम्‌ ।
विडालपदमाचन्तु सतौ वीर चच भच्तयेत्‌ ।
मासमाचप्रयोगेण बलोपलितवजितः॥
प्रतानि पञ्च जीवेच नवनागबलो भवेत्‌ ।
भवेत्‌ श्वतिधरो रुद ! पयर चेव मच्तयेत्‌” ॥
इति गारुड १८१ अध्यायः ॥ # ॥

इरिरुवाच ।

“नित्रंणः स्यात्‌ पृवहीनः प्रहारो एतपरितः
ऋअपामागस्य वें मूलं हस्ताभ्याञ्च विमदयेत्‌ ॥
तद्रसेन प्रहारस्य रक्तखावो न परणात्‌।
रुद्र ! लाङ्लिकामूलं हिज्नलस्य तथेव च ॥
तेन त्रणमुखं लिप्तं शल्यो निःसरति ब्रणात्‌ |
चिरकालपविद्छोऽपि तेन मागण शङ्कर !॥

दधा मादिषेय युक्त जग्धं कोद्रवभक्तकम्‌ ।
कङ्मूलम्य वे चग दत्तं नाङ़ोव्रगापद्म्‌ ॥
ब्रह्मयष्टिफलं पिष्टं वारिणा वेन लेषतः।
तेन ष्ट रक्तदोषः प्रणश्यति न संश्रयः ॥
यवभस्म विडङ्गञ्च गन्धपाषाणमेव च ।
शुरिटिरेषाश्चेव चे भावितं रुधिरेण वे ।
छृकलाग्रस्य तल्लिप्तं अन्यद विद्रवे च्छिव ! ॥

प्रोभाञ्चनस्य वीजानि अतसीमसिना सद |
गोरसन्तु प्रपिषटान्यत्‌ ग्रन्थिकं ना्रयेदड वै ।

ेतापराजितामूलं पिद तग्ड़लवारिणा ।
तेन नस्यप्रदानात्‌ स्यादुश्रबडन्दस्य विवः
अगस्पुष्पनस्यो व समरोचख भतद्त्‌ ॥
भुजङ्वम्मे वे हिङ निम्बपत्राणि वे यवाः
गौरसषेप भिः स्याल्लेपो भरूतदरः सतः ॥
गौसोचना मरीचानि पिपली सैन्धवं मधु ।
ऋञ्ननं छतमेभिः स्यात्‌ ग्रहभृषहर शिव !
गुष्गलूलकपच्छ)भ्यां धपो ग्रदइदइरः छतः ।
चातयथिकज्चरमु क्तः छग्णवस््नावगुर्ठितः"'
इति गारुड १६२ ध्यायः ॥ #॥

हरिरुवाच ।

“गेत पराजितायुव्परसेनाच्छणो ख पूरे ।
पटलं नाश्रमायाति दयेतदुत्तममो षधम्‌ ॥

मूलं गोच्तरकस्येव चव्वित्वा नीललो दित ! ।
दन्तकोटव्ययां नश्येदन्धासुरविमदन ! ॥

क क प

चाष

नारी एष्यदिने पीत्वा गोत्तीरेणो पवासतः॥
ेताकंस्व त पे मूलं तस्यान्तद्गुल्म्श्रलनुत्‌ ॥
खेताकम्‌लं विधिना गदहौतं पुन्बसस्थितम्‌ ।
ऋतगुद्धा च ललना कट बद्धा नरोऽथ वा ।
नारी पुच्लं डि लभते सुरते ठवषभघ्वज ! ।
इस्तबद्धं पलाशस्य अपामार्गस्य वा इर ,
मूलं सव्वेज्वर र श्रूतप्रेतादिनुद्धवेत्‌ ॥
पौतं रखिकमूलन्त्‌ पर्युधितजलेन वें ।
साड विनाशयेद्‌ ज्वर परमेश्वर ! ।
श्रिखायाच्चैव तद्र मवेदेकाडिकादिनुत्‌॥
रख्तत्‌ सकाञ्जिकं पीतं रक्तकुज्वरादिनुत्‌ ।
वास्योदकेन पीतं तदुदिषद्रः भवेत्‌ ॥
यस्य लच्नालुकामूलं दीयते बह्वेतसा ।
साद्धेख वै वक्रां याति एमान्‌स्त्रीवा न संश्यः॥
पिष्टा गव्यष्तेनेव पाठामूलं पिबेत्तु यः।
गरः विषं तस्य नश्येब्रा् कार्य्या विचारणा ॥
बास्योदकयुलं मूलं शिरौषस्य यथा तथा ।
रक्तचिच्रकमूलस्य शमनं भरणाद्धर ! ॥
करयोः कामलाव्याधिविनाशः स्यान्न संशयः ॥
शेतको किलात्तमूलं कागीच्तीरेण संयुतम्‌ ।
जिसप्ताडेन वे पीतं च्तयरोग च्तयं नयेत्‌ ।
नारिकेलस्य वे पुष्यं कागीत्तौरेण संयतम्‌ ।
पिबेच्च चिविधस्तस्य रक्तवातो विनश्यति ॥
क्यात्‌ सुदश्रंनामूलं चादि तु समादृतम्‌ ।
करठवबद्ध याहिकादिग्रहभूतविनाश्रनम्‌ ॥
एव्ये धवलगुञ्चाया रहौतं मूलमुत्तमम्‌ ।
मुखे तु निदितं रुदर ! रेत्‌ गर विषं बड ॥
इत्ते बद्धं काग्डनु च करटं ग्र डादिनुत्‌” ॥
इति गारुडे १९३ अध्यायः॥ # ॥
इरि रुवाच ।
“अपराजिताया मूल गोमू तेण समन्वितम्‌ ।
पौतश्चापि इर्येव गण्डमालां न संशयः ॥
तथेन्रवारुणौमूलं विधिना पौतमौखर ! ।
जिङ्धिन्येरण्डकं ड ! शूकशिम्बी समन्वितम्‌ ॥
शोतोदकश्च तन्नस्यो बाङग्रौ वाद्थां इरेत्‌ ॥
माददिषं नवनीतञ्च अश्छगन्धा च पिप्पली ।
वचा कुषं त्वयं लेपो लिङ्गो चस्तनबधित्‌ ॥
कुनागबला चशे नवनीतसमन्वितम्‌ ।
लज्ञेपो यवतीनाश्च कुर्ग्यान्मनो हरं स्तनम्‌ ॥
विटपेन्द्रवारुणौमूलं यस्य नान्ना सुदूरतः। |
नित्तिप्यते समुत्पाद्य तस्य ज्ञोहा विनश्यति ॥
एनणेवायाः शुक्ञाया मूलं तण्डलवारिया ।
पीतं विद्रधि नश्येचच नाच कार्य्या विचारणा ॥
कदली यव्तारन्तु पानीयेन प्रसाधितम्‌ ।
तदाखादनान्रष्यन्ति उदरव्याधयोऽखिलाः ॥
वदरीकारवीमूलं गुडाज्येन समन्वितम्‌ ।
भिना साधितं जग्ध्वा छमीन्‌ सर्व्वान्‌ हरेत्‌ शव!
नित्यं निम्बदलानाञ्च चृगंमामलकस्य च ।
पत्थे भच्येश्ेव तस्य कुं विनश्यति ॥
इरौीतको विड्ङ्कच्च दरिद्रा सितसषयपाः |
सामराजस्य वीजानि करञ्जस्य च सेन्धवम्‌ ।

गोमूतपिद्ान्येतानि कुषरोगहराणि च ॥

३१३
ष

रकश चिफलाभागस्तथा भागद्वयं शिव ! ।
सोमराजस्य वीजानां जग्धं पश्या च दनुन॒त्‌ ॥
अम्बतक्रं सगोमूत्रं कथितं लवणान्वितम्‌ ।
काम्यष्टङः ग्वर्‌ लेपात्‌ कु्छदद्र विनाशनम्‌ ॥
इरिद्रा हरितालञ्च दूर्व्वागोमू चर सन्धवम्‌ ।
खयं लेपो दन्ति दद पामानं वे गरं तथा॥
सोमराजम्य वौजानि नवनीतयतानि च।
मधनाखवादितानि स्यः शुक्तकुषूहराणि वे ।
तक्रानुपानतो र्द , नाच कार्य्या विचारणा |
सितापराजितामूलं वर्तितं वास्यवारिणा ।
तल्लेपो रुदर ! मासेन शुक्तकुष्टविनाशरनः ॥
माहिषं नवनीतञ्च सिन्द्रञ्च मरौचकम्‌ |
पामा विज्लेपिता न्यद्रलापि टषध्वज ! ॥
विखव्क गम्भारिमूलं पक्चच्तौरेग संयतम्‌ ।
भक्तितं खुक्रपित्तस्य विनाश्रकरमीखर ! ॥
मूलकस्य च वीजानि अपमार्मरसेन तै ।
पिद्धानि तेन ज्ेपेन सिङ्िका रुदर ! नश्यति ॥
कदलोच्तारसंयुक्ता हरिद्रा सिङक्िकापदहा |
रम्भापामागयोः ततार रुकम्तेलविमिधितः ॥
तदभ्यङ्गान्महादेव , सद्यः सिध्रा विनश्यति ¦
क्श्राण्डनालत्तारन्त सगोम्‌ चश्च तत््वचः ॥
जलपिष्टा इरिद्रा च सिद्धा मन्दानलेन हि ।
माद्दिषे एरीषेण वेष्िता ठषमध्वज ! ॥
स्या उद ततेन कुर््यादङ्गौरत्वमी शर ! ।
तिलसषंपसंयक्तं इरिद्रादयकु्कम्‌ ॥
तेनोदक्तितदेहः स्याद्‌ज्वलः सुरभिः एमान्‌ ।
मनोहर खानुदिनं दुर्व्वाणां काकजङ्क्या
ऋनव्लं नस्य तु पुष्पाणि जम्बपचर यतानि च |
सलोभ्राणि च तल्लेपो दे हदुगन्धतां इरेत्‌ ॥
मन्दोष्णलोभ्रनौरं वे चूशेन्तु कनकस्य च ।
तेनोदत्तिंतदेशस्य दरे द्ग्रौश्रप्रसारिकाम्‌ ॥
त्वग्दोष चैव देवेन ! घम्भदोषश्च न्ति ।
काकजद्खगेदत्तेनश्च अङ़रागकरः भवेत्‌ ॥
यष्टीमधु एकंरा च वासकस्य रसो मधु ।
खतत्‌ पीतं रक्तपित्तकामलापाण्डरोगनुत्‌ ॥
रक्तपित्तं हरेत्‌ पीतो वासकस्य रसो मधु ।
खापकाले तोयपानात्‌ पीनसं प्रहितं इरेत्‌ ।
विभीतकस्य वं चूशं पिप्यलीसन्धवस्य च ।
पीतं सकाञ्चिकं दन्ति खरमेदं महेशर ! ॥
चूणंमामलकरयेव पोतं लर परम्‌ ॥
मनःशिला बलामूलं काकपशश्चं गग्गलुम्‌ ।
जातीपचं कोलिपचं तथा चैव मनःशिला ।
रखुभिखेव छता वर्तिवंदराप्नौ मेर !
धूमपानं काश्हरः नाच कार्यां विचारणा ॥
चिफलापिष्यलोचूगे भक्तिं मधुना युतम्‌ ॥
भोजनादौ हि समधु पिपासां त्वरितं हरेत्‌ ।
विल्वमूलख्च समधु गड्चौक्रधितं जलम्‌ ॥
पीतं इरे चिविधं कटिं वे ना संशयः।

पीवा दुर्व्वा छर वुत्‌ स्यात्‌ पिदा तण्डलवारिखा”॥

इति गारुडे १९४ अध्यायः ॥ # ॥
इरिरुवाच ।
‹ुनेवाया मूक शेतं पथ्ये समाङतम्‌ ।

॥

।
॥

ञ्ाष

वारिपौतं तस्य पाश्वं भवनेष न पन्नगाः
तात्त मूत्तिं वहेद्यो व भक्लकदन्तनिमिताम्‌ ,
स पन्नगीं दश्येत यावच्जीवं षध्वज ! ॥
पिबेद्ररुडमूलं यः परष्यत्तं र ! वारिणा ।
लस्मिच्रपास्तदशना नागाः स्यर्नात्च संश्रयः ।
प्ये लज्जालुकामूले इस्तबद्धे तु पन्नगान्‌ ।
ग्टक्णोयाक्ञेपतो वापि नात्र कार्य्या विचारणा ॥
प्ये खेताकमूल्च पीतं शतेन वारिणा ।
नश्येत दन्तकविषं करवीर।दिनं विषम्‌ ॥ _
महाकालस्य ते मूलं पिष्टं तत्‌ का्चिकेन बे ,
वोङ्मण्डलिकानाश्च तल्लेपो हरते विषम्‌ ॥
तर्डलोयकमूलश्च पिष्टं तण्डुलवारिणा ।
तेन स पतन्तु हरेत्‌ सपंविषाणि च ॥
मौलौ लव्नालुक्षामूलं पिष्टं वश्डलवारिणा ।
पीत्वा दद्रकविषं नश्येदेकेन चोभयोः ॥
कु्माख्डकफलरस सगडः सहग्राकरः।
पीतः सदुग्धो मदन्तु तद्टस्य विषस्य व ॥
तथा काद्रवभूतस्य मोहस्य इर ख्व च।
यष्टौमधसमायक्ता पीता च सितश्कंरा॥
सदुग्धा च चिरातरेण मूषाविषहरा भवेत्‌ ॥
चुम्बकच्चयपानाद वारिणः शौोतलस्य वं ।
ताम्बलजग्धरोमाच्च मुखलाला विनश्यति ॥
तं सश्रकंर पीत्वा मद्यपानम्दोन बे)
छ्षणाङ्ोटस्य मूलेन पौलम्‌त्‌क्यितं जलम्‌ ।
ततो नश्येदारुविषं चिरा चरेण महर ! ॥
उषं गब्यष्टतं पीतं सैन्धवेन समन्वितम्‌ ।
नाशयेत्तन्महादेव ! वेदनां डश्िकोद्धवाम्‌ ॥
कुसम्भं कुङ्कमश्चेव हरितालं मनःशिला ।
करञ्जपिशितस्चेव अककौटच्च शास्प्मलो ॥
विषं नां विनश्येत र्तेषां भक्तशाच्छिव ! ।
दौपतैजप्दानाच दंशे रश्विकजे शिव ! ॥
खच्लैरकविषं नश्येत्तदा वे नाच संशयः ।
दंशस्थानं टश्िकस्य रुद ! गम्गलुधूपितम्‌ ॥
विषं नश्येत्ततो श्र ! नाच कायो विचारणा ॥
खङ्कोटपचरधूपेन न्येन्मूषिकजं विषम्‌ ॥
नागेखरमरौचानि खुरी तगरपादिका ।
न्येन्मधमत्िकाया खुतेषां लेपतो विषम्‌ ।
श्रतपष्या सैन्धवश्च साज्यं वा तेन लेपतः ।
शिरीषस्य च वीजं वे सितच्तीरेश घषिंतम्‌ ॥
तल्लेपेन महादेव ! नश्येदुन्दुरजं विषम्‌ ॥
ज्वलिताभिना विसेकौ तथा दहरजं विषम्‌ #
धस्तरकरसोभ्मिश्रं च्षीराज्यगड़पानतः।
रूनां विषं विनश्येत शशाङ्कलछत शखर ! ।
वटनिम्बश्रमोनाञ्च वल्कलः कथितं जलम ।
तत्सेकान्नखदन्ता गां नश्येद विषवेदनाम्‌ ॥
देवदार इरिढ्रा च गैरिकस्य च लेपनात्‌ ।
नागेरं इरिग्रे दे मञ्चिा देवदारुकम्‌ ।
रुभिलं पाहिनणश्येत लूताविषमुमापते" ! ।
इति गारुड १९१५ ऋध्यायः।॥ #॥
इरिरुवाच ।
“र्कं पुनगेवामूलं अपामागंस्य वा शव ¡|
सरसं योनिविक्तिप्षं बराङ्स्य यथां हरेल्‌ ।

ओष

प्रखधतिवेदनाद्धव तरुणीनां व्थयां इरेत्‌ ॥
भूभिकुश्रागडमूलं वे श्ाक्तितगडलवा रिणा ।
सप्ताहं दुग्धपोतं स्यात्‌ स्रीणां बड पयस्करम्‌ ॥
रु्रन्रवारुणीमूललेषात्‌ स्त्रीस्तनवेदना ।
नश्येत्‌ तविपक्रा च काग्थावश्टं तु पालिका ।
भच्चिता सा महेशान ! योनिशूलं विनाशयेत्‌ ॥
पलेपिता कारवेद्कमृलनैव बिनिगेता ।
योनिः प्रवेशमायाति नाच काय्या विचारा
नौलोपटोलमूलानि साज्यानि तिलवारिणा ॥
पिष्टान्येषां प्रलेपो ब ज्वालागद्‌ भरोगनुत्‌ ॥
पाठामूलं शुद्र ! पीतं पिः तश्डलवास्िा ।
पापरोगहरं स्या कु्टपानन्तथेव च ॥
वास्योदकञ्च समध पोतमन्तगतस्य व ।
पापरोगस्य सन्तापनिदत्तिं कुरुते शिव ! ॥
कदलीमेकुचं पीतं पिदा तर्टुलवःरिणा ।
स्रीणाद्धेव महादेव ! रक्तखावं हि वारयेत्‌ ॥
इेततुल्या सुद्र ! लाच्ता पीता चौरेण वे सड ।
प्रदरं इरते रोगं ना कास्था विचारणा ॥
दिजयद्टौचिकदुकं चे पीतं इरेच्छिव ! ¦
तिलक्घायेन सयक्त रक्तगुल्मं सिया इर !
कुसुमस्य निबड्च तरुणीनां महेश्वर ! ।
रक्ोत्यलस्य बं कन्दं शकरातिलस युतम्‌ ॥
पीतं सश्रकरं सीणां धारयेत्‌ गभपातनम्‌ ।
रक्ताखठावस्य नाशः स्यात्‌ शोतोदकनिबेवनात्‌ ॥
पीतन्तु काञ्चिकं रद्र ! कथितं श्र एखया ।
दिङ्गुसेन्धवसयक्त शीघ्रं स्रीणां पतित्‌ ॥
मातुलुङ्गस्य व मूलं कटिबद्धं प्रतिछछत्‌ ।
अप्रामागस्य वे मूलं योनिस्यच्च प्रतिछत्‌ ॥
अपामागस्य बं मूज्ञे गभवल्यात्त नामतः ।
उत्पाद्यमाने सकले एलः स्यादन्धथा छवा ॥
पामारगस्य तर मूनञे नारीणां शिरसि स्थिते ।
गर्मशरूलं विनश्येत नाच्र कार्य्या विचारया
कपूंरमदनफलमधुकेः पूरितः शिव ! ।
योनिः खमा स्यादद्धाया युवन्धाः कि एनहर !
यस्य बालस्य तिलकः कृतो गोःसोचनाख्यया ।
श्रकंराकुरूपानञ् दत्तं स स्या निभेयः ॥
विषभूतग्रहादिभ्यो व्याधिभ्यो बालकः शिव } |
शर ङ्धनाभिवचाकुलोहानां धारं सदा ॥
बालानामुपसगभ्यो रब! रच्ताकर' भवेत्‌ ।
पलाशचूण समधु गव्याज्यामलकान्वितम्‌ ॥
सविड्ङ़ पौतमाच नरं कुर्यान हामतिम्‌ ।
सेकेन महादेव ! जरामरणवव्नितम्‌ ॥
पलाश्र वीजं स्तं तिलमध्वन्वितं समम्‌ ।
सप्ताहं भच्ितं रद्र ! जरां नयति सं च्तयम्‌ ॥
रनामलकचृगं वै मधुतेलष्टतान्वितम्‌ ।

जग्ध्वा मांसं युवा स्याच नरो वागीशरो भवेव ॥

श्ििवामलकचू्े वं मधुना उदकेन वा ।
बलानि कुर््याच्रासायाः प्रयषे भक्ितं शिव !1
कुचे सा मध पातजं रध्वा भवेन्नरः ।
साक्तात्‌ सुरभिदेहो वै जोवेदवसहखकम्‌ ॥
माषस्य विदलान्येव वितुषाणि महेश्वर ! |
त भादितश्ाष्काणि पयसा साधितानि वै ।

२१४
(=
आष
श्रकंराज्यपयोभिख भत्तयित्वा च कामयेत्‌ ।
श्रीणां शतं महादेव ! ततृच्तणात्ना् संशयः ॥
रसच्धैरण्डतेलेन गन्धकेन गुभो भवेत्‌ ।
चिफलोदकसं ट्टो बलछछद्ध चत णाध वेत्‌ ॥
दुग्धं वितुषमाषंञ्च शिम्बीवोजेख्च साधितम्‌ ।
अपामागेस्य तिलेन पोतं स्त्र शतकामद्लत्‌'' ॥
इति गारुडे १६६ अध्यायः ॥ # ॥
इरिरुवाच ।
“या मौदष्टि खक वत्सं तस्या देयं खकं पयः।
लवशेन समायुक्तं तस्या वत्छः भियो भवेत्‌ ॥
शुनोऽस्थि करठबड्धं दि महिषीणां गवान्तथा ।
छमिजालं पातयति सकलं ना संशयः ॥
गोजङ्लाभिपातः स्यात्‌ गुन्चामूलस्य भच्तणात्‌ ।
वरुणफलस्य रसं करेण मथितं शिव ! ॥
चतुष्पाददिपदयोः कृमिजालं निपातयेत्‌ ।
त्रश्च शमयेद्र ! यवानां परणात्तथा ॥
गजमूचस्य व्र पान गोमदिषुग्पसगं नुत्‌ ।
समद्र ्रालिवीजं पीतं तक्रेण घषितम्‌ ॥
च्तीरः गोमहिब्येव गोः पैसख हितं भवेत्‌ ।
पचञ्च शर पुङ्भाया दत्तं सलवणं शिव ! \
वारिस्फोटं इयानाच्च वेशराणां विनाशयेत्‌ ।
अश्वाख्च सन्दर च्छाया भवन्तिचन सश्रायः॥
गटकुमारी पचनं पै दत्तं सलवणं इर ! ।
तुर मवे श राणां कण्डनुत्‌ स्याद शा इतः” ॥
इति गारुड १९७ अभ्यावः ॥ #॥
हरिरुवाच ।
““चिचकस्यादटमागानि गरूर णस्य च षोडश ।
खुरा खत्वारि भागानि मरीचानां इयं तथा ॥
पिष्यलो पिष्यलीमूलं विडङ्गानां चतुद्धयम्‌।
रो सुषलीभागाञख्च चिफलायाश्चतुधयम्‌ ॥
दिगुणेन गुडनंषां मोदकानि हि कारयेत्‌ ।
वद्धच्तयमजौगे हि पाण्डरोगश्च॒ कामलाम्‌ ॥
खतिश्रोणि च मन्दाभिं ज्ञी दहाद्यञ्च निवारयेत्‌ ।
विल्वाभिमन्धश्योनाकप्राटलापारिभव्रकम्‌ ॥
प्रसाररयश्रगन्धा च रतौ करटकारिका ।
बला चातिबला राखा खदद्रा च पनयेवा ॥
रुरण्डश्रारिवा परो गुडची कपिकच्छरा ।
ख्षां दश्रपलान्‌ भागान्‌ क्वाथयेत्‌ सलिकेऽमले ॥
तेन पादावश्रेषेण तेलपात्रे विपाचयेत्‌ ।
्चाजंवा यदिवा गणं च्तीरः दत्त्वा चतुगुणम्‌ ॥
शतावरौरस्चंव तेलतुच्यं प्रदापयेत्‌ ।
व्याणि यानि पेष्याणि तानि वच्छामि तच्छंण |
¶्रतपुष्या देवदार बला पर्णं वचागरस ।
कुष्टं मांसौ सन्धवञ्च पलमेकं एन गवा
पाने नस्ये तथाभ्यङ्गे तेलमेतत्‌ प्रदापयेत्‌ ।

दच्छलं पान्लच गण्डमालाञ्च नाशयेत्‌ ॥ |
च्पस्म्ार वातरक्तमायाश्चां ख पमान्‌ भवेत्‌ । |
गद्ममश्वतरीौ विन्द्यात्‌ किं एन्मानुषौ श्रि!
शानां वातभम्मानां कुञ्जराणां णां तथा ।

तेक्षमेतत्‌ प्रयोक्घव्यं सव्ववातविकारि णाम्‌ ॥
।

हि तुम्बरु सुरा च साध्यं ते लन्तु साषपम्‌ ।
ख्तद्धि पुरणं खेष्टं कणूलापहं परम्‌ ॥

चाष

शुष्काम्‌ लकश्एरटीनां च्तारो दिङ्कलमागरम्‌ ।
शुष्कं चतुर्ग गं द दया तेलमेतैविपाचयेत्‌ ॥
वाधिय्ये कणश्रलञ्च पयखावच्च कणेयोः ।
मयश्च विनश्यन्ति तलस्यास्य प्रपूरणात्‌ ॥
खष्कमू लकगुणटीनां च्तारो हिङ्लनागरम्‌ ।
शत पुष्पो वचा कुं दारू शि रसाञ्जनम्‌ ॥
सौवचलं यवच्तार सामुद्रं सैन्धवं तथा ।
खजय्रस्थि विडं मुस्तं मधु खुक्तं चतुर्गुणम्‌ ॥
मातुलुङ्करसञ्चव कदलोरसमेव च ।
तेलमेभिविंपक्तवयं क॑ गला पदं परम्‌ ॥
व्याधिजः कणेनादख पयखावच् दारुणः ।
पुरणादस्य तलस्य कयः कग॑योः खिलाः ॥
स्तिपरं विनाशमायान्ति शग ङ्करत शेखर ! ।
क्तारतेलमिदं चेः सुखदन्तामवापदहम्‌ ॥
चन्दनं कुङ्कम मांसो कपंरो जातिषचिक्षा।
जातीकक्तोल॑पगानां लवङ्गस्य फलानि च ॥
अग रूषरौरकस्तय्यः कुर तगरनालिका ।
गोरोचना प्रियञ्च चोलो दमनकं नखम्‌ ॥
सरलः सप्तपगख लाच्ता चामलकौ तथा ।
कप॒रकः पद्मकच्च खतस्तलं प्रसाधितम्‌ ॥
रखेदमलदो न्यकगडकुक् हर परम्‌ ।
एमान्‌ युवा स्यात्‌ शक्राच्यः स्रीणां चा्यन्तदुल्लेनः ॥
स्त्रीशतं गच्छते रुदर ! बन्ध्यापि लभते सुतम्‌ ॥
यमानौ चिच्रकं धान्यं चषणं जीरकं तथा ।
सौ वच्चलं विडं वच्यं पिप्पलमूलराजिकम्‌ ।
रभिः पचेत्‌ टतप्रस्थं जलप्रस्थाट्सखंयुतम्‌ ॥
मर्म्मा श गल्मश्चयथुं हन्ति वङ्िं करोति वै ॥
मरीचं चितं कुष्टं हरितालं मनःशिला ।
देवदारुहरित्रे े कुं मां सो च चन्दनम्‌ ।
विशाला करवीर कच्तीरः शन सम्‌ ॥
खषाच्च काधिको भागो विषस्य डेलं भवेत्‌ ।
पर्थं कटुकत लस्य गोमूचेऽगुणे पचेत्‌ ॥
गदत्मातरे लौ इपाते वा शन्डेदमिना पचेत्‌ ।
पामा विच्िका चेव दद्धविष्फोटकानि च॥
च्छभ्यङन प्रणश्यन्ति कोमलत्वञ्च जायते ।
परद्धतान्धपि श्ित्राणि तेलनानेन मच्तयेत्‌ ॥
चिरोख्ितमपि श्चं विवशं ततच्तणाद्धवेत्‌ ।
पटोलपत्रं कटुका मञ्चि्छा शारिवा निश्रा
जाती शमी निम्बपत्रं मधुकं कथितं छतम्‌ ।
खभिरेषात्‌ स्यरसुजो व्रणा तै खाविणः शिव !
शद्भएष्पी वचा सोमा त्राद्धी ब्रद्मछवचला ।
अभया च गङ्ची च अटरूबकवाकुचौ ॥
ख्तेरत्तसमर्भागिष्टतपय्थं वि पाचयेत्‌ ॥
करटकार्य्यां रसं प्रस्थं च्ीरप्रस्थसमन्वितम्‌ ।
खतदब्राद्धीषटतं नाम शढतिमेधाकरः परम्‌ ॥
च्छभमिजिङका वचा वासा पिप्पली मधु सैन्धवम्‌ ।
सप्तराचप्रयोगेय कि्नरेः सह गीयते ॥
अपामार्ग गड़चौ च कुदं रतावरी वचा|
प्रद्धएुष्यामया साज्यं विडङ्गं मच्तितं समम्‌ ।
चिभिर्दिनेनेरं कुर््यादुग्रग्थादटशत धारिणम्‌ ॥
खद्धिरवा पयसाज्येन मासमेकन्तु सेविता ।
वचा बुथार पाज्ं ्रतिधारणसंयुतम्‌ ॥

ओष

चन्दर ग्ैग्रहे पीतं पलमेकं पयोऽन्वितम्‌ ।
व चाथाश्तत्च्तगं कुर्यात्‌ महापर्ञाज्वितं नरम्‌ ॥
भूनिम्बनिम्बचिपलापपट च्च उटतं जलम्‌ ।
परटोलोमुल्तकाभ्याञ्च वासकेन च नाशयेत्‌ ।
विस्फोटकानि व्यक्तानि नाच काय्या विचारणा ।
कतकस्य पलं शङ सेन्धवं यष वचा ॥
फेनो रसाञ्जनं च्तौदरं विडङ्गानि मनःशिला ।
रखषां वत्तिन्ति काचं तिमिर पटलं तथा ॥
पर्ये दे गण्डमालानां क्ञाधयेदुदरो गमम्भसाम्‌ ।
चतुर्भागावशेषेण तेलप्धं विपाचयेत्‌ ॥
काञ्चिकस्याएकं दत्वा पिष्टान्येतानि दा पयेत्‌ ।
पनयवा गोच्तरकं सेन्धवं व्युबणं वचा ।
सरलं सुरदारुश्च मञ्जिष्धा करटकारिका ।
नस्यपानादधर्येव कणेरूलं इनुयहम्‌ ॥
वाधिग्यं सर्वरोगांश्च अभ्यङ्ग महेश्चर ! ॥
पलद्वयं सेन्धवश्च खुरटी चिच कपञ्चकम्‌ ।
पश्चप्रख्धं त्वारनालं तं लपस्धं पचेत्ततः ।
ग्दग्द्यखरज्लीडइसव्वैवात विकार नुत्‌ ॥
उदुम्बरः वटश्षच्ं जम्ब दयमथा्लुनम्‌ ।
पिष्यलच्च कदम्बद्च पलाशं लोध्रतिन्दुकम्‌ ॥
मधुकमाससजेश्च वद्र प्के शरम्‌ ।
शिरौषवीजं कतकमेततृक्वायेन साधितम्‌ ।
तैलं दन्ति त्रणाल्ञेपाचिरकालभवानपि""॥
इति गारुडे १९८ अध्यायः ॥ # ॥
इरिरुवाच ।
“पाठा दे रजनी कुमश्वगन्धाजमोदकम्‌ ।
वचा चिकटुकद्वैव लवणं चूं मुत्तमम्‌ ॥
ज्राद्चीरसे भावितञ्च सपिंमंध॒समन्वितम्‌ ।
सप्राहं मच्ितं वुर््यान्मदेश्वययै मतिं पराम्‌ ॥
सिद्धाथेकवचादिकूकरञ्ज देवदार च ।
मन्निष्धा चिफला श्वेता शिरीषो रजनीदयम्‌ ॥
भ्रियककुनिम्बचिकदु गोमू तरेणावघधितम्‌ ।
नस्यमालेपनश्चव खानमुदत्तन तथा
अपस्मार विघोन्माद शो बालच्छीज्वरापहम्‌ ।
भूतेभ्यश्च भयं हन्ति राजद्वारे च शासनम्‌ ॥
निम्बकुरे इरि द शिग्रु सघपजस्तरः ।
देवदार पटोल धान्यं तक्रे घषितम्‌ ॥
दें तलाक्तगाचं वै अनेनो द त्ेयेत्ततः ।

|
॥

३१५
+
हरीतकी सोष्णनीरा लव्ध विरेचछत्‌ ॥
कम्भ मव्छाखुम हिषगोटगालाख्च वानराः ।
विड़ालवद्दिंकाकाख् वराष्ोलृककुक्तटा
दंस राच्च विगमूचरं मांसं वा रोमशो गितम्‌ ।
धूपं दद्यात्‌ ज्वरात्त्य उन्मत्तेभ्यश्च श्रान्तये ॥
च्य पस्माराभिभृतेभ्यो यहात्तभ्यश्च शन्तये ।
र्तान्ौ षधजातानि कथितानि महेश्र ! ।
निदन्ति धानि सोगाणि दच्तमिन्द्राशनियेथा ।
सौधे भगवान्‌ विष्णः तोऽसौ रोगनुद्भवेत्‌ ॥
ध्यातोऽचितः स्ततो वापि ना काय्था विचारणा?
इति गारुडे १९९ अध्यायः ॥
(बिष्णुः। यथा महाभारते|विष्णोः सदखनाम-
कीत्तने । १३। १५९ । ४९ ।
“अग्रता रूद्धवो भानुः शशबिन्दुः घरे ्रः ।
खौषधं जगतः सेतुः सत्धम्मैः पर क्रमः” ॥)
्यौ षर, ज्ञी, (उषरे मदं । उषर + अण्‌ |) पांशव-
लबशम्‌ । अयस्कान्तमेदः । इति राजनिधंयटः ॥
(परांशवलवगश्ब्द्‌ऽस्य गणादिकं जेयम्‌ ॥)
खौषरक, ज्ञी, ( अौ षर + सार्थे कन्‌ । ) ग्टत्तिका-
लवणम्‌ ¦ खारी लूुण इति भाषा । तत्पर्यायः ।
सान्वैगणम्‌ ५८ सन्वेसंसगं लवम्‌ द उषरकम्‌ ४
शाम्बरम्‌ ५ बेद्धलवयम्‌ .६ मेलकलवणम्‌ 9
मिश्म्‌ ८। अस्य गुणाः । कुत्वम्‌ । च्तारत्वम्‌ ।
तिक्तत्वम्‌ । वातकेफनाशिित्वम्‌। विदाडित्वम्‌ ।
` पित्तमलबन्मूचसंश्यो षकारित्वद्च। इति राज-
निधेगटः ॥
खोक, ली, ( उद्राणां समूद: । उदरस्य विकारः
अवयवे वा। उद्र + ““गोचोच्ो रम्बति” ।
४ ।२। ३९ । वज्‌ । ) उष्रसमूहः । इ्मरः ॥
उषेर पाल इति भाषा । ( उद्टदुग्धा्थ यथा.॥
वाभटे खचस्थाने । ५ ख ॥
““हंबगच्तोष्छलवण मौ दकं दीपनं लघु ।
शस्तं वातकफानाहक्रिमिश्णोफोदराप्रसाम्‌'” ॥)

ग्र, जी, (उश्मन्‌ + व्यन्‌ ।) उद्मणो भावः|

उष्णता ॥ (यथा € घः । १७ । ३ ।

^पुन्बेराजवियोगौ र॑ तृखस्य जगतो इतम्‌१।) |

चं

पामाः कानि नश्येयुः कण्डं पिटकसक्‌धिकीम्‌॥ खं अंकारः। स तु अनुखारः । तन्मते पञ्चदश |
खरवणः । (स तु पाणिन्यादिमते अयेगवाइ ख्व |

सामूरं सैन्धवं च्तारो राजिका लवणं विडम्‌ ।
कदुशोहरजः कीटं चित्‌ रूरणकं समम्‌ ॥
दधिरोमूजपयसा मन्दपादकपाचितम्‌ ।
खतच्चाभिवलं चू पिनेदुव्येन वारिणा ।
जोर्ये जीये च भुन्नीत मासादिष्टतभोजनम्‌ ।
नाभिमरूलं मू चरूलं गुल्मो इभवश्च यत्‌ ।
सव्वेभरूलद्रः चूं जठरानलदौपनम्‌ ।

परिणामसमुत्थस्य मूलस्य च दितं परम्‌ ॥
च्भयामलकं द्राच्ता पिष्यली कण्टकारिका ।

बट एुन णवा शरी जग्ध्वा काशं निइन्ति वें ॥
अभयामलवं बराच्ता पाठा चैव विभीतकम्‌ ।

प्रक्तीरा च समश्धेव जग्धं ज्वरुरं भवेत्‌ ॥

, जिषला वदरं दाच्ता पिप्पलो घ पिरेचज्लत्‌ ।

1-४रे

““अयागवा हा विञेया खाञ्चयस्यानमागिनः”
इत्यक्तेः । नस्ति यागः अच्तरसमान्नायख्नेव येवां
ते अयोागास्तथापि वाहयन्ति णत्व षत्वकाय्थे नि
व्वाहयन्तीति वादाः अयागाञ्च ते वाइाश्ेति
ऋअयागवाहा अनुखारविसगंजिङामूलोवेपा्रा-
नीया इत्यथः |)

विन्द मा्रानुनाधिकवौऽय अकार उच्चारार्थः।
वोपदेवेनास्य नुरिति संज्ञा छता । स तु नकार-
मकारस्थानेऽपि भवति ॥ * ॥

“लुवीपू्केण संबदधौ मून्धौ तु परगामिनौ ।
चत्वारोऽयोगवाहाख्या त्वकम्भग्यचो मताः” ॥
इति दुर्गादाखः॥ * ॥

चः

“ञकार विन्द्‌ संयुक्तं पीत वि द्त्छमप्रभम्‌ ।
पञ्चप्राणात्मकं वणं त्रद्यादिदेवतामयम्‌ ॥
सन्वन्ञानमयं वण विन्द्चयसमन्वितम्‌” ॥
इति कामधेनुतन्तम्‌ ॥ (वङ्गोयभावायाम्‌ ।) तस्य
लेखनप्रकारो यथा ।
“खअकाररूप शीर्षे तु दक्िे विन्द्रूपिणी ।
ज्रष्छा विष्ण रुख कमशस्तासु तिरति ।
यातु विन्दमयी रेखा सेवाद्या शक्तिरीरिता?”
इति वणाद्धारतन्लम्‌॥ *। अस्य नामानि यथा ।
“अकार खच्तृषो दन्तो घटिका समगुद्यकः
पदयुन्नः श्रीमुख पीतिर्वीनयो निरेबष्वजः
पर शशौ प्रमागौशः सोमविन्द्‌ः कलानिधिः।
च्छक्ररख्धेतना नादपणा दुःखडरः शिवः
शिवः शम्भ॒नेरेशख छखदुःखप्रव त्कः ।
पूथिमा रेवती खुदधः कन्या चरवियद्रविः ॥
अम्टताकषिंणौ शून्यं विदिचरा व्योमरूपिणौ ।
केदारो राचिनाश्ख कुलिका चैव वृदुदः” ॥
इति तन्त्रशास्त्रम्‌ ॥

रं, ञी, पर ब्रह्म । श्नेकाच्तरकोषः ॥ (महेरः।

यडुक्घम्‌ मद्ामारते १३।१७।१२६९ ।

“चिन्द्विसमैः समुखः शरः सर्वायुधः सहः” ॥)

ऋः

अः अःकारः स च विसगः। दिविन्दुमाचकण्डावशा-
ऽयं अकार उच्चारणाथः। तन्मते स च षोड्श-
खरवणः। (पराणिन्यादिमते अयं योागवादर्व ।
ऋयागवाहरट ब्युत्यत्तिस्त्‌ अनुखार श्टे दर्व्या |)
वोपदेवेनास्य विरिति संक्षा छता । स तु सका-
ररकारयोः ख्याने$पि मवति ॥ * ॥
“इखःकार परमेशानि ! विसगैसड्ितं खदा ।
अन्कार परमेशानि ! रक्तविदयुत्मामयम्‌ ॥
पञश्चदेवमयो वशेः पञ्चप्रायमयः संदा |
सव्वेन्ञानमयो वणे आअत्मादिततत्वसंयतः ॥
विन्दुच्य मयो वणेः शक्तिचरयमयः सदा ।
किश्रोरवयसाः सर्वै गौतवाश्चादितत्यराः
शिवस्य य वतौ रताः खयं कुण्डलो मू ज्तिमान्‌” ॥
ति कामधनुतन्ल्म्‌ ॥ (वङ्गीयभाषायां) तस्य
लेखनप्रकारो यथा ।
“खकार रूपदच्ते तु दिविन्दुरध ऊद्धतः
जरद्धोश विष्यवस्ताछ्च माचा शक्तिः समीरिता ॥
विन्दुदयान्विता रेखा सेवाद्या शक्तिरौरिता"” ॥
इति वणाद्धारतन््म्‌ ॥ * ॥ अस्य नामानि यथा ।
“खः करको महासेनः कालापुर्णान्टता इरिः ।
इच्छा भदा गगेशख रतिरविं्ामुखौ छखम्‌ ॥
दिदिन्द्रसना सोमोऽनिरुडधो दुःखद्धचकः ।
दिजिङ्कः कुण्डलं वक्खं सगः शक्तिनि शाकरः ।
छन्दसी खयश्ानन्ता गणनाथो महेखरः'› ॥
इति वन्लश्रास््रम्‌ ॥

खः, ठ, महेश्वरः । इत्येकाच्तरकोषः । (यदुक्तम्‌,
महाभारते १३। १७ । १२६ ।
“विन्दु विसगेः छमुखः शरः सर्व्वा युधः सद्ः?॥)

` 9 शनी स
व. 11111
सर (कः
ए 1110
} माटी ननि मरक
१ न मष 1
"" (न गकर ४
१ शी ष कः ं
1 11 (प १६11914

8. | 1

"अणव त `क

4;

+, 1111

अका मै ।
०,1१.1. 11 (ल्व
1 14.1.
(9. शण ५

शरक क 9 +

0 ४६

त 1 न 1165४
(13 1.14;
2 141
(च, 1.9,
1.

~ + + ई ॥ 1. ^ न
1 क नि ८ 1 क
१.12

"क 1.
` +: न ५

3 06४2; (532) 2841181581४8
925 38०0818 10841

१६८9६ 00 ।40 २६/०६
(^205 0९ 51105 ??0०॥^ 11115 7

(1\/६ 0? 700 (8९२९२

५६

त

$
१६
११
(3

१९५६
९४
५;
५५९
५ ५
(
4.

(ध ~

१४
¶

९.

-
कय

५

4

४५ 4 ५४
५ ६

(द

त ६ वि

८

४

{4

= ~ 1
> ~ 1
=
म

69 % | .
(1 1.5 ; ~ र

५